POLITYKA EKONOMICZNA W ZAKRESIE ROZWOJU KLASTRÓW

6
POLITYKA EKONOMICZNA
W ZAKRESIE ROZWOJU
KLASTRÓW
6.1. WPROWADZENIE
W polityce ekonomicznej coraz więcej uwagi poświęca się problemowi
przestrzennej koncentracji przedsiębiorstw współpracujących ze sobą w ramach
określonego regionu. Jedną z jej form, która stała się obiektem szczególnego
zainteresowania zarówno badaczy jak i praktyków gospodarczych, jest klaster.
Najbardziej popularna definicja, autorstwa M. Portera1, określa klaster jako
geograficzne skupisko wzajemnie powiązanych firm, wyspecjalizowanych dostawców, jednostek świadczących usługi, firm działających w pokrewnych sektorach i związanych z nimi instytucji (uniwersytetów, jednostek normalizacyjnych i stowarzyszeń branżowych) w poszczególnych dziedzinach, konkurujących
między sobą, ale również współpracujących. S. Rosenfeld natomiast definiuje
klaster jako geograficzną koncentrację podobnych, powiązanych lub uzupełniających się firm, z czynnymi kanałami transakcji, łączności i dialogu, które stoją
w obliczu wspólnych szans i zagrożeń2.
1
2
s. 63.
M. Porter, Porter o konkurencji, PWE, Warszawa 2001, s. 246.
B. Rogoda, Przedsiębiorczość i innowacje, Wydawnictwo AE w Krakowie, Kraków 2005,
133
Znana jest również definicja UNIDO, według której klastry to regionalne
i terytorialne koncentracje firm produkujących i sprzedających podobne lub
komplementarne produkty, a przez to zmuszone do przezwyciężania podobnych
problemów i wyzwań. W rezultacie może to powodować powstanie wyspecjalizowanych dostawców maszyn i surowców oraz powodować rozwój specjalistycznych kompetencji i umiejętności, jak również szybszy rozwój specjalistycznych i zindywidualizowanych usług3.
Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD) określa klastry
jako miniaturowe narodowe systemy innowacyjności (reduced-scale national
innovation systems)4. To właśnie rozwój sieci między zależnymi od siebie firmami
(dostawcy–producenci–odbiorcy), instytutami badawczymi, uczelniami wpływa
według OECD na innowacyjność uczestników klastra, a tym samym powoduje
wzrost ich konkurencyjności.
Z kolei według Unii Europejskiej klastry są to wzajemnie powiązane ze sobą
przedsiębiorstwa oraz kooperujące z nimi instytucje, które charakteryzują się
tym, że:
■ współpracują ze sobą, a zarazem konkurują między sobą,
■ geograficznie skupiają się w jednym lub wielu regionach, przez co mają
wpływ lokalny i globalny,
■ koncentrują się w podobnych sektorach (gałęziach), są połączone dzięki
wspólnej technologii i umiejętnościom,
■ są innowacyjne (oparte na wiedzy) i tradycyjne.
Koncepcja klastra stała się nowym sposobem myślenia zarówno o kreowaniu
konkurencyjności i innowacyjności przedsiębiorstw, jak i o rozwoju regionów.
Zakłada ona stymulowanie współpracy pomiędzy poszczególnymi podmiotami
życia gospodarczego, przyśpieszenie wprowadzania procesów i produktów innowacyjnych, co z kolei prowadzi do poprawy pozycji konkurencyjnej przedsiębiorstw funkcjonujących w klastrze oraz do rozwoju regionów, w których są one
zlokalizowane. W klastrze relacje między przedsiębiorstwami nie ograniczają się
do stosunków handlowych, kooperacyjnych czy kapitałowych, a dotyczą także
transferu wiedzy i informacji ułatwiających wprowadzanie nowych technologii.
Istotny jest tu również udział regionalnych instytucji edukacji, nauki (ośrodki
badawcze, uczelnie wyższe) i władz publicznych. Problematyką klastrów w coraz większym stopniu interesują się społeczności lokalne, władze regionalne
i krajowe. Co więcej, samorządy różnych szczebli angażują się w ich propagowanie, podkreślając często dużą rolę klastrów w swoich strategiach rozwoju.
3
Analizy – wspieranie gron przedsiębiorczości na Podkarpaciu, pod red. E. Wojnickiej, Instytut Gospodarki Wyższej Szkoły Informatyki i Zarządzania w Rzeszowie, Warszawa–Rzeszów
2006, s. 8.
4
M. Bucka, Koncepcja klastrów w funkcjonowaniu małych i średnich przedsiębiorstw, Prace
Naukowe AE we Wrocławiu, Wrocław 2004, nr 1031, s. 121.
134
W Polsce Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową w 2002 r. przeprowadził
po raz pierwszy badanie, mające na celu identyfikację klastrów w naszym kraju.
Badanie było wstępem do analizy potencjału i szans rozwoju struktur klastrowych w polskiej gospodarce. Analiza pozwoliła na identyfikację skupisk działalności gospodarczej oraz ocenę stopnia ich zaawansowania, barier oraz możliwości rozwoju struktur klastrowych w Polsce. Przeprowadzono badanie 18
skupisk przedsiębiorstw usytuowanych w 8 województwach o największym
prawdopodobieństwie istnienia klastra5. Pod koniec 2007 r. w Polsce funkcjonowały 33 klastry (tabela 6.1).
Tabela 6.1. Wykaz klastrów w Polsce w 2007 r.
Lp.
Wyszczególnienie
1
Klaster Kosmiczny Mazovia (KKM) – Warszawa, Agencja Rozwoju Mazowsza SA, wsparcie
merytoryczne: Polskie Biuro ds. Przestrzeni Kosmicznej (Centrum Badań Kosmicznych
PAN), branża: techniki satelitarne i technologie kosmiczne
2
Mazowiecki Klaster Druku i Reklamy „Kolorowa Kotlina” – Warszawa, branża: poligrafia
3
Klaster Medialny – Państwowa Wyższa Szkoła Filmowa, Telewizyjna i Teatralna w Łodzi,
branża: media
4
Klaster Medyczny – Tarnów, CenterMed Sp. z o.o., branża medyczna
5
Wielkopolski Klaster Meblarski – Poznań, Wielkopolska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, branża: meblowa, drzewna
6
Tarnowski Klaster Przemysłowy „Plastikowa Dolina” – Tarnów i okolice, branża: tworzywa
sztuczne, wyroby chemiczne
7
Stowarzyszenie Grupy Przedsiębiorców Przemysłu Lotniczego „Dolina Lotnicza” – Rzeszów, branża: przemysł lotniczy
8
Avia Splot – południowo-wschodnia Polska, branża: lotnicza
9
Klaster Chemiczny West Pomerania „Zachodniopomorska Zielona Przestrzeń Chemii” –
Szczecin, Biuro Programów Międzynarodowych Politechnika Szczecińska, branża: chemiczna
10
Innowacyjny „Kocioł Pleszewski” – Pleszew, Eurocentrum Innowacji i Przedsiębiorczości,
branża: kotły
11
Ogólnopolski Klaster „E-Zdrowie” – Wrocław, Wrocławski Medyczny Park Naukowo-Technologiczny, branża: informatyzacja służby zdrowia
12
Klaster ICT Pomerania – Gdynia, ELAB Efektywna Komunikacja, branża: informatyka
13
Homag – Producenci Klocków i Szczęk Hamulcowych – Warszawa, Stowarzyszenie Producentów Części Motoryzacyjnych, branża: części motoryzacyjne
14
Klaster Technologiczny „Piast Plus”, www.piast-plus.pl – Gniezno, Piast Plus, branża:
drzewna
15
Klaster „Life Science Krakow” – Kraków, Jagiellońskie Centrum Innowacji, branża: biotechnologie
16
Innowacyjny Śląski Klaster Czystych Technologii Węglowych – Katowice, Główny Instytut
Górnictwa, branża: czyste technologie węglowe
5
Klastry. Innowacyjne wyzwanie dla Polski, pod red. S. Szultki, IBnGR, Gdańsk 2004.
135
cd. tabeli 6.1
Lp.
