Analiza potencjału rozwojowego Dolnego Śląska

Transkrypt

Analiza potencjału rozwojowego
Dolnego Śląska
Zagadnienia wybrane
1
2
Analiza potencjału rozwojowego
Dolnego Śląska
Zagadnienia wybrane
Wrocław, styczeń 2008
3
Opracowanie redakcyjne:
dr in¿. Katarzyna Koz³owska
OFFSETdruk i MEDIA Sp. z o.o.,
43-400 Cieszyn, ul. Frysztacka 48
4
Spis treści:
1. WSTÊP ..................................................................................................................
9
Wac³aw Kasprzak, Katarzyna Koz³owska (Politechnika Wroc³awska)
2. PRZEWODNIK PO OPRACOWANIACH ..............................................
19
Analiza potencja³u rozwojowego regionu w dziedzinie nowoczesnych narzêdzi zarz¹dzania regionem ..............................................................................
19
Witold Kwaœnicki (Uniwersytet Wroc³awski)
Analiza potencja³u rozwojowego regionu w dziedzinie biotechnologii .....
29
Jacek Otlewski (Uniwersytet Wroc³awski)
Nowe materia³y i nanomateria³y. Materia³y organiczne i metaloorganiczne
– wybrane zastosowania ......................................................................................
34
Juliusz Sworakowski (Politechnika Wroc³awska)
Analiza potencja³u rozwojowego regionu dolnoœl¹skiego w dziedzinie IT
43
Andrzej Jab³oñski (Politechnika Wroc³awska)
Analiza potencja³u rozwojowego na Dolnym Œl¹sku w obszarze e-zdrowie
69
Andrzej Fal (Akademia Medyczna)
Analiza potencja³u rozwojowego regionu w dziedzinie nowoczesnych technologii produkcji ¿ywnoœci ......................................................................................
79
Tadeusz Trziszka (Uniwersytet Przyrodniczy we Wroc³awiu)
Analiza potencja³u rozwojowego regionu w dziedzinie energii konwencjonalnych ..............................................................................................................
98
Zdzis³aw Szalbierz (Politechnika Wroc³awska)
Analiza potencja³u rozwojowego regionu w dziedzinie energii odnawialnych i alternatywnych ......................................................................................... 112
Zbigniew Gnutek (Politechnika Wroc³awska)
5
6
Niniejszy materia³ przedstawia stanowisko ekspertów zgodnie ze stanem na
koniec grudnia 2007 r. W dalszym etapie pracy wskazane by³oby uzupe³nienie
danych o informacje z przygotowywanych aktualnie programów badawczych
Wroc³awskiego Centrum Badañ (EIT+) oraz o koñcowe rezultaty projektu
„Makroregion innowacyjny. Foresight technologiczny dla województwa dolnoœl¹skiego do 2020 roku”. W obu przypadkach nast¹pi to w marcu 2008 r.
Wówczas nale¿y zorganizowaæ kolejn¹ dyskusjê z udzia³em przewodnicz¹cych
zespo³ów, które opracowywa³y materia³y i wszystkich osób zaanga¿owanych
w opracowanie strategii rozwoju Dolnego œl¹ska. Mo¿liwe bêdzie wówczas
wprowadzenie uzupe³nieñ i korekt, a nastêpnie przed³o¿enie W³adzom Regionu wersji zmodyfikowanej raportu.
7
8
W STĘP
Prof. dr hab. in¿. Wac³aw Kasprzak* ,
Dr in¿. Katarzyna Koz³owska**
I. Za³o¿enia i zakres opracowania
Partnerzy projektu „Biuro koordynacji wdra¿ania Dolnoœl¹skiej Strategii
Innowacji”, a wiêc Urz¹d Marsza³kowski Województwa Dolnoœl¹skiego oraz
Politechnika Wroc³awska – uznali za wskazane przygotowanie Analizy potencja³u rozwojowego Regionu. Przyjêto przy tym, i¿ Analiza, powinna spe³niaæ
nastêpuj¹ce g³ówne postulaty, a mianowicie:
• stanowiæ swoiste podsumowanie wybranych dzia³añ prorozwojowych podjêtych w Regionie i finansowanych ze œrodków publicznych, w tym szczególnie ze Œrodków Strukturalnych, w latach 2004–06. Nale¿a³o w tym zakresie
zestawiæ mo¿liwie wszystkie inicjatywy (ZPORR, SPO WKP, projekty europejskie, itp., ale i wczeœniejsze jak np. Strategia Energetyczna DŒ, itp.),
przeanalizowaæ ich efektywnoœæ, wskazaæ osi¹gniêcia i niedobory, przeanalizowaæ wnioski i je uogólniæ, maj¹c na uwadze koniecznoœæ syntetycznego
ujêcia zagadnienia. Materia³ stanowiæ powinien podstawê do sformu³owania
wytycznych na lata 2007–13 w omawianych obszarach.
• formu³owaæ postulaty odnoœnie obszarów aktywnoœci wskazanych wczeœniej za najbardziej innowacyjne dla Dolnego Œl¹ska, a wy³onionych wczeœniej w ramach realizacji takich projektów jak DCZT, DCSR, Foresight technologiczny dla województwa dolnoœl¹skiego do 2020 roku, Wroc³awskie Centrum Badañ (EIT+), itp. Chodzi zatem o takie obszary rdzennych kompetencji Regionu jak: IT, In¿ynieria Materia³owa, Energetyka Alternatywna, Biotechnologie, Socjologiczne Podstawy rozwoju regionalnego.
Maj¹c na uwadze powy¿sze za³o¿enia w dalszej czêœci dokumentu przedstawiono dorobek zespo³u ekspertów w wymienionych ni¿ej sprawach:
• gospodarki Dolnego Œl¹ska pod k¹tem jej mo¿liwoœci innowacyjnych,
• prognoz rozwoju technologii i planów innowacyjnych (w oparciu o prognozy obce), w celu wskazania kierunków dzia³alnoœci innowacyjnej,
• potencja³u innowacyjnego Dolnego Œl¹ska.
Pozwoli³o to na wstêpne wytypowanie dzia³ów gospodarki wymuszaj¹cych
szybki rozwój regionu. Dodatkowym celem tej analizy by³o sprawdzenie, w jakim stopniu badania zaawansowane przez miejscowe placówki naukowe daj¹
mo¿liwoœæ wprowadzenia oryginalnych procesów innowacyjnych obecnie
*
**
Instytut Informatyki Technicznej Wydzia³ Informatyki i Zarz¹dzania Politechniki Wroc³awskiej
Instytut Materia³oznawstawa i Mechaniki Technicznej Politechniki Wroc³awskiej
9
i najbli¿szej przysz³oœci. Analiza prognoz pozwala na sprawdzenie z kolei zgodnoœci proponowanych procesów innowacyjnych ze spodziewanymi trendami rozwoju technologii i gospodarki.
Obszary specjalnoœci gospodarki i ich potencja³ innowacyjny.
Zatwierdzona przez Sejmik Województwa Dolnoœl¹skiego strategia rozwoju, pozwala na wytypowanie nastêpuj¹cych dzia³ów gospodarki, których intensywny rozwój jest mo¿liwy ze wzglêdu na sprzyjaj¹ce warunki (dotychczasowe doœwiadczenie, potencja³ gospodarczy, potencjalne mo¿liwoœci Dolnego
Œl¹ska).
Przyjêto, i¿ do dzia³ów tych nale¿¹:
1. Przemys³1, a w tym:
a. górnictwo i hutnictwo miedzi, wraz z kompleksem surowców towarzysz¹cych (szczególnie przy stosowaniu hydrometalurgii jako wiod¹cej technologii),
b. produkcja artyku³ów spo¿ywczych i napojów (patrz kompleks rolnictwo,
hodowla i gospodarka ¿ywnoœciowa),
c. produkcja farb i lakierów,
d. kompleks energetyczny – wykorzystanie surowców odnawialnych i odpadowych, w tym te¿ produkcja urz¹dzeñ umo¿liwiaj¹cych lokalne przetworzenie surowców odnawialnych i odpadowych.
2. Rolnictwo, uprawa i hodowla sprzê¿one z produkcj¹ œrodków spo¿ywczych
i napojów.
3. Sport, turystyka i rekreacja2.
4. Ma³e i œrednie przedsiêbiorstwa (MŒP).
W grupie Przemys³ (ma³ych i œrednich przedsiêbiorstw – MŒP) przewiduje siê znacz¹c¹ rolê kilku ga³êzi (brano tu pod uwagê liczbê przedsiêbiorstw,
ich pozycjê w rankingu krajowym oraz zgodnoœæ z prognoz¹ rozwoju patrz
Tab.1).
1
W zatwierdzonej strategii Dolnego Œl¹ska w dziale przemys³ wymienia siê jeszcze miêdzy innymi
przemys³ œrodków transportu i motoryzacyjny. Tu wobec stwierdzonej niesamodzielnoœci tych ga³êzi
przemys³u (patrz raport „Przegl¹d œwiatowych prognoz a strategia Dolnego Œl¹ska” (www.foresight.wroc.pl)-oœrodki decyzyjne s¹ poza granicami kraju, a lokalni dyrektorzy maj¹ ograniczone
decyzje tylko do nadzoru prowadzonej aktualnie produkcji) zajêto siê tylko ugrupowaniami mog¹cymi prowadziæ samodzielne strategie rozwojowe.
2
Dolny Œl¹sk jest regionem, którego walory sportowe, turystyczne i wypoczynkowe mog¹ byæ
wykorzystane na szerok¹ skalê. W tym zakresie nie przed³o¿ono dotychczas kompleksowych analiz potencja³u innowacyjnego i prognoz. Rzecz wydaje siê czêœciowo zrozumia³a, jeœli uwzglêdni
siê fakt, ¿e wymaga³oby to szerokiej palety zabiegów organizacyjnych i inwestycyjnych (np.
komunikacja, w tym: ³atwoœæ dostêpu, transport szybki i transgraniczny w naturalnie ukszta³towanych regionach, ³¹cz¹cych oœrodki Dolnego Œl¹ska z Czechami). Niezbêdne jest jednak pilne
opracowanie szczegó³owych planów dla regionu Jeleniogórskiego i Kotliny K³odzkiej z uwzglêdnieniem przyleg³ych obszarów po stronie czeskiej.
10
Tabela 1. Istniej¹ce klastry MŒP –1 Przemys³
Nazwa ga³êzi
Farmaceutyki i œrodki chemiczne dla
medycyny
Stan obecny
w odniesieniu do
œredniej krajowej
Liczba
przedsiêbiorstw
Zgodnoœæ
z prognoz¹ rozwoju
1,50
8
Bardzo du¿a
Elementy elektroniczne
1,76
19
Uwarunkowana
Sprzêt medyczny
1,35
Oko³o 100
Bardzo du¿a
Instrumenty pomiarowe
2,18
Instrumenty optyczne
4,55
4
Bardzo du¿a
Sterowanie procesami
1,88
4
Bardzo du¿a
Bardzo du¿a
Sprzêt komputerowy
Ma³a
W grupie z kolei Us³ugi wskazuje siê g³ównie obszary zawarte w Tabeli 2.
Tabela 2. Us³ugi
Stan obecny
w odniesieniu do
œredniej krajowej
Liczba
przedsiêbiorstw
Poœrednictwo finansowe
1,46
–
Du¿a
Nauka
1,59
–
Bardzo du¿a
Nazwa ga³êzi
Zgodnoœæ
z prognoz¹ rozwoju
Doradztwo komputerowe
1,26
–
Bardzo du¿a
Badania i analizy techniczne
1,06
–
Bardzo du¿a
Rekrutacja pracowników
2,61
–
Bardzo du¿a
Szkolnictwo wy¿sze
1,23
–
Bardzo du¿a
Potencja³ innowacyjny
Analizuj¹c z kolei potencja³ naukowy i trzymaj¹c siê nazewnictwa wed³ug
ukszta³towanych dyscyplin nauki, nale¿y uznaæ z kolei, ¿e Dolny Œl¹sk reprezentuje wysoki poziom w nastêpuj¹cych dziedzinach:
• chemii, w tym fizykochemii cia³a sta³ego,
• fizyki niskich temperatur i silnych pól magnetycznych,
• biologii i biochemii,
• informatyki,
• medycyny i farmakologii,
• immunologii,
• rolnictwa i hodowli,
• matematyki.
Potencja³ naukowy skupiony jest we wszystkich wy¿szych uczelniach i dwu
Instytutach Akademii Nauk tj. Instytucie Niskich Temperatur i Badañ Strukturalnych oraz Instytucie Immunologii i Terapii Doœwiadczalnej.
Autorzy analizy prezentuj¹ pogl¹d, i¿ przegl¹d dorobku tych placówek
naukowych zabezpiecza potencja³ innowacyjny niezbêdny do intensywnego
11
rozwoju we wszystkich dziedzinach gospodarczej specjalnoœci Dolnego Œl¹ska.
Analizê potencja³u innowacyjnego podano szerzej w za³¹czonych opracowaniach
autorskich, a poni¿ej skrótowo jedynie omówiono.
Witold Kwaœnicki „Analiza potencja³u rozwojowego regionu w dziedzinie nowoczesnych narzêdzi zarz¹dzana regionem”.
Opracowanie to omawia badania, które winny byæ prowadzone systematycznie na rzecz prac nad strategiami rozwojowymi oraz badania, które podaj¹ ocenê
innowacyjnoœci regionu (jako podatnoœæ na realizowanie procesów innowacyjnych), ocena ta dotyczy jednostek gospodarczych i postaw spo³eczeñstwa.
Propozycje oparte o praktykê i badania autorskie w tym zakresie podaje te¿
Raport z Etapu 3. pt. „Ma³e i Œrednie Przedsiêbiorstwa. Program ich rozbudowy i rola w przemianach strukturalnych gospodarki”, autorzy W. Kasprzak i K.
Pelc3. W raporcie tym podaje siê tak¿e przyjête w gospodarce amerykañskiej
wskaŸniki innowacyjnoœci i przedsiêbiorczoœci, pozwalaj¹ce oceniæ w tym zakresie stan regionu.
Jacek Otlewski – „Analiza potencja³u rozwojowego regionu w dziedzinie
biotechnologii.”
Raport wymienia trzy g³ówne kierunki rozwoju zastosowañ biotechnologii
na Dolnym Œl¹sku, a s¹ to:
• biotechnologia medyczna. Badania w tym zakresie, zwi¹zane s¹ g³ównie z przedsiêbiorstwami reprezentuj¹cymi przemys³ farmaceutyczny i us³ugi medyczne,
• agrobiotechnologia (patrz te¿ T. Trziszka – Nowoczesne technologie produkcji
¿ywnoœci). Badania i procesy innowacyjne z tej dziedziny zabezpieczyæ maj¹
rozwój rolnictwa (upraw i hodowli) oraz produkcji ¿ywnoœci, w oparciu
o powstaj¹ce konsorcjum i klaster ma³ych i œrednich przedsiêbiorstw),
• biotechnologia przemys³owa. Badania z tej dziedziny winny zabezpieczyæ
klaster ma³ych i œrednich firm reprezentuj¹cych biotechnologiê przemys³ow¹,
produkcjê paliw z surowców odnawialnych i odpadów, a tak¿e umo¿liwiæ realne zastosowania w KGHM w zakresie pozyskiwania metali.
Juliusz Sworakowski i inni „Nowe materia³y i nanomateria³y. Materia³y organiczne i metaloorganiczne”
Materia³ ten omawia prowadzone badania nakierowane na zastosowanie
w przemyœle elektronicznym, holografii, wytwarzaniu laserów i œwiat³owodów.
Materia³ w koñcowej czêœci prezentuje aspekty finansowe zwi¹zane z prowadzeniem badañ wdro¿eniowych i postuluje poszukiwanie partnerów przemys³owych.
Badania w tym zakresie dotycz¹ programu przyjêtego dla EIT+ i mog¹
zabezpieczyæ potrzeby innowacyjne istniej¹cych doœæ du¿ych klastrów MŒP,
3
Raport z Etapu 3. pt. „Ma³e i Œrednie Przedsiêbiorstwa. Program ich rozbudowy i rola w przemianach strukturalnych gospodarki”, autorzy W. Kasprzak i K. Pelc powsta³ w ramach projektu
„Makroregion innowacyjny foresiht technologiczny dla województwa dolnoœl¹skiego do 2020 r.”
(www.foresight.wroc.pl)
12
specjalizuj¹cych siê w wytwarzaniu farmaceutyków, budowie sprzêtu medycznego, sterowania procesami i sprzêtu optycznego.
Andrzej Jab³oñski „Analiza potencja³u regionu w dziedzinie I.T.”
Opracowanie to analizuje stan przedsiêbiorstw produkcyjnych i us³ugowych
w dziedzinie I.T.4 na Dolnym Œl¹sku i proponuje utworzenie klastra pod nazw¹
„Wspólnota Wiedzy i Innowacji w Zakresie Technik Informacyjnych i Komunikacyjnych”. Podaje te¿ propozycje preferowanych projektów innowacyjnych.
Dzia³alnoœæ w tej dziedzinie (badania i organizacja klastrów) mo¿e byæ œciœle
zwi¹zana z grupami MŒP specjalizuj¹cymi siê w budowie sprzêtu medycznego,
pomiarowego i automatyki.
Andrzej M.Fal „Analiza potencja³u rozwojowego na Dolnym Œl¹sku w obszarze e-zdrowie”
Opracowanie to analizuje stan badañ i prowadzone prace, które bêd¹ podstaw¹ sta³ej rozbudowy i modyfikacji Programu e-zdrowie. Przedstawia tez
zwiêz³y opis opracowanych projektów, a to:
• Centrum Teleradiologii,
• Lokalny Elektroniczny Rekord pacjenta,
• e-skierowanie,
• e-leki.
Tadeusz Trziszka „Analiza potencja³u rozwojowego regionu w dziedzinie
nowoczesnych technologii produkcji ¿ywnoœci”
Opracowanie przedstawia program rozwoju ca³ego ³añcucha ¿ywnoœciowego na Dolnym Œl¹sku, a wiêc obejmuje produkcjê roœlinn¹, zwierzêc¹ i przetwórstwo. Omawia organizacjê przedsiêwziêcia pod nazw¹ klaster „Nutribiomed”, który ma obj¹æ wspó³prac¹ producentów i operatorów przemys³u ¿ywnoœciowego i farmaceutycznego. Wskazuje na koniecznoœæ organizacji podobnych klastrów specjalizuj¹cych siê w produkcji roœlin energetycznych i regionalnych produktów ¿ywnoœciowych.
Zdzis³aw Szalbierz „Analiza potencja³ rozwojowego regionu w dziedzinie
energii konwencjonalnych”
Materia³ przedstawia stan energetyki zawodowej na Dolnym Œl¹sku i mo¿liwy jej rozwój. W tej dziedzinie wskazuje te¿ na potrzebê podjêcia decyzji
w zakresie zagospodarowania Legnickiego Zag³êbia Wêgla Brunatnego.
Zbigniew Gnutek „Analiza potencja³u rozwojowego w dziedzinie alternatywnych Ÿróde³ energii”
Raport omawia potencja³ energetyczny i istniej¹ce opracowania pozwalaj¹ce na wykorzystanie odpadów i surowców odnawialnych. Materia³ dokumentu4
Celowo u¿yto skrótu IT (akronim od ang.: Information Technology).
13
je te¿ mo¿liwoœci specjalizacji Dolnego Œl¹ska w produkcji urz¹dzeñ energetycznych wykorzystuj¹cych surowce odnawialne i odpadowe. Przedstawia te¿
analizê op³acalnoœci wykorzystania odpadów i surowców odnawialnych.
II. Aktualnie przygotowywane lub postulowane
opracowania w zakresie analizy potencja³u
naukowego.
Program badañ Wroc³awskiego Centrum EIT +
Przygotowywany aktualnie program badawczy EIT+ bêdzie mia³ niew¹tpliwie kluczowe znaczenie dla rozwoju nauki w regionie i mo¿liwoœci komercjalizacji wyników badañ, a przez to i skutków gospodarczych w regionie. Z aktualnego stanu przygotowañ wiadomo ju¿, i¿ bêdzie zawiera³ kompleksowy pakiet
projektów badawczych g³ównie w zakresie biotechnologii i in¿ynierii materia³owej (spójny generalnie z zapisami poni¿szego raportu w tych obszarach), a ponadto w zakresie programów materia³owych i energetycznych opartych na wodorze (np. istniej¹ce ju¿ opracowanie: „Materia³y zaawansowane dla magazynowania energii”. Pe³ny dokument programowy EIT+ , który zostanie przed³o¿ony do
15 marca 2008 r., powinien stanowiæ integraln¹ czêœæ niniejszego opracowania.
Zagospodarowanie turystyczne i rekreacyjne regionu
Postuluje siê pilne podjêcie prac analitycznych i programowych nad tym
kierunkiem specjalizacji Dolnego Œl¹ska. Rozeznano, i¿ mo¿na w tym zakresie
wykorzystaæ liczny potencja³ naukowy Uniwersytetu Wroc³awskiego (np. z Instytutu Geografii i Rozwoju Regionalnego), Akademii Ekonomicznej, Politechniki Wroc³awskiej (np. Katedra Planowania Przestrzennego), Akademii Wychowania Fizycznego czy Wojewódzkiego Biura Urbanistycznego. W oparciu o te
instytucje oraz jednostki samorz¹dowe powiatów: Jelenia Góra, Wa³brzych,
Kamienna Góra, K³odzko – nale¿y powo³aæ zespó³, który kompleksowo opracuje plan przedsiêwziêæ regionalnych w tym zakresie.
Produkcja wielkotowarowa w rolnictwie i hodowli.
Opracowanie obejmuj¹ce tê tematykê, realizowane przez zespó³ Uniwersytetu Przyrodniczego, znajduje siê w koñcowej fazie redakcji i powinno byæ
równie¿ w³¹czone do pe³nego opracowania Analizy.
III. Infrastruktura i us³ugi niezbêdne dla realizacja
programów innowacyjnych na Dolnym Œl¹sku
W wysoko rozwiniêtych spo³eczeñstwach Unii Europejskiej, od lat zaanga¿owanych w budowê spo³eczeñstwa obywatelskiego, opracowuj¹cych strategie
14
rozwojowe i bior¹cych udzia³ w swoistego rodzaju wspó³zawodnictwie w prowadzeniu procesów innowacyjnych, powsta³a ca³a infrastruktura instytucji
i przedsiêbiorstw wspieraj¹cych:
• opracowanie strategii rozwojowych – s¹ to sztabowe zespo³y przygotowuj¹ce politykom warianty strategii,
• planowanie, nadzór i pomoc w realizacji procesów innowacyjnych,
• finansowanie przedsiêwziêæ innowacyjnych.
Doœwiadczenia najbardziej rozwiniêtych regionów UE w tym zakresie nale¿y szybko przenieœæ i twórczo rozwin¹æ na Dolnym Œl¹sku. Sugestie w zakresie
kluczowych dzia³añ sformu³owano poni¿ej.
Dolnoœl¹skie Centrum Studiów Regionalnych
W toku prac podjêtych nad wdra¿aniem Strategii Innowacji Dolnego Œl¹ska doprowadzono do realizacji kilku projektów, a nastêpnie przekszta³cenia ich
w nowy podmiot naukowo-badawczy (decyzj¹ z 12 grudnia 2007) pod nazw¹
Dolnoœl¹skie Centrum Studiów Regionalnych (DCSR).
Placówki o takim charakterze nie ma w Polsce ani w ¿adnym z s¹siednich
regionów UE (w ca³ej Unii zidentyfikowano tylko szeœæ podmiotów o podobnym profilu). Zdaniem zespo³u dzia³ania te nale¿y konsekwentnie prowadziæ.
Stwarza to bowiem szansê rzeczywistego powstania i ugruntowania pozycji Dolnoœl¹skiego Centrum Studiów Regionalnych – centrum naukowo-badawczego
i doradczego, inicjuj¹cego i integruj¹cego badania w zakresie szeroko rozumianego rozwoju regionalnego oraz d¹¿¹cego do wykreowania tych badañ jako
kolejnej, tzw. rdzennej, wroc³awskiej specjalnoœci naukowej. Ta nowa jednostka, jako regionalny „think-tank” powinna:
1. prowadziæ przegl¹d publikowanych prognoz (z otwartym do nich dostêpem
dla samorz¹dów i jednostek gospodarczych),
2. typowaæ, w oparciu o rozeznanie prognostyczne, mo¿liwe i zalecane kierunki rozwoju gospodarki,
3. dokonywaæ systematycznych przegl¹dów osi¹gniêæ naukowych placówek
Dolnego Œl¹ska, pod k¹tem mo¿liwoœci ich wykorzystania w gospodarce,
4. prowadziæ analizê tzw. rozwojowych kierunków gospodarki Dolnego Œl¹ska,
5. programowaæ przemiany w systemach edukacyjnych,
6. dokonywaæ sta³ej analizy zasobów Dolnego Œl¹ska,
7. przygotowaæ warianty strategii rozwoju
8. analizowaæ stan:
a. edukacji,
b. badañ,
c. gospodarki,
d. finansów zwi¹zanych z prowadzeniem procesów innowacyjnych,
e. innowacyjnoœci i przedsiêbiorczoœci spo³ecznoœci Dolnego Œl¹ska z wykorzystaniem narzêdzi SPI, opracowanych przez Uniê Europejsk¹ (wskaŸniki te winny byæ ponadto wprowadzone do danych zbieranych przez
Urz¹d Statystyczny we Wroc³awiu).
15
Analizy wymienione w punkcie 8 s¹ niezbêdn¹ informacj¹ dla w³adz samorz¹dów lokalnych. Dlatego te¿ Dolnoœl¹skie Centrum Studiów Regionalnych
winno byæ traktowane jak jednostka sztabowa zapewniaj¹c¹ systematyczn¹ prace
nad strategiami dla Urzêdu Marsza³kowskiego i zwi¹zanych z nim samorz¹dów
ni¿szych szczebli.
W przypadku uruchomienia wy¿ej wymienionych prac, objêtych punktami
1–8, szacuje siê, ¿e œwiadczone us³ugi prowadzone systematycznie mia³yby
wartoœæ oko³o 20 mln rocznie.
Planowanie, nadzór i pomoc w realizacji programów innowacyjnych
Sprawne podejmowanie decyzji oraz projektowanie i wdra¿anie procesów
innowacyjnych, wymaga ca³ej sieci us³ug. Nale¿¹ do nich:
1. Us³ugi zwi¹zane z ocen¹ procesu innowacyjnego. Polegaj¹ one na ocenie
oryginalnoœci proponowanego rozwi¹zania, a tak¿e ocenie szans sukcesu.
Analizy takie s¹ przeprowadzane, a dane uzyskiwane automatycznie w oparciu o odpowiednie zbiory danych (analizy cytowañ, opisy patentów) i specjalistyczne oprogramowanie. Uruchomienie tego typu ocen jest konieczne
dla jednostek naukowych i gospodarczych, a tak¿e ca³ego aparatu decyzyjnego samorz¹dów. W fazie pocz¹tkowej zadania te móg³by podj¹æ niewielki zespó³ przy DCSR. Mo¿na oszacowaæ wartoœæ jego us³ug w ci¹gu np.
trzech lat na oko³o 10 mln z³otych rocznie. Koszty inwestycyjne nie s¹
wysokie i obejmuj¹ zakup i tzw. upgrade licencyjnego oprogramowania
(dostawca: Georgia Tech University; nawi¹zano kontakty i przetestowano
software), dwa etaty dla informatyków oraz sprzêt komputerowy, co wymaga rocznych nak³adów rzêdu 250–300 tys. z³otych.
2. Us³ugi zwi¹zane z powo³ywaniem ma³ych i œrednich przedsiêbiorstw (MŒP).
Winny obejmowaæ wszystkie czynnoœci prawne i administracyjne zwi¹zane
z uruchomieniem przedsiêwziêcia, od momentu powstania pomys³u przedsiêbiorstwa (pocz¹tkowo w formie np. Spin-Off) do jego zgodnego z prawem
powo³ania. Us³ugi te winny byæ podejmowane na zlecenie wnioskodawcy/
za³o¿yciela. W pocz¹tkowym stadium, wobec braku doœwiadczeñ w pe³nieniu tego typu us³ug rolê tê powinien pe³niæ DCSR, z przewidzian¹ sum¹
kosztów rozpoczêcia dzia³alnoœci oko³o 3–4 mln. z³otych (finansowanie
mo¿liwe pocz¹tkowo ze Œrodków Strukturalnych). Po starcie i uzyskaniu
odpowiedniej puli zleceñ, us³ugi te winny byæ œwiadczone odp³atnie przez
wydzielon¹ jednostkê typu non-profit.
3. Us³ugi zwi¹zane z uzyskiwaniem funduszy na dzia³alnoœæ. Uzyskiwanie œrodków unijnych i innych nastrêcza, nawet sprawnym organizacyjnie zespo³om
naukowym, wielu trudnoœci. Zniechêca to do wystêpowania z projektami i obni¿a szanse wykorzystania œrodków. Z tego wzglêdu proponuje siê powo³anie wyspecjalizowanego biura (dzia³aj¹cego docelowo na zasadach pe³nej odp³atnoœci za us³ugi), które przygotowywaæ bêdzie projekty, na podstawie me-
16
rytorycznych opisów dzia³alnoœci, dostarczonych przez autorów pomys³u. Dotyczy³oby to wniosków na granty badawcze, rozwojowe oraz uruchomienie
us³ug i produkcji. Konieczne nak³ady na start takiej palcówki szacowane s¹
na 5–10 mln. z³otych, w zale¿noœci od skali dzia³ania (finansowanie mo¿liwe pocz¹tkowo ze Œrodków Strukturalnych).
4. Finansowanie procesów innowacyjnych. Zak³ada siê, ¿e wszystkie wiêksze
i ciekawsze badania naukowe, prowadzone przez dolnoœl¹skie placówki,
uzyskaj¹ wsparcie w postaci grantów. Najwa¿niejsze procesy innowacyjne
(np. EIT+), wspierane oryginalnymi badaniami posiadaj¹ ju¿ w znacznej
mierze zabezpieczone œrodki. Obok jednak œrodków zdobywanych na prowadzenie procesów innowacyjnych z Funduszy Strukturalnych i unijnych,
potrzebne bêd¹ dodatkowo znaczne œrodki na przygotowanie wdro¿eñ i uruchomienie odpowiednich przedsiêbiorstw (taki mechanizm wystêpuje w rozwiniêtych regionach UE!). W przypadku przedsiêbiorstw zaliczanych do tzw.
„wysokich technologii” i inicjatyw o strategicznym znaczeniu dla proinnowacyjnego rozwoju regionu, powinna istnieæ pula œrodków na kredytowanie
tych przedsiêwziêæ. Wed³ug dotychczasowych doœwiadczeñ regionów UE,
œrodkami tymi dysponuj¹ specjalne banki i fundusze celowe zwi¹zane z w³adzami regionów. Nale¿y d¹¿yæ do stworzenia regionalnego banku, który
funkcje takie pe³ni³by na Dolnym Œl¹sku. Poniewa¿ takiej instytucji w Polsce nie ma, to podjêcie takiego ambitnego, pilotowego zadania mog³oby
umo¿liwiæ uzyskanie kapita³u za³o¿ycielskiego ze Ÿróde³ zewnêtrznych
(np. ze œrodków unijnych). W sytuacji obecnej celowe by³oby wydzielenie
okreœlonych kwot z bud¿etu samorz¹du wojewódzkiego lub RPO, które
powinny byæ wykorzystane do wspierania szczególnie cennych inicjatyw
gospodarczych i spo³ecznych. Decyzje o przydzieleniu tych œrodków winny
byæ podejmowane na Dolnym Œl¹sku przez Marsza³ka Województwa na
podstawie specjalnego regulaminu i opinii zespo³u doradców zwi¹zanych
z realizacj¹ strategii rozwojowych. Szacuje siê, ¿e na ten cel winny byæ
przyznane kwoty w wysokoœci 100 mln z³otych rocznie. By³yby one rozliczane po sfinalizowaniu programu z mo¿liwoœci¹ odzyskania czêœci lub
ca³oœci nak³adów z uzyskanych wp³ywów finansowanego przedsiêwziêcia.
W przypadku zwrotu nak³adów winny one trafiæ na specjalny fundusz przeznaczony nastêpnie na finansowanie przedsiêwziêæ wysokiego ryzyka.
17
18
2. PRZEWODNIK PO OPRACOWANIACH
Analiza potencja³u rozwojowego regionu w dziedzinie
nowoczesnych narzêdzi zarz¹dzania regionem
Prof. dr hab. in¿. Witold Kwaœnicki
I. Zarz¹dzania innowacjami i zarz¹dzanie regionem.
Priorytetowe tematy badawcze
Analiza dorobku bêd¹cego wynikiem prac badawczych ró¿nych inicjatyw
(projektów) regionalnych prowadzonych w latach 2004–2006 oraz potencja³u
naukowego wroc³awskiego œrodowiska akademickiego pozwala sformu³owaæ
nastêpuj¹ce priorytetowe tematy badawcze dla Dolnego Œl¹ska z zakresu zarz¹dzania innowacjami i zarz¹dzania regionem na lata 2008–2013:
1. Prognozowanie rozwoju nauki i techniki w œwiecie (foresight) i opracowanie postulatów dla racjonalnej polityki gospodarczej, proinnowacyjnej i edukacyjnej w regionie. Punktem wyjœcia bêdzie analiza dostêpnych prognoz renomowanych zagranicznych oœrodków naukowych.
2. Okreœlenie strategii regionu w zakresie badañ naukowych, w tym g³ównie okreœlenie niezbêdnych dzia³añ wspieraj¹cych tzw. obszary rdzennych kompetencji.
3. Opracowanie polityki regionu w zakresie kszta³cenia akademickiego, w tym:
aktualne i przewidywane uwarunkowania demograficzne, aktualna i postulowana dostêpnoœæ kszta³cenia w Regionie we wszystkich formach (stacjonarne, zaoczne, permanentne, itp.) i na trzech szczeblach (licencjat, magisterium,
doktorat), formy pracy z m³odzie¿¹ uzdolnion¹, struktura w³asnoœciowa
i „bran¿owa” szkolnictwa wy¿szego na Dolnym Œl¹sku.
4. Badania nad œwiadomoœci¹ innowacyjn¹ mieszkañców (tak¿e przedsiêbiorców) Dolnego Œl¹ska oraz wypracowanie metodologii wspomagania postaw
kreacyjnych i innowacyjnych wœród mieszkañców Dolnego Œl¹ska.
5. Opracowanie metod oceny pomys³ów innowacyjnych, metodyki monitorowania
i analizy projektów innowacyjnych. Stworzenie ‘mapy innowacji’ – kategoryzacja
innowacji i ocena wielkoœci wp³ywu tych innowacji na rozwój spo³eczny Dolnego Œl¹sk¹ (nie tylko innowacje technologiczne wp³ywaj¹ na rozwój spo³eczny!).
6. Ocena poziomu innowacyjnoœci województwa, budowa alternatywnych
wskaŸników innowacyjnoœci regionu i ekspansywnoœci regionu.
7. Analiza mo¿liwoœci wsparcia obs³ugi grantów badawczych (zw³aszcza europejskich) przez firmy typu non-profit. Utworzenie mo¿liwoœci programowych i organizacyjnych na rzecz udzielania pomocy JST i MŒP w tworzeniu i wdra¿aniu strategii.
Pracownik Uniwersytetu Wroc³awskiego, Instytut Nauk Ekonomicznych
19
8. Badania nad mo¿liwoœci¹ deregulacji i decentralizacji decyzji organizacji
samorz¹dowych i urynkowienia dzia³alnoœci publicznej. Analiza funkcjonowania instytucji publicznych poddanych presji mechanizmów rynkowych.
Badanie mo¿liwoœci wdra¿ania tzw. narzêdzi SPI do zarz¹dzania Regionem.
9. Badanie mo¿liwoœci zlikwidowanie, lub przynajmniej obni¿enie barier dla
przedsiêbiorczoœci i innowacyjnoœci na poziomie województwa (regionu)
– uwzglêdniaj¹c wszelkie ograniczenia wynikaj¹ce z regulacji centralnych
pañstwa. Analiza barier rozwoju przedsiêbiorczoœci wynikaj¹ca z polityki
rz¹du (braku autonomii województwa) i znalezienie sposobów ich neutralizacji na poziomie województwa.
10. Opracowanie systemu finansowania du¿ych i ma³ych przedsiêwziêæ badawczych
i przedsiêwziêæ innowacyjnych (na wzór bonów innowacyjnych (badawczych,
technologicznych) i utworzenie Dolnoœl¹skiego Venture Capital). Badania nad
stworzeniem sprzyjaj¹cych warunków zachêcaj¹cych inwestorów (m.in., ‘anio³ów biznesu’) do inwestowanie w województwie dolnoœl¹skim.
11. Monitorowanie, ocena i analiza porównawcza (z innymi regionami europejskimi) procesu wdra¿ania i realizacji Dolnoœl¹skiej Strategii Innowacji.
Diagnoza potencjalnych spo³ecznych zagro¿eñ wdra¿ania regionalnej polityki innowacyjnej.
12. Ocena przedsiêwziêæ technologicznych i opracowanie metod wspierania wdra¿ania nowych, perspektywistycznych rozwi¹zañ technologicznych w regionie.
(Quick Technology Inteligence Processes (QTIP), Futureoriented Technology
Analysis (FTA)). Opracowanie procedur ‘wczesnego ostrzegania’, które szybko wska¿¹ obiecuj¹ce kierunki badañ mo¿liwe do podjêcia na Dolnym Œl¹sku.
13. Dokonanie analizy (przez niezale¿n¹ instytucjê) efektywnoœci wydatków na
wspieranie procesów innowacyjnych w obrêbie MSP oraz oceny skutecznoœci
finansowania dzia³añ innowacyjnych w województwie z funduszy publicznych.
14. Badania nad zró¿nicowaniem podregionów, powiatów i gmin Dolnego
Œl¹ska – jak sprzyjaæ nadganianiu opóŸnieñ rozwojowych wybranych podregionów województwa dolnoœl¹skiego?
Roczny koszt realizacji poszczególnych tematów od ok. 200 do 700 tys. z³.
Szacowana œrednia wielkoœæ rocznego finansowania to ok. 5 mln z³otych.
Programy powy¿sze bêd¹ realizowane przez zespo³y badawcze, których cz³onkami bêd¹ naukowcy wywodz¹cy siê z uczelni wroc³awskich (zw³aszcza Uniwersytetu Wroc³awskiego, Politechniki Wroc³awskiej, Akademii Ekonomicznej, Uniwersytetu Przyrodniczego i Akademii Medycznej) oraz praktycy (z przemys³u,
sektora us³ug oraz Jednostek Samorz¹du Terytorialnego). Wydaje siê, ¿e znaczna
czêœæ tych dzia³añ badawczych mo¿e byæ efektywnie koordynowana przez Dolnoœl¹skie Centrum Studiów Regionalnych (DCSR)5 , które œciœle wspó³pracuje z Biurem Koordynacji Wdra¿ania Dolnoœl¹skiej Strategii Innowacji. DCSR pozwoli na
wykorzystanie potencja³u naukowego oœrodka wroc³awskiego na rzecz stworzenia
5
http://www.dcsr.wroc.pl/
20
warunków do optymalnego podejmowania decyzji strategicznych w Regionie.
Dwuletnie doœwiadczenia prac koordynowanych przez DCSR pokazuj¹, ¿e instytucja ta dobrze s³u¿y integracji lokalnych elit badawczych i sprzyja kszta³towaniu
proinnowacyjnych postaw spo³eczeñstwa na Dolnym Œl¹sku. Ostatnie dwa lata
pokaza³y, ¿e DCSR mo¿e staæ siê w najbli¿szych latach wiod¹ca i trwa³¹ jednostkê
naukow¹ w zakresie studiów regionalnych i prognostycznych o silnej pozycji w ramach Europejskiej Przestrzeni Badawczej. Dobr¹ podstaw¹ stanowi¹ prowadzone
obecnie w ramach DCSRu programy badawcze dotycz¹ce m. in. analizy kilkudziesiêciu strategii regionalnych wdro¿onych w wybranych krajach nale¿¹cych do UE
i wykorzystanie wyników tej analizy do modyfikacji Strategii Innowacyjnej Dolnego Œl¹ska, opracowywania ekspertyz i materia³ów studyjnych zwi¹zanych ze
strategiami bran¿owymi, gminnymi i powiatowymi, oceny i prognozowania skutków
du¿ych przedsiêwziêæ gospodarczych i spo³ecznych w Regionie.
W prace DCSRu w³¹czone zostan¹ te¿ badania prognostyczne, które bêd¹
kontynuacj¹ realizowanego z powodzeniem w ostatnich latach projektu Makroregion innowacyjny. Foresight technologiczny dla województwa dolnoœl¹skiego do 2020 roku6, w tym kontynuacja takich projektów jak np. analiza prognoz:
japoñskiej, amerykañskiej i europejskiej i opracowanie raportu nt. prognoz
technologicznych i spo³ecznych w œwiecie (dziêki czemu mo¿liwe jest dokonanie wspomnianych modyfikacji Dolnoœl¹skiej Strategii Innowacji), ocena potencja³u kadrowego i naturalnych bogactw Regionu, analiza dorobku badawczego i innowacyjnego Dolnego Œl¹ska zakoñczona propozycjami wdro¿eñ oraz
wytypowaniem specjalizacji Regionu. Wa¿nymi elementami programu ‘regionalny foresight’ jest opracowanie metodologii oceny ekspansywnoœci innowacyjnej œrodowisk spo³eczno-gospodarczych w Regionie, opracowanie scenariuszy zagro¿eñ spo³ecznych dla Regionu oraz stworzenie prognozy rozwoju sieci
osiedleñczej i komunikacyjnej po³¹czonej z analiz¹ wp³ywu tych sieci na sytuacjê spo³eczn¹ i rynek pracy oraz podatnoœæ innowacyjn¹.
Realizacji powy¿szych priorytetów badawczych z zakresu zarz¹dzania innowacjami i zarz¹dzania regionem sprzyjaæ bêd¹ (w czym nale¿y upatrywaæ
przewagi kompetencyjnej Dolnego Œl¹ska nad innymi regionami):
1. Tradycje w prowadzenia badañ nad przysz³oœci¹ i oceny rozwoju technologicznego (w latach 1970. i 1980.we Wroc³awiu funkcjonowa³ Oœrodek Badañ
Prognostycznych PWr).
2. Istnienie silnego oœrodka badañ psychologicznych (PWr) i prê¿nego œrodowiska ekonomistów (AE i UWr).
3. Œcis³e kontakty i dobra wspó³praca z instytutami badañ regionalnych w wielu rejonach Europy (m.in., Lombardzia, (W³ochy), Extremadura (Hiszpania),
Saloniki (Grecja), Dublin (Irlandia), Studgard i Saksonia (Niemcy))
4. Dobre relacje pomiêdzy oœrodkami naukowymi i uczelniami wy¿szymi z w³adzami samorz¹dowymi województwa, miast, powiatów i gmin.
6
http://www.foresight.wroc.pl/
21
II. Uzasadnienie
Nadrzêdnoœæ sfery regulacyjnej
Warto zauwa¿yæ, ¿e w raporcie „Analiza w obszarze potencja³u rozwojowego
regionu” okreœlono osiem dziedzin analizy, z których siedem odnosi siê do sfery
techniki a jedna do sfery ekonomii i zarz¹dzania. Mimo tej dysproporcji chcia³bym
podkreœliæ wagê (jeœli nie nadrzêdnoœæ) sfery regulacyjnej (zwi¹zanej z analiz¹ ekonomiczn¹ i zarz¹dzaniem regionem). Bardzo czêsto zachwycamy siê postêpem technologicznym i osi¹gniêciami nauk przyrodniczych. To w³aœnie te osi¹gniêcia uznawane s¹ za le¿¹ce u podstaw wzrostu dobrobytu i poprawy warunków ¿ycia. Jest bezsprzeczne, ¿e odgrywaj¹ one istotn¹ role w rozwoju cywilizacyjnym, ale warto zastanowiæ siê nad tym czy coœ bardziej fundamentalnego nie leg³o u podstaw tego
wzrostu dobrobytu? Na tak postawione pytanie mo¿na odpowiedzieæ patrz¹c na
tocz¹ce siê procesy rozwoju w d³u¿szej perspektywie czasowej i w szerszym kontekœcie, co pozwoli nam na analizê koniecznych dzia³añ w skali regionu. Jak siê wydaje,
racjê w tym wzglêdzie ma Ludwig von Mises pisz¹c w Ludzkim dzia³aniu (Mises,
2007, s. 7), ¿e „olbrzymi postêp w technologii produkcji oraz zwi¹zany z nim wzrost
zamo¿noœci i dobrobytu by³ mo¿liwy tylko dziêki liberalnej polityce, która zastosowa³a w praktyce wyniki badañ ekonomicznych. To w³aœnie idee wniesione przez klasycznych ekonomistów prze³ama³y ograniczenia zwi¹zane z przestarza³ymi prawami,
obyczajami i uprzedzeniami hamuj¹cymi postêp technologiczny, a tak¿e uwolni³y
geniusz reformatorów i wynalazców od gorsetu cechów, kurateli rz¹dów i najró¿niejszych nacisków spo³ecznych. Klasyczni ekonomiœci przyczynili siê do obni¿enia presti¿u, jakim cieszyli siê zdobywcy i ³upie¿cy, oni te¿ wskazali na spo³eczne korzyœci
wynikaj¹ce z przedsiêbiorczoœci. ¯aden z wielkich nowoczesnych wynalazków nie
ujrza³by œwiat³a dziennego, gdyby mentalnoœæ epoki przedkapitalistycznej nie zosta³a wyrugowana przez ekonomistów. To, co powszechnie nazywa siê „rewolucj¹ przemys³ow¹”, by³o wynikiem rewolucji ideologicznej, której pod³o¿e stanowi³y idee
g³oszone przez ekonomistów. Ekonomiœci podwa¿yli stare dogmaty, które g³osi³y, ¿e
przeœcigniêcie konkurenta dziêki wytwarzaniu lepszych i tañszych towarów jest nieuczciwe i niesprawiedliwe, ¿e odstêpstwa od tradycyjnych metod produkcji s¹ niedozwolone, ¿e maszyny s¹ z³em, poniewa¿ powoduj¹ bezrobocie, ¿e do zadañ rz¹du
nale¿y uniemo¿liwienie skutecznym przedsiêbiorcom bogacenia siê oraz ochrona mniej
sprawnych przed konkurencj¹ bardziej sprawnych, ¿e ograniczanie wolnoœci przedsiêbiorców przez nakazy rz¹du lub nacisk innych instytucji to w³aœciwy œrodek zapewnienia spo³eczeñstwu dobrobytu. Brytyjska ekonomia polityczna i francuski fizjokratyzm zapocz¹tkowa³y wspó³czesny kapitalizm. To one umo¿liwi³y postêp nauk
stosowanych, który przyniós³ olbrzymie korzyœci masom.”
Nie mamy podstaw s¹dziæ, ¿e to, co by³o podstaw¹ rozwoju technologicznego w przesz³oœci nie ma wp³ywu na rozwój spo³eczny obecnie.
Konsekwencj¹ takiej liberalnej postawy jest potrzeba zaakceptowania du¿ej ró¿norodnoœci postaw ludzkich, przyzwolenie na indywidualne poszukiwanie realizacji celów ka¿dego cz³owieka. Spo³eczeñstwa, które akceptuj¹ ró¿norodnoœæ postaw ludzkich, niekiedy przyjmuj¹ce postaæ tolerancji dla ró¿nej
22
maœci odszczepieñców, apostatów, dewiantów.7 Do podobnych wniosków dochodzi Richard Florida w swojej teorii ‘klasy kreatywnej’.
Kreatywnoœci nie uzyska siê ‘pompuj¹c’ pieni¹dze w sektor badañ, ale
stwarzaj¹c warunki swobody twórczej. Zdaj¹ sobie z tego sprawê, firmy prywatne, które nie tyle sowicie nagradzaj¹ badaczy w finansowanych przez nich
laboratoriach (choæ wynagrodzenie jest wa¿ne) ile stwarzaj¹ odpowiednie
warunki do twórczej pracy. Jednym z takich elementów jest czêsto stosowana
‘polityka 15%’ (15% policy) – zatrudniony w oœrodku badawczym powinien poœwieciæ 85% swojego czasu na wykonywanie obowi¹zków pracowniczych
(wykonuj¹c czêsto rutynowe badania), ale pozosta³e 15% czasu mo¿e poœwieciæ na niczym nieskrêpowane badania, zgodnie z jego indywidualnymi preferencjami. Jeœli do realizacji tych indywidualnych pomys³ów potrzebuje pieniêdzy to mo¿e je uzyskaæ ze specjalnego funduszu stworzonego przez pracodawcê. Gdy w wyniku takich indywidualnych dzia³añ zrodzi siê pomys³ na innowacyjn¹ produkcjê to z pomoc¹ pracodawcy powstaje czêsto firma odpryskowa (spin-off, pracodawca ma zwykle w tym przedsiêwziêciu swój wysoki udzia³).
Najczêœciej szefem takiej ma³ej firmy jest sam wynalazca (albo, jeœli nie
wykazuje siê on osobowoœci¹ przedsiêbiorczej, jest, co najmniej du¿ym udzia³owcem w tym przedsiêwziêciu i szefem dzia³u badañ).
W³adze lokalne (województw, miast, gmin) powinny dzia³aæ zarówno skali
lokalnej by sprzyjaæ innowacyjnoœci, ale te¿ wywieraæ naciski na rz¹d i w³adze
ustawodawcze by otoczenie prawne sprzyja³o takim lokalnym dzia³aniom.
Finansowanie badañ i wspieranie rozwoju firm innowacyjnych
Wa¿nym z punktu widzenia rozwoju innowacyjnego jest istnienie funduszy
typu venture capital. Dziêki tym funduszom istnieje mo¿liwoœæ finansowania
rozwoju obiecuj¹cych, (choæ czêsto ryzykownych) przedsiêwziêæ innowacyjnych. W Polsce i w województwie dolnoœl¹skim wielkoœæ tych funduszy jest
niezmiernie ma³a (na Rysunku poni¿ej pokazano wielkoœæ tych nak³adów w 2005
roku odniesionej do wielkoœci PKB w krajach OECD), kilkanaœcie razy mniejsza ni¿ œrednia w krajach OECD.
Podstawowym mechanizmem finansowania innowacji w szybko rozwijaj¹cych
siê technologicznie gospodarkach s¹ fundusze typu venture capital. Grupa m³odych
zdolnych osób z dobrze opisanym pomys³em jest w stanie stosunkowo ³atwo dostaæ od takiego funduszu pieni¹dze na realizacjê swojego zamierzenia. Niestety
wiêkszoœæ funduszy typu venture capital zainteresowana jest rozwojem istniej¹cych
ma³ych przedsiêbiorstw i kwoty, jakie inwestuj¹ s¹ stosunkowo du¿e (rzêdu kilkukilkunastu milionów dolarów). W sytuacji Dolnego Œl¹ska, chodzi³oby raczej
7
osobnym problemem, na którego dyskusje nie ma miejsca tutaj, jest to jaki jest ‘optymalny’ poziom
tej ró¿norodnoœci postaw. Naturalnie nie mo¿emy oczekiwaæ, ¿e taka postawa bêdzie powszechna,
jak pokazuje doœwiadczenie, zwykle nie przekracza to kilku procent spo³eczeñstwa. Potwierdzenie
istotnej roli ró¿norodnoœci dla rozwoju spo³ecznego znaleŸæ mo¿na zarówno w badaniach empirycznych (np. Friedman, 1996) i teoretycznych (np. Kwaœnicka, Kwaœnicki, 1986).
23
24
o wsparcie finansowe badañ i rozwoju przedsiêwziêæ m³odych, zdolnych ludzi
w kwotach rzêdu kilkudziesiêciu do kilkuset tysiêcy z³otych. Dobrymi przyk³adami mog¹ byæ Izrael i Japonia. W Izraelu przez d³ugi okres Ministerstwo Nauki
rozdawa³o po sto tysiêcy dolarów na badania osobom zg³aszaj¹cym siê z prosto
opisanymi pomys³ami. W Japonii lokalna gmina, która uwa¿nie obserwuje m³odego cz³owieka, jest w stanie sfinansowaæ proponowane przez niego przedsiêwziêcie. Postawie takiej nie sprzyjaj¹ obecne przepisy unijne. Jak pokazuje praktyka,
europejskie œrodki publiczne na innowacje w znacz¹cej mierze nie s¹ wykorzystywane zgodnie z przeznaczeniem, bo nie pozwalaj¹ na to mechanizmy ich przyznawania. Du¿ym mankamentem programów europejskich jest to, ¿e g³ówne œrodki
kierowane s¹ do du¿ych firm i oœrodków uniwersyteckich, tzn. do instytucji, które
w stosunku do organów unijnych, pañstwowych i samorz¹dowych s¹ wiarygodne,
maj¹ zasoby niezbêdne do przygotowania wniosku, a ponadto maj¹ zdolnoœæ kredytow¹. Czynnikiem znacz¹co zniechêcaj¹cym do prowadzenia badañ w ramach
programów europejskich jest czas. Instytucje ubiegaj¹ce siê o refinansowanie nak³adów poniesionych na badania musz¹ posiadaæ dostateczne œrodki finansowe, aby
dotrwaæ do czasu refundacji poniesionych kosztów, czêsto jest to kilka lat. Ponad
rok trwa samo przygotowanie i uznanie wniosku. Dla prawdziwie innowacyjnej,
funkcjonuj¹cej w otoczeniu rynkowym firmy to zbyt d³ugi czas, jako, ¿e w tak d³ugim czasie istnieje bardzo realne niebezpieczeñstwo utraty przewagi konkurencyjnej.
Nie mo¿na oczekiwaæ by w perspektywy kilku lat mo¿liwy by³ istotnego
wzrost nak³adów w Polsce typu venture capital ze Ÿróde³ prywatnych, dlatego
wydaje siê, ¿e podjête w skali województwa powinny byæ równolegle dwa
rodzaje dzia³añ, z jednej strony sprzyjaæ wzrostowi funduszy prywatnych w d³ugiej perspektywie, z drugiej podj¹æ próbê wykorzystania czêœci funduszy europejskich jakie bêd¹ dostêpne w latach 2008–2013 na utworzenie ‘wojewódzkiego funduszu typu venture capital’.
Wa¿ne jest by przyznawane fundusze nie trafia³y do du¿ych firm i nie by³y
to bardzo du¿e granty (a takie niebezpieczeñstw zawsze istniej¹, bo jak uczy
doœwiadczenie, biurokraci by u³atwiaæ sobie pracê, dziel¹ przyznawane fundusze
na kilka du¿ych projektów, nie dbaj¹c o tzw. ‘drobnicê’). Z punktu widzenia
pojedynczego obywatela (i pocz¹tkuj¹cego przedsiêbiorcy) jest swego rodzaju
paradoksem przyznawanie du¿ych grantów (niekiedy po kilkadziesi¹t milionów
euro) du¿ym firmom. Kwoty te dla du¿ych korporacji to zazwyczaj u³amek
procenta ich przychodów, zatem w ¿aden sposób finansowanie to nie mo¿e determinowaæ innowacyjnoœci tych firm. Natomiast dla firm rozpoczynaj¹cych
dzia³alnoœæ nawet o rz¹d mniejsze kwoty stanowi¹ znacz¹ce œrodki finansowe.
Wydawane przez nie efektywnie – pozwala³yby na realizacjê ambitnych celów.
Bariery administracyjne
Barier¹ dla ma³ych przedsiêbiorstw jest znacz¹ce ryzyko zwi¹zane z procesem rozliczania refinansowania unijnego. Powszechnie znanym problemem jest
uci¹¿liwoœæ tworzenia szczegó³owych sprawozdañ. W zale¿noœci od wielkoœci
25
firmy ich przygotowanie anga¿uje od kilku do kilkudziesiêciu osób. Koszty tej
administracji nie s¹ refinansowane przez UE. Z pewnoœci¹ ma³a firma, w której
wiêkszoœæ stanowi¹ wynalazcy skoncentrowani na przedmiocie innowacji, sobie
z tym nie poradzi. Tutaj jest ogromna rola wsparcia instytucjonalnego przez
samorz¹dy lokalne (np. przez powo³anie firm typu non-profit, pomagaj¹ce pokonywaæ ma³ym innowacyjnym firmom wszelkie bariery administracyjne).
Dzia³ania innowacyjne z definicji nie mog¹ byæ wt³oczone w ociê¿a³y proces
biurokratycznych decyzji. Obecnie, jak by³o wspomniane, aby dostaæ dofinansowanie projektu badawczego z funduszy unijnych, trzeba utworzyæ konsorcjum kilku
instytucji z kilku krajów, w sk³ad którego powinny wejœæ zarówno du¿e jak i ma³e
firmy, oraz uniwersytety i prywatne jednostki badawcze. Taka metodologia ca³kowicie k³óci siê z istot¹ procesu badawczego i wynalazczego. Wynalazca lub grupa
wynalazców w sposób naturalny czuje siê w³aœcicielem wynalazku, nie chce siê t¹
w³asnoœci¹ dzieliæ, w trakcie tworzenia wynalazku pracuje w du¿ym stresie twórczym i w szczególnoœci nie ma ochoty jeŸdziæ na refinansowane spotkania projektowe, aby dzieliæ siê swoj¹ w³asnoœci¹ intelektualn¹ ju¿ w trakcie jej tworzenia. Do
tego nale¿y dodaæ ogromne marnotrawstwo pieniêdzy unijnych na organizowane
bardzo czêsto (i bardzo czêsto niepotrzebne) spotkania, konferencje, seminaria, które
czêsto odbywaj¹ siê w luksusowych oœrodkach wypoczynkowych, na których obowi¹zkowo nale¿y zdawaæ sprawozdania z bie¿¹cych wyników prac.