Wyszczególnienie
17
Klaster Łódzki – rozwój miasta Łodzi i okolic
18
Klaster Producentów Komponentów Lotniczych – Świdnik, Regionalny Park Przemysłowy,
branża: lotnicza, samochodowa
19
Klaster „Dolina Ekologicznej Żywności” – Lublin, Wyższa Szkoła Przedsiębiorczości i Administracji w Lublinie, branża: spożywcza
20
Sieć Naukowo-Gospodarcza Biotech – Wrocław, Dolnośląskie Centrum Zaawansowanych
Technologii, branże: biotechnologie, zaawansowane technologie medyczne
21
Inicjatywy Klastrowe: jachty, okna i drzwi, meble – Olsztyn, Warmińsko-Mazurska Agencja
Rozwoju Regionalnego SA w Olsztynie
22
Dolnośląski Klaster Surowcowy – Wrocław, KGHM CUPRUM, branże: górnictwo, metalurgia
23
Polski Klaster Morski – Gdynia, Krajowa Izba Gospodarki Morskiej
24
Podkarpacki Klaster Informatyczny – Rzeszów, Stowarzyszenie Informatyka Podkarpacka,
branża: informatyka
25
Stowarzyszenie Producentów Komponentów Odlewniczych „Kom-Cast” – Rzeszów,
Kom-Cast Zakład Metalurgiczny WSK Rzeszów Sp. z o.o., branża: odlewnictwo, metalurgia, obróbka mechaniczna
26
Wielkopolski Klaster Chemiczny (jednostki badawczo-rozwojowe oraz przedsiębiorstwa) –
Poznań, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, branża: chemiczna
27
Eklaster – Małopolski Klaster Informatyczny – branża: technologie informatyczne
28
Klaster Multimediów I Systemów Informacyjnych – Warszawa, Polskie Stowarzyszenie
Zarządzania Kadrami, branża: multimedia
29
Sieć Transportu Szynowego, Sieć Wyrobów Medycznych, Sieć Turystyki – województwo
śląskie
30
Podlaski Klaster Obróbki Metali – Białystok i okolice, Centrum Promocji Podlasia, branża:
obróbka metali
31
Bydgoski Klaster Przemysłowy – Bydgoszcz, Kujawsko-Pomorski Związek Pracodawców
i Przedsiębiorców, branża: tworzywa sztuczne
32
Małopolsko-Podkarpacki Klaster Czystej Energii – Kraków, Akademia Górniczo-Hutnicza,
branża: energia
33
Klaster Kultury Lubelszczyzny – Lublin i okolice, Lubelska Fundacja Odnowy Zabytków,
Branża: kultura, turystyka
Źródło: opracowanie własne.
6.2. POLITYKA ROZWOJU OPARTA NA KLASTRACH
W ostatnich latach można zaobserwować wśród organizacji międzynarodowych (Unia Europejska, OECD) oraz władz centralnych i samorządowych poszczególnych państw znaczny wzrost zainteresowania tworzeniem i rozwojem
136
klastrów. Efektem tego jest powstanie koncepcji tzw. polityki opartej na klastrach (cluster-based policy – CBP). Wiele europejskich krajów sformułowało
i wdrożyło ten nowy typ polityki gospodarczej opartej na rozwoju klastrów, widząc w niej instrument do trwałego podniesienia poziomu konkurencyjności lokalnej, regionalnej i narodowej gospodarki.
Polityka oparta na klastrach to zespół działań i instrumentów wykorzystywanych przez władze różnych szczebli do podnoszenia poziomu konkurencyjności gospodarki poprzez stymulowanie rozwoju istniejących bądź tworzenie nowych systemów klastrowych, przede wszystkim na szczeblu regionalnym6. To
nowy element polityki gospodarczej, w której odchodzi się od tradycyjnego sterowania gospodarką na rzecz pośredniego wpływu na jej rozwój. Sposobów realizacji tego celu jest wiele, dlatego też w poszczególnych krajach obserwuje się
różnice w rozłożeniu priorytetów, wykorzystywaniu instrumentów oraz zakresie
i skali interwencji publicznej. Uwzględniając swoje specyficzne uwarunkowania, poszczególne kraje muszą dokonywać wyboru najbardziej optymalnego modelu polityki rozwoju opartej na klastrach.
Co przemawia za wprowadzeniem takiej polityki? Oczywiście, korzyści
związane z funkcjonowaniem klastra, które nie ograniczają się tylko do podmiotów w nim funkcjonujących, lecz także obejmują cały region, a nawet kraj. Istnieje bowiem wiele korzyści zewnętrznych (externalities) dla regionu, w którym
dany klaster jest osadzony. Stąd zainteresowanie klastrami instytucji publicznych odpowiedzialnych za politykę regionalną7. Istnieje również odwrotne oddziaływanie, a mianowicie inwestycje dokonywane przez instytucje publiczne,
szczególnie w rozwój infrastruktury, przynoszą korzyści firmom działającym
w klastrze. W takim ujęciu koncepcja klastrów postrzegana jest zarówno jako
czynnik rozwoju regionu, jak i czynnik rozwoju przedsiębiorstw zlokalizowanych w jego obrębie, a nie jako przestrzenna organizacja pokrewnych branż
przemysłu i usług.
Polityka tworzenia i rozwoju klastrów może być realizowana na szczeblu narodowym bądź regionalnym lub jednocześnie na każdym z tych poziomów.
Władze mogą być zaangażowane bardziej bezpośrednio lub pośrednio, określając tym samym zakres tej polityki. Może ona powstać z inicjatywy odgórnej, tzn.
być efektem działań podjętych przez władze państwowe czy samorządowe, bądź
też wyłonić się dzięki inicjatywom oddolnym, czyli dzięki mobilizacji środowisk biznesowych. Jednak w praktyce najczęściej spotka się współistnienie obu
podejść – oddolnego i odgórnego.
6
T. Brodzicki, S. Szultka, P. Tamowicz, Polityka wspierania klastrów, Niebieskie Księgi/Rekomendacje, nr 11, IBnGR/PFSL, Gdańsk 2004, s. 16.
7
Ibidem, s. 9.
137
Istnieje kilka sposobów klasyfikacji modeli polityki klastrowej, z których
trzy są najbardziej znane. Pierwszy sposób został zaprezentowany w raporcie
przygotowanym dla holenderskiego Ministerstwa Gospodarki. Wyróżnia się
w nim cztery szerokie rodzaje polityki CBP8:
■ polityka nastawiona na kreowanie przewagi konkurencyjnej w zakresie
kluczowych sektorów gospodarki,
■ polityka nastawiona na podnoszenie konkurencyjności sektora małych
i średnich przedsiębiorstw,
■ polityka rozwoju regionalnego, której celem jest stymulowanie poszczególnych regionów, zwiększanie ich konkurencyjności i atrakcyjności,
■ polityka skoncentrowana na intensyfikacji współpracy przemysłu ze sferą
badań w celu tworzenia innowacji.
Drugi sposób klasyfikacji modeli polityki klastrowej, z punktu widzenia kierunku i złożoności interakcji w systemie innowacyjnym, obejmuje9:
■ politykę ukierunkowaną na wzmacnianie interakcji w ramach potrójnej
helisy, czyli systemu zależności między przedsiębiorstwami, światem nauki oraz władzami publicznymi szczebla regionalnego,
■ politykę skoncentrowaną na współpracy badawczo-rozwojowej pomiędzy
samymi przedsiębiorstwami oraz przedsiębiorstwami a instytucjami B+R,
■ politykę nastawioną na zachęcanie do współpracy pomiędzy przedsiębiorstwami, niezależnie od tego, czy dotyczy ona instytucji badawczo-rozwojowych, czy jest prowadzona horyzontalnie pomiędzy konkurentami lub wertykalnie wzdłuż łańcucha wartości.
Trzeci podział modeli polityki opartej na klastrach obejmuje10:
■ model polityki brokerskiej,
■ model popytowy,
■ model uczenia się,
■ model promowania międzynarodowych powiązań.
Model polityki brokerskiej (broker policies). Formułowanie tego rodzaju polityki opartej na klastrach zależy od bezpośredniego zaangażowania się w nią
wszystkich partnerów klastra. Podkreśla się szczególną rolę kooperacji w zakresie CBP pomiędzy przedsiębiorstwami a władzami publicznymi oraz pomiędzy
przedsiębiorstwami a organizacjami pozarządowymi. Spośród przedsiębiorstw
wyodrębnia się brokera (inaczej facilitator), czyli taką firmę, która ma bardzo
8
P. Boekhold, B. Thuriaux, Overview of Cluster Policies in International Perspective. A Report for the Dutch Ministry of Economic Affairs, Final Report, 1999.
9
A European Network of Excellence for Cluster Management, Matching and Promotion,
Economic Development Karlsruhe, www.clusterforum.org, marzec 2008.
10
T. Andersson, S. Serger, J.E. Sorvik, E.W. Hansson, The Cluster Policies Whitebook,
IKED, Sweden, 2004, s. 29.
138
dobre i ścisłe relacje z pozostałymi członkami klastra (z reguły jest nim największe przedsiębiorstwo w klastrze). Do zadań brokera należy zaliczyć:
■ budowanie relacji i więzi pomiędzy uczestnikami klastra,
■ koordynowanie planów i działań strategicznych w klastrze, w tym określenie wizji rozwoju klastra,
■ propagowanie idei klasteringu.
Z kolei ze strony władz publicznych oczekuje się realizacji następujących
zadań:
■ wypromowanie marki klastra,
■ realizacja działań marketingowych,
■ wsparcie przy nawiązywaniu kontaktów z podmiotami poza klastrem,
■ zacieśnianie współpracy między sektorem prywatnym i publicznym.
Model brokerski może funkcjonować za pomocą różnorodnych narzędzi.
Jednym z nich jest systematyczne śledzenie kompetencji klastra (competence
system), którego efektem jest stworzenie mapy kompetencji. Mapa ta jest instrumentem wykorzystywanym przez brokera i władze publiczne w celu zwielokrotnienia działań na rzecz rozwoju konkretnego regionu. Pomaga ona
w tworzeniu i rozpowszechnianiu kluczowych kompetencji wśród członków
klastra.
Model popytowy (demand side policies). Ten typ CBP oparty jest na założeniu, że zamówienia publiczne, regulowane przez prawo krajowe lub ponadnarodowe, pełnią rolę katalizatora rozwoju klastrów, zwłaszcza gdy są one realizowane w sposób ciągły w długim okresie. Studia przypadków potwierdzają, że
zamówienia publiczne na produkty i usługi świadczone przez firmy z klastra
przyczyniły się do wzrostu innowacyjności przedsiębiorstw oraz zacieśnienia
współpracy między sektorem publicznym i prywatnym11.