Efektywnoœæ polityki proinnowacyjnej
Coraz czêœciej w grupie osób bezpoœrednio zaanga¿owanych w badania i staraj¹cych siê o finansowanie z funduszy unijnych s³ychaæ g³osy, ¿e mimo ogromnych
œrodków wydawanych przez UE na badania jakoœ nie widaæ efektów tych badañ
w postaci istotnych wynalazków i nowych produktów. To, co uderza i jednoczeœnie
zastanawia, to brak raportów, w którym dokonano by obiektywnej oceny efektywnoœci wydawania œrodków unijnych na badania i rozwój oraz innowacje. By takie
niezale¿ne raporty powstawa³y (a do tego potrzebny jest wgl¹d w dokumenty unijne
i ogólna przejrzystoœæ dzia³añ) nie s¹ zainteresowani zarówno biurokraci, jak i beneficjenci (dostaj¹cy granty), czyli osoby, które po prostu czêsto bardzo dobrze ¿yj¹
z zarówno z przyznawania grantów, jak i z uzyskiwania tych grantów (jest tajemnic¹ poliszynela, ¿e po to by uzyskaæ grant trzeba mieæ w odpowiednim miejscu
‘swojego’ cz³owieka, którzy zna bie¿¹ce oczekiwania osób przyznaj¹cych granty
i który zasugeruje jak nale¿y napisaæ grant by takie fundusze uzyskaæ).
Wydaje siê, ¿e podstawowa metoda wspierania wynalazczoœci to wspieranie
samych wynalazców. Stworzenie im organizacyjnych i finansowych mo¿liwoœci
rozwoju. Wiele mówi siê o inkubatorach, jak¿e jednak czêsto inkubatory te maj¹
niewiele wspólnego z ‘wylêganiem’ czy ‘hodowaniem’ wynalazków. Jak¿e czêsto tzw. inkubatory dostarczaj¹ tylko powierzchni biurowej, natomiast powinny
w znacznie wiêkszym stopniu, na preferencyjnych warunkach dostarczaæ tak¿e
us³ug doradczych, prawnych i finansowo-ksiêgowych. Finansowanie przedsiêwziêæ
innowacyjnych w du¿ej mierze powinno pochodziæ od funduszy inwestycyjnych
wysokiego ryzyka (m.in. od wspomnianych venture capital). Wydaje siê, ¿e sposób
26
organizacji wspierania wynalazczoœci, przedsiêbiorczoœci i innowacyjnoœci w Polsce i w UE w zbyt ma³ym stopniu odbywa siê przy interaktywnym udziale wynalazców i przedsiêbiorców zaczynaj¹cych dzia³ania biznesowe.
Decentralizacja i samorz¹dnoœæ
Jednym z elementów procesu deregulacji i decentralizacji powinno byæ
scedowanie niektórych decyzji i dzia³añ na poziom organizacji konsumenckich
i producentów, czyli sprzyjanie procesom samorz¹dnoœci i samo-regulacji (takim dobrym przyk³adem jest np. ustalanie standardów w przemyœle, us³ugach
a zw³aszcza w edukacji). Samo-regulacja jest dobr¹ metod¹ zw³aszcza w szybko zmieniaj¹cych siê ga³êziach gospodarki (zwi¹zanych z radykalnymi zmianami
technologicznymi), gdzie dzia³ania agencji rz¹dowych s¹ zbyt ociê¿a³e i mog¹
spowalniaæ te zmiany.8
Postulatem minimum wydaje siê doprowadzenie do zwiêkszenia efektywnoœæ
wydawania publicznych pieniêdzy poprzez zdecentralizowaæ przyznawanie œrodków finansowych. Powinny one byæ przyznawane lokalnie, na szczeblu samorz¹du
regionów, na lokalnie definiowane programy i projekty, w krótkich przedzia³ach
czasowych, a przyznanie finansowania na kolejnych etapach badañ powinno byæ
uzale¿nione od obiektywnych, pozytywnych efektów (przy czym, co stale podkreœlam, w mechanizmy podejmowania decyzji wbudowana powinna byæ mo¿liwoœæ
pora¿ki, i jeœli jest to tzw. ‘pojedyncza wpadka’ to nie powinno to eliminowaæ ze
starania siê o dalsze finansowanie, lub staranie siê o kolejny grant, jeœli natomiast
jest to ‘recydywa’ to takie finansowanie powinno byæ zablokowane).
W porównaniu z tradycyjn¹ regulacj¹ (nakazow¹) samo-regulacja jest mniej
kosztowna (zarówno dla gospodarki jak i dla rz¹du i samorz¹dów), jest procesem oddolnym, dziêki czemu w naturalny sposób sprzyja konsumentom, a dziêki
naturalnemu procesowi konkurencji (bo wiele instytucji mo¿e okreœlaæ swoje
standardy i regulacje jak i oceniaæ ró¿ne produkty zgodnie z tymi standardami)
konsumenci maj¹ wiêksze prawo wyboru i decyzji.
Urynkowienie dzia³añ w sferze publicznej
Celem dzia³añ w sferze publicznego wspierania innowacyjnoœci powinno byæ
kierowanie siê w nim zasadami wypracowanymi w sferze dzia³añ komercyjnych. Niech
jako przyk³ad pos³u¿y nam 3M, jedna z najbardziej innowacyjnych firm œwiata.
W firmie tej od pocz¹tku jej powstania w 1902 roku stworzono odpowiedni klimat
sprzyjaj¹cy innowacjom. Korzystaj¹c z doœwiadczeñ firmy William L. McKnight,9
8
W Stanach Zjednoczonych systemy samoregulacji z powodzeniem funkcjonuja w kilku dziedzinach, np. regulacji odnosz¹cej siê do urz¹dzeñ elektrycznych (Underwriters Laboratories), ustalania standardów zdrowej ¿ywnoœci (Greek Seal), certyfikaty dla koszernej ¿ywnoœci, ocena jakoœci us³ug finansowych (Dun&Bradstreet, Moody’s), przemys³ rozrywkowy (MPAA, The Comics Code,
Recreational Software Advisory Council).
9
McKnight pracowa³ w Minnesota Mining and Manufacturing Co. (st¹d obecna nazwa firmy 3M),
od 1907 roku. Pocz¹tkowo jako asystent ksiêgowego, szybko robi¹c karierê, by w 1929 roku zostaæ
prezesem a od 1949 roku do 1966 byæ szefem rady nadzorczej.
27
zachêca³ mened¿erów 3M by w maksymalnym stopniu „przekazywali odpowiedzialnoœæ i zachêcali mê¿czyzn i kobiety do wykazywania siê inicjatyw¹ („delegate responsibility and encourage men and women to exercise their initiative.”).
W 1948 roku sformu³owa³ on podstawowe zasady, które sta³y siê podstaw¹ dzia³añ
3M w kolejnych dziesiêcioleciach, a¿ do czasów obecnych.
Nie widzê przeszkód by te zasady stosowaæ tak¿e w zarz¹dzaniu sfer¹
publiczn¹. Idee przeniesienia zasad rynkowych do sfery publicznej podnoszone s¹ przez wielu badaczy. Jako przyk³ad niech pos³u¿¹ nam prace Dawida
Osborne i Teda Gaeblera (przedstawionych m.in. w wydanej w 2005 roku po
polsku ksi¹¿ki Rz¹dziæ inaczej. Jak duch przedsiêbiorczoœci przenika i przekszta³ca administracjê publiczn¹). Autorzy ci uznaj¹, ¿e bogate i demokratyczne spo³eczeñstwo (spo³ecznoœæ lokalna) nie mo¿e istnieæ bez silnego i efektywnego rz¹du (samorz¹du). Proponuj¹ oni by zamiast tradycyjnego postrzegania
prywatnego zarz¹dzania i sektora prywatnego jako wroga sektora publicznego
i rz¹du (samorz¹du), spojrzeæ na oba sektory jako wzajemnie siê uzupe³niaj¹ce, gdzie ka¿dy z nich odgrywa swoj¹ rolê w sposób najlepszy dla interesów
ca³ego spo³eczeñstwa (lokalnej spo³ecznoœci), œwiadcz¹c bardziej efektywnie
us³ugi, które po prostu umie œwiadczyæ. Osborne i Gaebler sugeruj¹ dziesiêæ
ogólnych zasad (kierunków), które okreœlaj¹ sposób, w jaki organizacje publiczne powinny budowaæ swoj¹ strukturê i przesuwaæ siê od centralizacji ku decentralizacji, od monopolu do konkurencji, od mechanizmów biurokratycznych do
mechanizmów rynkowych, od przeznaczania funduszy na dzia³ania nieproduktywne do przeznaczania funduszy na produkcjê i osi¹ganie maksymalnych efektów. Te ogólne zasady, przedstawione w kolejnych rozdzia³ach wspomnianej
ksi¹¿ki, w sposób wielce skondensowany mo¿na sformu³owaæ nastêpuj¹co:
• W³adza aktywizuj¹ca (katalityczna): kierowanie zamiast samonapêdzania,
‘sterowanie zamiast wios³owania’.
• W³adza bêd¹ca w³asnoœci¹ spo³eczeñstwa: w³adza zamiast s³u¿by, uw³aszczenie obywateli zamiast obs³ugiwania.
• W³adza konkurencyjna: wprowadzenie mechanizmów konkurencji w sferze
us³ug.
• W³adza kieruj¹cy siê poczuciem misji: przekszta³canie organizacji kieruj¹cych siê przepisami na kieruj¹cej siê poczuciem misji.
• W³adza zorientowana na wyniki: finansowanie rezultatów (p³acenie za wyniki) zamiast nagradzanie starañ.
• W³adza skoncentrowana na obywatelach jako konsumentach (klientach):
zaspakajanie potrzeb konsumentów zamiast potrzeb biurokracji.
• W³adza przedsiêbiorcza: dzia³anie zgodnie z zasad¹ rynku „raczej zarabiaæ,
ni¿ wydawaæ”.
• W³adza przewiduj¹ca: zapobieganie zamiast leczenia.
• W³adza zdecentralizowana: od hierarchii do wspó³dzia³ania i pracy zespo³owej.
• W³adza zorientowany rynkowo: wymuszanie zmian poprzez rynek.
28
Analiza potencja³u rozwojowego regionu
w dziedzinie biotechnologii
Prof. dr hab. Jacek Otlewski*
I. Sytuacja wyjœciowa
W nadchodz¹cych dekadach XXI wieku biotechnologia bêdzie w USA,
Europie i krajach azjatyckich wiod¹c¹ dziedzin¹ gospodarki. Biotechnologia
powinna staæ siê tak¿e jedn¹ z wiod¹cych dziedzin gospodarki Polski i Dolnego Œl¹ska, je¿eli nie chcemy zostaæ sprowadzeniu tylko do roli konsumenta,
kupuj¹cego za granic¹ coraz dro¿sze produkty, leki, patenty czy licencje. Technologie opieraj¹ce siê na biologii molekularnej czy in¿ynierii genetycznej stosowane s¹ z powodzeniem na Zachodzie od ponad 25 lat. Wartoœæ rynku biotechnologicznego w USA to obecnie ponad 300 mld USD, natomiast wielkoœæ
polskiego przemys³u biotechnologicznego to oko³o 100–200 mln z³. Finansowanie badañ w obszarze biotechnologii w 2005 roku obejmowa³o w Polsce tylko
155 mln z³ (w USA ponad 20 mld USD), co stanowi 2,7% nak³adów na B+R
w jednostkach naukowych. Rz¹d USA wydaje na badania biomedyczne ponad
50% bud¿etu federalnego przeznaczonego na naukê (oko³o 30 mld USD), a rz¹d
Korei P³d. przeznacza na rozwój biotech 15% swoich funduszy B+R. W krajach Zachodu nak³ady na B+R s¹ znacznie podwy¿szone du¿ym udzia³em p³yn¹cym z sektora prywatnego, który w Polsce jest nieznaczny. W 2002 r. w Polsce Urz¹d Patentowy zatwierdzi³ 72 patenty biotechnologiczne, podczas gdy
w USA by³o ich oko³o 8000. Przy takiej dysproporcji mo¿na powiedzieæ, ¿e
polska (i dolnoœl¹ska) biotechnologia jest na bardzo wstêpnym etapie rozwoju.
Liczba i wielkoœæ polskich przedsiêbiorstw dzia³aj¹cych w obszarze biotechnologii s¹ niewielkie. W naszym kraju jest oko³o 20 firm biotechnologicznych,
w tym trzy du¿e przedsiêbiorstwa, reszta to najczêœciej firmy typu spin-off (firmy
odpryskowe). Istnieje te¿ sporo drobnych firm œwiadcz¹cych us³ugi diagnostyczne, kontroli jakoœci biopreparatów, oœrodki naukowo-badawcze czy naukowowdro¿eniowe. Szacuje siê, ¿e istnieje te¿ oko³o 25 firm, które zamierzaj¹ podj¹æ
dzia³alnoœæ biotechnologiczn¹. Polskie firmy biotechnologiczne zgromadzone
s¹ najczêœciej w rejonie Warszawy, Lublina, Krakowa i Gdañska. Na Dolnym
Œl¹sku warto odnotowaæ zainteresowania biotechnologi¹ firm Jelfa, Hasco-Lek
oraz powstanie firmy odpryskowej – Novasome. Niestety polskie firmy odpryskowe prowadz¹ zwykle tylko dzia³alnoœæ us³ugow¹, która nie jest oparta o wytworzon¹ w³asnoœæ intelektualn¹. Celowe jest silne wsparcie firm odpryskowych,
które wytwarzaj¹ rzeczywist¹ w³asnoœæ intelektualn¹, gdy¿ potencja³ ekonomiczny takich firm jest bardzo wysoki. Wielkoœæ transferu technologii z oœrodków
naukowych do przemys³u jest tak w Polsce, jak i na Dolnym Œl¹sku niewielka.
* Wydzia³ Biotechnologii Uniwersytetu Wroc³awskiego
29
W przysz³oœci kluczow¹ rolê powinny odegraæ centra transferu technologii, jako
poœrednik miêdzy jednostk¹ naukow¹ a przemys³em.
Trzy g³ówne sektory biotechnologii przedstawiono poni¿ej ze wskazaniem
ich potencjalnego udzia³u w rozwoju biotechnologii w regionie Dolnego Œl¹ska.
Biotechnologia medyczna jest najwa¿niejsz¹ i szczególnie atrakcyjn¹ czêœci¹ przemys³u biotechnologicznego. Stanowi oko³o 50% polskiego przemys³u
biotechnologicznego. Œwiatowy rynek biofarmaceutyków zwiêkszy³ siê czterokrotnie w latach 1993–2002 (do 32,4 mld USD) i szacuje siê, ¿e osi¹gnie 120 mld
USD w 2010 r. i 200 mld w 2015 r. Tempo wzrostu leków biotechnologicznych
wynosi obecnie 13% wobec 0,8% w przypadku klasycznych leków chemicznych.
Udzia³ rynku leków bia³kowych w ca³ym przemyœle farmaceutycznym szybko
roœnie i przekroczy³ 10%. w USA. Wa¿nymi z punktu widzenia rynku s¹ leki
I generacji (w tym insulina, erytropoetyna, interferony, ludzki hormon wzrostu).
Jeszcze bardziej atrakcyjne, ale i bardziej wymagaj¹ce, jest opracowanie i wdro¿enie leków II generacji, takich jak monoklonalne przeciwcia³a czy leki oparte
o kwasy nukleinowe, bêd¹ce podstaw¹ terapii genowej. Terapeutyczne zastosowania kwasów nukleinowych s¹ jednak „w powijakach” a jedyny stosowany lek
zosta³ wycofany z u¿ycia. Inn¹ i wart¹ zastosowañ grupê biotechnologii medycznej stanowi¹ in¿ynierie tkankowe, szczególnie te oparte o wykorzystanie komórek macierzystych. Stosunkowo ³atw¹ do zastosowania czêœæ biotechnologii
medycznej stanowi diagnostyka medyczna, w szczególnoœci testy immunodiagnostyczne i testy oparte o amplifikacjê DNA. Mog¹ byæ one stosowane do wykrywania patogenów, charakterystyki stanów chorobowych, ustalania ojcostwa.
Rozwijanie testów diagnostycznych nie wymaga du¿ych nak³adów finansowych,
jakich wymaga wprowadzanie leków bia³kowych. Stosunkowo proste wydaje siê
tak¿e rozwijanie produkcji odczynników biochemicznych; w tym obszarze poruszaj¹ siê ju¿ w Polsce firmy skutecznie konkuruj¹ce z krajami zachodnimi.
Agrobiotechnologia jest najbardziej kontrowersyjn¹ ga³êzi¹ biotechnologii, szczególnie w czêœci dotycz¹cej uprawy roœlin transgenicznych. Z produkcj¹
rolnicz¹ zwi¹zanych jest tylko 15% polskich firm biotechnologicznych. W porównaniu z krajami Ameryki i Azji, Unia Europejska prowadzi bardzo restrykcyjn¹ politykê wprowadzania GMO, a spo³eczeñstwa europejskie odnosz¹ siê
nierzadko z wrogoœci¹ do powiêkszania area³ów roœlin transgenicznych. Mniej
kontrowersyjn¹, ale bêd¹c¹ we wczesnym etapie rozwoju czêœci¹ biotechnologii rolniczej jest wykorzystanie zwierz¹t do produkcji bia³ek terapeutycznych.
Ogólnie, wprowadzane ograniczenia prawne i opór spo³eczny powoduj¹, ¿e
rozwój biotechnologii rolniczej w Polsce jest niepewny, co powa¿nie ogranicza zainteresowanie inwestowaniem w ten sektor biotechnologii.
Biotechnologia przemys³owa jest zró¿nicowan¹ badawczo dziedzin¹ intensywnie rozwijaj¹c¹ siê w ostatnich latach na ca³ym œwiecie. Z biotechnologia
przemys³ow¹ zwi¹zanych jest 34% polskich firm biotech. Jej celem jest wykorzystanie mikroorganizmów, komórek roœlinnych czy zwierzêcych lub podczysz-
30
czonych enzymów do przetwarzania chemikaliów, materia³ów czy energii. Daje
ona szanse na zmniejszenie zanieczyszczenia œrodowiska oraz lepsze wykorzystanie zasobów naturalnych przy ni¿szych kosztach ni¿ stosowanie technologii
chemicznych. Bior¹c pod uwagê, ¿e przemys³ chemiczny w Polsce jest bardzo
du¿y (oko³o 6% ca³ego przemys³u), istniej¹ ogromne mo¿liwoœci przekierowania szeregu technologii na biologiczne, co stwarza mo¿liwoœci „czystszej”
produkcji oraz otrzymania szeregu nowych zwi¹zków o zastosowaniach w przemyœle spo¿ywczym czy kosmetycznym. Przekierowanie przemys³u chemicznego na biotechnologiczny spowodowa³oby tak¿e gwa³towny rozwój ca³ego biosektora.
Wa¿n¹ ga³êzi¹ biotechnologii przemys³owej jest produkcja biopaliw (w tym
bioetanolu, biowodoru, biogazu). Paliwa te wytwarzane s¹ obecnie w Polsce
w niewystarczaj¹cych iloœciach i warto na Dolnym Œl¹sku zainwestowaæ w t¹
dzia³alnoœæ. Prace prowadzone na Wydziale Chemii Uniwersytetu Wroc³awskiego dobrze wró¿¹ temu przedsiêwziêciu.
Z punktu widzenia Dolnego Œl¹ska du¿y potencja³ biotechnologii istnieje
w technikach ³ugowania i utleniania metali z rud z udzia³em mikroorganizmów.
Procesy te nie s¹ stosowane w kraju, ale na Politechnice Wroc³awskiej s¹ ju¿
podejmowane odpowiednie próby na skalê laboratoryjn¹. Dolny Œl¹sk mo¿e staæ
siê potentatem w biotechnologicznym pozyskiwaniu miedzi i srebra, tak¿e ze
wzglêdu na korzystne warunki wystêpowania z³ó¿. Preparaty biotechnologiczne w postaci enzymów proteaz, lipaz, amylaz stosowane s¹ powszechnie w œrodkach pior¹cych. Niestety, w kraju enzymy te sprowadzane s¹ z zagranicy. Istniej¹ du¿e mo¿liwoœci zast¹pienia enzymów importowanych œrodkami opracowanymi kraju poprzez badania przesiewowe mikroorganizmów ekstremofilnych
w po³¹czeniu z in¿ynieri¹ bia³ka. Podsumowuj¹c, istnieje znaczny potencja³
badawczy rozwoju ró¿nych obszarów biotechnologii przemys³owej i laboratoria Politechniki Wroc³awskiej mog¹ mieæ w tym znaczny udzia³. W porównaniu z biotechnologi¹ medyczn¹ wymaga to mniejszych nak³adów finansowych,
jest mniej konkurencyjne i mo¿e prowadziæ do szybszych wdro¿eñ.
II. Perspektywy biotechnologii na Dolnym Œl¹sku
Rozwój gospodarki Dolnego Œl¹ska zale¿y w istotnym stopniu od wzrostu
liczby i wartoœci przedsiêbiorstw opartych na wysokich technologiach, w tym
firm z sektora biotech. Chodzi tutaj o rozwój wysoce zaawansowanej biotechnologii, bo tylko taka mo¿e przyczyniæ siê do powstania platformy biotechnologicznej, która bêdzie katalizowaæ rozwój ca³ego sektora. Wydaje siê, ¿e
w naszym kraju istnieje tendencja do podci¹gania pod biotechnologiê stosunkowo prostych badañ, które nie przyczyniaj¹ siê do wytwarzania nowej jakoœci
w technologii. Bez realnego zainteresowania ze strony przemys³u nie bêdzie na
Dolnym Œl¹sku rozwoju biotechnologii. Rozwój firm biotech w pierwszym etapie
wymaga znacznych inwestycji i wsparcia, jest wiêc uzale¿niony od dostêpno-
31
œci znacznych funduszy szczególnie na pierwszych etapach rozwoju firmy.
Rozwój ma³ych firm biotechnologii mo¿e odbywaæ siê poprzez spó³ki typu odpryskowego powstaj¹ce na uczelniach. Sprzeda¿ opracowanej technologii,
produktu czy know-how przez pracownika uczelni wymaga jednak zabezpieczenia jego interesu oraz interesu uczelni. Niezbêdne jest wiêc opracowanie
w uczelniach Dolnego Œl¹ska regulacji prawnych dotycz¹cych zasad ochrony
i wykorzystania w³asnoœci intelektualnej. Regulacji takich jak dotychczas nie ma.
Rozwój biotechnologii jest te¿ krytycznie zale¿ny od dostêpnoœci m³odych
wykszta³conych pracowników. Biotechnologia polska, w tym biotechnologia regionu Dolnego Œl¹ska, charakteryzuje siê znacznym wysi³kiem skierowanym na
kszta³cenie studentów, którym nie towarzyszy jednak stosowny rozwój przemys³u biotechnologicznego. Wed³ug danych z jesieni 2005 roku trzy wroc³awskie
uczelnie (Uniwersytet Wroc³awski, Politechnika Wroc³awska i Uniwersytet Przyrodniczy) kszta³ci³y oko³o 1500 studentów (19% ogó³u polskich studentów biotechnologii) i promowa³y 300 absolwentów (23% polskich absolwentów biotechnologii). Kszta³cenie biotechnologów w naszym regionie cechuje siê dobrym przygotowaniem do zawodu, je¿eli chodzi o nauki podstawowe i ewentualnie in¿ynieryjne, i s³abym, je¿eli chodzi o umiejêtnoœci techniczne, ekonomiczne czy prawne. Podobna sytuacja ma miejsce nie tylko na Dolnym Œl¹sku, ale i ca³ej Polsce.
Konieczne jest zatrzymanie polskich absolwentów biotechnologii przez opracowanie programu znacznej pomocy stypendialnej dla najlepszych. Obserwuje siê
exodus wroc³awskich studentów biotechnologii na uniwersytety europejskie
powodowany wielokrotn¹ ró¿nic¹ w wysokoœci stypendiów doktoranckich. Innym
powa¿nym problemem jest bardzo ograniczona liczba specjalistów znaj¹cych
zagadnienia przemys³owej biotechnologii, zasady prowadzenia prac badawczych,
regulacji prawnych, w tym prawa patentowego. Bez tej grupy specjalistów rozwój przemys³u biotechnologicznego bêdzie trudny a powstaj¹ce firmy nara¿one
na procesy s¹dowe ze strony przedsiêbiorstw zachodnich.
Rozwój na Dolnym Œl¹sku firm produkuj¹cych biofarmaceutyki (leki, szczepionki) powinien mieæ kluczowe znaczenie dla rozwoju ca³ego sektora biotechnologii. Najtrudniejszy etap we wdro¿eniu do produkcji leku bia³kowego –
insuliny zosta³ przetarty przed kilku laty przez firmê Bioton. Wysoka wartoœæ
dodana oraz towarzysz¹ce pozytywne efekty ekonomiczne wskazuj¹, ¿e warto
pójœæ w œlady Biotonu. Koszt wprowadzenia insuliny wynosi³ oko³o 80 mln z³
a roczne oszczêdnoœci bud¿etu wynosz¹ oko³o 100 mln z³. Firma ta planuje
obecnie wdro¿enie kilku nastêpnych biofarmaceutyków.
Uruchomienie produkcji biofarmaceutyków wi¹¿e siê wiêc ze stosunkowo
znacznymi nak³adami i wymaga znalezienia powa¿nego inwestora. Warto zauwa¿yæ, ¿e powsta³a ostatnio w Polsce firma Mabion, która zamierza podj¹æ konkurencjê na bardzo trudnym technologicznie i patentowo rynku produkcji przeciwcia³ monoklonalnych (œwiatowa wartoœæ sprzeda¿y przeciwcia³ monoklinalnych w 2006 r. to 22 mld USD, a tempo wzrostu rynku przeciwcia³ wynosi 26%
32
rocznie). Przy planowaniu uruchomienia wdro¿enia leku nale¿y uwzglêdniæ
termin up³ywu stosownych patentów – niektóre z patentów wygasn¹ w ci¹gu
najbli¿szych lat, a tak¿e wielkoœæ rynku na dany produkt. Nale¿y zauwa¿yæ, ¿e
istnieje obecnie powa¿ne ryzyko podjêcia masowej produkcji leków bia³kowych
przez kraje azjatyckie, co mo¿e wp³yn¹æ na obni¿enie ich ceny.
Jeszcze atrakcyjniejsze z punktu widzenia ³atwoœci wdro¿enia s¹ opracowane
testy diagnostyczne (medyczne i weterynaryjne). Obecnie funkcjonuje w Polsce
kilka firm produkuj¹cych bio-odczynniki do diagnostyki molekularnej, ale ¿adna
z nich nie jest zlokalizowana na terenie Dolnego Œl¹ska. Warto zaznaczyæ, ¿e
dzia³alnoœæ badawcza w zakresie opracowywania testów diagnostycznych nie
wymaga tak du¿ych nak³adów finansowych, jest prostsza i mo¿liwa do realizacji w wielu oœrodkach badawczych Dolnego Œl¹ska.
W podsumowaniu, biotechnologia polska (i dolnoœl¹ska) s¹ na pocz¹tkowym etapie rozwoju. Biotechnologia przynosi ogromne zyski, ale wymaga
jednak wspó³dzia³ania specjalistów z odmiennych dziedzin nauki, medycyny,
przemys³u, ekonomii i prawa. Organizacja firmy biotechnologicznej jest wiêc
bardzo powa¿nym wysi³kiem organizacyjnym. Niskie nak³ady finansowe na biotechnologiê ze strony kolejnych rz¹dów (nawet w wymiarze procentowym), brak
wytyczenia g³ównych kierunków rozwoju biotechnologii w Polsce powoduj¹, ¿e
jest ona znacznie opóŸniona w stosunku do krajów Europy Zachodniej. Analogiczne (aczkolwiek znacznie mniejsze) opóŸnienie pañstw Europy wystêpuje
w stosunku do USA. Do trudnoœci rozwojowych przyczynia siê tak¿e brak
kapita³u wysokiego ryzyka, exodus absolwentów biotechnologii, szczup³oœæ
specjalistów z zakresu prawa patentowego czy analizy rynku, brak lokalnych
firm biotechnologicznych zainteresowanych absorbcj¹ nowych technologii, itp.
Tym niemniej rozwój polskiej firmy Bioton czy, dzia³aj¹cej w podobnych
warunkach, litewskiej firmy Fermentas, pokazuj¹, ¿e sukcesy w tych warunkach
s¹ mo¿liwe. Podobnie zachêcaj¹ce s¹ przyk³ady takich krajów jak Finlandia czy
Irlandia, które w szybkim czasie rozwinê³y biotechnologiê.