Model uczenia się (training policies). W tym modelu głównym zadaniem
wspierającym rozwój klastrów od strony władz publicznych jest podnoszenie
umiejętności i kompetencji wśród firm z sektora MŚP. Działania sektora publicznego skupione są na organizowaniu specjalnych programów szkoleniowych
oraz zachęcaniu środowisk akademickich do wzmożonej współpracy z przedsiębiorstwami poprzez świadczenie usług edukacyjnych, dostosowanych do konkretnych potrzeb firm. W wielu krajach, np. w Finlandii, Niemczech i Irlandii,
uniwersytety, zwłaszcza techniczne, utworzyły specjalne katedry, świadczące
konkretne usługi dla klastrów.
Model promowania międzynarodowych powiązań (promotion of international linkages). Ten model wspierania polityki opartej na klastrach ma szczególne
znaczenie w dobie eliminacji barier handlu międzynarodowego, spadku kosztów
transportu i komunikacji. W kontekście transferu wiedzy i technologii istotne są
11
Ibidem, s. 56.
139
długoterminowe zagraniczne inwestycje bezpośrednie (ZIB), w postaci zakładania nowych firm w danym regionie lub przejęcia już istniejących. Badania jednoznacznie wskazują, że ZIB wzmacniają pozycję konkurencyjną firm krajowych
poprzez zwiększanie specjalizacji, łatwiejszy dostęp do rynku, dostosowywanie
produktów do potrzeb rynkowych i wykorzystywanie tańszych czynników wytwórczych.
Powyższe efekty zagranicznych inwestycji bezpośrednich znajdują uzasadnienie w fakcie, iż zagraniczne firmy mają na ogół wyższy stopień produktywności niż lokalne, oraz że zachodzi zjawisko efektu przenikania (spillover effect)
wiedzy z zagranicznych do krajowych przedsiębiorstw. Kraje, które utrzymują
intensywne stosunki ekonomiczne z partnerami o relatywnie wyższym zaawansowaniu technologicznym, cechuje wysoka zdolność innowacyjności, uczenia
się i adaptacji technologii. Pojawiająca się tendencja do intensyfikowania rywalizacji pomiędzy krajami lub regionami o przyciąganie ZIB powoduje, że inwestycje te stają się priorytetowym punktem w polityce opartej na klastrach.
W Europie nie ma jednego uniwersalnego modelu takiej polityki, co wynika
z różnorodności kontynentu. Pomimo to Komisji Europejskiej udało się zakwalifikować kraje Unii Europejskiej do poszczególnych modeli polityki opartej na
klastrach, które nazwano: modelem narodowym, modelem regionalnym, modelem pośrednim i modelem zróżnicowanym.
Spośród grupy tzw. starych państw członkowskich, Francja i Luksemburg
przyjęły model narodowy, podczas gdy Belgia i Hiszpania – model regionalny.
Pięć państw (Austria, Niemcy, Włochy, Szwecja, Wielka Brytania) zdecydowało
się na model pośredni, polegający na tworzeniu narodowych ram dla realizacji
polityki szczebla regionalnego. Sześć pozostałych krajów nie posiada jasno wyodrębnionej polityki opartej na klastrach (model zróżnicowany). Spośród nowych krajów członkowskich Unii, Litwa, Łotwa i Słowenia przyjęły model realizacji polityki klastrowej w oparciu o model narodowy, Węgry wdrażają
politykę na poziomie regionów opierając się na rozwiązaniach ramowych wypracowanych i wdrożonych na szczeblu narodowym. Natomiast Polska, obok
Czech, Słowacji, Estonii, Rumuni i Bułgarii, zaliczona została do grupy państw,
w których polityka wspierania klastrów nie została jeszcze wyraźnie sformułowana12.
12
European Trend Chart on Innovation, Thematic Report-Claster Policies, European Commission, 2003, s. 1.
140
6.3. ROLA WŁADZ PUBLICZNYCH W POLITYCE ROZWOJU
KLASTRÓW
Odpowiednio wybrany model polityki opartej na klastrach w znacznym
stopniu wpływa na podział ról pomiędzy sektor prywatny a publiczny. Zebrane
doświadczenia wskazują jednak, że sektor prywatny zdecydowanie powinien
odgrywać funkcję lidera sterującego funkcjonowaniem klastra. Rola władz publicznych jako inicjatora działań we wstępnym etapie jego powstawania z czasem powinna słabnąć, ustępując miejsca sektorowi prywatnemu. Władza publiczna ma jednak podstawowe znaczenie, jeżeli chodzi o dostarczanie dóbr
publicznych i niwelowanie skutków niedoskonałości mechanizmu rynkowego.
M. Porter wskazuje cztery podstawowe obszary tzw. rombu przewagi konkurencyjnej13, w których zalecane jest działanie władz publicznych w celu podniesienia konkurencyjności klastra:
■ obszar kształtowania czynników produkcji,
■ obszar sektorów pokrewnych i wspomagających,
■ obszar warunków popytu,
■ obszar strategii i rywalizacji przedsiębiorstw.
W zakresie kształtowania czynników produkcji działania władz powinny skupić się na rozwoju ogólnej i wyspecjalizowanej infrastruktury, organizowaniu programów szkoleniowych, wspieraniu prac badawczo-rozwojowych w uczelniach
związanych z obszarem działania klastra. W zakresie sektorów pokrewnych
i wspomagających rola władz publicznych powinna skupiać się na organizowaniu
i współfinansowaniu spotkań uczestników klastra, na tworzeniu form wsparcia
w postaci parków technologicznych lub przemysłowych. Jeśli chodzi o obszar warunków popytu, zaleca się, aby to władza publiczna wywierała nacisk na tworzenie skutecznych przepisów stymulujących innowacyjność firm, a ponadto poprzez
zamówienia publiczne powinna stać się ona nabywcą produktów klastra. W zakresie strategii i rywalizacji przedsiębiorstw działania władzy publicznej powinny
zmierzać do eliminacji barier konkurencji w środowisku lokalnym oraz promowania produktów eksportowych poszczególnych klastrów.
Pomimo ogromnego znaczenia instytucji publicznych w procesie powstawania i funkcjonowania klastrów, powinny one odgrywać rolę katalizatora. Liderem w inicjatywach rozwoju klastrów powinien być sektor prywatny, wspierany
przez środowiska akademickie oraz władze publiczne. Do działań instytucji publicznych na rzecz klastrów należy zaliczyć14:
13
T. Brodzicki, S. Szultka, P. Tamowicz, op. cit., s. 10.
B. Szymoniuk, Podwyższanie konkurencyjności regionu rolniczego: klaster „Dolina Ekologicznej Żywności”, Wydział Zarządzania i Administracji Akademii Świętokrzyskiej, Kielce 2005, s. 3.
14
141
inicjowanie działalności klastrów,
pomoc w zakresie pozyskiwania funduszy na dalszy rozwój,
przeprowadzanie badań rynku,
organizowanie sympozjów, konferencji szkoleń,
promowanie klastra i regionu w kraju oraz za granicą,
doradztwo biznesowe.
Inicjatywy klastrowe (clusters initiatives) należy więc traktować jako integralną część polityki regionalnej, która powinna sprzyjać wzrostowi konkurencyjności klastra, a nie tylko jego utworzeniu15. Należy jednak w tym miejscu
zaznaczyć, że władze publiczne powinny powstrzymywać się od budowy klastrów od podstaw, jeśli nie istnieją wyraźne przesłanki oraz perspektywy ich
rozwoju. Inicjowanie struktur klastrowych przez władze publiczne jest bardziej
ryzykowne, gdyż wiąże się z wysokimi kosztami początkowymi oraz możliwością fiaska przedsięwzięcia w przypadku przeprowadzenia niedokładnej analizy
SWOT lub zmiany istotnych warunków w danym regionie.
Wyróżnia się następujące cele inicjatyw klastrowych16:
■ zwiększenie nacisku na politykę mikroekonomiczną, w przeciwieństwie
do tradycyjnego makroekonomicznego podejścia,
■ długookresowe planowanie mające na celu podniesienie poziomu konkurencyjności całego klastra, a nie poszczególnych firm czy sektorów,
■ wspieranie dobrych relacji między przedsiębiorstwami w klastrze, budowanie wzajemnego zaufania i zachęcanie do dialogu,
■ dofinansowywanie przedsiębiorstw na etapie rozpoczynania działalności,
■ koordynowanie działań władz publicznych oraz przedsiębiorstw w zakresie funkcjonowania klastra,
■ wypracowanie równowagi w zakresie kombinacji kooperacji i konkurencji jako podstawy rozwoju klastra,
■ zlokalizowanie w klastrze zarówno dużych, jak i małych firm,
■ współpraca ze środowiskiem akademickim jako instytucją wspierającą
działalność klastra,
■ określenie zasięgu klastra i jego podstawowych parametrów,
■ ukształtowanie grupy liderów klastra,
■ przeprowadzenie analizy SWOT klastra,
■ przygotowanie strategii rozwoju klastra.
Na zlecenie Komisji Europejskiej przeprowadzono w krajach Unii badania
dotyczące inicjatyw klastrowych, na podstawie których zebrano tzw. dobre praktyki w zakresie tworzenia i funkcjonowania klastrów (tabela 6.2)17.