33
Nowe materia³y i nanomateria³y. Materia³y organiczne
i metaloorganiczne – wybrane zastosowania
Prof. dr hab. in¿. Juliusz Sworakowski*
I. Nanotechnologia dla fotoniki i elektroniki
Opracowania technologiczne w zaawansowanej formie
• wytwarzanie komercyjnych materia³ów pod³o¿owych oraz heterostruktur i niskowymiarowych struktur zwi¹zków pó³przewodnikowych grupy III–V w tym
zwi¹zków z azotem
• struktury mikrofalowych przyrz¹dów optoelektronicznych i sensorów, w tym
dla detekcji terahercowej
• heterostruktury AIII – N/SiC do zastosowañ w elektronice wysokotemperaturowej i wysokich czêstotliwoœci
• wytwarzanie materia³ów organicznych do zastosowania w optyce nieliniowej, przetwarzaniu i sk³adowaniu informacji
• wytwarzanie struktur dyfrakcyjnych do dynamicznej holografii i przestrzennej modulacji œwiat³a
• wytwarzanie laserów i wzmacniaczy œwiat³owodowych.
Aby uzyskaæ komercyjne rozwi¹zania technologiczne niezbêdne s¹ nak³ady w wysokoœci od kilku mln do 35 mln z³ w zale¿noœci od zakresu prac (niezbêdne s¹ inwestycje aparaturowe)
Propozycje tematyki badañ na lata 2008–2012
• modelowanie, projektowanie i konstrukcja zaawansowanych struktur przyrz¹dowych, wykonywanie struktur testowych oraz prototypów przyrz¹dów i systemów (detektorów na zakres podczerwieni i w zakresie ultrafioletu, fotoodbiorników, przestrajalnych detektorów œwiat³a (w tym gradientowych), czujników gazów i czujników typu “bio.”, opracowanie elementów przeznaczonych do pracy w zakresie terahercowym (tranzystory MESFET) oraz struktur sensorowych typu SAW.
• opracowanie technologii kwantowych struktur pó³przewodnikowych do konstrukcji zaawansowanych bioczujników
• opracowanie nowej generacji nanostruktur do zastosowañ w technice sensorowej w tym dla detekcji terahercowej
• opracowanie i wytwarzanie optymalnych materia³ów organicznych (ciek³e
kryszta³y, polimery, materia³y pochodzenia biologicznego, np. DNA) i struktur
do zastosowañ w przetwarzaniu informacji, metrologii i telekomunikacji, które
umo¿liwiaj¹:
– holograficzn¹ rejestracjê, przetwarzanie i magazynowanie informacji
– tworzenie prze³¹czników œwiat³a sterowanych œwiat³em
* Instytut Chemii Fizycznej i Teoretycznej Wydzia³ Chemiczny Politechniki Wroc³awskiej
34
•
•
•
•
•
– zapis stanu polaryzacji œwiat³a i wytwarzanie elementów optyki adaptacyjnej poprzez wymuszanie uporz¹dkowanego po³o¿enia moleku³,
opracowanie i wytwarzanie nowych typów jedno i dwuwymiarowych kryszta³ów fotonicznych do zastosowañ w metrologii, telekomunikacji i przetwarzaniu informacji:
w³óknistych i planarnych falowodów fotonicznych, w tym œwiat³owodów
o wysokiej dwój³omnoœci, polaryzuj¹cych, o specjalnych charakterystykach
metrologicznych, do kompensacji dyspersji chromatycznej, typu double-clad
do pompowania laserów œwiat³owodowych,
elementów œwiat³owodowych (w technologii klasycznej i fotonicznej), w tym:
sprzêgaczy, izolatorów, kolimatorów, cyrkulatorów, œwiat³owodowych modulatorów akustooptycznych, œwiat³owodowych siatek Bragga,
– opracowanie i wytwarzanie wzmacniaczy i laserów œwiat³owodowych
(1550nm i 1064nm) pracy ci¹g³ej, przestrajalnych czêstotliwoœciowo, laserów impulsowych z synchronizacj¹ modów (lasery femtosekundowe), a tak¿e
lasery mocy pompowanych optycznie we w³óknach typu double-clad
– opracowanie i wytwarzanie koherentnych sensorów œwiat³owodowych,
w tym interferometrów œwiat³owodowych z wykorzystaniem trzeciego okna
telekomunikacyjnego i wibrometrów laserowo-œwiat³owodowych.
– opracowanie i wytworzenie nowych systemów do zastosowañ w metrologii
laserowej, w tym interferometru do bezwzglêdnych pomiarów translacji z dok³adnoœci¹ nanometrow¹ na bazie zeemanowskiego lasera He-Ne 632,8nm,
wibrometru laserowego z koherentna detekcj¹ na bazie lasera He-Ne oraz
koherentnej heterodyny laserowej do pomiaru pola elektrycznego w.cz.
– opracowanie nowych metod stabilizacji czêstotliwoœciowej laserów, w tym
superstabilnych laserów He-Ne 632,8 nm z nasycaln¹ komórk¹ jodow¹,
stabilizowanych czêstotliwoœciowo zeemanowski laserów He-Ne 632,8nm,
stabilizacjê czêstotliwoœci mikrolaserów typu Nd:YAG 1064nm, Nd:YVO4
1064nm, Nd:YVO4/KTP 532nm oraz stabilizacjê czêstotliwoœci laserów
pó³przewodnikowych
– medyczne zastosowania laserów i œwiat³owodów (na przyk³ad dyfuzory
œwiat³owodowe do wewn¹trznaczyniowych naœwietleñ promieniowaniem
laserowym w kardiochirurgii lub detekcja komórek zdegenerowanych koherentnym promieniowanie w krótkofalowym zakresie)
– badania fotoindukowanych procesów transformowania i wytwarzania
nanomateria³ów
otrzymywania i badania luminescencyjnych nanokryszta³ów materia³ów o nieliniowych w³aœciwoœciach optycznych jako nowego typu luminoforów wykazuj¹cych silne w³aœciwoœci emisyjne w zakresie œwiat³a widzialnego przy
wzbudzaniu promieniowaniem IR
otrzymywania i badania wielofunkcyjnych nanometrycznych uk³adów typu coreshell jako markerów luminescencyjnych aktywnych w polu magnetycznym
35
• badania luminescencyjnych materia³ów nanostrukturalnych jako elementów
aktywnych czujników optycznych gazów i cieczy
• otrzymywania, badania w³aœciwoœci i zastosowania fotoniczne aktywnych
optycznie nanostruktur dielektrycznych i pó³przewodnikowych umieszczanych
w materia³ach szklistych .
Dla realizacji tych zadañ niezbêdne s¹ nak³ady na infrastrukturê oraz prace
badawcze ok. 115 mln z³.
Funkcjonalne materia³y polimerowe i kompozyty na bazie polimerów
II. Polimery funkcjonalne
Nanowarstwy
• Propozycja projektu: Polimery funkcjonalizowane w strukturach nanometrowych na powierzchniach sta³ych (lata 2008–2013)
Zakres: wytwarzanie struktur na powierzchniach sta³ych, z³o¿onych z funkcjonalizowanych polimerów, wykazuj¹cych wra¿liwoœæ na dzia³anie œwiat³a
w zakresie widzialnym oraz UV oraz na dzia³anie innych bodŸców zewnêtrznych, np. pola elektrycznego.
Etapy:
– opracowanie metod osadzania nanometrowej warstwy polimeru na pod³o¿u
sta³ym,
– budowanie struktur o nanometrowej gruboœci zawieraj¹cych:
a) materia³y zmieniaj¹ce barwê pod wp³ywem œwiat³a, temperatury oraz pola
elektrycznego,
b) materia³y o charakterze czujników i detektorów,
c) materia³y do formowania filmów foto i termochromowych (inteligentne
barwniki)
d) enkapsulowane substancje do zapisu danych metodami holograficznymi,
w tym, holografii dwufotonowej (3D recording) o rozdzielczoœci nanometrowej
Propozycja projektu zwi¹zanego z opracowaniem technologii formowania
nanowarstw wykazuj¹cych specyficzne w³aœciwoœci. Projekt o charakterze badawczo-rozwojowym umo¿liwiaj¹cy opracowanie podstaw technologicznych nanoszenia warstw o okreœlonym charakterze. Potrzeba znalezienia partnerów
przemys³owych zainteresowanych pracami w obszarze nowoczesnych technologii
w takich dziedzinach jak: sensoryka, zapisywanie i przechowywanie informacji czy medycyna.
Szacowany koszt projektu: 1,5 mln z³
Na tym etapie prac nie jest przewidywane wdro¿enie projektu.
• Propozycja projektu: Technologia trwa³ej modyfikacji powierzchni folii
polimerowych przy u¿yciu plazmy niskotemperaturowej
Zakres: opracowanie podstaw technologii zmiany charakteru powierzchni
polimerowej przez szczepienie polimerów funkcjonalnych. Projekt czêœciowo
realizowany w ramach grantu rozwojowego przyznanego przez MNiSzW na lata
36
2007–2010. Projekt dotyczy opracowania zarysu technologii otrzymywania folii
dystansowych (spacer) o niskim oporze wewnêtrznym stosowanych w akumulatorach niklowo-kadmowych oraz w ogniwach litowych. Partnerem w grancie
rozwojowym jest Centralne Laboratorium Akumulatorów i Ogniw z Poznania.
Grant wysokoœci 0,75 mln z³.
Prace o charakterze przedwdro¿eniowym. Potrzeba znalezienia partnera
przemys³owego z regionu Dolnego Œl¹ska zainteresowanego wdro¿eniem opracowania. Patentowanie technologii realizowane na poziomie grantu rozwojowego. Przewidywany obszar stosowania modyfikowanych folii: akumulatory, niskotemperaturowe ogniwa paliwowe, membrany separacyjne dla medycyny
i biotechnologii. Mo¿liwoœæ przygotowania przedsiêwziêcia innowacyjnego po
2010, po pozytywnym zakoñczeniu grantu rozwojowego.
Szacowany koszt przysz³ego przedsiêwziêcia – ok. 5 mln z³.
Szansa sukcesu przedsiêwziêcia wynikaj¹ca z uczestnictwa wykonawcy
w realizacji grantu rozwojowego.
Materia³y separacyjne
• Propozycja projektu: Opracowanie termoczu³ych jonitów chelatuj¹cych do
jonowej lantanowców
Projekt przewiduje opracowanie termoczu³ych jonitów chelatuj¹cych przeznaczonych do sorpcji lantanowców. Cech¹ charakterystyczn¹ sorbentów jest
zastosowanie do ich bodowy N-izopropyloakryloamidu (NIPAM) jako komonomeru wymuszaj¹cego zmiany objêtoœci usieciowanych polimerów w funkcji
temperatury.
Zakres projektu: Opracowanie sorbentów chelatuj¹cych do selektywnego
odzyskiwania jonów metali wartoœciowych ze z³ó¿ zawieraj¹cych niewielkie ich
iloœci oraz z rozcieñczonych roztworów technologicznych Kombinatu GórniczoHutniczego Miedzi w Legnicy. Celem g³ównym jest opracowanie sorbentów selektywnych w stosunku do wybranych lantanowców i platynowców.
• Propozycja projektu: Opracowanie nowych materia³ów jonowymiennych
i chelatuj¹cych do pozyskiwania cennych metali ze strumieni technologicznych w KGHM
Projekt dotyczy opracowania nowych materia³ów jonowymiennych i chelatuj¹cych dla konkretnych roztworów przemys³owych, zawieraj¹cych znaczne
iloœci jonów balastowych i zawiesin.
Zakres projektu: Wykorzystanie materia³ów jonowymiennych i chelatuj¹cych do hydrometalurgicznego pozyskiwania cennych metali ze strumieni technologicznych KGHM. Po stronie Kombinatu partnerem projektu jest KGHM
Metale DSI S.A. Przedmiotem zainteresowania jest wydzielanie metali szlachetnych, w tym z³ota oraz srebra, a tak¿e metali cennych takich jak np. ren z roztworów poelektrolitycznych.
Oba projekty o charakterze badawczo-rozwojowym bazuj¹ na wspó³pracy
z jednostkami wchodz¹cymi w sk³ad Kombinatu Górniczo-Hutniczego Miedzi
w Legnicy.
37
Szacowany koszt ³¹czny obu projektów w latach 2007–2013 ok. 4 mln z³.
Po zakoñczeniu realizacji projektów mo¿liwe jest powo³anie jednostek innowacyjnych umo¿liwiaj¹cych produkcjê materia³ów niezbêdnych do selektywnego
odzyskiwania jonów ze strumieni technologicznych w KGHM oraz z odpadów
elektrotechnicznych czy z odcieków z ich sk³adowisk.
Koszt wdro¿enia wyników projektu trudny jest w tej chwili do oszacowania.
Zale¿ny jest od skali produkcji poszczególnych typów jonitów chelatuj¹cych.
Potrzeby: opracowanie ‘mapy’ sk³adowisk i skatalogowanie jakoœciowe
wystêpuj¹cych w ich rejonach odcieków.
Polimery w medycynie
• Propozycja projektu. Leki o skierowanym dzia³aniu oraz materia³y
wspomagaj¹ce leczenie nowotworów.
Celem projektu jest opracowanie metody wykorzystania inhibitorów cysteinowych do tworzenia leków o skierowanym dzia³aniu oraz do usuwania z krwi
proteaz cyteinowych powoduj¹cych zwiêkszon¹ inwazyjnoœæ komórek nowotworowych. Czêœæ prac prowadzona jest w ramach Parku Technologicznego Akademii Medycznej. Przygotowano jeden patent miêdzynarodowy oraz jedno
opracowanie technologiczne pozyskiwania inhibitorów z naturalnych Ÿróde³.
Zakres projektu: opracowanie sposobu tworzenia mikrosfer zawieraj¹cych
substancje lecz¹ce, na powierzchni których umieszczane zostaj¹ cz¹steczki
inhibitora maj¹ce zdolnoœæ selektywnego rozpoznawania komórek nieprawid³owych. Koszt projektu: 2 mln z³.
Projekt o charakterze badawczo-rozwojowym. Po wykonaniu badañ przedklinicznych mo¿liwe wydaje siê przygotowanie przedsiêwziêcia innowacyjnego
polegaj¹cego na produkcji elementów do pozaustrojowego usuwania katepsyn
z krwi. Ze wzglêdu na specyfikê produkcji, opracowanie technologii otrzymywania leków o skierowanym dzia³aniu na potrzeby przeprowadzonych badañ przedklinicznych realizowane mo¿e byæ albo przez wyspecjalizowane jednostki przedsiêbiorstw farmaceutycznych, albo przez ma³e przedsiêbiorstwa typu spin-off.
Szacowne nak³ady niezbêdne na wdro¿enie przedsiêwziêcia innowacyjnego
zwi¹zanego z produkcja elementów do pozaustrojowego usuwania katepsyn z krwi
– ok. 1 mln z³. Nak³ady na rozpoczêcie produkcji leków o skierowanym dzia³aniu
nie s¹ mo¿liwe do oszacowania, ze wzglêdu na brak prac rozpoznawczych.
Funkcjonalne nanokompozyty polimerowe
• Propozycja projektu: Opracowanie metod otrzymywania nanokompozytów aktywnych w polu magnetycznym.
Projekt przewiduje opracowanie efektywnych matryc polimerowych, w których rozmieszczone zostan¹ cz¹stki magnetyczne. W takich uk³adach cz¹stki
polaryzowalne magnetycznie maj¹ niewielkie mo¿liwoœci przemieszczania siê
w przestrzeni.
Zakres projektu: Celem projektu jest opracowanie nowych polimerów lub
ich mieszanin, których w³aœciwoœci reologiczne umo¿liwia³yby znacz¹ce zmia-
38
ny w³aœciwoœci mechanicznych wywo³ane efektem orientacji cz¹stek magnetycznych w zewnêtrznym polu magnetycznym.
Koszt projektu – 2 mln zl.
Projekt badawczo-rozwojowy skierowany do tych obszarów gospodarki,
w których stosowane s¹ ró¿nego rodzaju poch³aniacze energii uderzeñ, takie
jak np. elementy wnêtrza pojazdów, zag³ówki, oparcia, amortyzatory. Z tego powodu konieczne jest poszukanie przedsiêbiorstw zainteresowanych produkcj¹
materia³ów o takich w³aœciwoœciach. Na tym etapie badañ nie mo¿na wskazaæ
przedsiêwziêcia innowacyjnego, które mo¿e efektywnie wykorzystaæ wyniki
prowadzonych prac. Nie mo¿na te¿ oszacowaæ niezbêdnych nak³adów.
• Propozycja projektu: Polimery modyfikowane ceramicznymi nanocz¹stkami – materia³y konstrukcyjne specjalnego przeznaczenia
Projekt dotyczy opracowania praktycznych metod otrzymywania i wytwarzania nanokompozytów polimerowo-ceramicznych odznaczaj¹cych siê w³aœciwoœciami piezoelektrycznymi.
Zakres projektu: G³ównym celem projektu jest wytworzenie, okreœlenie i optymalizacja struktury w³aœciwoœci materia³ów polimerowych, które pod wp³ywem pola
elektrycznego ulega³yby kontrolowanej deformacji w zakresie wiêkszym, ni¿ obserwuje siê w przypadku kryszta³ów zwi¹zków nieorganicznych. Forma wyrobów
bêdzie zale¿a³a od ich zastosowania w mikromanipulatorach i mikroczujnikach. We
wstêpnej fazie realizacji projektu, g³ówn¹ postaci¹ otrzymywanych materia³ów bêd¹
folie oraz w³ókna. Obecnoœæ nanocz¹stek w materiale ma powodowaæ okreœlon¹
orientacjê kryszta³ów polimeru oraz s³u¿yæ poprawie w³aœciwoœci mechanicznych
tworzyw. Wymuszanie orientacji przez wprowadzenie nanocz¹stek do uk³adu jest
rozwi¹zaniem innowacyjnym w stosunku do dotychczasowych metod, w których
anizotropiê uzyskiwano poprzez mechaniczn¹ orientacjê materia³u, co aktualnie
stanowi najistotniejsze ograniczenie aplikacyjne dotychczasowych technologii.
Koszt projektu – 3 mln z³.
Projekt badawczo-rozwojowy ulokowany w nanomechatronice. Umo¿liwia
otrzymanie materia³ów piezoelektrycznych o lepszych w³aœciwoœciach ni¿ te,
stosowane do tej pory. Potrzeba znalezienia partnera przemys³owego zainteresowanego wdra¿aniem wyników badañ i tworzeniem innowacyjnej technologii z obszaru nanostruktur aparaturowych.
• Propozycja projektu: Polimerowe materia³y funkcjonalne zawieraj¹ce
luminofory.
Projekt dotyczy opracowania nape³nionych materia³ów funkcjonalnych,
wykazuj¹cych charakterystyczne w³aœciwoœci wobec warunków zewnêtrznych.
Materia³y te stanowi¹ stanowiæ kompozyty termoplastyczne z³o¿one z polimerowej osnowy oraz nape³niacza funkcjonalnego o nanoskopowych rozmiarach.
Zakres projektu: zaprojektowanie okreœlonej struktury fazowej osnowy
oraz lokalizacja luminoforów (cz¹stek nape³niacza aktywnego) w matrycy
39
polimerowej. Selektywnoœæ wobec okreœlonych czynników zostanie uzyskana
przy wykorzystaniu zjawiska wielostopniowej perkolacji w materia³ach wielofazowych oraz ró¿nic powinowactwa chemicznego i w³aœciwoœci lepkosprê¿ystych poszczególnych sk³adników kompozytu wobec czynników bêd¹cych przedmiotem detekcji
Koszt projektu – 2 mln z³.
Projekt badawczo-rozwojowy wykorzystuj¹cy luminoforowe nape³niacze
otrzymywane w innym projekcie z grupy NanoMat. Umo¿liwia opracowanie
funkcjonlanej matrycy polimerowej, stanowi¹cej aktywny noœnik dla nieorganicznych materia³ów luminoforowych. Partnerem przemys³owym s¹ organizacje wskazane w projekcie opisuj¹cym wykorzystanie omawianych substancji.
Koszt tworzenie innowacyjnych technologii w tym projekcie nie powinien przekraczaæ kosztów typowej aparatury stosowanej w przetwórstwie towrzyw sztucznych – do 1 mln z³.
II. Materia³y organiczne i metaloorganiczne
Opracowania, w oparciu o które mo¿na przygotowaæ przedsiêwziecia
innowacyjne. Dotychczasowe prace badawcze prowadzone we Wroc³awiu nad
zwi¹zkami organicznymi i metaloorganicznymi maj¹ g³ównie charakter badañ
podstawowych (wyj¹wszy polimery – patrz pkt. 2), ale w przypadku kilku tematów uzyskane wyniki wskazuj¹ na mo¿liwoœæ kontynuowania badañ ju¿ pod k¹tem
praktycznego wykorzystania w konkretnych urz¹dzeniach, czy rozwi¹zaniach.
Detektory promieniowania rentgenowskiego
Jednym z takich tematów s¹ detektory promieniowania rentgenowskiego dla
diagnostyki medycznej oraz technik badañ strukturalnych. W obydwu przypadkach wymagania stawiane detektorom promieniowania X s¹ podobne. Na
Wydziale Chemii Uniwersytetu Wroc³awskiego w koñcowej fazie opracowywania znajduje siê technologia wytwarzania nanorozmiarowego proszku Lu2O3:Eu
o niskim poziomie aglomeracji i agregacji ziaren i wielkoœci krystalitów poni¿ej 100 nm, a przy tym wysokiej wydajnoœci radioluminescencji, dorównuj¹cej
komercyjnym materia³om mikrorozmiarowym. Materia³ ten daje szanse na wykorzystanie w wysokorozdzielczych ekranach wzmacniaj¹cych sygna³ w diagnostyce rentgenowskiej i jako detektor promieniowania X w badaniach strukturalnych. Nale¿y jednak zwróciæ uwagê, ¿e ewentualne próby wdro¿enia opracowania wi¹¿¹ siê jeszcze z koniecznoœci¹ opracowania techniki nanoszenia oko³o
200 µm warstwy luminoforu na kamerê CCD w celu utworzenia sprzê¿onego
uk³adu luminofor-CCD do obrazowania planarnego. Mo¿liwe jest te¿ wykorzystanie jako swego rodzaju ³¹cznika miêdzy obydwoma elementami, jakim jest
zwê¿aj¹cy siê pêk œwiat³owodów (tzw. taper). Metody wykonywania warstw
z proszkowych materia³ów s¹ wszak¿e znane i nie powinno byæ z tym wielu
problemów, choæ z pewnoœci¹ bêdzie siê to wi¹zaæ z nak³adami, chocia¿by na
zakup odpowiednich urz¹dzeñ. Szacunkowe koszty ca³ej linii produkcyjnej do
40
wytwarzania proszkowego luminoforu oraz nanoszenia go w formie warstwy
sprzê¿onej z kamer¹ CCD siêgaj¹ 5–7 mln z³.
Konwertery promieniowania podczerwonego – znaczniki zabezpieczaj¹ce
Drugim, mocno zaawansowanym tematem s¹ nowe, luminescencyjne znaczniki zabezpieczaj¹ce do banknotów i dokumentów wra¿liwych z punktu widzenia bezpieczeñstwa. Znaczniki takie mo¿na wprowadzaæ do tuszy, atramentów,
farb, lakierów, polimerów itp. We Wroc³awiu badania nad takimi materia³ami
s¹ prowadzone przez kilka grup badawczych na Uniwersytecie, Politechnice oraz
w PAN. Praktyczne zastosowanie wymaga spe³nienia przez taki luminofor
pewnych zasadniczych warunków. Jest wœród nich du¿a wydajnoœæ emisji œwiat³a
widzialnego w wyniku naœwietlania promieniowaniem podczerwonym. Efekt nie
jest ³atwy do uzyskania, a materia³ów o du¿ej wydajnoœci tzw. up-konwersji jest
stosunkowo ma³o. Ponadto stosowane znaczniki musz¹ byæ okresowo wymieniane na inne, aby zredukowaæ mo¿liwoœæ fa³szowania dokumentów. Wyzwaniem w tej dziedzinie jest uzyskanie wysokich wydajnoœci z materia³ów nanorozmiarowych, co poszerza mo¿liwoœci techniczne wykorzystania takich znaczników (np. nie separuj¹ siê z tuszy i atramentów przez sedymentacjê).
Z du¿¹ doz¹ prawdopodobieñstwa mo¿na stwierdziæ, ¿e ukierunkowanie
badañ na praktyczne wykorzystanie takich materia³ów mog³oby przynieœæ efekt
w postaci komercjalizacji zarówno samego materia³u konwertuj¹cego promieniowanie podczerwone na widzialne, jak i kompozytu polimer-luminofor. Szacunkowe koszty kilkuletniego programu badawczego o takim celu mo¿na okreœliæ na oko³o 5–7 mln. z³.
III. Propozycje tematyki badañ na lata 2007–2013
Temat ten wstêpnie by³ poruszony w obydwu powy¿szych punktach. Wydaje siê ze wszech miar uzasadnione podjêcie prób wprowadzenia do praktycznych rozwi¹zañ nanorozmiarowych luminoforów rentgenowskich. We Wroc³awiu znajduje siê oddzia³ firmy Oxford Instruments (dawniej: wroc³awska
KUMA), która wydaje siê dobrym partnerem dla takiego przedsiêwziêcia, szczególnie wespó³ z firmami kooperuj¹cymi (tak¿e z Wroc³awia), wœród których jest
firma zajmuj¹ca siê budow¹ detektorów promieniowania X.
Inn¹ spraw¹ jest rozwa¿enie szerszej tematyki badañ nad materia³ami na
bazie Ziem Rzadkich pamiêtaj¹c o fakcie, ¿e we Wroc³awiu znajduje siê du¿a
grupa badaczy o du¿ym doœwiadczeniu w badaniach tej grupy pierwiastków.
Udokumentowana wiedza na temat Ziem Rzadkich i w³aœciwoœci ich zwi¹zków
chemicznych pozwala wyselekcjonowaæ dziedziny i kierunki badawcze, w których mo¿na oczekiwaæ komercyjnie atrakcyjnych produktów. Do dziedzin takich autor zaliczy³by:
• Detektory promieniowania X dla ró¿nych technik obrazowania medycznego
(w punkcie 1. mowa by³a praktycznie tylko o obrazowaniu planarnym). Wœród
tych technik wyró¿niæ nale¿y komputerow¹ tomografiê i tomografiê pozyto-
41
now¹. Ka¿da z wymienionych technik stawia inne wymagania detektorom
scyntylacyjnym i wymaga innych materia³ów.
• Nanorozmiarowe konwertery promieniowania podczerwonego tak dla zabezpieczania dokumentów jak i dla materia³ów laserowych pompowanych diodami pó³przewodnikowymi).
• Nanorozmiarowe spieki ceramiczne jako materia³y laserowe. Spieki takie daj¹
szansê na zwiêkszenie efektywnoœci akcji laserowej w porównaniu z klasycznymi materia³ami monokrystalicznymi, a jednoczeœnie nios¹ mo¿liwoœæ zmniejszenia kosztów i wielkoœci odpadów w procesie obróbki poprodukcyjnej.
• Energooszczêdne Ÿród³a œwiat³a. Wobec szybko wzrastaj¹cego wymagania, aby
tradycyjne Ÿród³a œwiat³a zastêpowaæ nowoczesnymi, energooszczêdnymi i bezpiecznymi dla œrodowiska ten kierunek badawczy powinien byæ wrêcz jednym
z priorytetowych. Jest tu mo¿liwoœæ badañ nie tylko materia³ów nieorganicznych (w szczególnoœci bazuj¹cych na Ziemiach Rzadkich), ale tak¿e kompozytów organiczno-nieorganicznych, w tym takich, w których sk³adnik organiczny
aktywnie wspó³dzia³a z nieorganicznym np. w procesie transferu energii.
Realizacja ka¿dego z powy¿szych, has³owo okreœlonych programów to koszt
oko³o 5–7 mln w perspektywie 5–6 lat.
Proponowane tematy wpisuj¹ siê doskonale w Strategiê Rozwoju Regionu.
Ich realizacja wymagaæ bêdzie rozwoju nowych technologii wytwarzania materia³ów, w tym materia³ów o submikronowej i nanorozmiarowej morfologii
i strukturze. Materia³y te w pewnych zastosowaniach bêd¹ mog³y byæ u¿yte
bezpoœrednio, a w innych bêd¹ baz¹ do wytwarzania bardziej z³o¿onych struktur i materia³ów kompozytowych.
Ewentualn¹ g³ówn¹ przeszkod¹ w efektywnej realizacji projektów badawczych bêdzie atomizacja œrodowiska naukowego oraz infrastruktury badawczej.