■
■
■
■
■
■
15
O. Solvell, G. Lindqvist, C. Ketels, The Cluster Initiative Greenbook, Stockholm 2003, s. 15.
Ibidem, s. 15.
17
Methodology for Regional and Transnational Technology Clusters: Learning with European Best Practices, European Commission, Enterprise, DG 2001, s. 12–23.
16
142
Tabela 6.2. Dobre praktyki europejskie w zakresie tworzenia i funkcjonowania klastrów
Wyszczególnienie
Dobra praktyka europejska
Podmioty tworzące klaster
■ osiągnięcie masy krytycznej – klaster musi integrować znaczą
część danego sektora
■ instytucje publiczne i akademickie jako pożądani członkowie
klastra
Koordynowanie
funkcjonowania klastra
■ klaster powinien być zarządzany przez „bezstronnego koordynatora” o wyraźnie określonych kompetencjach
■ niezbędne wsparcie finansowe ze strony władz publicznych
■ określenie wspólnej strategii rozwoju klastra
■ monitorowanie funkcjonowania klastra i analiza wskaźników
ekonomicznych w celu dokonania oceny działalności
Finansowanie
funkcjonowania klastra
■ na etapie początkowym rozwoju klastra – finansowanie jego
działalności ze środków publicznych
■ na etapie dojrzałym – finansowanie klastra ze składek członkowskich
Usługi świadczone
dla klastra
■
■
■
■
Zarządzanie informacją
w klastrze
■ opracowanie wspólnej platformy i narzędzi webowych w celu
wymiany dokumentów, utworzenia forum dyskusyjnego, dostępu do informacji o partnerach w klastrze oraz nowych trendach na rynku
Zarządzanie wiedzą
■ zarządzanie wiedzą, transfer technologii w klastrze wzmaga
wzrost innowacyjności
■ konieczne jest ustalenie wśród partnerów polityki prywatności
i ochrony wartości intelektualnej celem uniknięcia konfliktów
wspólny marketing i promocja
organizacja konferencji, warsztatów, seminariów
prowadzenie szkoleń dla pracowników firm z klastra
usługi konsultingowe, doradcze
Źródło: opracowanie własne na podstawie: Methodology… oraz S. Szultka, P. Tamowicz, M. Mackiewicz, Regionalne strategie i systemy innowacji. Najlepsze praktyki, rekomendacje dla Polski,
Niebieskie Księgi/Rekomendacje, nr 12, IBnGR/PFSL, Gdańsk 2004.
Każda inicjatywa klastrowa powinna wdrażać „dobre praktyki”, ponieważ
są one niezbędne dla rozwoju tej formy współpracy przedsiębiorstw, jak i regionu. Oczywiście, musi być ona zgodna z założeniami polityki regionalnej
oraz dostosowana do konkretnych warunków ekonomiczno-prawnych, a więc
trudno mówić o jednej uniwersalnej inicjatywie klastrowej. O tym, że jest to
jednak skuteczna forma rozwoju przedsiębiorczości w regionie, świadczą badania naukowe, które wskazują, że ponad 80% firm uważa, iż inicjatywy klastrowe zdecydowanie podniosły ich konkurencyjność i przyczyniły się do ich
rozwoju18.
18
O. Solvell, G. Lindqvist, Ch. Ketels, op. cit., s. 13.
143
6.4. KLASTRY W POLITYCE EKONOMICZNEJ
UNII EUROPEJSKIEJ
Klastry zostały uznane i są promowane przez Unię Europejską jako skuteczne narzędzie podnoszenia zdolności konkurencyjnych przedsiębiorstw i regionów, wsparcia innowacji i transferu technologii oraz jako element w pobudzaniu
rozwoju gospodarczego i zatrudnienia. Ponadto okazały się one skutecznym instrumentem oddziaływania na rozwój przedsiębiorstw, ponieważ dają możliwość
udzielania im pomocy bez użycia tradycyjnego środka, czyli bezpośrednich,
kosztownych subsydiów. Rola klastrów jako narzędzia łączącego politykę innowacji, rozwoju regionalnego i przemysłową będzie nabierać w najbliższych latach w Unii coraz większego znaczenia.
Komisja Europejska prowadzi nie tylko regularne obserwacje inicjatyw
wspierania klastrów, lecz także dokonuje analiz porównawczych zidentyfikowanych klastrów w skali całego ugrupowania. Ponadto próbuje opracować wspólną
metodologię badania klastrów, promuje najlepsze techniki analiz, wspierania
i rozwoju klastrów. Komisja wypracowuje również rekomendacje dla właściwego kształtowania polityki i zarządzania inicjatywami klastrowymi. Poprzez finansowanie wielu inicjatyw oraz prowadzenie projektów pilotażowych sama
bezpośrednio wspiera rozwój klastrów. Aby lepiej zrozumieć rolę Unii Europejskiej w procesie tworzenia i rozwoju klastrów, przyjrzyjmy się bliżej działaniom
tej organizacji w tym zakresie.
Koncepcja klastrów pojawiła się w dokumentach i programach Unii Europejskiej stosunkowo późno, bo w 2000 r. Jednak już od lat osiemdziesiątych XX w.
dyskutowano w Unii o systemach innowacji i konkurencyjności w gospodarce,
które z czasem przybrały nową nazwę – klastrów. Połowa lat dziewięćdziesiątych XX w. to okres, od którego Unia Europejska zaczęła zwracać uwagę na
kluczową w rozwoju rolę innowacji. W 1996 r. uchwalono First Action Plan on
Innovation in Europe. Jednak najsilniejszym motywem do podejmowania działań związanych z systemami innowacji i podnoszeniem przewagi konkurencyjnej była deklaracja Rady Europejskiej z Lizbony w marcu 2000 r. To właśnie
strategia lizbońska oraz kolejne deklaracje szczytów unijnych zapoczątkowały
etap budowy gospodarki opartej na wiedzy, precyzując kolejne obszary działań
w ramach tej strategii. Szereg inicjatyw wspierających innowacyjność, transfer
technologii i przedsiębiorczość opiera się na tych dokumentach.
Istotne dla wzrostu zainteresowania klastrami były zapisy Europejskiej Karty Małych Przedsiębiorstw (2000). Małe firmy uznane zostały przez rządy
państw członkowskich za główny motor innowacji, wzrostu zatrudnienia i społecznej integracji. Uznały one także, że środowisko przyjazne rozwojowi małych
144
przedsiębiorstw powinno być promowane poprzez wspieranie współpracy między firmami, powiązań ze sferą nauki i szkolnictwa. I właśnie tutaj klastry znalazły swoje miejsce jako wydajne struktury stymulujące efektywność, konkurencyjność i innowacje.
W celu wskazania konkretnych inicjatyw opartych na klastrach należy przyjrzeć się poziomom działań i programów Unii Europejskiej. Wyróżnia się:
■ poziom instytucji europejskich obejmujący działania inicjowane przez
Komisję Europejską, czyli jej poszczególne dyrekcje oraz przez Europejski Bank Inwestycyjny,
■ poziom działań podejmowanych przez kraje członkowskie w ramach różnych rodzajów wspólnej polityki,
■ poziom polityki krajowej poszczególnych państw członkowskich.
Dwa pierwsze poziomy wiążą się bezpośrednio z Unią Europejską. Typowym przykładem inicjatywy Komisji Europejskiej w zakresie klastrów są dwa
programy: „Regionalne strategie innowacji” (Regional Innovation Strategies –
RIS) oraz „Regionalne strategie innowacji i transferu technologii” (Regional Innovation and Technology Transfer Strategies – RITTS). Najistotniejsze cele tych
programów to:
■ promowanie środowiska regionalnego, które sprzyja innowacjom oraz
przyswajaniu nowych technologii przez lokalne przedsiębiorstwa,
■ pomoc władz lokalnych i regionalnych oraz agencji wspierających rozwój regionu w opracowaniu polityki i działań, które w efektywny sposób
stymulują rozwój potencjałów innowacyjnych oraz infrastruktury badawczo-rozwojowej danych lokalizacji.
Realizacja programów RIS i RITTS pomogła zwiększyć inwestycje w obszarze B+R, innowacji oraz technologii zarówno instytucjom Unii, jak i regionom.
Komisja Europejska zajmuje się również działaniami wspierającymi przygotowanie publikacji i poradników na temat klastrów. Ponadto wykorzystując nowe technologie, w oparciu o RIS założono internetowe forum Innovating Regions in
Europe19 w celu umożliwienia wymiany doświadczeń w budowie regionalnych
systemów innowacji oraz klastrów. Dzięki tej platformie organizowane są konferencje, prowadzona jest baza partnerów i inicjatyw oraz publikowane są analizy
i poradniki dla władz samorządowych i partnerów uczestniczących w projektach.
Kolejną inicjatywą w ramach działań innowacyjnych na lata 2000–2006 było
wspieranie przez Komisję Europejską tworzenia sieci (networks). Jedną z nich
jest sieć ERIK20, do której należy 13 regionów zainteresowanych innowacjami
technologicznymi. Sieć ta służy promocji najlepszych praktyk z programów
19
http://www.innovating-regions.org.
European Regions Knowledge-based Innovation Network, http://www.eriknetwork.net/
partners.html, marzec 2008.