Projektowany oœrodek na Praczach ma wci¹¿ szansê aby tej atomizacji nie by³o,
i aby tamtejsza baza badawcza s³u¿y³a faktycznie wszystkim zainteresowanym.
Wymagaæ to bêdzie, w opinii autora, okreœlenia jasnych zasad szerokiego, nieskrêpowanego wykorzystywania tworzonej infrastruktury.
Drugim wa¿nym elementem jest wytworzenie wiêzi i œcie¿ek komunikacji
miêdzy nauk¹ i biznesem. Aktualne relacje s¹ wci¹¿ jeszcze raczej rachityczne
i obarczone trochê niewiar¹, trochê podejrzliwoœci¹ (obustronn¹). Bez prze³amania tych barier trudno o szybkie postêpy w pracach typu B+R.
42
Analiza potencja³u rozwojowego regionu
dolnoœl¹skiego w dziedzinie IT
Dr in¿. Andrzej Jab³oñski*
I. Techniki Informacyjne i Komunikacyjne na Dolnym
Œl¹sku.
Techniki Informacyjne i Komunikacyjne towarzysz¹ wszystkim obszarom
¿ycia spo³ecznego, dzia³alnoœci gospodarczej, ekonomii, nauce, ochronie zdrowia, kulturze i wielu innym. Funkcjonowanie spo³eczeñstwa informacyjnego
i gospodarki opartej na wiedzy sta³o siê faktem bezspornym. By³o to mo¿liwe
poprzez nieustanny rozwój i wdra¿anie innowacyjnych technologii we wszystkich mo¿liwych dziedzinach. Wroc³aw tradycyjnie, od dziesiêcioleci by³ zwi¹zany z dziedzin¹ maszyn cyfrowych i informatyk¹. Ta dobra i s³awna tradycja
zobowi¹zuje Region Dolnoœl¹ski do dynamicznego kszta³towania „cyfrowej”
rzeczywistoœci we wszelkich sferach nauki, produkcji i us³ug.
Dziêki znacz¹cemu potencja³owi Dolnego Œl¹ska, nasz Region jest dominuj¹cym w Polsce obszarem wiedzy i innowacji w dziedzinie technologii informacyjnych i komunikacyjnych. Istniej¹ca i nieustannie rozwijana infrastruktura informatyczna stwarza atrakcyjn¹ platformê dla wprowadzenia innowacyjnych
rozwi¹zañ informacyjnych w ka¿dej sferze ¿ycia gospodarczego i spo³ecznego.
Jest te¿ znacz¹cym atutem dla œwiatowych inwestorów, którzy lokuj¹ swoje
zak³ady i oddzia³y na Dolnym Œl¹sku.
Dolny Œl¹sk ze swoimi ponad trzema milionami mieszkañców, po³o¿eniem
geograficznym, zajmowan¹ powierzchni¹ stoi przed najwa¿niejszym wyzwaniem
jaki stawia przed nim pocz¹tek dwudziestego pierwszego wieku. Tym wyzwaniem jest innowacyjnoœæ regionu. Jest to powszechnie uznawany czynnik,
decyduj¹cy o konkurencyjnoœci regionu, wzroœcie gospodarczym, rozwoju kulturowym i w konsekwencji – jakoœci ¿ycia mieszkañców Dolnego Œl¹ska. Ten
fakt zosta³ zauwa¿ony i doceniony w krajach UE., w których ponad 120 regionów opracowa³o swoje strategie budowy innowacyjnych regionów.
Z inicjatywy Marsza³ka Województwa Dolnoœl¹skiego, wspieranej przez
Wojewodê Dolnoœl¹skiego, zosta³ w 2002 r. zapocz¹tkowany projekt opracowania Regionalnej Strategii Innowacji dla Dolnego Œl¹ska.
Opracowana strategia zosta³a zatwierdzona jednomyœlnie przez Sejmik Województwa Dolnoœl¹skiego w 2004 roku. D³ugofalowym rezultatem wdro¿enia
strategii powinno byæ przyspieszenie wzrostu gospodarczego, w szczególnoœci:
• wzrost konkurencyjnoœci dolnoœl¹skich przedsiêbiorstw;
• efektywniejsze wykorzystanie potencja³u wiedzy i umiejêtnoœci Dolnego
Œl¹ska;
* Instytutu Informatyki, Automatyki i Robotyki Politechniki Wroc³awskiej
43
•
•
•
•
•
podniesienie œwiadomoœci odnoœnie do roli innowacji w gospodarce regionu;
stworzenie podstaw do zbudowania spo³eczeñstwa informacyjnego.
rozwój strategicznych sektorów województwa;
zmiana struktury zatrudnienia;
realizacja projektów innowacyjnych wspó³finansowanych z Funduszy Strukturalnych.
Wszystkie dzia³ania zwi¹zane z wdra¿aniem Regionalnej Strategii Innowacji maj¹ na celu stworzenie z Dolnego Œl¹ska regionu wiedzy i innowacji. Czy
w zakresie technik informacyjnych i komunikacyjnych Dolny Œl¹sk mo¿e staæ
siê regionem wiedzy i innowacji?
Aby uzyskaæ odpowiedŸ na postawione pytanie nale¿y dokonaæ analizy
potencja³u Dolnego Œl¹ska w zakresie technik informacyjnych i komunikacyjnych. Na potencja³ ten sk³adaj¹ siê: potencja³ jednostek naukowych, dydaktycznych, podmiotów gospodarczych bran¿y informacyjnej i komunikacyjnej – organizacji otoczenia biznesu.
Wroc³aw, stolica regionu, jest jednym z najwiêkszych w Polsce oœrodków
akademickich. Znakomita czêœæ potencja³u naukowego regionu jest zlokalizowana we Wroc³awiu, w tym równie¿ potencja³u w zakresie technik informacyjnych i komunikacyjnych. G³ówny potencja³ naukowy w tym zakresie zlokalizowany jest w Politechnice Wroc³awskiej. Z technikami informacyjnymi i komunikacyjnymi zwi¹zane s¹ cztery kierunki kszta³cenia: informatyka, teleinformatyka, telekomunikacja oraz automatyka i robotyka. Na kierunkach tych studiuje
ponad osiem tysiêcy studentów. Techniki informacyjne i komunikacyjne studiuj¹
równie¿ studenci innych wroc³awskich uczelniach w tym studenci Uniwersytetu Wroc³awskiego i Akademii Ekonomicznej. Poza Wroc³awiem na tych kierunkach kszta³ci siê studentów w Oœrodkach Zamiejscowych wroc³awskich publicznych uczeni oraz w wy¿szych szko³ach zawodowych. G³ównie z publicznymi
uczelniami zwi¹zana jest kadra naukowa i dydaktyczna. Na parêset pracowników dydaktycznych i naukowych zajmuj¹cych siê technikami informacyjnymi
i komunikacyjnymi ponad sto to samodzielni pracownicy naukowi. Do swojej
dyspozycji maj¹ nie tylko Centrum Sieciowo Superkomputerowe, wyposa¿one
w komputery du¿ej mocy, w³¹czone do sieci „Pionier”, a ale równie¿ Wroc³awsk¹ Akademick¹ Sieæ Komputerow¹ ³¹cz¹c¹ nie tylko jednostki naukowe,
ale równie¿ podmioty gospodarcze, jednostki administracji rz¹dowej i samorz¹dowej.
Wspó³praca œrodowiska naukowego, dysponuj¹cego znakomitym zapleczem
badawczym. z licznymi podmiotami gospodarczymi bran¿y informatycznej i telekomunikacyjnej w naszym regionie, istnienie Wroc³awskiego Parku Technologicznego, Wroc³awskiego Centrum Transferu Technologii Politechniki Wroc³awskiej, centrów doskona³oœci, licznych instytucji otoczenia biznesu sprawia,
¿e Dolny Œl¹sk mo¿e staæ siê regionem wiedzy i innowacji w zakresie technik
informacyjnych i komunikacyjnych. Pierwsze kroki na drodze do budowy regio-
44
nu wiedzy innowacji zosta³y postawione. Tymi krokami s¹ podpisanie umowy
konsorcjum. S¹ to:
– powo³anie Dolnoœl¹skiego Centrum Zaawansowanych Technologii, którego
misj¹ jest podejmowanie inicjatyw i tworzenie warunków do œcis³ej wspó³pracy partnerów z obszaru nauki i gospodarki w celu opracowywania nowych
rozwi¹zañ i technologii oraz wdra¿ania ich w przedsiêbiorstwach. W szczególnoœci obszar prac badawczych, integracyjnych i wdro¿eniowych obejmuje ni¿ej wymienione cztery dziedziny, w których Region Dolnego Œl¹ska
posiada znaczny potencja³ naukowy i gospodarczy a tak¿e tradycjê i ugruntowan¹ pozycjê w Kraju i poza jego granicami. S¹ to projektowanie, wytwarzanie i zastosowanie materia³ów zaawansowanych, technologie informacyjne, nauka i technologie na rzecz poprawy jakoœci ¿ycia, odnawialne i alternatywne Ÿród³a energii.
– podpisanie umowy „Dolina Informatyczna” dotycz¹cej wspó³pracy miêdzyregionalnej,
– podpisanie umowy konsorcjum Klastra „Wspólnota Wiedzy i Innowacji w Zakresie Technik Informacyjnych i Komunikacyjnych” zrzeszaj¹cej œrodowiska
gospodarcze, samorz¹dowe i naukowe.
– utworzenie inicjatywy EIT+, jako zal¹¿ka Europejskiego Instytutu Technologicznego
Bazuj¹c na potencjale naukowym, gospodarczym, spo³ecznym, korzystaj¹c
ze wsparcia administracji rz¹dowej i samorz¹dowej cel jakim jest „Dolny Œl¹sk
regionem wiedzy i innowacji” jest realny do osi¹gniêcia.
II. Struktura i prognozy rynku IT w Polsce.
Zwykle obszary aktywnoœci rynkowej bran¿y IT/ICT okreœla siê w sferze
sprzêtu IT, us³ug IT oraz oprogramowania. Interesuj¹ce s¹ prognozy rozwoju
wartoœci rynku IT i jego struktury w latach 2006–2008. Aktualnie zbli¿a siê czas
mo¿liwoœci weryfikacji tych prognoz wykonanych na pocz¹tku 2006r. Wg
ówczesnej opinii ekspertów w nadchodz¹cym 2008 roku wartoœæ rynku IT bêdzie
wynosiæ oko³o 24,6 mld z³. Natomiast prognozy na 2006r. s¹ w zasadzie zbli¿one z pewnym przeszacowaniem do realiów. Rysunek nr 1 prezentuje tê prognozê.
Analiza danych za 2006 rok pozwala na zbilansowanie struktury sprzeda¿y
trzech najistotniejszych komponentów sk³adaj¹cych siê na rynek IT. Rysunek
pozwala porównaæ strukturê rynku IT w Polsce i w Europie Zachodniej w 2006r.
Przyjmuj¹c doœwiadczenia Europy Zachodniej jako punkt odniesienia, nale¿y
przewidzieæ i stworzyæ warunki do rozwoju us³ug IT i oprogramowania. Oczywiœcie kryteria wartoœciowe nie podlegaj¹ tu porównaniu.
Dokonano dla 2006r. porównania procentowego czterech segmentów rynku
IT, a mianowicie rynku sprzêtu IT, oprogramowania, us³ug IT i us³ug telekomunikacyjnych dla czterech krajów Unii Europejskiej, w tym Polski. Wykres na
45
Rys. 1. Prognoza wartoœci rynku IT w Polsce wed³ug segmentów rynku.
Rys. 2. Struktura rynku IT w Polsce i w Europie.
rys. nr 3 wskazuje koniecznoœæ zmiany struktury IT w naszym kraju. Zak³adaj¹c realne szybkie tempo wzrostu nak³adów na IT w Polsce, mo¿na przewidzieæ
zrealizowanie g³ównych inwestycji infrastrukturalnych IT w ci¹gu 3–4 lat.
Wówczas struktura rynku IT zbli¿y siê do œredniej UE.
46
Dla oszacowania nak³adów i œrodków niezbêdnych dla zaspokojenia potrzeb
rynku IT w najbli¿szym roku, nale¿y przeanalizowaæ funkcjê dynamiki wzrostu wybranych segmentów rynku IT w Polsce na przestrzeni kilku lat. Rysunek
4 przedstawia dane wzrostu w latach 2004–2008 wartoœci wybranych segmentów rynku IT, rozumianych sektorowo. Prezentowana jest dynamika wzrostu
nastêpuj¹cych sektorów: prywatnego, publicznego, bankowego, ma³ych firm,
œrednich przedsiêbiorstw, du¿ych korporacji i innych. Z ogólnej analizy wykresów mo¿na wnioskowaæ o œrednio-sta³ej dynamice wzrostu nak³adów na IT
w przedsiêbiorstwach (a nawet zmniejszaj¹cej siê w ma³ych firmach), Najwiêkszy wzrost dynamiki nast¹pi³ i jest nadal prognozowany w sektorze instytucji
finansowych (banki).
Rys. 3. Struktura i porównanie rynków IT w wybranych krajach Unii Europejskiej w 2006 r.
Z punktu widzenia ch³onnoœci poszczególnych sektorów rynku na ró¿ne
technologie informacyjne i komunikacyjne nale¿y za³o¿yæ nastêpuj¹ce uwarunkowania:
• sektor przemys³owy w Polsce jest najmniej nasycony technologiami informacyjnymi i komunikacyjnymi (nie licz¹c systemów automatyki i pomiarów). Jest to rynek o stosunkowych niskich barierach wejœcia nowych technologii IT,
47
• sektor finansowy w Polsce rozwija siê bardzo dynamicznie, a z punktu widzenia technologii IT tworzy rynek o przewidywalnych oczekiwaniach i koniunkturze,
• sektor publiczny nale¿y do najwiêkszych i jest otwarty na wdra¿anie technologii informatycznych.
Rys. 4. Analiza wybranych sektorów i dynamika wzrostu wybranych segmentów rynku IT
w Polsce w latach 2004–2008.
Diagram na rysunku nr 5 pokazuje szacunkow¹ zmianê wartoœci technologii informatycznych w wybranych sektorach polskiej gospodarki w latach 2004–
2008.
48
Rys. 5. Analiza wartoœci technologii informatycznych w wybranych sektorach polskiej
gospodarki w latach 2004–2008.
III. Stan bran¿y IT w 2006r. w odniesieniu do Dolnego
Œl¹ska
Dla przeprowadzenia w³aœciwej oceny potencja³u firm z bran¿y IT funkcjonuj¹cych na Dolnych Œl¹sku nale¿y poinformowaæ, ¿e w 2006 r. w rankingu na
500 najwiêkszych (wg kryterium przychodu) firm IT w Polsce, pierwsze miejsce zajmuje województwo mazowieckie z 226 firmami i przychodem 17,386 mld
z³, co stanowi 60,3% krajowego obrotu. Na Dolnym Œl¹sku (g³ównie we
Wroclawiu) w 2006r. funkcjonowa³o 47 firm o ³¹cznym przychodzie oko³o
3mld z³, co stanowi 10,4% wartoœci sprzeda¿y krajowej. Ten rezultat daje
drugie miejsce w rankingu wielkoœci obrotu w gronie wszystkich województw. Jeœli chodzi o iloœæ firm z sektora IT, to tylko Województwo Ma³opolskie (60 firm) i Województwo Œl¹skie (53 firmy) nieznacznie wyprzedzaj¹
Dolny Œl¹sk (47 firm). Najmniejszy obrót, bo 45 mln z³ (0,2% krajowego obrotu)
mia³y w 2006r. firmy (7) z Województwa Opolskiego.
Porównanie wyników ekonomicznych firm funkcjonuj¹cych w bran¿y IT.
Przyjêto kilka kryteriów o charakterze ekonomicznym i dokonano porównania pozycji rankingowych firm dolnoœl¹skich w stosunku do lidera w danej
kategorii (zaznaczonego czerwonym kolorem). Okreœlenie NAJ „xxx” oznacza
listê rankingow¹ najlepszych firm w danej kategorii. Interesuj¹ce jest równoczesne analizowanie pozycji firm dolnoœl¹skich na listach rankingowych oraz
wartoœci przyjêtych parametrów. Taka wspó³bie¿na analiza wskazuje na faktyczny potencja³ firmy na polskim rynku IT. ¯adna dolnoœl¹ska firma nie by³a
49
liderem w przyjêtych kryteriach rankingowych. Natomiast znacz¹ce pozycje
firmy dolnoœl¹skie zajmuj¹ w sferze ³¹cznych przychodów ze sprzeda¿y oraz
eksportu produktów IT.
Tab. 1. Wyniki ekonomiczne firm dolnoœl¹skich w bran¿y IT w 2006 r.
Tytu³/kryterium
NAJ „100”
Przychody z IT w 2006
NAJ „50”
Najwiêksza dynamika
przychodu
NAJ „50”
Najwiêksza liczba
pracowników w 2006 r.
NAJ „50”
Najwiêkszy przychód
na jednego pracownika
w 2006r.
NAJ „50”
Najwiêkszy zysk brutto
w 2006r.
NAJ „50”
Najwiêksza zyskownoœæ
w 2006 r.
Firma
Pozycja
w rankingu
ABC Data Warszawa
1 (2,06 mld z³)
Przychód
AB SA Wroc³aw
4
1,22 mld z³
parametr
Incom SA Bielany Wroc³awskie
5
0,99 mld z³
Winuel Wroc³aw
34
0,20 mld z³
T-System Polska Wroc³aw
52
0,12 mld z³
Comtegra Warszawa
1(265%)
Dynamika
2006/2005
NetCRM Wroc³aw
17
87,5%
Travelplanet.pl Wroc³aw
21
81,1%
Vulcan Wroc³aw
43
51,7%
IBM Polska Warszawa
1(1800 prac.)
Liczba
pracowników
Winuel Wroc³aw
14
484
TETA SA Wroc³aw
28
265
AB SA Wroc³aw
40
201
PC Factory Lubieszyn
1 (24,1 mln z³)
(12 prac.)
Przychód na
1 pracownika
(³¹czna iloœæ
pracowników)
AB SA Wroc³aw
8
6,12 mln z³
(201 pracow.)
T-System Polska Wroc³aw
30
1,61 mln z³
(75 pracow.)
Advatech Wroc³aw
44
1,14 mln z³
(27 pracow.)
Prokom Software SA Gdynia
1 (60,9 mln z³)
Zysk brutto
AB SA Wroc³aw
16
12,25 mln z³
Winuel SA Wroc³aw
21
9,79 mln z³
TETA SA Wroc³aw
34
6,86 mln z³
Enigma Warszawa
1 (58,39%)
Zysk netto/
sprzeda¿ x 100%
M&M-Eska Wroc³aw
10
22,82%
50
NAJ „30”
Pyton Management Wroc³aw
18
20,41%
Human Dialog Wroc³aw
27
17,44%
TETA SA Wroc³aw
30
16,03%
Media 4 Wroc³aw
31
15,87%
ITeam SA Wroc³aw
45
12,96%
Bankier.pl SA
50
12,50%
ABC Data Warszawa
1 (270,3 mln z³)
Przychód
z exportu IT
2
224 mln z³
Najwiêkszy przychód
z eksportu IT w 2006 r.
AB SA Wroc³aw
7
52,9 mln z³
IMG Polska Wroc³aw
9
31,8 mln z³
ProSystem SA Wroc³aw
30
6,7 mln z³
Porównanie sprzeda¿y produktów IT firm dolnoœl¹skich w 2006 r.
Przyjêto kilkanaœcie kryteriów opartych na typowych produktach technologii informatycznych w kategoriach sprzêtu, oprogramowania i us³ug oraz dokonano porównania pozycji rankingowych firm dolnoœl¹skich w stosunku do lidera w danej kategorii (zaznaczonego czerwonym kolorem). Okreœlenie NAJ
„xxx” oznacza listê rankingow¹ najlepszych firm w danej kategorii. Interesuj¹ce jest równoczesne analizowanie pozycji firm dolnoœl¹skich na listach rankingowych oraz wartoœci przyjêtych parametrów. Taka wspó³bie¿na analiza
wskazuje na faktyczny potencja³ firmy na polskim rynku IT. ¯adna dolnoœl¹ska firma nie by³a liderem w przyjêtych kryteriach rankingowych. Natomiast
firmy dolnoœl¹skie zajmuj¹ znacz¹ce pozycje w sferze dystrybucji produktów
IT, produkcji w³asnego oprogramowania, dedykowanego oprogramowania i integracji systemów.
Tab. 2. Udzia³ firm dolnoœl¹skich w sprzeda¿y produktów IT w 2006 r.
Tytu³/kryterium
NAJ „60”
Najwiêksi dystrybutorzy
produktów IT
NAJ „60”
Najwiêksza sprzeda¿
w³asnego oprogramowania (> 2mln z³)
Firma
Pozycja
w rankingu
ABC Data Warszawa
1 (2,04 mld z³)
Przychód
AB SA Wroc³aw
4
1,22 mld z³
5
0,92 mld z³
parametr
EUROIMPEX SA Wroc³aw
39
15 mln z³
COMARCH SA Kraków
1 (68,46 mln z³)
Przychód ze
sprzeda¿y opr.
Winuel SA Wroc³aw
8
17,79 mln z³
TETA SA Wroc³aw
9
16,89 mln z³
Vulcan Wroc³aw
12
13,27 mln z³
51
NAJ „16”
Najwiêksi producenci
systemów dla
administracji
NAJ „35”
Najwiêksi producenci
oprogramowania do
wspomagania zarz¹dzania
przedsiêbiorstwem
NAJ „100”
Najwiêksi integratorzy
systemów IT w 2006 r.
NAJ „40”
InsERT Wroc³aw
15
EUROIMPEX SA Wroc³aw
45
2,68 mln z³
PSI Wroc³aw
49
2,59 mln z³
Pyton Management Wroc³aw
53
2,07 mln z³
ABG Ster-Projekt SA Warszawa 1 (55,58 mln z³)
(gr. kap. PROKOM SOFT)
10,08 mln z³
Przychód ze
sprzeda¿y
systemów
Vulcan Wroc³aw
2
13,27 mln z³
MIS Wroc³aw
10
2,37 mln z³
Winuel SA Wroc³aw
13
1,57 mln z³
BPSC SA Chorzów
(gr.kap.COMARCH K-w)
1 (30,4 mln z³)
Przychód ze
sprzeda¿y opr.
TETA SA Wroc³aw
2
16,90 mln z³
Vulcan Wroc³aw
3
13,27 mln z³
InsERT Wroc³aw
5
10,08 mln z³
PSI Wroc³aw
18
2,59 mln z³
Controlling Systems Wroc³aw
25
1,6 mln z³
SYGNITY SA Warszawa
1 (436 mln z³)
Wartoœæ
kontraktów
integracyjnych
Winuel SA Wroc³aw
8
163,7 mln z³
IMG Polska Wroc³aw
30
47,5 mln z³
QAD Polska Wroc³aw
32
39,4 mln z³
TETA SA Wroc³aw
34
35,9 mln z³
Innovation Technology Group
SA Wroc³aw
44
27,32 mln z³
Advatech Wroc³aw
52
23,0 mln z³
Surfland SA Wroc³aw
54
22,0 mln z³
MIS SA Wroc³aw
100
5,1 mln z³
NTT System Warszawa
1 (189,7 mln z³)
Przychody
z produkcji
5
64,3 mln z³
38
0,38 mln z³
Najwiêksi producenci INCOM SA Bielany Wroc³awskie
sprzêtu informatycznego
w 2006 r.
PSI Wroc³aw
52
NAJ „50”
Najwiêksi realizatorzy
us³ug wdro¿eniowych IT
NAJ „40”
us³ug serwisowych IT
w 2006r.
NAJ „53”
us³ug doradczych IT
w 2006 r.
NAJ „54”
us³ug projektowania i budowy sieci IT w 2006r.
NAJ „40”
Najwiêksze firmy
oferuj¹ce szkolenia
z zakresu IT w 2006 r.
1 (121,8 mln z³)
Przychód ze
sprzedazy us³ug
IMG Polska
Wroc³aw
3
36,8 mln z³
Winuel SA Wroc³aw
9
20,4 mln z³
TETA SA Wroc³aw
16
10,1 mln z³
QAD Polska Wroc³aw
31
5,9 mln z³
Asseco Poland SA
(gr.kap.Sygnity)
1 (69,2 mln z³)
Przychód ze
sprzeda¿y us³ug
QAD Polska Wroc³aw
8
19,7 mln z³
7,6 mln z³
TETA SA Wroc³aw
16
Winuel SA Wroc³aw
20
6,5 mln z³
SA Wroc³aw
26
5,4 mln z³
Probit Wroc³aw
40
3,2 mln z³
1 (206,9 mln z³)
Przychód ze
sprzedazy us³ug
IMG Polska Wroc³aw
9
9,5 mln z³
1 (40,3 mln z³)
Przychód ze
sprzeda¿y
Winuel SA Wroc³aw
18
4 mln z³
19
3,7 mln z³
Produs SA Wroc³aw
31
1,8 mln z³
Alkom Akademia SA Warszawa
1 (54 mln z³)
Przychód ze
sprzeda¿y szkoleñ
Vulcan Wroc³aw
21
1,6 mln z³
Porównanie dostaw produktów IT dla wybranych sektorów rynku w Polsce przez firmy dolnoœl¹skie w 2006 r.
Przyjêto kilka kryteriów opartych na kierunkach dostaw (sektorów rynku)
produktów technologii informatycznych oraz dokonano porównania pozycji rankingowych firm dolnoœl¹skich w stosunku do lidera w danej kategorii (zaznaczonego
czerwonym kolorem). Okreœlenie NAJ „xxx” oznacza listê rankingow¹ najlepszych
firm w danej kategorii. Interesuj¹ce jest równoczesne analizowanie pozycji firm
dolnoœl¹skich na listach rankingowych oraz wartoœci przyjêtych parametrów. Taka
wspó³bie¿na analiza wskazuje na faktyczny potencja³ firmy na polskim rynku IT.
53
Jedna dolnoœl¹ska firma by³a liderem w zakresie dostaw IT dla sektora rynku elektrycznoœci, ciep³a i wody. Natomiast pozosta³e firmy dolnoœl¹skie zajmuj¹ znacz¹ce pozycje w sferze dostaw produktów IT dla sektora przemys³u.
Tab. 3. Udzia³ firm dolnoœl¹skich w dostawach produktów IT dla wybranych sektorów rynku
w 2006 r.
Tytu³/kryterium
NAJ „50”
Najwiêksi dostawcy
IT dla banków i inst.
finansowych w 2006 r.
NAJ „50”
Najwiêksi dostawcy IT
dla telekomunikacji
w 2006
NAJ „50”
dla przemys³u w 2006 r.
NAJ „30”
dla handlu w 2006
Firma
Asseco Poland SA Warszawa
Advatech Wroc³aw
Pozycja
w rankingu
1 (242,3 mln z³) Przychód z dostaw
IT dla bankow
i finan.
42
6,1 mln z³
TETA SA Wroc³aw
Oracle Polska Warszawa
50
5,1 mln z³
IT dla telekomunikacji
Brak firmy na Dolnym Œl¹sku
x
x
SAP Polska Warszawa
1 (76 mln zl)
Przychód z dostaw
IT dla przemys³u
Winuel SA Wroc³aw
4
54,5 mln z³
QAD Polska Wroc³aw
IMG Polska Wroc³aw
TETA SA Wroc³aw
6
7
14
39,4 mln z³
38,0 mln z³
20,3 mln z³
24
14,3 mln z³
28
12,1 mln z³
SA Wroc³aw
Wincor Nixdorf Warszawa
IT dla handlu
9
18,2 mln z³
SA Wroc³aw
Advatech Wroc³aw
15
12,3 mln z³
IBS Polska Wroc³aw
Winuel SA Wroc³aw
TETA SA Wroc³aw
21
29
30
NAJ „30”
dla sektora elektrycznoœci,
ciep³a i wody w 2006
parametr
8 mln z³
6 mln z³
5,9 mln z³
Przychód
z dostaw IT
Winuel SA Wroc³aw
1
80,8 mln z³
Advatech Wroc³aw
26
6,1 mln z³
54
NAJ „25”
dla sektora nauki i edukacji w 2006
NAJ “25”
dla s³u¿by zdrowia
w 2006 r.
NAJ „50”
dla administracji
w Polsce w 2006r.
IMG Polska Wroc³aw
29
5,2 mln z³
ABG Ster-Projekt Warszawa
1 (74,7mln z³)
Przychód
z dostaw IT
Vulcan Wroc³aw
4
15,2 mln z³
SPIN SA Katowice
1 (31,7 mln zl)
Przychód
z dostaw IT
Radcomp SA Wroc³aw
5
3,5 mln z³
Winuel SA Wroc³aw
8
2 mln z³
Prokom Software Gdynia
208,5 mln z³
Przychód
z dostaw IT
Winuel SA Wroc³aw
10
44,4 mln z³
38
7,1 mln z³
IV. Klaster pod nazw¹ Wspólnota Wiedzy i Innowacji
w Zakresie Technik Informacyjnych i Komunikacyjnych.
Pojêcie Wspólnoty Wiedzy i Innowacji.
Pojêcie Wspólnoty Wiedzy i Innowacji jest œciœle zwi¹zane z rozpoczêtym
w Unii Europejskiej procesem koncentracji dzia³añ innowacyjnych dla uzyskania znacz¹cego postêpu w badaniach naukowych, edukacji i gospodarce. Niezale¿nie od funkcjonuj¹cych równolegle w UE projektów, programów i struktur
organizacyjnych, które maj¹ twórczo wp³ywaæ na innowacyjnoœæ w Europie,
w minionym roku zosta³a og³oszona inicjatywa powo³ania Europejskiego Instytutu Technologii. Symboliczn¹ dat¹ sta³ siê 18 paŸdziernika 2006r., kiedy to
Komisja Europejska przyjê³a wniosek dotycz¹cy ustanowienia Europejskiego
Instytutu Technologii (EIT). Oznacza³o to podjêcie kroków maj¹cych na celu
stworzenie podstaw prawnych dla utworzenia tej organizacji. Na proponowan¹
strukturê Europejskiego Instytutu Technologii sk³adaj¹ siê: niewielka centralna
jednostka zarz¹dzaj¹ca (Rada Zarz¹dzaj¹ca) oraz sieæ „wspólnot wiedzy i innowacji”, które bêd¹ realizowaæ zadania instytutu. Pod warunkiem zatwierdzenia
przez Parlament Europejski (co ju¿ nast¹pi³o w jesieni 2007r.) i Radê, EIT móg³by
zacz¹æ dzia³aæ w 2008 r., dysponuj¹c bud¿etem wynosz¹cym szacunkowo do
2,4 mld EUR na lata 2008–2013, finansowany ze Ÿróde³ publicznych i prywatnych. Instytut powinien byæ wzorcowym oœrodkiem doskona³oœci w dziedzinie
innowacji, badañ i szkolnictwa wy¿szego. EIT bêdzie s³u¿yæ jako punkt odniesienia i model wspó³pracy œrodowiska akademickiego, badawczego i przedsiêbiorczoœci prywatnej, umo¿liwiaj¹c Europie skuteczniejsze radzenie sobie z wyzwaniami wynikaj¹cymi z globalizacji i gospodarki œwiatowej opartej na wiedzy.
55
W odpowiedzi na tê inicjatywê w³adze samorz¹dowe i œrodowiska akademickie Wroc³awia i Regionu Dolnoœl¹skiego podjê³y dzia³ania maj¹ce przekonaæ stosowne organy UE o istnieniu realnych warunków do ulokowania siedziby Rady Zarz¹dzaj¹cej EIT we Wroc³awiu. Uwzglêdniaj¹c faktycznie istniej¹cy potencja³ naukowy, dydaktyczny, biznesowy i spo³eczny Dolnego Œl¹ska
istniej¹ znacz¹ce przes³anki dla osi¹gniêcia sukcesu w tej kwestii. Do najpowa¿niejszych decyzji, które zosta³y podjête we Wroc³awiu w celu przybli¿enia
i uwiarygodnienia tej niepowtarzalnej szansy dla Regionu i Miasta, by³o porozumienie kreuj¹ce EIT PLUS. EIT+ to wroc³awski pomys³ na wzmocnienie bazy
naukowej i badawczej, która bêdzie kluczow¹ w staraniach o Europejski Instytut Technologiczny. W ramach inicjatywy EIT+ kreowane bêd¹ Wspólnoty
Wiedzy i Innowacji, które mog¹ staæ siê zal¹¿kiem dla organizacji tego typu
w docelowym Europejskim Instytucie Technologicznym.
Maj¹c na uwadze znacz¹cy potencja³ i historyczne tradycje Wroc³awia
w dziedzinie technologii i zastosowañ informatycznych, Politechnika Wroc³awska wyst¹pi³a do œrodowiska akademickiego, w³adz samorz¹dowych i przedsiêbiorców z inicjatyw¹ powo³ania struktury Klastra pod nazw¹ Wspólnota
Wiedzy i Innowacji w Zakresie Technik Informacyjnych i Komunikacyjnych. Oznacza równie¿ stworzenie realnego organizmu przygotowanego na
wykreowanie i podjêcie innowacyjnych projektów w dziedzinie ICT oraz absorbcji stosownych unijnych funduszy.
Klastry i ich znaczenie.
Struktura Klastra jest szczególn¹, popularn¹ w œwiecie form¹ wspó³pracy
partnerskiej. Koncepcja klastra, w szczególnoœci przemys³owego i technologicznego, zosta³a sformu³owana przez amerykañskiego ekonomistê Michaela Portera: „Klastry przemys³owe to geograficzna koncentracja konkurencyjnych firm
w powi¹zanych sektorach, zwi¹zanych ze sob¹ gospodarczo, dziel¹cych te same
umiejêtnoœci, technologiê i infrastrukturê. W klastrze, wielkie i ma³e przedsiêbiorstwa osi¹gaj¹ znacznie wiêcej ni¿ gdyby mia³y pracowaæ same, dziêki sieci
zwi¹zanych przedsiêbiorstw, dostawców, us³ug, instytucji akademickich oraz
producentów skoncentrowanych na tym samym obszarze. Koncentracja wspomaga tworzenie nowych przedsiêbiorstw, produktów oraz nowych miejsc pracy
dla wysoko wykwalifikowanych, dobrze op³acanych pracowników. Klastry stanowi¹ o sile ka¿dej gospodarki narodowej, regionalnej, stanowej, a nawet
wielkomiejskiej, g³ównie w krajach gospodarczo rozwiniêtych.” [1]
W sieæ powi¹zañ klastera poza przedsiêbiorstwami w³¹czane s¹ równie¿ inne
instytucje i organizacje, takie jak oœrodki naukowe, jednostki badawczo-rozwojowe czy organizacje prywatne. Wyzwala to znaczny potencja³ innowacyjny
takiej formy organizacyjno-przestrzennej przemys³u. Charakterystyczn¹ cech¹
klastrów przemys³owych jest to, ¿e przedsiêbiorstwa w nich skupione konkuruj¹ ze sob¹, ale jednoczeœnie wspó³pracuj¹ w tych obszarach, gdzie mo¿liwe
jest wyzwolenie efektów synergicznych wspólnych dzia³añ (np. wspólne prace
56
badawczo-rozwojowe). Konkurencja nie wyklucza wzajemnych, korzystnych
interakcji z innymi firmami, a mo¿e staæ siê motorem ich rozwoju. Wzajemne
powi¹zania poszczególnych podmiotów maj¹ czêsto charakter nieformalny
i w czêœci bazuj¹ na du¿ej rotacji kadr wewn¹trz klastera. Liczne powi¹zania
pomiêdzy podmiotami klastera, czêsto nieformalne i bazuj¹ce na wewnêtrznej
rotacji kadr, sprawiaj¹, ¿e pod¹¿aj¹ one t¹ sam¹ trajektori¹ rozwoju. Efekty
synergiczne zwi¹zane s¹ tak¿e œciœle z zaufaniem spo³ecznym lub kapita³em
spo³ecznym. Rozwiniête otoczenie spo³eczne sprzyja atmosferze zaufania w kontaktach miêdzyludzkich, w tym szczególnie gospodarczych.
V. Wspólnota Wiedzy i Innowacji w Zakresie Technik Informacyjnych i Komunikacyjnych.
Przyjmuj¹c te spostrze¿enia, które potwierdzi³y siê w doœwiadczeniach
„¿ycia” wielu klastrów funkcjonuj¹cych na œwiecie, mo¿na wyraziæ pogl¹d, ¿e
inicjatywa utworzenia we Wroc³awiu Klastra Wspólnota Wiedzy i Innowacji
w Zakresie Technik Informacyjnych i Komunikacyjnych zosta³a podjêta we
w³aœciwym czasie i w³aœciwym miejscu.
5 czerwca 2007r. na Politechnice Wroc³awskiej odby³o siê uroczyste podpisanie Umowy Partnerskiej w sprawie powo³ania tego¿ Klastra. Do Wspólnoty Wiedzy i Innowacji przyst¹pi³o 25 Partnerów-Za³o¿ycieli, wœród nich: uczelnie wy¿sze we Wroc³awiu, jednostki administracji samorz¹dowej, podmioty
gospodarcze dzia³aj¹ce w bran¿y informatycznej (IT) oraz instytucje finansowe korzystaj¹ce z technologii informatycznych. Aktualnie Klaster liczy 36
cz³onków. Roli koordynatora Wspólnoty Wiedzy i Innowacji podjê³a siê Politechnika Wroc³awska. Wspólnota Wiedzy i Innowacji jest otwarta na przyjêcie
nowych cz³onków. Klaster Wspólnota Wiedzy i Innowacji w Zakresie Technik
Informacyjnych i Komunikacyjnych stworzy optymalne warunki do kooperacji
partnerów z obszaru nauki i gospodarki w celu opracowania i wdra¿ania innowacyjnych technologii teleinformacyjnych oraz ich aplikacji. Podstawowym
zadaniem bêdzie zatem powo³anie zintegrowanej platformy dla realizacji wspólnych projektów. Rezultaty tych prac niew¹tpliwie przyczyni¹ siê do rozwoju
spo³eczeñstwa informacyjnego i podniesienia poziomu technologicznego naszego
Regionu. W ramach przedsiêwziêcia planowane s¹ równie¿ dzia³ania dotycz¹ce kszta³cenia okreœlonych specjalistów na potrzeby podmiotów gospodarczych.
Dzia³alnoœæ Klastra Wspólnota Wiedzy i Innowacji w Zakresie Technik Informacyjnych i Komunikacyjnych skupia siê na ³¹czeniu trzech elementów trójk¹ta wiedzy: edukacji, badañ i innowacji. Wyniki tej syntezy maj¹ s³u¿yæ integracji œrodowisk wroc³awskich uczelni wy¿szych i przedsiêbiorców zainteresowanych innowacyjn¹ dziedzin¹ technologii teleinformatycznych. Zg³oszono
i przygotowano kilkanaœcie powa¿nych propozycji tematów zwi¹zanych z technikami informacyjnymi i komunikacyjnymi, ze szczególnym uwzglêdnieniem
potrzeb Regionu Dolnoœl¹skiego. Szczegó³owe informacje s¹ publikowane
w witrynie Klastra: www.ict-cluster.wroc.pl.
57
Rys.6. Korzystne oddzia³ywanie Wspólnoty Wiedzy i Innowacji na otoczenie
VI. G³ówne kierunki badañ naukowych w zakresie IT/ICT
prowadzonych na Wy¿szych Uczelniach Wroc³awia.
Badania naukowe i rozwój technologii informatycznych oraz technik informacyjnych i komunikacyjnych maj¹ miejsce w wielu jednostkach akademickich i gospodarczych Regionu. Czêœæ dolnoœl¹skich firm w bran¿y informatycznej i elektronicznej posiada w³asne dzia³y R&D lub w ca³oœci s¹ to firmy ukierunkowane na
badania i rozwój. Jednak¿e wyniki ich prac nie s¹ ³atwo dostêpne, poniewa¿ chronione s¹ klauzulami poufnoœci lub stanowi¹ element konkurencyjnoœci w grze
rynkowej. Natomiast z elementów dostêpnych informacji wynika, ¿e s¹ to opracowania o du¿ym stopniu innowacyjnoœci i zdolnoœci aplikacyjnej. Podstaw¹ tych
sukcesów jest wiedza, twórcy i kapita³y. Wiedza i twórcy innowacyjnych rozwi¹zañ maj¹ swoje korzenie w oœrodkach akademickich. Badania podstawowe i stosowane oraz dojrza³y proces dydaktyczny na Uczelniach buduj¹ podstawê wiedzy
i kompetencji we wszystkich dziedzinach gospodarki. Stanowi¹ o mo¿liwoœciach
twórczych w jednostkach rozwojowo-wdro¿eniowych. St¹d analizuj¹c potencja³ rozwojowy w dowolnej dziedzinie, a w szczególnoœci w obszarze IT/ICT nale¿y podkreœliæ i zaprezentowaæ podstawowe kierunki badañ naukowych z nim zwi¹zane.
W Regionie Dolnoœl¹skim pracuje kilkadziesi¹t znacz¹cych zespo³ów naukowych skupionych g³ównie na Politechnice Wroc³awskiej (Wydzia³ Podstawowych Problemów Techniki, Wydzia³ Elektroniki, Wydzia³ Informatyki i Zarz¹-
58
dzania, Wydzia³ Mechaniczny i in.), Uniwersytecie Wroc³awskim (Instytut
Informatyki i in.) oraz Akademii Ekonomicznej (Instytut Informatyki Ekonomicznej, Wydzia³ Zarz¹dzania, Informatyki i Finansów oraz in.). Faktycznie
prawie na ka¿dej Uczelni Dolnoœl¹skiej s¹ zespo³y naukowe, które w okreœlonym stopniu zajmuj¹ siê zagadnieniami i zastosowaniami IT/ICT.
Na podstawie dostêpnych informacji z w/w Uczelni, autor niniejszego raportu przedstawia wykaz g³ównych kierunków badañ w zakresie IT / ICT prowadzonych na najwiêkszych Uczelniach Wroc³awia (bez przyjêcia kryteriów
szeregowania). S¹ to:
• badania podstawowe nad matematycznymi podstawami informatyki,
• algebra komputerowa,
• zastosowania formalnych teorii informatycznych w ró¿nych dziedzinach (np.
programowanie, telekomunikacja, genetyka itd),
• jêzyki formalne i teoria automatów,
• systemy operacyjne i jêzyki programowania (podstawy teoretyczne konstrukcji
i analizy jêzyków programowania, semantyka i inne),
• algorytmika (algorytmy aproksymacyjne, online, dla problemów sieciowych,
probabilistyczne, kompresja danych, teoria grafów),
• algorytmy przetwarzania informacji,
• projektowanie uk³adów cyfrowych z zastosowaniem FPGA i DSP,
• systemy komputerowe,
• akceleratory obliczeniowe w systemach komputerowych,
• sieci komputerowe przewodowe,
• sieci komputerowe bezprzewodowe,
• systemy teleinformatyczne i telekomunikacyjne,
• in¿ynieria oprogramowania,
• systemy baz danych,
• systemy informacyjne,
• sztuczna inteligencja i jej zastosowania,
• rozpoznawanie i cyfrowe przetwarzanie obrazów,
• grafika komputerowa,
• bezpieczeñstwo systemów informatycznych,
• kryptografia,
• podpis cyfrowy,
• systemy identyfikacji RFID,
• systemy „ad hoc” (algorytmy samoorganizacji),
• ochrona prywatnoœci w systemach Informatycznych
• kompatybilnoœæ elektromagnetyczna w technologiach informatycznych i teleinformatycznych,
• in¿ynieria oprogramowania,
• systemy ekspertowe i in¿ynieria wiedzy,
• komputerowe systemy sterowania i automatyki,
• komputerowe systemy sterowania produkcj¹,
59
•
•
•
•
•
•
•
•
•
robotyka,
inteligentne systemy automatyki budynkowej (budynki inteligentne),
sieci sensorowe,
e-voting (informatyczne systemy do g³osowania)
informatyka przemys³owa – oprogramowanie systemów automatyki i sterowania,
informatyczne wspomaganie procesów projektowania,
systemy informatyczne w zarz¹dzaniu, ekonomii i finansach,
technologie internetowe i ich zastosowania,
metodyka nauczania informatyki na poziomie podstawowym, œrednim i akademickim.
VII. Propozycje preferowanych projektów w zakresie
technologii informatycznych oraz technik
informacyjnych i komunikacyjnych na potrzeby
Dolnego Œl¹ska
Analiza istniej¹cego stanu zastosowañ technologii informatycznych w Regionie Dolnoœl¹skim oraz zg³oszonych inicjatyw œrodowisk naukowych, samorz¹dowych i biznesowych na forum Wspólnoty Wiedzy i Innowacji, pozwalaj¹
sformu³owaæ ni¿ej wymienione propozycje preferowanych projektów w obszarze IT / ICT.
• Rozwój infrastruktury i systemów informatycznych Regionu Dolnoœl¹skiego
Celem projektu jest opracowanie metod likwidacji obszarów wykluczenia
informacyjnego. Wypracowane metody powinny zapewniaæ akceptowalny cenowo dostêp do sieci Internet na terenie obszarów wiejskich oraz umo¿liwiæ
realizacjê jak najwiêkszej iloœci czynnoœci urzêdowych, dzia³añ zwi¹zanych
z leczeniem i edukacj¹ poprzez zdalne us³ugi w sieci Internet.
• Miêdzyregionalna sieæ technologii informacyjnych (INFOSTRADA)
Celem projektu jest stworzenie nowoczesnej bazy laboratoryjne i infrastruktury dla badañ w zakresie nowych technologii informatycznych i teleinformatyki, o charakterze miêdzyregionalnym, realizuj¹cym prace badawcze w szerokiej wspó³pracy krajowej i miêdzynarodowej, wspó³pracuj¹cy z gospodark¹
w zakresie wdra¿ania nowych technologii.
• Kszta³cenie w zakresie technik informacyjnych i komunikacyjnych na
Dolnym Œl¹sku («e-szko³a»)
Celem programu Dolnoœl¹ska „e-szko³a” jest opracowanie i wdro¿enie projektu sprawnego pos³ugiwania siê technologi¹ informacyjn¹ w œrodowisku szkolnym poprzez zastosowanie nowoczesnych rozwi¹zañ technologicznych, odpowiedniego przygotowania nauczycieli oraz utworzenia elektronicznych materia³ów i œrodowisk uczenia siê. Na etapie pilota¿owym projektu odpowiednie wyposa¿enie technologiczne powinno uzyskaæ kilkadziesi¹t dolnoœl¹skich szkó³.
60
• Rozwój infrastruktury i systemów informatycznych S³u¿by Zdrowia na
Dolnym Œl¹sku
Celem Projektu jest osi¹gniêcie poprawy efektywnoœci zarz¹dzania jednostkami s³u¿by zdrowia, poprzez rozwój dedykowanej infrastruktury i systemów informatycznych. Na podstawie zgromadzonych zasobów informacyjnych nast¹pi
powi¹zanie sposobów leczenia z ich efektywnoœci¹. Jednoczeœnie wykorzystuj¹c
nowoczesne media transmisyjne nast¹pi wypracowanie autoryzowanego dostêpu
do specjalistów oraz do danych medycznych. Nast¹pi rozwój telemedycyny.
• Stworzenie informatycznej platformy systemu zapewnienia jakoœci dolnoœl¹skiego kapita³u ludzkiego.
Celem projektu jest opracowanie i zbudowanie infrastruktury sprzêtowej,
programistycznej i organizacyjnej informatycznej platformy zarz¹dzania kapita³em ludzkim w regionie dolnoœl¹skim. Zak³ada siê opracowanie i wdro¿enie
systemu monitorowania i certyfikacji jakoœci kszta³cenia, dokszta³cania oraz
analiz rynku pracy. Przewiduje siê stworzenie regionalnego systemu (nazwanego Barometrem rynku pracy) dostosowuj¹cego system szkoleñ do aktualnych
potrzeb rynku pracy i u³atwiaj¹cego kojarzenie istniej¹cych zasobów kapita³u
ludzkiego z potrzebami regionalnego rynku pracy.
• Innowacyjne technologie informatyczne wspieraj¹ce rozwój gospodarczy.
Celem projektu jest opracowanie i upowszechnienie nowoczesnych technologii informatycznych w gospodarce, w tym w szczególnoœci w ma³ych i œrednich przedsiêbiorstwach Dolnego Œl¹ska. Powstan¹ konkretne rozwi¹zania,
systemy i narzêdzia wspomagaj¹ce procesy decyzyjne maj¹ce zastosowanie na
ro¿nych poziomach organizacji gospodarczych. Nast¹pi podniesienie konkurencyjnoœci, skutecznoœci i efektywnoœci dzia³ania przedsiêbiorstw. Projekt przyczyni siê do podniesienia poziomu wiedzy przysz³ych menad¿erów poprzez
utworzenie interesuj¹cych specjalizacji z zakresu technologii informacyjnych
oraz form doskonalenia wiedzy dla praktyki gospodarczej.
• Technologie informacyjne i komunikacyjne wspieraj¹ce rozwój spo³eczeñstwa informacyjnego.
Spo³eczeñstwo informacyjne stanowi kluczowy podmiot zainteresowañ
badawczych w ramach gospodarki opartej na wiedzy. Celem projektu jest
wdra¿anie i popularyzacja nowoczesnych technologii informacyjnych i komunikacyjnych wœród ró¿nych grup spo³ecznych oraz przeprowadzenie wszechstronnych badañ dotycz¹cych funkcjonowania spo³eczeñstwa informacyjnego
w ró¿nych wymiarach. Nast¹pi wsparcie rozwoju spo³eczeñstwa informacyjnego poprzez aplikacje technologii informacyjnych i komunikacyjnych w zakresie zarz¹dzania wiedz¹ w spo³eczeñstwie informacyjnym, dywersyfikacj¹ edukacji i rozwojem metod komunikowania siê w spo³eczeñstwie informacyjnym.
• Programowalne systemy wbudowane w technologiach IT/ICT.
Celem projektu jest inicjacja, pobudzenie i wytyczanie nowych kierunków
rozwoju technologii programowalnych systemów wbudowanych oraz zwiêksze-
61
nie stopnia wykorzystania nowoczesnych technologii programowalnych systemów wbudowanych w przemyœle i w sferze bud¿etowej (S³u¿ba Zdrowia, s³u¿by zapewniania bezpieczeñstwa publicznego, us³ugi ICT etc.) na obszarze
Dolnego Œl¹ska. Zak³ada siê rozwijanie wspó³pracy nauki z gospodark¹ w zakresie transferu nowoczesnych technik i technologii programowalnych systemów
wbudowanych poprzez bezpoœrednie wdro¿enia w dolnoœl¹skim przemyœle oraz
rozwój edukacji i wspó³pracy miêdzynarodowej w obszarze technologii programowalnych systemów wbudowanych.
• Implementacja IT w zaawansowanych systemach wytwarzania i zarz¹dzania
Celem projektu jest rozwiniêcie, opracowanie i przygotowanie do implementacji praktycznej nowych narzêdzi informatycznych obs³uguj¹cych i wspomagaj¹cych procesy dyskretne wytwarzania w ró¿nych fazach ich realizacji, czyli
od fazy projektowania, poprzez planowanie, sterowanie wytwarzaniem i dystrybucj¹ (³¹cznie z zabezpieczeniem logistycznym). Zak³ada siê opracowanie
i wdro¿enie narzêdzi i systemów IT do zarz¹dzania z³o¿onymi projektami, do
rozproszonego projektowania, planowania i zarz¹dzania wytwarzaniem jak
równie¿ innowacyjnych technologii wizualizacji, przetwarzania obrazów i sterowania procesami wytwórczymi – w tym, ze szczególnym przeznaczeniem dla
potrzeb Regionu Dolnoœl¹skiego.
• Informatyczne systemy bezprzewodowe.
Celem projektu jest zbudowanie bezprzewodowej infrastruktury teleinformatycznej obejmuj¹cej zarówno wiêksze i œrednie miasta jak i tereny wiejskie
na terenie Dolnego Œl¹ska. Zak³ada siê identyfikacjê potrzeb, poprzez zbadanie stopnia penetracji Dolnego Œl¹ska przez bezprzewodowe systemy teleinformatyczne oraz wybór kluczowych technik szerokopasmowej transmisji dostosowanych do potrzeb ró¿nych rejonów Dolnego Œl¹ska. Przewiduje siê analizê
wspó³pracy ró¿nych technik transmisyjnych w warunkach sieci heterogenicznych
oraz zbudowanie infrastruktury pomostowej pomiêdzy bezprzewodowymi sieciami teleinformatycznymi zainstalowanymi w poszczególnych miastach Dolnego Œl¹ska. Nast¹pi wdro¿enie pilota¿owych sieci do bezprzewodowej transmisji danych w wybranych miastach Dolnego Œl¹ska, a w szczególnoœci rozbudowa, integracja i personalizacja bezprzewodowego dostêpu do sieci IT na Wy¿szych Uczelniach Wroc³awia.
• Systemy informatyczne w zapewnieniu bezpieczeñstwa publicznego.
Celem projektu jest opracowanie, upowszechnienie i wdro¿enie nowoczesnych
technologii komunikacyjnych i informacyjnych zwiêkszaj¹cych poziom bezpieczeñstwa publicznego we Wroc³awiu i Regionie (zw³aszcza w przewidywanym masowym ruchu ludnoœci zwi¹zanym z MŒPN – EURO 2012). Zak³ada siê m.in. rozwój ³¹cznoœci bezprzewodowej i integracja nowych us³ug cyfrowych wykorzystywanych przez s³u¿by porz¹dku publicznego w ramach istniej¹cych systemów ³¹cznoœci bezprzewodowej. Przewiduje siê opracowanie i wdro¿enie bezprzewodowych
62
i przewodowych systemów monitoringu wizyjnego i dŸwiêkowego wysokiej jakoœci, nowych technologii i algorytmów rozpoznawania osób oraz analizy obrazów,
rozpoznawania zagro¿eñ, detekcji anomalii w danych masowych, zapewnienie
bezpieczeñstwa na poziomie sprzêtowym. Szczególnym zadaniem jest opracowanie i wdro¿enie nowych systemów detekcji broni w technice THz imaging,
• Bezpieczeñstwo informatyczne w zastosowaniach technik informacyjnych
i komunikacyjnych.
Celem projektu jest opracowanie i pilota¿owa implementacja zaawansowanych mechanizmów maj¹cych zapewniæ bezpieczeñstwo w elektronicznym
obrocie danych. Zak³ada siê opracowanie zagadnieñ wi¹¿¹cych prawo z bezpieczeñstwem informatycznym, aspektów socjologicznych technologii bezpieczeñstwa. Przewiduje siê rozwiniêcie technologii tworzenia systemów informatycznych sprzyjaj¹cych bezpieczeñstwu IT, technologii kryptograficznych i matematycznych oraz technologii wzrostu bezpieczeñstwa na poziomie sprzêtowym.
• Materia³y i Struktury dla Fotoniki w zastosowaniach dla IT.
Celem projektu jest wspomaganie rozwoju technologii oraz badañ w zakresie materia³ów i struktur przyrz¹dów przeznaczonych do zastosowañ w fotonice
dla zastosowañ w w IT/ICT. W szczególnoœci rozbudowa bazy technologicznej
i badawczej prowadz¹ca do opracowania metod wytwarzania emiterów i czujników promieniowania elektromagnetycznego w zakresie okien telekomunikacyjnych, UV + VIS oraz zakresu terahercowego, rozwój technologii wytwarzania
œwiat³owodów konwencjonalnych i fotonicznych, a tak¿e œwiat³owodowych elementów fotonicznych przeznaczonych do zastosowañ w telekomunikacji i metrologii optycznej, Wytwarzanie i badania materia³ów przeznaczonych do optycznego
przetwarzania i sk³adowania informacji, dynamicznej holografii, sterowanych
œwiat³em prze³¹czników optycznych, optyki adaptacyjnej. Przewidziane jest
wytwarzanie i aplikacje wzmacniaczy i laserów œwiat³owodowych na zakresy
telekomunikacyjne i inne, oraz systemów metrologii i interferometrii laserowej.
• Dolnoœl¹ska struktura gridowa.
Celem projektu jest zbudowanie infrastruktury gridowej na Dolnym Œl¹sku
w pe³ni kompatybilnej i interoperabilnej z gridem krajowym i europejskim oraz
zbudowanie na tak powsta³ej infrastrukturze kilku gridów dziedzinowych. Przewiduje siê organizacjê centrum kompentencyjnego (doskona³oœci) z dziedziny
technologii gridowych, projektowanie i realizacja nowych aplikacji gridowych oraz
dostosowanie istniej¹cych do przetwarzania gridowego. Zak³ada siê rozbudowê
infrastruktury sieciowej na potrzeby gridu, budowa centrum PKI (Infrastruktury
Klucza Publicznego zawi¹zanego z funkcjonowaniem podpisu elektronicznego)
oraz budowa centrum archiwizacji na potrzeby œrodowiska dolnoœl¹skiego.
• Opracowanie standardów zdalnego nauczania technologii informatycznych spe³niaj¹cych oczekiwania przemys³u.
Celem projektu jest opracowanie zmian programu i technologii kszta³cenia
na kierunkach informatycznych wy¿szych uczelni (zw³aszcza Dolnego Œl¹ska)
63
tak, aby jak najlepiej zaspokajaæ zmieniaj¹ce siê potrzeby firm przemys³owych
i innych u¿ytkowników systemów informacyjnych i komunikacyjnych. Przewiduje siê ustalenie standardów zdalnego nauczania przedmiotów informatycznych
przygotowuj¹cego do pracy w przemyœle oraz zaprojektowanie i wdro¿enie
standardu platformy informatycznej dla zdalnego nauczania technologii informatycznych na potrzeby przemys³u i innych u¿ytkowników systemów informacyjnych i komunikacyjnych.