20
145
europejskich związanych z polityką innowacji i transferu technologii oraz promowania gospodarki opartej na wiedzy. To właśnie klastry były tematem pierwszych seminariów zorganizowanych w ramach inicjatywy ERIK 21. Innym przykładem sieci wspieranej przez Komisję Europejską jest Euro Info Center (EIC).
Powstała ona jako główny kanał komunikacyjny z małymi i średnimi przedsiębiorstwami. Obecnie sieć ta posiada 303 punkty informacji i porad dla MŚP22.
Dostarcza niezbędnych informacji dla regionalnych i lokalnych przedsiębiorstw
na temat rynków zbytu Unii Europejskiej oraz możliwości rozwoju. Ponadto
udziela porad eksperckich z zakresu konkretnych dziedzin biznesu i różnych
działów polityki Unii Europejskiej oraz pomaga przedsiębiorcom w nawiązywaniu międzynarodowej współpracy i uczestniczeniu w programach europejskich.
Dzięki tej inicjatywie Komisja Europejska może na bieżąco prowadzić dialog
dotyczący znoszenia barier przedsiębiorczości w Unii.
Ponadto Komisja Europejska upatruje w klastrach potencjał dla skutecznego
podnoszenia poziomu konkurencyjności gospodarek poszczególnych regionów
Unii. Z tego też względu w zakresie wspólnotowej polityki strukturalnej, w ramach budżetu na 2007–2013, przewiduje się współfinansowanie działań typowych dla polityki rozwoju opartej na klastrach. Będą nimi: wspieranie tzw.
przedsiębiorstw odpryskowych wywodzących się z uniwersytetów, wspieranie
interakcji pomiędzy przedsiębiorstwami a instytutami badawczymi oraz promowanie rozwoju inkubatorów przedsiębiorczości.
W komunikacie z 2006 r. pt. „Wykorzystanie wiedzy w praktyce: Szeroko
zakrojona strategia innowacyjna dla Europy” Komisja Europejska określiła ramy
mające na celu wspieranie innowacji w klastrach. Dokument ten opisuje najważniejsze planowane lub już realizowane inicjatywy klastrowe wpływające na
konkurencyjność i innowacyjność MŚP. Zwraca także uwagę na konieczność
wykorzystania potencjału klastrów w celu osiągnięcia lepszej współpracy ponadnarodowej na poziomie europejskim. Rezultaty inicjatywy utworzenia europejskich klastrów o ogólnoświatowym znaczeniu zostały przedstawione w 2007 r.
na konferencji ministerialnej w celu opracowania wspólnego planu działania.
W komunikacie wspomina się również o siódmym programie ramowym, w którym przewidziany jest wzrost środków na kontynuację wspólnotowej inicjatywy
w ramach trzeciego obszaru tematycznego „Regiony wiedzy”. Inicjatywa ta ma
na celu wzmocnienie potencjału badawczego regionów europejskich, w szczególności poprzez zachęcanie do rozwoju regionalnych zespołów projektów badawczych skupiających uniwersytety, ośrodki badawcze, przedsiębiorstwa i władze regionalne oraz wspieranie tych działań.
21
Innovation, Knowledge and Clusters, Bolonia 2003.
W 2005 r. do sieci EIC należało 265 instytutów tradycyjnych, 25 członków stowarzyszonych oraz 13 członków Euro Info Correspondence Center.
22
146
Ścisłą koordynację z siódmym programem ramowym na rzecz badań i rozwoju zapewnia program „Konkurencyjność i innowacje”, przewidziany przez
Komisję Europejską na lata 2007–2013. Do jego celów należy zwiększanie konkurencyjności przedsiębiorstw, a w szczególności MŚP, promowanie innowacji
oraz przyśpieszenie tworzenia konkurencyjnego, innowacyjnego społeczeństwa
informacyjnego o charakterze integrującym. Komisja Europejska przewiduje
w ramach tego programu wzrost znaczenia instrumentów finansowych wspierających przedsiębiorczość i innowacje.
W październiku 2006 r. Komisja Europejska złożyła wniosek o ustanowienie
Europejskiego Instytutu Technologii (EIT), który ma działać na zasadzie zintegrowanego partnerstwa nauki, biznesu i oświaty. Celem tego przedsięwzięcia
jest tworzenie innowacyjnych rozwiązań i uzyskanie korzyści handlowych mających istotny wpływ na konkurencyjność Europy. Instytut zgromadzi najlepszych naukowców, którzy we współpracy z firmami będą pracować nad wykorzystywaniem wiedzy oraz rozwijaniem umiejętności w zakresie zarządzania
badaniami i innowacjami.
W 2007 r. Komisja Europejska w swoich dokumentach programowych podkreślała znaczenie klastrów dla dalszego rozwoju innowacyjnych przedsiębiorstw oraz ważność powiązań sieciowych między przedsiębiorstwami a instytucjami naukowo-badawczymi. W odpowiedzi na nie Dyrekcja Generalna ds.
Przedsiębiorstw i Przemysłu przy KE ustanowiła Europejski Alians Klastrów
PRO INNO (PRO INNO European Cluster Alliance), który jest siecią czterech
międzynarodowych projektów łączących klastry23. Należą do nich:
1. Projekt Balic Sea Region Innovation Network (BSR InnoNET) – Sieć Innowacji Regionu Morza Bałtyckiego realizuje trzy podstawowe cele strategiczne:
■ utworzenie ram koncepcyjnych zarówno dla formułowania polityki
wspierania międzynarodowych klastrów w regionie Morza Bałtyckiego,
jak i w zakresie oceny ich działalności,
■ opracowanie kilku wspólnych projektów proinnowacyjnych, skupionych
na rozwoju klastrów w krajach nadbałtyckich,
■ stanie się jednym z czołowych europejskich klastrów międzynarodowego
rozwoju innowacyjności, zgodnie ze strategią lizbońską.
Koordynatorem projektu jest Nordyckie Centrum Innowacyjności (Nornic
Innovation Centre).
2. Projekt INNET zakłada budowę transeuropejskiej współpracy na szczeblu
instytucji krajowych i agencji regionalnych, odpowiedzialnych za wspieranie
innowacji na poziomie lokalnym. Celem tego projektu jest:
■ wypracowanie wspólnego programu wspierania klastrów,
■ wymiana doświadczeń i dobrych praktyk dotyczących klastrów,
23
http://www.mg.gov.pl.
147
■ upowszechnianie wiedzy o klastrach,
■ tworzenie instrumentów stymulujących rozwój struktur klastrowych na
poziomie krajowym i regionalnym,
■ tworzenie przyjaznych warunków współpracy MŚP w ramach klastrów.
Projekt INNET koncentruje się obecnie na identyfikacji dojrzałych struktur
klastrowych w krajach Unii Europejskiej, a następnie w jego ramach będzie
przygotowywany „Pierwszy program pilotażowy” dla wybranych klastrów, które
rokują rozwój. Koordynatorem tego projektu jest Stowarzyszenie TMG w Austrii.
3. Projekt CLUNET jest programem mającym na celu wymianę doświadczeń
i realizację trzech projektów pilotażowych związanych z polityką innowacyjną
wspierającą rozwój klastrów w sferze internacjonalizacji działalności gospodarczej przedsiębiorstw działających w ich ramach. Koordynatorem projektu jest
agencja North West Development w Wielkiej Brytanii.
4. Projekt CEE-Cluster Network ma na celu ułatwienie współpracy transgranicznej w zakresie tworzenia i wspierania rozwoju klastrów w Europie Środkowej i Wschodniej. Praca w tym projekcie została zaprojektowana w pięciu etapach:
■ przeprowadzenie analizy istniejących programów i projektów wspierania
klastrów w poszczególnych krajach oraz identyfikacja dojrzałych struktur
klastrowych pod kątem pokazania najważniejszych czynników ich sukcesu oraz najlepszych, godnych popularyzacji praktyk klastrowych,
■ formułowanie na bazie pierwszego etapu wspólnych strategii i planów
rozwoju inicjatyw klastrowych oraz instrumentów wspierających ten
rozwój,
■ opracowanie propozycji „Wspólnego planu działania” – WPD (Joint
Action Plan – JAP) dla wybranych pilotażowych projektów klastrowych,
■ przygotowanie WPD umożliwiające rozpoczęcie wdrażania projektów
pilotażowych oraz znalezienie źródeł ich finansowania,
■ współpraca z Komisją Europejską w zakresie przygotowania międzynarodowej Konferencji European Cluster Conference.
W ramach projektu CEE-Cluster Network przedstawiciele ośmiu krajów Europy (Austria, Czechy, Słowacja, Słowenia, Chorwacja, Węgry, Włochy i Polska) podpisali w Brukseli 28 listopada 2007 r. deklarację wspólnej polityki klastrowej – Cluster Agreement.
Inicjatywy podejmowane przez kraje członkowskie Unii Europejskiej w ramach wspólnej polityki regionalnej opierają się na 1. i 2. celu tej polityki. Cele
te koncentrują się na pomocy adresowanej do regionów zapóźnionych w rozwoju i dotkniętych problemami strukturalnymi. Pomoc udzielana jest w formie funduszy strukturalnych, którym przyjrzymy się w kontekście klastrów.
W dokumentach programowych z pierwszego okresu planowania funduszy
strukturalnych (1989–1993) nie można doszukać się żadnej wzmianki o kla-
148
strach i sieciach biznesowych. Kolejna edycja dokumentów programowych na
lata 1994–1999 w ramach celu 1. odnosi się do klastrów, lecz jeszcze w niewielkim stopniu. Stały się one natomiast tematem przewodnim w ramach celu 2.
w latach 1994–1999, kiedy realizowano specjalny priorytetowy program pt.
„Wsparcie B+R, promocja gospodarki opartej na wiedzy”. Wsparciem objęto
przede wszystkim rozwój klastrów opartych na wysokich technologiach. Przykładami takich interwencji są: NorCom ICT Cluster w Północnej Jutlandii
w Danii, luksemburski projekt PRISME, francuski projekt komercjalizacji i transferu technologii w regionach zapóźnionych.
W trzeciej edycji dokumentów programowych na lata 2000–2006 w ramach
celu 1. i celu 2. klastry występują już znacznie częściej. Przykładem działań na
podstawie celu 1. może być grecki program operacyjny „Zapewnienie konkurencyjności i trwałego rozwoju”, w ramach którego udzielane było wsparcie dla
klastrów. Natomiast w przypadku celu 2. – klastry pojawiają się w programach
operacyjnych Londynu, Górnej Austrii i Południowej Finlandii. Jednak w programowaniu na lata 2007–2013 można zauważyć wzmożone zainteresowanie
polityką klastrową w Unii Europejskiej.
Podsumowując można powiedzieć, że polityka Unii Europejskiej oparta na
klastrach jest obecnie na ścieżce przyspieszonego rozwoju. Komisja Europejska
w coraz większym stopniu promuje klastry, dając temu wyraz w licznych dokumentach programowych oraz podejmowanych inicjatywach. W najbliższych latach z pewnością zauważymy coraz częstsze odwoływanie się do klastrów jako
narzędzia polityki przemysłowej, innowacji i rozwoju regionalnego. Przyszłe
działania Komisji z pewnością będą zmierzać do ich wspierania na poziomie
międzynarodowym w celu utworzenia europejskich klastrów o ogólnoświatowym znaczeniu.
6.5. POLITYKA WSPIERANIA ROZWOJU KLASTRÓW
W POLSCE
Według ostatniego raportu sporządzonego przez Światowe Forum Ekonomiczne w 2007 r. (World Economic Forum) Polska zajmuje 53 miejsce wśród
121 analizowanych krajów pod względem indeksu konkurencyjności biznesu
(Business Competitiveness Index)24. Międzynarodowa konkurencyjność Polski
jest relatywnie niska także na tle krajów unijnych, co nie wpływa pozytywnie na
24
http://www.weforum.com.
149
rozwój naszego kraju. Jedną z przyczyn takiego stanu rzeczy jest mało aktywna
polityka publiczna oraz niska jakość współpracy instytucji publicznych z przedsiębiorstwami. Dlatego ważne jest usprawnienie kooperacji pomiędzy podmiotami publicznymi a prywatnymi oraz skłonienie przedsiębiorców do zacieśnienia
relacji formalnych i nieformalnych z innymi przedsiębiorstwami celem podniesienia poziomu innowacyjności i konkurencyjności. I w tym kontekście należy
widzieć rosnące znaczenie polityki wykorzystującej potencjał klastrów.
Głównymi beneficjentami polityki wspierania rozwoju klastrów są przedsiębiorstwa zrzeszone w obrębie klastrów, z uwzględnieniem środowiska okołobiznesowego z danego regionu, do którego w Polsce zalicza się następujące instytucje:
1) agencje rozwoju regionalnego, których głównym celem jest aktywizacja
gospodarcza regionu;
2) jednostki samorządu terytorialnego;
3) jednostki środowiska naukowo-badawczego;
4) instytucje oświatowe, w tym sektor szkolnictwa wyższego oraz inne instytucje szkoleniowe;
5) instytucje wspierające przedsiębiorczość, do których zalicza się takie organizacje, jak inkubatory przedsiębiorczości i parki naukowo-technologiczne;
6) instytucje doradcze i konsultingowe, oferujące usługi z zakresu pozyskiwania i implementacji nowych technologii, doradztwa dotyczącego nowoczesnych metod zarządzania, marketingu produktów i usług;
7) organizacje pracodawców i pracobiorców;
8) instytucje finansowe, takie np. jak banki, fundusze inwestycyjne, fundusze pożyczkowe, mające na celu udzielanie wsparcia finansowego na rozpoczęcie lub rozwinięcie działalności gospodarczej. W myśl Ustawy z dnia 29 lipca
2005 r. o niektórych formach wspierania działalności innowacyjnej25, istnieje
możliwość udzielenia przedsiębiorstwom kredytu technologicznego (z możliwością jego częściowego umorzenia) na podjęcie działalności innowacyjnej w ramach zakupu nowych technologii oraz wdrożenie własnej nowej technologii.
Wysokość kredytu nie może przekraczać kwoty 2 mln euro;
9) ośrodki innowacji, do których zalicza się:
■ centra doskonałości, czyli autonomiczne jednostki naukowe kładące
szczególny nacisk na współpracę międzynarodową w ramach programów
Unii Europejskiej; w Polsce istnieje ponad 150 centrów doskonałości wyłonionych w konkursach PHARE i piątego programu ramowego,
■ inkubatory technologiczne i akademickie, czyli organizacje wspierające
powstawanie nowych przedsiębiorstw,
25
http://www.ks.sejm.gov.pl.
150
■ centra transferu technologii, czyli placówki oferujące sprzedaż lub nieod-
płatne przekazanie innowacyjnych technologii, wyników badań prac itp.
Wyróżnia się dwie formy organizacyjne działalności centrów: spółki
prawa handlowego oraz uczelniane jednostki badawcze, uchwalone przez
senat danej uczelni,
■ centra zaawansowanych technologii – są to jednostki naukowe o charakterze konsorcjów, których głównym celem jest wdrażanie i promowanie
nowych produktów i technologii priorytetowych dla polskiej gospodarki,
■ preinkubatory – są to jednostki naukowe działające w uczelniach w celu
wspierania nowych wysokotechnologicznych firm;
10) sieci wspierające przedsiębiorczość i innowacyjność. Zalicza się do nich
przede wszystkim:
■ Krajowy System Innowacji, czyli sieć akredytowanych ośrodków Krajowego Systemu Usług (KSU), które świadczą usługi proinnowacyjne oparte na sformalizowanej współpracy ośrodków z instytucjami sfery badawczo-rozwojowej (B+R)26; usługi proinnowacyjne mają na celu ulepszenie
nowo wdrożonego produktu lub procesu technologicznego,
■ Sieć Informacji dla Biznesu – są to ośrodki świadczące usługi informacyjne dla przedsiębiorstw, takie jak: kojarzenie partnerów w celach gospodarczych, sprawdzanie wiarygodności partnerów handlowych, informacja o targach, wystawach, konferencjach;
11) Centra Euro Info – są to również ośrodki informacyjne, z tą różnicą, że
ich podstawowa działalność jest nakierowana na doradztwo w kontekście prowadzenia działalności gospodarczej w Unii Europejskiej;
12) Krajowy Punkt Kontaktowy Programów Badawczych Unii Europejskiej
(KPK), którego głównym celem jest aktywizowanie uczestnictwa Polski w programach ramowych, ukierunkowanych na realizowanie działań w kontekście
podnoszenia poziomu B+R. Podstawowym celem KPK jest tworzenie Ośrodków
Przekazu Innowacji (Innovation Relay Centers – IRC), ukierunkowanych na
współpracę z zagranicą w celu pozyskiwania zagranicznych klientów i transferu
technologii 27.
Na rys. 6.1 przedstawiono strukturę polityki rozwoju klastrów w Polsce.
W celu realizacji polityki opartej na klastrach niezbędna okazuje się pomoc
ze strony Unii Europejskiej w postaci środków z funduszy europejskich oraz
programów wdrażanych przez Polską Agencję Rozwoju i Przedsiębiorczości
oraz inne instytucje publiczne. Rosnące zainteresowanie wspieraniem rozwoju
klastrów wynika z możliwości podnoszenia poziomu konkurencyjności regionów, zwłaszcza tych rozwijających się.
26
27
http://www.parp.pl.
http://www.kpk.gov.pl.
151
POZIOM CENTRALNY
Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości
instytucja rządowa, odpowiedzialna za wdrażanie polityki sektorowej
POZIOM REGIONALNY
Regionalne instytucje finansujące (RIF)
jedna w każdym województwie, zarządza wdrażaniem programów regionalnych do MŚP
POZIOM BEZPOŚREDNICH USŁUGODAWCÓW
Usługodawcy posiadający duże doświadczenie we współpracy z MŚP
świadczą usługi doradcze, szkoleniowe, informacyjne, finansowe i innowacyjne
Rys. 6.1. Struktura wspierania polityki rozwoju klastrów w Polsce
Źródło: http://www.parp.gov.pl.
Warto dodać, że temat klasteringu stał się jednym z głównych elementów
Europejskiego Obszaru Badań i Innowacji oraz nowej polityki przemysłowej.