• Sztuczna inteligencja w uwalnianiu wiedzy.
Celem projektu jest implementacja technologii sztucznej inteligencji w praktyce, a w szczególnoœci w zadaniach pozyskiwania wiedzy. Zak³ada siê rozwój
i implementacjê metod przetwarzania obrazów cyfrowych (w szczególnoœci
automatycznego rozpoznawania pisma), metod przetwarzania sygna³ów mowy
(a w szczególnoœci automatyczne rozpoznawanie mowy i przeszukiwanie audiogramów), metod przetwarzania jêzyka naturalnego, metod wykorzystuj¹cych
sztuczne sieci neuronowe. Przewiduje siê szybkie i efektywne opracowanie
tekstowych i nietekstowych repozytoriów wiedzy dla cyfrowego zabezpieczenia dorobku naukowego Dolnego Œl¹ska oraz wspomagania zdalnego nauczania. Zak³ada siê wdro¿enie efektywnych metod przeszukiwania repozytoriów,
bazuj¹cych na konwersacyjnym (dialogowym) modelu wyszukiwania, u³atwiaj¹cych korzystanie z nich osobom nieprzeszkolonym.
VIII. Propozycje inicjatyw rozwojowych, wdro¿eniowych,
dydaktycznych organizacyjnych w zakresie IT.
Poni¿ej przedstawiono kilka propozycji inicjatyw, które zdaniem autora
raportu przyczyni¹ siê do znacz¹cego rozwoju infrastruktury informatycznej
i komunikacyjnej we Wroc³awiu, zwiêkszenie bezpieczeñstwa publicznego,
wsparcia kszta³towania nowoczesnego spo³eczeñstwa informacyjnego oraz
wzrostu znaczenia Dolnego Œl¹ska w Polsce i Europie. W efekcie powinien
nast¹piæ wzrost inwestycji na Dolnym Œl¹sku, dalszy nap³yw kapita³u i wzrost
wykszta³cenia i zamo¿noœci jego mieszkañców.
Zintegrowane bezprzewodowe sieci informatyczne na Wy¿szych Uczelniach
Wroc³awia z personalizacj¹ dostêpu.
Celem projektu jest opracowanie i wdro¿enie struktury zintegrowanych bezprzewodowych sieci informatycznych na terenach Wy¿szych Uczelni Wroc³awia.
Z za³o¿enia sieci bêd¹ wzajemnie dostêpne dla wszystkich pracowników Uczelni
oraz studentów. Dla zapewnienia w³aœciwego u¿ytkowania systemu zostanie opracowana i wdro¿ona personalizacja dostêpu dla wszystkich u¿ytkowników. Rozwi¹zane zostan¹ kwestie bezpieczeñstwa informatycznego. Podstawow¹ korzyœci¹
wdro¿enia projektu bêdzie nieograniczony dostêp œrodowiska akademickiego do
zasobów wiedzy, ksiêgozbiorów cyfrowych i us³ug ka¿dej Uczelni uczestnicz¹cej w projekcie. Tego typu struktura stwarza nowe, nieograniczone mo¿liwoœci
wprowadzenia nowych technologii nauczania i prowadzenia prac naukowo-badaw-
64
czych. Kolejnym krokiem mo¿e byæ dalsza integracja z sieciami bezprzewodowymi miasta oraz innych instytucji i organizacji na Dolnym Œl¹sku.
Pomys³ projektu zosta³ zg³oszony przez Politechnikê Wroc³awsk¹ w ramach
Wspólnoty Wiedzy i Innowacji w Zakresie Technik Informacyjnych i Komunikacyjnych. Idea projekt zosta³a zaakceptowana przez œrodowisko akademickie
Wroc³awia.
Oszacowanie kosztu realizacji projektu wymaga przeprowadzenia studium
wykonalnoœci. Wstêpnie koszt realizacji projektu, ³¹cznie z wdro¿eniem szacuje siê na 19 mln z³.
Przewidywany okres realizacji – 3 lata.
Technologie informatyczne w zapewnieniu bezpieczeñstwa publicznego
Wroc³awia i Regionu Dolnoœl¹skiego.
Celem projektu jest opracowanie, upowszechnienie i wdro¿enie nowoczesnych technologii komunikacyjnych i informacyjnych zwiêkszaj¹cych poziom
bezpieczeñstwa publicznego we Wroc³awiu i Regionie (zw³aszcza w przewidywanym masowym ruchu ludnoœci zwi¹zanym z MŒPN – EURO 2012). Zak³ada
siê miêdzy innymi rozwój ³¹cznoœci bezprzewodowej i integracja nowych us³ug
cyfrowych wykorzystywanych przez s³u¿by porz¹dku publicznego (Policja, Stra¿
Po¿arna, Stra¿ Miejska, pogotowia specjalistyczne) w ramach istniej¹cych
systemów ³¹cznoœci bezprzewodowej. Przewiduje siê opracowanie i wdro¿enie
bezprzewodowych i przewodowych systemów monitoringu wizyjnego i dŸwiêkowego wysokiej jakoœci, nowych technologii i algorytmów rozpoznawania osób
oraz analizy obrazów, rozpoznawania zagro¿eñ (po¿ary, powodzie, awarie itp.),
detekcji anomalii w danych masowych, zapewnienie bezpieczeñstwa na poziomie sprzêtowym. Szczególnym zadaniem jest opracowanie i wdro¿enie nowych
systemów detekcji broni w technice THz imaging. Realizacja celów projektu
zdecydowanie poprawi bezpieczeñstwo publiczne, przyczyni siê do wzrostu
stopnia zadowolenia spo³ecznego oraz wzrostu miêdzynarodowego ruchu turystycznego na terenie Dolnego Œl¹ska.
Pomys³ projektu zosta³ zg³oszony przez Politechnikê Wroc³awsk¹ w ramach
Wspólnoty Wiedzy i Innowacji w Zakresie Technik Informacyjnych i Komunikacyjnych.
wykonalnoœci.
Przewidywany okres realizacji – 4 lata.
Centrum Kompetencji w zakresie Zastosowañ Zaawansowanej Elektroniki.
Celem projektu jest stworzenie bazy zdolnej do podejmowania i rozwi¹zywania innowacyjnych zadañ zwi¹zanych z zastosowaniami zaawansowanej elektroniki, w tym systemów wbudowanych, zaawansowanych systemów przetwarzania i transmisji informacji, (danych, dŸwiêku i obrazu), nowych technologii
elektronicznych, zastosowania badañ na kompatybilnoœci¹ elektromagnetyczn¹,
sieci neuronowych, inteligentnych urz¹dzeñ i systemów, technologii mobilnych
65
itd. Centrum powinno koncentrowaæ na zasadzie otwartej struktury, innowacyjne podmioty gospodarcze Dolnego Œl¹ska specjalizuj¹ce siê w rozwoju i zastosowaniach elektroniki profesjonalnej, jednostki naukowe i badawcze, organizacje
wspieraj¹ce innowacje itp. Centrum Kompetencji powinno mieæ zdolnoœæ uczestniczenia w miêdzynarodowych projektach badawczych, rozwojowych i wdro¿eniowych zwi¹zanych z zastosowaniami zaawansowanej elektroniki. Równoczeœnie Centrum Kompetencji powinno realizowaæ transfer wyników badañ naukowych do szeroko rozumianych aplikacji. Baza laboratoryjna i technologiczna
winna pozwoliæ na wykonywanie badañ certyfikacyjnych w wybranych obszarach zaawansowanych technologii i wydawanie stosownych certyfikatów.
Realizacja tego zamys³u powinna przywróciæ Dolnemu Œl¹sku i Wroc³awiowi status regionu zaawansowanej elektroniki.
Przewidywany okres realizacji – etapowo w ci¹gu 3 lat.
Centrum Kszta³cenia Ustawicznego Technik Informacyjnych i Komunikacyjnych.
Celem projektu jest wykreowanie organizacji, której podstawowym celem
bêdzie edukowanie spo³eczeñstwa i popularyzowanie na ró¿nym poziomie
w zakresie technologii informatycznych oraz technik informacyjnych i komunikacyjnych. Kszta³cenie ustawiczne nale¿y rozumieæ jako ci¹g³y proces uzupe³niania wiedzy po zakoñczeniu studiów, dla ukierunkowania specjalistycznego,
dla dostosowania kompetencji pracowników do potrzeb Regionu, przygotowania spo³eczeñstwa do powszechnego stosowania us³ug zwi¹zanych z technologiami zdalnego dostêpu do us³ug (e-learning, e-banking, e-zdrowie, e-commers,
e-zdrowie, e-podatki, e-voting itd). Popularyzacja i przekazywanie wiedzy
w zakresie najnowszych zastosowañ IT, bêdzie niezbêdnym elementem budowania spo³eczeñstwa informacyjnego i nowoczesnej gospodarki opartej na wiedzy.
Centrum Kszta³cenia Ustawicznego powinno mieæ otwart¹ strukturê i skupiaæ
oœrodki akademickie, firmy specjalistyczne i specjalistów prowadz¹cych proces
nauczania w powi¹zaniu z praktyk¹ stosowania technologii ICT. Wyposa¿enie
dydaktyczne i laboratoryjne powinno odpowiadaæ najnowszym trendom w technologiach informatycznym i ich zastosowaniach.
Dolnoœl¹ski Park Technologiczny IT.
Celem projektu jest utworzenie na Dolnym Œl¹sku Parku Technologicznego, który bêdzie dedykowany technologiom informatycznym oraz szeroko ro-
66
zumianym technikom informacyjnym i komunikacyjnym. Struktura lokalowa
i wsparcie organizacyjne Parku, rozwiniête zaplecze logistyczne i biurowe,
zapewnienie dostêpu do wydajnych systemów i sieci komputerowych oraz
specjalistycznych laboratoriów, wsparcie us³ugami ekonomicznymi, finansowymi, prawnymi oraz zarz¹dzania zasobami kadrowymi powinny byæ skutecznym
argumentem dla licznych firm prowadz¹cych prace R&D oraz wdro¿enia.
Doœwiadczenia w wielu krajach wysokorozwiniêtych wskazuj¹ na twórcz¹ synergiê miêdzy firmami zaawansowanych technologii, uczelniami, instytucjami
badawczymi, korporacjami i jednostkami samorz¹dowymi wspó³pracuj¹cych
w Parkach Technologicznych. Dolnoœl¹ski Park Technologiczny IT powinien te¿
koncentrowaæ siê na stworzeniu forum do wymiany wiedzy i nawi¹zywaniu
wspó³pracy, w tym równie¿ miêdzynarodowej.
wykonalnoœci.
IX.Podsumowanie.
Przedstawiono informacje dotycz¹ce stanu i prognozy bran¿y IT w Polsce
w latach 2006–2008 z uwzglêdnieniem zasadniczych grup produktowych. Przeanalizowano te¿ potencja³ dolnoœl¹skich przedsiêbiorstw sprzedaj¹cych i wytwarzaj¹cych okreœlone produkty z bran¿y IT, poprzez porównanie do osi¹ganych
rezultatów przez liderów ogólnopolskich. Nale¿y jednak podkreœliæ, ¿e oficjalne rankingi firm z bran¿y IT nie obejmuj¹ wszystkich firm. Niektóre z nich
posiadaj¹ znacz¹cy potencja³ wiedzy i mo¿liwoœci, ale ich produkcja lub sprzeda¿ odbywa siê na rzecz korporacji, których s¹ czêœci¹ kapita³ow¹. Niezale¿nie od tego faktu, uczestnicz¹ one w dzia³aniach innowacyjnych, badawczych
i dydaktycznych Regionu Dolnoœl¹skiego. S¹ te¿ aktywnymi cz³onkami-partnerami konsorcjów kreowanych przez Uczelnie Wroc³awia (np. Klastra Wspólnota Wiedzy i Innowacji w Zakresie Technik Informacyjnych i Komunikacyjnych). Inn¹ kategori¹ firm nie ujêtych w oficjalnych rankingach IT, s¹ firmy
o profilu elektronicznym lub badawczo-rozwojowym, które tylko w pewnej
czêœci zajmuj¹ siê zagadnieniami IT. Ale podobnie jak poprzednia kategoria
firm, spotyka siê je w konsorcjach zwi¹zanych z Uczelniami i Samorz¹dem.
Analizuj¹c dane rankingowe mo¿na postawiæ tezê, ¿e dolnoœl¹ski biznes
IT ma konkretne cele do osi¹gniêcia, aby byæ w gronie liderów tego rynku
w Polsce. Aby to osi¹gn¹æ musz¹ byæ ³¹cznie spe³nione podstawowe warunki. A mianowicie musi byæ rozszerzony rynek/odbiorcy produktów i us³ug IT.
A to z kolei wi¹¿e siê z intensywnym rozwojem Regionu we wszystkich sferach. Nastêpnie musz¹ byæ dostêpne œrodki finansowe, zarówno dla producentów jak i odbiorców produktów IT. Tu otwiera siê szerokie pole dzia³ania
systemów wykorzystania funduszy unijnych, rz¹dowych, samorz¹dowych,
bankowego wsparcia inwestycyjnego itp. Odrêbnym, ale niezbêdnym czynni-
67
kiem jest intensyfikacja kszta³cenia kadry z wy¿szym wykszta³ceniem w zakresie dziedziny informatyki, teleinformatyki, telekomunikacji, elektroniki itp.
To zadanie nale¿y do kompetencji Wy¿szych Uczelni Wroc³awia, przy wsparciu przemys³owym i biznesowym doœwiadczeniem sfery gospodarczej. W tym
miejscu nale¿y podkreœliæ decyduj¹ce znaczenie procesu dydaktycznego i warunków jego prowadzenia. Bez wszechstronnego i nowoczesnego kszta³cenia w dziedzinie IT/ICT nie bêdzie mo¿liwe osi¹gniêcie wyznaczonych
celów, takich jak rozwój spo³eczeñstwa informacyjnego i budowanie
gospodarki opartej na wiedzy.
Zaproponowana lista preferowanych projektów jest prób¹ wskazania najwa¿niejszych zadañ w zakresie IT, które przyczyni¹ siê do wzrostu innowacyjnoœci i standardów pracy i ¿ycia na Dolnym Œl¹sku. Olbrzymie mo¿liwoœci
finansowe, które tkwi¹ w œrodkach strukturalnych, programach operacyjnych
i innych dotacjach urealniaj¹ te zamierzenia.
Wyra¿am przekonanie, ¿e powi¹zanie innowacyjnej gospodarki opartej na
wiedzy z dynamicznym rozwojem technologii informatycznych, stworzenie
optymalnych warunków do kooperacji nauki i gospodarki w celu opracowania
i wdra¿ania innowacyjnych technik informacyjnych i komunikacyjnych, profesjonalne kszta³cenie specjalistów w najnowszych technologiach dla Regionu
i Kraju, integracja œrodowisk wroc³awskich uczelni wy¿szych i dolnoœl¹skich
przedsiêbiorców, ponadto wspó³praca europejska przyczyni¹ siê do realnego
i szybkiego wzmocnienia potencja³u Dolnego Œl¹ska w dziedzinie technik informacyjnych i komunikacyjnych.
Potencja³ rozwojowy Regionu Dolnoœl¹skiego jest tego gwarantem.
Literatura:
1. Porter M. E., The Competitive Advantage of Nations, Macmillan Press, Hampshire and London 1990.
2. DTI, A Practical Guide to Cluster Development, DTI, Londyn, 2004.
3. Technologie IT na Dolnym Œl¹sku – potencja³ i szanse rozwoju. Biuro Koordynacji Wdra¿ania Dolnoœl¹skiej Strategii Innowacji. Wroc³aw 2007.
4. Strategia Rozwoju Województwa Dolnoœl¹skiego do 2020r.(SRWD). Dokument przyjêty przez
Sejmik Dolnoœl¹ski w 2006 r.
5. Dolnoœl¹ska Strategia Innowacji (DSI). Dokument przyjêty przez Sejmik Dolnoœl¹ski w dniu
25.04.2005 roku (Uchwa³a Nr XXXIX/509/2005 Sejmiku Województwa Dolnoœl¹skiego).
6. Raport Teleinfo 500. Tom I. Migut Media. Warszawa 2007.
7. Computerworld TOP 200 – Roczny Raport. IDG Polska SA. Warszawa 2007.
8. Raport „Rynek oprogramowania i us³ug”. Wydanie 8 – kwiecieñ 2006.
9. www.pmrpublications.com
10. www.ict-cluster.wroc.pl
11. www.dczt.wroc.pl
12. www.sophia-antipolis.org
68
Analiza potencja³u rozwojowego na Dolnym Œl¹sku
w obszarze e-zdrowie
Dr hab. prof. nadzw. Andrzej Fal*
I. Wstêp
Potencja³ Dolnego Œl¹ska w zakresie rozwoju nowoczesnych technologii
Informatyczno telekomunikacyjnych tkwi przede wszystkim w istniej¹cych ju¿
zasobach regionu. Do najwa¿niejszych nale¿y zaliczyæ istnienie potê¿nej bazy
naukowo badawczej skupionej wokó³ œrodowiska naukowego szkó³ wy¿szych.
Wspó³praca miêdzyuczelniana pomiêdzy takimi jednostkami jak Politechnika
Wroc³awska i Akademia Medyczna we Wroc³awiu w zakresie jednego obszaru
pozwala na stworzenie stabilnych warunków rozwoju biznesu – szczególnie
ma³ych i œrednich przedsiêbiorstw w tym zakresie dziedzinowym. Daje to podwaliny merytoryczne a tak¿e gwarancjê wspierania dzia³añ przez lokalne w³adze takie jak Samorz¹d Województwa czy zwi¹zane ju¿ bezpoœrednio z ochron¹
zdrowia instytucje odpowiedzialne za kreowanie i realizacjê polityki zdrowotnej Pañstwa i Regionu. Skupienie najwa¿niejszych partnerów dziedzinowych
wokó³ takich instytucji jak Dolnoœl¹skie Centrum Zaawansowanych Technologii czy Instytut Zdrowia Publicznego pozwala na realizacjê projektów o charakterze strategicznym dla Regionu anga¿uj¹c jednoczeœnie partnerów biznesowych, dla których inwestycje w nowe technologie dziêki temu staj¹ siê coraz
bardziej op³acalne.
II. Analiza „pozioma”
Szansê dla rozwoju gospodarczego Polski nale¿y upatrywaæ w nowej ga³êzi przemys³u, jak¹ staje siê przemys³ nowoczesnych systemów informatycznych. Powszechne wykorzystanie technik informacyjnych i metod zarz¹dzania wiedz¹ i jakoœci¹ powinno doprowadziæ do stopniowego unowoczeœnienia
rolnictwa i przemys³ów tradycyjnych. Wizja docelowa gospodarki opartej na
wiedzy to gospodarka zdywersyfikowana, przesycona technikami spo³eczeñstwa informacyjnego, oparta na wysokim poziomie wykszta³cenia spo³eczeñstwa, ze specjalizacj¹ w technikach informacyjnych, a zw³aszcza zastosowaniu nowoczesnych technologii informatycznych.
• Efektem procesu tworzenia Dolnoœl¹skiej Strategii Innowacji (DSI) by³o
stworzenie ram funkcjonowania polityki innowacji oraz okreœlenie jej narzêdzi. Ich finansowanie zapewni³y, przynajmniej w czêœci, Fundusze Strukturalne dostêpne i wdra¿ane na Dolnym Œl¹sku w latach 2004–2006.
W obecnym okresie bud¿etowym Region bêdzie dysponowa³ znacznie
wiêkszymi œrodkami na realizacjê projektów i dzia³añ wdra¿aj¹cych politykê
* Katedra i Klinika Chorób Wewnêtrznych i Alergologii Akademia Medyczna we Wroc³awiu
69
innowacyjnoœci. W zakresie Technologii Informacyjno-Komunikacyjnych
(ICT) w Reginie Dolnoœl¹skim z powodzeniem dzia³aj¹ nie tylko potentaci
ale ca³a sieæ jednostek, m.in. MŒP czêsto oferuj¹cych produkty z obszaru
najbardziej zaawansowanych technologii. Dlatego te¿ w tej bran¿y nale¿y
upatrywaæ jednej z podstawowych przewag konkurencyjnych Wroc³awia
i Regionu.
• Zgodnie z zapisami strategicznych dokumentów funkcjonuj¹cych w Regionie,
tj. Strategia Rozwoju Województwa Dolnoœl¹skiego do roku 2020 (SRWD)10
oraz Dolnoœl¹ska Strategia Innowacji (DSI)11 oraz Regionalnego Programu
E-zdrowie12 jak i dokumentów wdra¿anych na poziomie Unii Europejskiej,
tj. i2010: Europejskie Spo³eczeñstwo Informacyjne w roku 2010, obszar
e-zdrowia zosta³ zakwalifikowany jako jedna z wiod¹cych bran¿ w Regionie
i stanowi istotny element potencja³u innowacyjnego województwa.
• W okresie programowania 2007–2013 rozwój Spo³eczeñstwa Informacyjnego
stanowi jeden z priorytetów realizacji Strategii Lizboñskiej13. W zwi¹zku z tym
polskie W³adze Centralne zaproponowa³y dzia³ania Spo³eczeñstwa Informacyjnego w ramach programów krajowych14 15 16. To samo uczyni³y w³adze regionalne, tj. Zarz¹d Województwa Dolnoœl¹skiego przekazuj¹c fundusze na opracowanie Regionalnego Programu E-zdrowie17. Program stanowi jeden z raportów projektu „Transfer wiedzy pomiêdzy sfer¹ B+R a gospodark¹ Dolnego
Œl¹ska poprzez tworzenie regionalnych sieci naukowo-gospodarczych”.
• Informatyzacja s³u¿by zdrowia i zastosowania technologii IT w tym sektorze
bêdzie priorytetem UE w latach 2007–2013. Stwarza to mo¿liwoœæ uzyskania
10
Strategia Rozwoju Województwa Dolnoœl¹skiego do 2020 r. (SRWD) Dokument przyjêty przez
Sejmik Dolnoœl¹ski w 2006 r.
11
Dolnoœl¹ska Strategia Innowacji (DSI). Dokument przyjêty przez Sejmik Dolnoœl¹ski w dniu
25.04.2005 roku (Uchwa³a Nr XXXIX/509/2005 Sejmiku Województwa Dolnoœl¹skiego).
Zgodnie z zapisami w DSI w perspektywie piêciu lat planuje siê realizacjê lub podjêcie m.in. nastêpuj¹cych przedsiêwziêæ i projektów badawczych: – nowoczesne technologie informatyczne
w komunikacji, ochronie zdrowia, systemach bezpieczeñstwa, ekonomii, bankowoœci i edukacji (np.
eLearning, eHealth, eGovernment),
12
R. Andrzejak „Regionalny Program e-zdrowie. Specyfika zadañ dot. wypracowania i analizy
strategii e-zdrowie dla Regionu”, Raporty projektu „Transfer wiedzy pomiêdzy sfer¹ B+R a gospodark¹ Dolnego Œl¹ska poprzez tworzenie regionalnych sieci naukowo-gospodarczych”.
13
Strategia Lizboñska; The Lizbon European Council – an agenda of economic and social renewal for Europe. Contribution of the European Comission to the special European Council in
Lisbon, 2000.
14
Strategia kierunkowa rozwoju informatyzacji Polski do roku 2013 oraz perspektywiczna prognoza
transformacji spo³eczeñstwa informacyjnego do roku 2020, Warszawa, 24 czerwiec 2005 r.
15
Strategia informatyzacji Rzeczypospolitej Polskiej – ePolska na lata 2004–2006, grudzieñ 2003 r.
16
Horyzontalny Program Operacyjny „Nauka, Nowoczesne Technologie i Spo³eczeñstwo Informacyjne 2007–2013” w ramach NPR 2007–2013. Ministerstwo Nauki i Informatyzacji.
17
R. Andrzejak „Regionalny Program e-zdrowie. Specyfika zadañ dot. wypracowania i analizy
strategii e-zdrowie dla Regionu”, Raporty projektu „Transfer wiedzy pomiêdzy sfer¹ B+R a gospodark¹ Dolnego Œl¹ska poprzez tworzenie regionalnych sieci naukowo-gospodarczych”
70
wsparcia finansowego du¿ych projektów z tego obszaru pod warunkiem ich
odpowiedniego, przemyœlanego przygotowania i skupienia kluczowych partnerów regionalnych wokó³ wspólnego programu. Obserwowany brak integracji
i koordynacji w tym obszarze jest g³ównym powodem nieefektywnego wydatkowania œrodków przeznaczonych na ten cel przez poszczególne jednostki
(Zak³ady Opieki Zdrowotnej), a poniesione nak³ady nie daj¹ oczekiwanych
efektów. Starania o zewnêtrzne Ÿród³a finansowania jakimi s¹ np. fundusze
unijne najczêœciej koñcz¹ siê fiaskiem gdy¿ brak jest w przygotowywanych
projektach strategii rozwi¹zuj¹cej problem w skali regionu lub kraju, a jedynym wykazywanym interesem jest dofinansowywanie „swojej jednostki”.
• Dzia³ania realizowane przez Dolnoœl¹skie Centrum Zaawansowanych Technologii oraz Wroc³awski Medyczny Park Naukowo Technologiczny w ramach
regionalnej Sieci Naukowo-Gospodarczej e-Zdrowie i Ogólnopolskiego Klastra e-Zdrowie s¹ prób¹ rozwi¹zania wymienionych wy¿ej problemów a gwarancja ich skutecznoœci jest skupienie szerokiego grona ekspertów reprezentuj¹cych wszystkie zainteresowane grupy spo³eczno-zawodowe pocz¹wszy od
lekarzy i dyrektorów ZOZ a skoñczywszy na w³adzach szkó³ akademickich,
regionu i miasta Wroc³awia a tak¿e p³atnika us³ug medycznych. Zaproponowane dzia³ania maj¹ na celu integracjê œrodowiska wokó³ tematyki e-Zdrowie zapewniaj¹c znacz¹cy postêp technologiczny i wdro¿enie optymalnych
rozwi¹zañ informatycznych do jednostek s³u¿by zdrowia na Dolnym Œl¹sku.
Osi¹gniecie za³o¿onych celów wi¹¿e siê z konkretnymi korzyœciami dla stron
uczestnicz¹cych w przedsiêwziêciu.
• Realizacja zadañ zak³ada utworzenie na Dolnym Œl¹sku wirtualnej sieci telemedycznej, umo¿liwiaj¹cej miedzy innymi komunikacje szerokopasmowa
w czasie rzeczywistym pomiêdzy zak³adami opieki zdrowotnej (m.in. szpitalami, klinikami i instytutami) w regionie, kraju i wybranymi jednostkami w Europie. Jak zauwa¿ono, efektywnoœæ wdra¿ania programu sieci uzale¿niona jest
od aktywnego w³¹czenia siê jednostek ochrony zdrowia w zakresie przygotowania projektów oraz wniosków na ich dofinansowanie w ramach: funduszy
strukturalnych, programów ramowych UE, bud¿etu pañstwa, bud¿etów samorz¹dów terytorialnych i innych œrodków. Udzia³ prywatnych podmiotów w realizacji projektów ma zapewniæ ich ekonomiczna efektywnoœæ i samofinansowanie, a przez to trwa³oœæ przedsiêwziêæ. Na bazie sieci telekomunikacyjnej
w regionie planowane jest zainicjowanie kilkunastu konkretnych projektów,
których celem bêdzie poszerzenie mo¿liwoœci rynku œwiadczeñ medycznych
i konkurowanie z us³ugami w strukturach europejskich. in.: obs³uga pacjentów
mobilnych poprzez dostêp do EHR, Centrum Informacji Medycznych (MDC)
oraz us³ugi telemedyczne, których bezpoœrednim odbiorca jest pacjent.
III. Analiza „pionowa”
• E-Zdrowie to efekt procesu globalizacji jak ka¿dy proces zwi¹zany z radykalnymi zmianami, maj¹cymi wp³yw na nasze dalsze ¿ycie. Dzia³ania proponowane
71
•
•
•
•
w tym zakresie maj¹ swoich zwolenników jak i przeciwników. Wszyscy s¹
zgodni, ¿e globalizacja to nieunikniony i nieodwracalny proces, który dotyczy
ka¿dego z nas w takim samym stopniu i w ten sam sposób „jesteœmy zglobalizowani, poruszamy siê, nawet je¿eli fizycznie stoimy w miejscu: w œwiecie
bezustannych zmian bezruch jest nierealny”. Technologia, technika przekazu
informacji ewoluuje. Powinniœmy zrozumieæ, i¿ wszyscy bêdziemy zmuszeni
nauczyæ siê nowych systemów komunikowania. Dotyczy to równie¿ zintegrowanych systemów zarz¹dzania w systemie opieki zdrowotnej.