Na konferencji, która odbyła się w Brukseli 3 maja 2007 r., określono, w jaki
sposób polityka spójności, siódmy program ramowy i fundusze strukturalne mogą przyczynić się do rozwoju regionów i kraju28. Główny nacisk położono na
przedsięwzięcia innowacyjne, stymulowanie badań oraz tworzenie nowych
technologii. Na te cele w latach 2000–2006 wydano 10,5 mld euro za pośrednictwem funduszy strukturalnych. Prognozuje się, że w ramach polityki spójności
Unii Europejskiej przeznaczy się około 50 mld euro w latach 2007–2013 na
działalność związaną z badaniami i innowacjami: prawie dwie trzecie tej kwoty
zostanie przeznaczone na zwiększenie zdolności małych i średnich przedsiębiorstw do innowacji, poprzez promowanie transferu technologii i sieci współpracy, na wspieranie prac badawczo-rozwojowych prowadzonych przez MŚP
oraz na wspieranie upowszechnienia technologii informacyjnych i komunikacji
(TIK) w przedsiębiorstwach. Jedna trzecia będzie przeznaczona na doskonalenie
infrastruktur B+R oraz czynnika ludzkiego w dziedzinie badań29.
W Polsce polityka oparta na klastrach zaczyna odgrywać coraz większą rolę.
W praktyce znajduje to wyraz w tworzeniu lokalnych instytucji i programów
mających na celu wspieranie inicjatyw klastrowych i istniejących już klastrów.
Konsekwentnie, w ramach funduszy strukturalnych, Polska przygotowała sekto28
29
http://cordis.europa.eu/pl/
Ibidem, wypowiedź komisarza ds. polityki regionalnej – Danuty Hübner.
152
rowy program operacyjny „Wzrost konkurencyjności przedsiębiorstw” (SPO
WKP) określony przez Rozporządzenie Ministra Rozwoju Regionalnego
z dnia 13 grudnia 2006 r.30 Składa się on z dwóch następujących priorytetów31:
■ priorytet I – rozwój przedsiębiorczości i wzrost innowacyjności poprzez
wzmocnienie instytucji otoczenia biznesu
■ priorytet II – bezpośrednie wsparcie przedsiębiorstw.
Powyższe priorytety zawierają dokładny opis działań, celów, listę beneficjentów programu oraz plan finansowy z podziałem środków pieniężnych w budżecie centralnym i odpowiednich ministerstw (agencji). Mogą być one wykorzystywane także przez klastry.
Priorytet pierwszy zawiera następującą listę działań:
1. Wzmocnienie instytucji wspierających działalność przedsiębiorstw i klastrów:
■ wsparcie instytucji otoczenia biznesu zrzeszonych w sieci KSU,
■ wsparcie instytucji otoczenia biznesu oraz sieci instytucji otoczenia biznesu.
Odbiorcami tych działań są Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości
(PARP), instytucje otoczenia biznesu nienastawione na zysk, ponadregionalne
lub regionalne sieci tych instytucji oraz klastry. Wysokość środków pieniężnych
przeznaczonych na powyższe działania, których realizację przewiduje się na lata
2004–2008, wynoszą 37,61 mln euro.
2. Poprawa dostępności do zewnętrznego finansowania inwestycji przedsiębiorstw. Realizacja tego celu wymaga następujących poddziałań:
■ dokapitalizowanie funduszy mikropożyczkowych,
■ dokapitalizowanie funduszy poręczeń kredytowych,
■ wpieranie powstawania funduszu kapitału zalążkowego typu seed capital.
Na ten cel, którego realizacja potrwa do 2008 r., zostanie przeznaczonych
203,84 mln euro.
3. Tworzenie korzystnych warunków dla rozwoju firm. Cel ten obejmuje finansowe wsparcie parków przemysłowych, parków naukowo-technologicznych,
inkubatorów przedsiębiorczości i klastrów w kwocie 189,41 mln euro rozdysponowanej na lata 2004–2008. Nie przewiduje się udzielania pomocy publicznej,
jednak w przypadku, gdyby ta pomoc okazała się konieczna w określonych projektach, będzie udzielana na zasadzie de minimis.
4. Wzmocnienie współpracy między sferą badawczo-rozwojową a gospodarką. Cel ten realizowany jest poprzez:
30
Rozporządzenie Ministra Rozwoju Regionalnego z dnia 13 grudnia 2006 r., zmieniające
rozporządzenie w sprawie przyjęcia Uzupełnienia Sektorowego Programu Operacyjnego Wzrost
konkurencyjności przedsiębiorstw, lata 2004–2006, na podstawie art. 11 ust. 5 Ustawy z dnia
20 kwietnia 2004 r. o Narodowym Planie Rozwoju (Dz.U. nr 116, poz. 1206, z 2005 r. nr 90, poz.
759 i nr 267, poz. 2251 oraz z 2006 r. nr 149, poz. 1074).
31
Ibidem, s. 1.
153
■ projekty celowe obejmujące badania stosowane i prace rozwojowe, wy-
łącznie w zakresie badań przemysłowych prowadzonych przez przedsiębiorstwa lub grupy przedsiębiorstw samodzielnie albo we współpracy
z instytucjami sfery B+R,
■ inwestycje związane z budową, modernizacją i wyposażeniem laboratoriów świadczących specjalistyczne usługi dla przedsiębiorstw, realizowane przez jednostki naukowe,
■ inwestycje związane z budową, modernizacją i wyposażeniem specjalistycznych laboratoriów i Centrów Doskonałości działających w priorytetowych dziedzinach rozwoju polskiej gospodarki,
■ projekty celowe realizowane przez Centra Zaawansowanych Technologii
(CZT),
■ projekty badawcze i celowe w obszarze monitorowania i prognozowania
rozwoju technologii.
Całkowite środki pieniężne w ramach tego celu wynoszą 121,78 mln euro
i będą przeznaczone dla przedsiębiorstw, instytucji sfery B+R, środowisk akademickich oraz innych instytucji wspierających przedsiębiorczość i innowacyjność (klastrów).
5. Rozwój systemu dostępu przedsiębiorców do informacji i usług publicznych on-line. Beneficjentami tego działania są instytucje administracji rządowej
oraz instytucje prowadzące państwowe ewidencje i rejestry na podstawie ustaw.
Środki finansowe przeznaczone na ten cel na lata 2004–2008 wynoszą 110,31
mln euro.
W ramach priorytetu drugiego, mającego na celu bezpośrednie wsparcie
przedsiębiorstw i klastrów, przewiduje się w latach 2004–2008 realizację następujących działań32:
1. Wzrost konkurencyjności małych i średnich przedsiębiorstw poprzez doradztwo. Środki finansowe w wysokości 19 mln euro są przeznaczane na podnoszenie poziomu konkurencyjności przedsiębiorstw z sektora MŚP, jak również
mikroprzedsiębiorstw (zatrudniających do 9 pracowników), z wyłączeniem tych,
które funkcjonują na rynku krócej niż 3 lata lub nie opierają swojej działalności
na wykorzystywaniu nowoczesnych technologii. Każde przedsiębiorstwo może
otrzymać wsparcie finansowe nie mniejsze niż 2,5 tys. zł oraz nie większe niż
250 tys. zł. Dla przedsiębiorstw prowadzących działalność w oparciu o wykorzystanie nowoczesnych technologii maksymalna wysokość pomocy sięga 100%
wartość projektu, a dla pozostałych 50%. Dofinansowanie przeznaczone jest na
pokrycie kosztów usług doradczych z zakresu:
■ prowadzenia przedsiębiorstwa na terenie Unii Europejskiej,
■ projektowania i wdrażania systemów zarządzania jakością i BHP,
32
Ibidem, s. 15.
154
■ uzyskiwania i odnawiania certyfikatów zgodności dla wyrobów i usług,
■ wydawania deklaracji zgodności wyrobów i usług z obowiązującymi
normami,
■ wdrażania strategii rozwoju przedsiębiorstwa w oparciu o nowe techno-
logie,
■ wykorzystywania nowoczesnych systemów informatycznych w przedsię-
biorstwie,
■ tworzenia sieci kooperacyjnych przedsiębiorstw i klastrów,
■ wprowadzania produktów na nowe rynki.
2. Wsparcie konkurencyjności produktowej i technologicznej przedsiębiorstw, także w ramach klastrów; przewiduje się tu wsparcie finansowe w wysokości 370,17 mln euro.
3. Wzrost konkurencyjności małych i średnich przedsiębiorstw poprzez inwestycje. Na realizację tego działania przeznaczono 856,86 mln euro z wyznaczeniem minimalnego i maksymalnego progu wsparcia. Wartości te wynoszą,
odpowiednio, 10 tys. zł oraz 1,25 mln zł, przy czym nie mogą przekroczyć 50%
wartości wydatków inwestycji (procentowa wartość różni się w zależności od
lokalizacji przedsiębiorstw – np. w Warszawie do 30%).
4. Wsparcie dla przedsięwzięć w zakresie dostosowywania przedsiębiorstw
do wymogów ochrony środowiska. Działania w ramach tego celu obejmują
udzielanie pożyczek preferencyjnych oraz dopłat do oprocentowania kredytów
dla małych i średnich przedsiębiorstw działających w klastrach i poza ich granicami oraz dużych firm. Środki finansowe w wysokości 511,06 mln euro zarządzane są przez Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i gospodarki Wodnej
(NFOŚiGW).
Europejski Alians Klastrów PRO INNO Europe realizuje cztery projekty
związane z klastrami. W trzech z nich bierze udział Polska. W projekcie Sieć
Innowacji Regionu Morza Bałtyckiego w ramach narodowych konsultacji, które
odbyły się 4 grudnia 2007 r., organizowanych przez Ministerstwo Gospodarki
przy współudziale Zachodniopomorskiej Agencji Rozwoju Regionalnego SA,
wzięli udział przedstawiciele ministerstw odpowiedzialnych za przygotowywanie polityki klastrowej, instytucji odpowiedzialnych za wdrażanie tej polityki,
takich jak Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości oraz Agencja Rozwoju
Przemysłu, a także przedstawiciele instytucji zajmującej się zbieraniem i analizą
danych statystycznych związanych z klastrami, tj. Głównego Urzędu Statystycznego. Ważnym elementem konsultacji było również uczestnictwo przedstawicieli konkretnych inicjatyw klastrowych: Bałtyckiego Klastra Ekoenergetycznego,
Klastra Kosmicznego Mazovia oraz Mazowieckiego Klastra Druku i Reklamy
„Kolorowa Kotlina”, którzy zaprezentowali swoje projekty. W trakcie spotkania
dokonano przeglądu polskiej polityki klastrowej oraz omówiono przykłady rozwoju inicjatyw klastrowych. Uczestnicy odpowiadali na pytania dotyczące: po-
155
ziomu rozwoju inicjatyw, wiedzy o podobnych klastrach w obszarze Morza Bałtyckiego, zaangażowania ekspertów z zewnątrz, rodzaju realizowanych działań,
liczby zaangażowanych przedsiębiorców, a także potrzeb animatorów. Głównym
motywem organizacyjnym projektu BSR InnoNet jest nawiązanie i utrzymanie
współpracy między trzema sferami: twórców polityki, instytucji wdrażających
oraz organizacji zajmujących się badaniami w tym zakresie. W konsekwencji,
sferom tym odpowiadają trzy główne grupy robocze projektu: analitycy, praktycy i twórcy.
Pierwsza grupa (analitycy) ściśle współpracuje w zakresie projektu mapowania klastrów, który prowadzony jest (także w ramach sieci InnoNets) przez
Stockholm School of Economics. Ich zadaniem jest znalezienie obustronnych
powiązań pomiędzy procedurami mapowania klastrów a regionalną polityką,
zapewnienie danych i informacji potrzebnych do selekcji wspieranych klastrów
oraz opracowanie podstaw oceny, zarówno działalności klastrów, jak i ich otoczenia politycznego. Praktycy natomiast będą tworzyć i opiniować rozwiązania
klastrowe służące celom wprowadzania innowacji. Grupa ta powstała na bazie
organizacji pracujących od października 2004 r. w ramach Northern Cluster
Alliance (NCA), realizujących w swoich krajach programy innowacyjne na
szczeblu centralnym lub regionalnym. Przewiduje się szereg spotkań w formie
warsztatów i konferencji. Twórcy to grupa, która skupi się na opracowaniu zestawu priorytetów i wspólnych działań na poziomie politycznym. Grupa powinna być interfejsem projektu w kontaktach z politykami podejmującymi konkretne decyzje. W jej skład wejdą osoby odpowiedzialne za politykę innowacyjną na
szczeblu ministerstw.
Konsultanci BSR InnoNet wyrazili uznanie dla szybkiej dynamiki rozwoju
inicjatyw klastrowych w Polsce oraz wskazali na ogromny potencjał wzmacniania tej formy kooperacji w gospodarce. Według przedstawionych prezentacji,
inicjatywy klastrowe w Polsce weszły w przeciągu obecnego roku na wyższy
poziom zaawansowania, tzn. trzeci etap rozwoju w 4-stopniowej skali. Skala ta
obejmuje następujące etapy:
1) podejście sektorowe, nieuwzględniające roli klastrów,
2) klastry oparte na sektorach gospodarki,
3) innowacyjne klastry międzysektorowe,
4) innowacyjne sieci klastrów33.
Polska bierze także udział w realizacji projektu CEE-Cluster Network. 28 listopada 2007 r. podpisał go przedstawiciel Ministerstwa Gospodarki, a realizować go będzie Agencja Rozwoju Przemysłu. Projekt ten jest w fazie początkowej, ale podpisana w Brukseli deklaracja potwierdza wolę działania członków
(55 regionów) na rzecz wzrostu gospodarczego poprzez pobudzanie nowych ini33
http://www.mg.gov.pl.
156
cjatyw klastrowych i wspieranie rozwoju istniejących klastrów w zakresie
współpracy na poziomie regionu, kraju i Unii Europejskiej. Wreszcie realizacja
projektu INNET, w którym Polskę reprezentują Polska Agencja Przedsiębiorczości i Urząd Marszałkowski Województwa Mazowieckiego, rozpoczęła się
w pierwszym kwartale 2008 r.
6.6. UWAGI KOŃCOWE
Na podstawie przeprowadzonej analizy polityki opartej na klastrach można
wyciągnąć kilka wniosków dotyczących jej oceny, a także nakreślić dalsze kierunki jej rozwoju. O tym, dlaczego warto rozwijać CBP w Polsce, świadczy rosnąca liczba pojawiających się inicjatyw klastrowych oraz wzrastające zainteresowanie przedsiębiorstw coraz chętniej przystępujących do formacji klastrów.
Korzyści, w tym wyraźny wzrost innowacyjności firm z tytułu funkcjonowania
w obrębie klastrów, są jednym ze sposobów na rozwiązanie problemu niskiego
poziomu konkurencyjności polskich przedsiębiorstw. Niestety w Polsce jak dotychczas brakuje odpowiednio sformułowanej i wdrożonej polityki opartej na
klastrach, chociaż można zaobserwować coraz większe zainteresowanie władz
publicznych, zarówno na szczeblu centralnym, jak i samorządowych, tą formą
organizacji funkcjonowania przedsiębiorstw.
Zatem czy jest sens opracowania i rozwoju polityki wspierania klastrów
w Polsce? Istnieje kilka istotnych argumentów, które przemawiają za taką polityką. Część z nich odnosi się do sektora małych i średnich przedsiębiorstw, dominującego w strukturze gospodarki Polski pod względem liczby przedsiębiorstw.
Cechą charakterystyczną tego sektora jest niski poziom zaufania i współpracy
pomiędzy przedsiębiorstwami. Są to istotne bariery, które warto pokonywać, gdyż
korzyści wynikające z ich przełamania w znaczny sposób mogą stymulować rozwój gospodarczy regionów i Polski. Kolejny ważny argument dotyczy otoczenia
instytucjonalnego, w którym istnieje potrzeba zmiany powiązań sektora przedsiębiorstw z sektorem B+R, a także zmiany filozofii współdziałania przedsiębiorstw z sektorem publicznym.
Określenie właściwego modelu polityki ma zasadnicze znaczenie, może się
bowiem okazać, że kopiowanie czy naśladowanie rozwiązań innych krajów bez
uwzględnienia specyfiki polskich realiów może doprowadzić do poniesienia
niepotrzebnych kosztów. Otóż w Polsce istnieje potrzeba rozwinięcia zarówno
odgórnej polityki klastrowej, jak i polityki wspierania inicjatyw klastrowych mającej charakter oddolny. Obydwa rodzaje polityki powinny być realizowane tak
na poziomie krajowym, jak i regionalnym, czyli dwupoziomowo. Model ten wy-
157
maga stworzenia odpowiednich ram regulacyjnych i instrumentów wsparcia na
szczeblu narodowym, jednocześnie delegując zarówno kompetencje, jak i odpowiedzialność za konkretne działania na szczebel regionalny.
Zarys proponowanej polityki należy rozpocząć od zidentyfikowania możliwości utworzenia klastrów, następnie przedstawienia narodowych i regionalnych
programów wsparcia inicjatyw klastrowych i wreszcie rozpoczęcia edukacji
i zorganizowania szkoleń, w celu przekonania potencjalnych jego uczestników
o korzyściach wynikających z funkcjonowania w ramach takiej organizacji działalności gospodarczej. W celu dobrej koordynacji tej polityki niezbędne staje się
utworzenie zespołu (organizacji) składającego się z przedstawicieli różnych resortów, agencji rządowych, przedsiębiorców, sektora badawczo-rozwojowego
oraz władz regionów. Do zadań tego zespołu należałoby projektowanie i modyfikowanie polityki tworzenia i wspierania klastrów.
Bardzo ważnym komponentem polityki wspierania klastrów jest zorganizowanie systemu szkoleń oraz realizacja projektów pilotażowych, które poprzez
zapewnienie wsparcia powinny stymulować zainteresowanie innych podmiotów
podejmowaniem podobnego typu działań. Doświadczenia zebrane w wyniku
realizacji projektów pilotażowych i studiów przypadków powinny być rozpowszechniane. Program wyspecjalizowanych szkoleń winien być również skierowany do władz regionalnych, przedstawicieli agencji rozwoju regionalnego,
uczelni wyższych i instytucji sektora B+R oraz przedsiębiorców i przedstawicieli sektora finansowego i mediów. Efekt takiego programu szkoleniowego powinien się uwidaczniać poprzez lepsze zrozumienie samej inicjatywy klastra i konieczności rozwoju takiej formy organizacji działalności gospodarczej.
Podsumowując omówione rekomendacje dla polityki tworzenia i wspierania
rozwoju klastrów w Polsce, należy uświadomić sobie potrzebę jej wdrożenia
i realizacji, przede wszystkim w kontekście zwiększenia konkurencyjności przedsiębiorstw i regionów, w których działają klastry.