•ród³em standardów, które bêd¹ stosowane przy wdra¿aniu technologii informatycznych do opieki zdrowotnej, bêd¹ normy opracowane przez ISO
i Polski Komitet Normalizacyjny. Przyjêcie rozwi¹zañ w oparciu o normy powinno zapewniæ kompatybilnoœæ na terenie kraju i poza jego granicami systemów (us³ug) opracowanych i wdro¿onych w ramach projektu. Potrzeba kompatybilnoœci jest oczywista. Nietrudno bowiem sobie wyobraziæ potrzebê
dostêpu do elektronicznego rekordu pacjenta znajduj¹cego siê poza granicami kraju. Aby zapewniæ dostêp do bazy przechowuj¹cej takie rekordy, trzeba wdro¿yæ znormalizowane zasady dostêpu. Standardy bêd¹ wiêc pe³niæ
kluczow¹ rolê w realizacji i wdro¿eniu us³ug medycznych w ramach projektu e-Zdrowie.
Normy winny stanowiæ p³aszczyznê do prac nad projektami HIS, telemedycznymi oraz rozleg³ych sieci e-Zdrowia, które integruj¹ systemy diagnostyczne
z urz¹dzeniami laboratoryjnymi i personelem medycznym na poziomie szpitali, regionu i kraju. Znajomoœæ i stosowanie norm oraz standardów zapewnia
kompatybilnoœæ rozwi¹zañ ICT bezpieczeñstwo pacjentów pod³¹czonych do
aparatury diagnostycznej oraz pozwala na jej przy³¹czenie do dowolnego systemu informatycznego akwizycji danych, obrazów, sygna³ów oraz dalsze rozwijanie metod analizy i rozpoznawania jako podstawa do telemedycyny.
Jednakowo¿ sama znajomoœæ norm z zakresu informatyki medycznej nie
wystarczy do opracowania dobrej (zapewniaj¹cej odpowiedni poziom bezpieczeñstwa) polityki bezpieczeñstwa, ale te¿ bez ich znajomoœci nie jest
mo¿liwe wdro¿enie w³aœciwej polityki. Przyk³ady wp³ywu znajomoœci norm
na poprawne zaprojektowanie us³ug mo¿na mno¿yæ. Nale¿y jednak przyj¹æ
za³o¿enie, ¿e ka¿de przedsiêwziêcie z projektu e-zdrowie powinno byæ poprzedzone zapoznaniem siê z obowi¹zuj¹cymi normami.
Nale¿y równie¿ odnieœæ siê do istotnej roli rejestracji systemów kodowania oraz
konstrukcji systemów kodowania wg zasad okreœlonych wymienionymi normami jako metody przyjêtej przez CEN w wysi³ku tworzenia miêdzynarodowych
standardów nazewnictwa w medycynie i szerzej w ochronie zdrowia. Wobec
wieloœci podmiotów tworz¹cych i utrzymuj¹cych systemy kodowania, tak¿e na
gruncie krajowym, ta metoda wydaje siê jedyn¹ skuteczn¹ metod¹ standaryzacji w tej dziedzinie. Dotychczasowe doœwiadczenia wszechstronnego ujednolicania systemów kodowania nie sprawdzi³y siê, g³ównie w zwi¹zku tym, ¿e
poszczególne zestawy nazewnictwa, s³u¿¹ce ró¿nym celom, porostu nie mog¹
72
obs³ugiwaæ zgo³a odmiennych celów. Przyk³adem jest Klasyfikacja Procedur
Medycznych (ICD-9-CM), która jest stosowana w Polsce. Jej zastosowanie
w celach statystycznych i sprawozdawczych jest powszechne i skuteczne, ju¿
jednak stosowanie do celów nazewnictwa klinicznego jest w¹tpliwe i w tym
miejscu konieczne jest zastosowanie bardziej sprofilowanego narzêdzia jakim
jest np. SNOMED. Trwa³e i bezpieczne przechowywanie i udostêpnianie olbrzymich zasobów informacyjnych, bêdzie podstaw¹ zwiêkszenia efektywnoœci ochrony zdrowia, szerszego wykorzystania rezultatów badañ epidemiologicznych, budowy Europejskiego portalu e-Health poprzez dostêp do informacji
medycznych zebranej w Elektronicznym Rekordzie Pacjenta, bardzo potrzebnej mobilnemu obywatelowi Unii Europejskiej.
IV. Podsumowanie dzia³añ prorozwojowych podjêtych
w Regionie i finansowanych ze œrodków publicznych.
Wychodz¹c naprzeciw inicjatywie tworzenia ogólnokrajowych Platform
Technologicznych, Dolnoœl¹skie Centrum Zaawansowanych Technologii w 2005
roku podejmuje dzia³ania dotycz¹ce tworzenia platform regionalnych. Maj¹ one
byæ sieciami naukowo-gospodarczymi, skupiaj¹cymi podmioty wokó³ okreœlonego, regionalnego programu naukowo wdro¿eniowego. Jedna z sieci skupia siê
wokó³ tematyki nowoczesnych technologii IT w medycynie; zarówno w zarz¹dzaniu s³u¿ba zdrowia jak i telemedycznych systemów wspomagania opieki nad
chorymi. Dzia³anie to jest finansowane w ramach projektu: „TRANSFER
WIEDZY POMIÊDZY SFER¥ B+R A GOSPODARK¥ DOLNEGO ŒL¥SKA
POPRZEZ TWORZENIE REGIONALNYCH SIECI NAUKOWO-GOSPODARCZYCH” Nr Z/2.02/II/2.6/06/05. Celem sieci jest wspó³dzia³anie z podmiotami gospodarczymi, organizacjami samorz¹dowymi przy okreœlaniu techniczno-ekonomicznych mo¿liwoœci realizacji i wdra¿aniu nowoczesnych rozwi¹zañ naukowo-technicznych wspó³finansowanych przez UE, bud¿et pañstwa
i instytucji samorz¹dowych oraz przy udziale prywatnych inwestorów. Realizacja zadañ zak³ada utworzenie w Regionie Dolnego Œl¹ska sieci telemedycznej,
umo¿liwiaj¹c¹ miêdzy innymi komunikacjê szerokopasmow¹ w czasie rzeczywistym pomiêdzy Zak³adami Opieki Zdrowotnej (m.in. Szpitalami, Klinikami
i Instytutami) w regionie, kraju i z wybranymi jednostkami w Europie. Równoczeœnie na bazie partnerów Dolnoœl¹skiej Sieci e-Zdrowie powstaje Ogólnopolski Klaster e-Zdrowie, którego koordynatorem zostaje Wroc³awski Medyczny
Park Naukowo Technologiczny sp. z o. o. dziêki ekspertyzom wypracowanym
w ramach DCZT powstaje Regionalny Program e-Zdrowie a kluczowy projekt
z zakresu e-Zdrowia zak³adaj¹cy powstanie Medycznego Centrum Baz Danych
zostaje wpisany na listê projektów Indykatywnych w ramach PO IG. Na uwagê
zas³uguje fakt realizacji miêdzynarodowego projektu RIGHT przez Dolnoœl¹ski Urz¹d Marsza³kowski (Departament Polityki Zdrowotnej) w ramach 6 PR
jako pierwszy krok w budowaniu Rekordu Pacjenta w okreœlonych jednostkach
73
chorobowych. Kontynuatorem lokalnych dzia³añ w ramach regionalnych projektów e-Zdrowia realizuj¹cym przejœcie od za³o¿eñ teoretycznych wypracowanych
w ramach DCZT do konkretnych przedsiêwziêæ IT w regionie staje siê powo³ana do ¿ycia spó³ka typu spinn off/ start up Europejskie Centrum Technologii
Informatycznych i Zarz¹dzania sp. z o. o.
Obecnie oczekuje siê przejœcia od Regionalnego Programu e-Zdrowie bêd¹cego zbiorem zasad do Strategii e-Zdrowia bêd¹cej zbiorem wytycznych
w województwie Dolnoœl¹skim (na poziomie strategicznym) a tak¿e przygotowania operacyjnego beneficjentów do uruchomienia kluczowych projektów
a tak¿e ich analizê pod wzglêdem wykonalnoœci, trwa³oœci efektów dla regionu
i kraju a tak¿e EU.
POSTULATY KIEROWANE DO ZARZ¥DU WOJEWÓDZTWA DOLNOŒL¥SKIEGO
1. Koniecznym jest opracowanie strategii e-zdrowia dla Dolnego Œl¹ska.
2. Systematyczne prowadzenie promocji i unowoczeœnianie dziedzin stanowi¹cych noœniki gospodarki opartej na wiedzy.
3. Podejmowanie ustawicznych dzia³añ promocyjnych – u³atwienie dostêpu
obywateli do informacji z zakresu ochrony zdrowia.
4. D¹¿enie do poprawy efektywnoœci systemu ochrony zdrowia w zakresie elektronicznego obiegu dokumentacji.
5. Koniecznoœæ zmiany modelu informatyzacji placówek ochrony zdrowia.
6. Podjêcie konkretnych dzia³añ – projektów, które umo¿liwi¹ oparcie rozwoju
Regionu na innowacjach i wiedzy, zgodnie ze strategi¹ e-zdrowia.
• systematyczne prowadzenie promocji i unowoczeœnianie dziedzin stanowi¹cych noœniki gospodarki opartej na wiedzy
• podstawowym elementem strategii Polski a tak¿e 16 polskich regionów, w tym
Dolnego Œl¹ska, powinna byæ promowanie grup ludzi zatrudnionych w dziedzinach i przedsiêbiorstwach tradycyjnych, ale wykorzystuj¹cych nowe technologie oraz zak³adaj¹cych nowe firmy, a tak¿e tych, którzy pracuj¹ w ma³ych i œrednich przedsiêbiorstwach (MŒP) posiadaj¹cych odpowiedni¹ wiedzê i œwiadomoœæ potrzeby wykorzystania nowych technologii oraz metod zarz¹dzania wiedz¹.
• nale¿y podejmowaæ ustawiczne dzia³ania promocyjne – u³atwienie dostêpu obywateli do informacji z zakresu ochrony zdrowia.
W miarê rozwoju cywilizacyjnego spo³eczeñstwa, kluczowym znaczeniem jest
szybkie pozyskanie miarodajnej informacji. Mo¿liwoœci technologiczne oferowane przez rozwijaj¹ce siê technologie informacyjne – Internet, poczta elektroniczna czy telefonia komórkowa stwarzaj¹ warunki do wykorzystania ich
w ochronie zdrowia. Wraz ze wzrostem u¿ytkowników Internetu, pojawia siê
zwiêkszone zapotrzebowanie na informacjê elektroniczn¹, która jest szybsza,
wygodniejsza, a czêsto tañsza od pozyskiwania informacji przekazywanej drog¹
tradycyjn¹. Rozwijanie i upowszechnianie informacji elektronicznej dotycz¹-
74
cej ochrony zdrowia, pozwoli na wprowadzenie nowej jakoœci we wspomaganiu procesu podejmowania decyzji, da mo¿liwoœæ powszechnego uczestnictwa
w korzystaniu z informacji, a tak¿e mo¿e u³atwiæ pracê ludzk¹.
• powinno d¹¿yæ siê do poprawy efektywnoœci systemu ochrony zdrowia
w zakresie elektronicznego obiegu dokumentacji.
Pozyskiwanie, przetwarzanie, przechowywanie danych w rozwi¹zaniach tradycyjnych wi¹¿e siê z d³ugim czasem oczekiwania na informacjê, zaanga¿owaniem wielu pracowników w proces zbierania i agregowania danych oraz
czêstokroæ stanowi problem przy koniecznoœci skorzystania z przechowywanej informacji. Ochrona zdrowia jest t¹ dziedzin¹ ¿ycia, w której od czasu
pozyskania informacji zale¿y czêsto zdrowie lub ¿ycie cz³owieka. Dlatego
te¿ rozwój i doskonalenie technologii elektronicznego obiegu dokumentacji
ma bardzo istotne znaczenie. Kondycja dzia³ania instytucji zale¿y w g³ównej mierze od szybkoœci i sposobu podejmowania decyzji, a ta jest uzale¿niona od dostêpnoœci informacji. Wykorzystanie podpisu cyfrowego w obiegu dokumentacji pozwoli równie¿, w perspektywie czasu, na uzyskanie realnych oszczêdnoœci tak¿e w kosztach korespondencji.
Postuluje siê zatem utworzenie „zbioru norm” dla projektów e-Zdrowie.
Wskazane bêdzie równie¿ zainicjowanie akcji popularyzacji norm poprzez
przeprowadzenie kilku seminariów poœwiêconych tej tematyce.
Konieczna jest zmiana modelu informatyzacji placówek ochrony zdrowia
Wed³ug raportu „CHAOS” opracowanego przez Standish Group, który jest
najczêœciej cytowan¹ statystyk¹ dotycz¹c¹ przemys³u informatycznego tj. technologii informatycznych IT, w 1994 roku jedynie 16% projektów informatycznych zakoñczy³o siê sukcesem. W roku 2000 liczba udanych projektów wzros³a do 28%, a w roku 2004 wynios³a jedynie 29%. Jak z tego wynika oraz jak
wynika z przeprowadzonych audytów informatycznych w placówkach ochrony
zdrowia, stan i poziom zadowolenia z us³ug jakie ma œwiadczyæ informatyka jest
raczej niezadowalaj¹cy. Choæ nie ma w Polsce szczegó³owych opracowañ, które
by przedstawia³y efektywnoœæ przedsiêwziêæ informatycznych i poziom zadowolenia u¿ytkowników, menagerów z realizowanych projektów informatycznych,
s¹ wszelkie podstawy aby s¹dziæ, ¿e jest raczej gorzej ni¿ lepiej w stosunku do
innych krajów UE. Wspomniana wczeœniej zmiana modelu procesu informatyzacji mog³aby nast¹piæ poprzez:
a. Stosowanie sprawdzonych i zaleconych metodyk zarz¹dzania projektem informatycznym (np. Prince2, PMI wg. PMBok, zatrudnianie PM).
b. Opracowanie strategii informatyzacji szpitali uwzglêdniaj¹cej korzyœci biznesowe projektów.
c. Wprowadzenie tanich rozwi¹zañ terminalowych w miejsce drogich i wymagaj¹cych znacznych nak³adów przy administrowaniu rozwi¹zañ PC.
d. Opracowanie modeli referencyjnych w procesie leczniczym i relacji z otoczeniem (NFOZ, zaopatrzenie, kooperacja)
75
e. Mierzenie zwrotu z inwestycji informatycznych poprzez:
• Mo¿liwoœæ porównania i monitorowania efektów finansowych jednostek
poprzez jednolicenie procesów biznesowych.
• Monitorowanie zwrotu z inwestycji.
• Uzyskanie mniejszych kosztów eksploatacji rozwi¹zañ informatycznych
poprzez wdra¿anie systemów zintegrowanych realizuj¹cych strategie oraz
cele biznesowe podmiotu ochrony zdrowia w tyk korzystanie z outsourcingu us³ug ICT.
Podstaw¹ jest edukacja i budowanie œwiadomoœci, ¿e informatyzacja rozpoczyna siê ju¿ na etapie opracowania strategii, uporz¹dkowania procesów
leczniczych zarz¹dczych a wybór rozwi¹zañ sprzêtowych, oprogramowania jest
nastêpstwem tych dzia³añ oraz wniosków jakie z nich wyp³ywaj¹.
Opracowanie strategii e-zdrowia dla Dolnego Œl¹ska
Opracowanie dokumentu, który okreœla³by priorytety, kierunki oraz wysokoœæ
œrodków, jakie Region powinien przeznaczyæ na projekty i dzia³ania zwi¹zane
z tematem e-zdrowia w d³ugoletnim horyzoncie czasowym (co najmniej do 2015),
w szczególnoœci w obliczu faktu, i¿ Dolny Œl¹sk stoi przed niepowtarzaln¹ szans¹
wykorzystania œrodków finansowych dostêpnych dla województwa na niespotykan¹ dotychczas skalê. Strategia wspomo¿e efektywne wykorzystanie œrodków
poprzez zagospodarowanie potencja³u Regionu w obszarze Technologii Informacyjno-Komunikacyjnych (ICT), które mog¹ z powodzeniem zostaæ zastosowane
w jednostkach s³u¿by zdrowia zlokalizowanych na terenie województwa.
Podjêcie konkretnych dzia³añ, które umo¿liwi¹ oparcie rozwoju Regionu
na innowacjach i wiedzy
G³ównym celem realizacji projektów z szeroko pojêtego obszaru eZdrowia jest
istotne podniesienie jakoœci us³ug medycznych dziêki optymalizacji procesów
zachodz¹cych wewn¹trz oraz pomiêdzy poszczególnymi placówkami regionalnego, ogólnopolskiego, a tak¿e europejskiego systemu ochrony zdrowia. Istotnym
krokiem w kierunku realizacji POWY¯SZEGO celu by³oby opracowanie, a nastêpnie realizacja Strategii Rozwoju E-zdrowia dla Dolnego Œl¹ska. Poniewa¿ taki
dokument na razie nie istnieje nale¿y oprzeæ siê w chwili obecnej na dokumentach
strategicznych opracowanych zarówno w kraju jak i w Unii Europejskiej.
Analiza tych dokumentów wskazuje, ¿e podstawowym priorytetem Dolnoœl¹skiego Systemu eZdrowie powinien by rozwój interoperacyjnoœci systemów
komputerowych dzia³aj¹cych w regionalnym systemie ochrony zdrowia.
Rozwój interopearacyjnoœci przy obecnej ró¿norodnoœci systemów wymaga:
a. Wyboru standardów, które zostan¹ wykorzystane do jej zapewnienia (powinien to byæ element Strategii Rozwoju E-zdrowia na Dolnym Œl¹sku),
b. Standaryzacji architektury systemów informatycznych placówek systemu
ochrony zdrowia wspieraj¹ca wdra¿anie standardów b¹dŸ norm polskich lub
europejskich,
c. Modernizacji infrastruktury informatycznej placówek systemu ochrony zdrowia,
76
d. Wdra¿ania projektów wykorzystuj¹cych powy¿sze elementy poprzez konsorcja dolnoœl¹skich podmiotów ochrony zdrowia,
Powy¿sze wymagania mog¹ zostaæ spe³nione przez proponowan¹ poni¿ej
listê projektów:
Lista projektów z krótkim opisem, priorytetem do którego bêdzie sk³adany,
przez jakiego typu jednostki z propozycjami jednostek.
l.p.
1
Centrum Teleradiologii
Beneficjent – Konsorcjum: szpital publiczny jako leader projektu (Centrum Opisowe), operator us³ug teleinformatycznych, jednostki satelitarne korzystaj¹ce z Centrum Opisowego.
Opis projektu:
Stworzenie nowoczesnej infrastruktury informatycznej, która umo¿liwia wykonywanie
opisów diagnostycznych badañ obrazowych w wyspecjalizowanych centrach opisowych,
które mog¹ byæ budowane w wiod¹cych placówkach o wysokim stopniu referencyjnoœci.
Źród³o finansowanie: Regionalny Program Operacyjny dla Województwa Dolnoœl¹skiego
na lata 2007–2013, Priorytet II.
Stan prac nad projektem: W trakcie opracowania koncepcja funkcjonalna.
Czas realizacji: 2009–2011
Bud¿et projektu: 4 000 000,00 PLN
2
Lokalny Elektroniczny Rekord Pacjenta
Beneficjent – Konsorcjum publicznych zak³adów opieki zdrowotnej (szpitale powiatowe wraz z przyleg³ymi zak³adami podstawowej opieki medycznej).
Lokalny Elektroniczny Rekord Pacjenta to projekt zak³adaj¹cy podniesienie jakoœci
œwiadczonych us³ug medycznych dla pacjenta, poprzez zapewnienie dostêpu do jego
historii choroby, za poœrednictwem sieci Internet dla niego samego i personelu medycznego, wtedy gdy ta informacja jest niezbêdna w procesie diagnostyczno terapeutycznym.
Stan prac nad projektem: W trakcie opracowania studium wykonalnoœci projektu
3
eLEKI
Beneficjent – Konsorcjum publicznych zak³adów opieki zdrowotnej
eLeki to projekt wdra¿aj¹cy zintegrowany system zarz¹dzania gospodark¹ lekow¹ w zak³adzie opieki zdrowotnej ze wspó³dzieleniem pewnych obszarów organizacyjno informatycznych pomiêdzy uczestnicz¹cymi w projekcie szpitalami.
4
Centrum Telemonitoringu nad osobami starszymi i niepe³nosprawnymi
Beneficjent – Akademia Medyczna we Wroc³awiu, Publiczny ZOZ
Centrum Telemonitoringu to projekt zak³adaj¹cy wykorzystanie zdalnych narzêdzi diagnostycznych wysy³aj¹cych informacje o stanie zdrowia pacjenta z miejsca jego zamieszkania do Cetrum Medycznego Monitoringu.
77
5
Wspólna Platforma Integruj¹ca Zamówienia Publiczne dla ZOZ
Beneficjent – Konsorcjum Szpitali Dolnego Œl¹ska
Projekt zak³ada wykorzystanie wspólnej platformy IT do przeprowadzania wspólnych
zamówieñ na okreœlone dostawy dla zak³adów opieki zdrowotnej.
Stan prac nad projektem: W trakcie opracowania koncepcja funkcjonalna
6
Zintegrowany system bud¿etowania i controllingu dla ZOZ
Beneficjent – Konsorcjum publicznych ZOZ
Projekt zak³ada wdro¿enie w szpitalach dolnego œl¹ska nowoczesnego narzêdzia do zarz¹dzania z wykorzystaniem technologii IT.
Stan prac nad projektem: W trakcie opracowania projekt funkcjonalny
78
nowoczesnych technologii produkcji ¿ywnoœci
Prof. dr hab. Tadeusz Trziszka*
I. £añcuch produkcji ¿ywnoœci
Produkcja ¿ywnoœci stanowi bardzo z³o¿ony i d³ugi ³añcuch procesów biologicznych, chemicznych, fizycznych, a tak¿e ekonomicznych i psycho-socjologicznych. Produkcja ¿ywnoœci ma tak¿e œcis³e powi¹zania z wieloma religiami.
W pierwszych odcinkach ³añcucha ¿ywnoœciowego wystêpuj¹ surowce
roœlinne lub produkty biotechnologiczne stanowi¹ce karmê dla zwierz¹t (w karmie dla zwierz¹t mog¹ tak¿e znajdowaæ siê produkty uboczne z przetwórstwa
surowców zwierzêcych).
Produkcja rolnicza i wartoœæ wytworzonych surowców roœlinnych uzale¿niona jest od warunków klimatyczno-glebowych oraz stosowanych agrotechnologii. Dalej surowce roœlinne s¹ przechowywane i przetwarzane na paszê, która
ma istotny wp³yw na jakoœæ i bezpieczeñstwo zdrowotne produktów pochodzenia zwierzêcego.
Uwzglêdniaj¹c ró¿norodnoœæ produktów ¿ywnoœciowych nale¿y podkreœliæ,
¿e najwy¿ej w hierarchii powi¹zanych ogniw ³añcucha znajduj¹ siê produkty
pochodzenia zwierzêcego.
Im d³u¿szy jest ³añcuch wytwarzania ¿ywnoœci tym wiêksza jest liczba
punktów krytycznych zagra¿aj¹cych bezpieczeñstwu produktów finalnych.
Nale¿y podkreœliæ, ¿e surowce zwierzêce takie jak mleko, jaja, miêso podlegaj¹ bardzo skomplikowanym procesom technologicznym w czasie ich przetwarzania na wyroby finalne (np. sery, jogurty, majonezy, omlety, kie³basy, szynki
itp.), co w efekcie generuje dodatkowe zagro¿enia w sferze bezpieczeñstwa.
W przedmiotowym kontekœcie bezpieczeñstwa rozumie siê nie tylko zagro¿enia mikrobiologiczne, ale tak¿e chemiczne (pozosta³oœci szeregu substancji,
wolne rodniki, produkty utleniania) oraz fizyczne (radiacja, zanieczyszczenia
obcymi substancjami, itp.).
St¹d pojawi³a siê koniecznoœæ œledzenia ³añcucha ¿ywnoœciowego, co z kolei
zdecydowa³o o nowej konstrukcji europejskiego prawa ¿ywnoœciowego, zapisanego w Rozporz¹dzeniu Parlamentu i Rady nr 178/2002. Nowe zasady prawa ¿ywnoœciowego w Unii Europejskiej s¹ podyktowane zasadniczymi zmianami na ca³ym œwiecie, wœród nich mo¿na wymieniæ:
• globalizacjê przyczyniaj¹c¹ siê do zwiêkszenia zasiêgu dystrybucji towarów;
• wzrost handlu miêdzynarodowego, przyczyniaj¹cy siê do zwiêkszonego
kontaktu
* Wydzia³ Nauk o ¯ywnoœci Katedra Technologii Surowców Zwierzêcych i Zarz¹dzania Jakoœci¹
Uniwersytetu Przyrodniczego we Wroc³awiu
79
• ludzi z wczeœniej nieznanymi patogenami;
• podró¿e, turystyka, migracje ludzi, przyczyniaj¹ce siê do zmian zwyczajów
¿ywieniowych;
• zmiany preferencji konsumenckich, sposobu i miejsca spo¿ywania posi³ków;
• wiêksze zdolnoœci adaptacyjne mikroorganizmów poprzez zwiêkszon¹ odpornoœæ antybiotyczn¹;
• preferencje i moda na tzw. ¿ywnoœæ naturaln¹, ekologiczn¹ oraz ¿ywnoœæ
projektowan¹, funkcjonaln¹ lub nutraceutyki;
• zmiana metod utrwalania ¿ywnoœci, w tym minimalne przetwarzanie, unikanie konserwantów;
• rozpowszechnienie stosowania metod GMO.
Uwzglêdniaj¹c powy¿sze mo¿na stwierdziæ jak wa¿nym jest szczegó³owe
œledzenie poszczególnych ogniw ³añcucha produkcji ¿ywnoœci (od pola do sto³u),
co zosta³o bardzo mocno wyeksponowane ww. wspomnianym rozporz¹dzeniu
oraz w tzw. pakiecie higienicznym ujmuj¹cym 5 rozporz¹dzeñ. Generalnie prawo
Unii Europejskiej w poszanowaniu swoich obywateli uwzglêdnia trzy zasadnicze filary, tj.: zdrowie, œrodowisko i bezpieczeñstwo. W obszarze bezpiecznej
produkcji ¿ywnoœci szczególne obwarowania dotycz¹ przestrzegania zasad
dobrych praktyk (polowych, produkcyjnych, higienicznych) oraz systemu
HACCP. Dlatego te¿ przystêpuj¹c do prognozowania lub przewidywania kierunków produkcji ¿ywnoœci i rozwoju przemys³u ¿ywnoœciowego nale¿y braæ
pod uwagê realia prawa UE, w tym prawa ¿ywnoœciowego.
II. Zarys analizy gospodarki ¿ywnoœciowej w Polsce
w œwietle zachodz¹cych przemian
W Polsce rolnictwo jest dzia³em gospodarki narodowej o du¿ym znaczeniu
i ma decyduj¹cy wp³yw nie tylko na sytuacjê spo³eczno-ekonomiczna mieszkañców obszarów wiejskich, ale tak¿e na stan œrodowiska przyrodniczego, strukturê krajobrazu oraz ró¿norodnoœæ biologiczn¹ kraju.
Przemys³ ¿ywnoœciowy zalicza siê w Polsce do najwa¿niejszych dziedzin
gospodarki, zarówno pod wzglêdem rozmiarów produkcji (ponad 20% wartoœci sprzeda¿y ca³ego polskiego przemys³u), jak i liczby zak³adów (ok. 28 tys.)
oraz poziomu zatrudnienia (411 tys. osób, tj. 8,4% ogó³em zatrudnionych
w gospodarce, a oko³o 16% zatrudnionych ogó³em w przemyœle). Wytworzona
przez polski przemys³ ¿ywnoœciowy wartoœæ stanowi ok. 6% produktu krajowego brutto. Przetwórstwo spo¿ywcze posiada znaczny i rosn¹cy udzia³ w eksporcie. W roku 2005 wartoœæ wywozu produktów rolno-spo¿ywczych do krajów UE-25 wynios³a 5,3 mld EUR i by³a wy¿sza o 39% w porównaniu z rokiem
2004. Najwiêkszy udzia³ w strukturze towarowej eksportu maj¹: miêso i przetwory (15%), owoce i przetwory (11%) oraz produkty mleczarskie (12,4%).
Wysoka jakoœæ polskiej ¿ywnoœci, a tak¿e œwiadectwa i znaki jakoœci potwierdzaj¹ unikalne cechy tych produktów. Potencja³ produkcyjny zak³adów
80
przetwórstwa rolnego, stwarza optymalne warunki ich rozwoju na krajowym
i europejskim rynku produktów ¿ywnoœciowych.
Wydajnoœæ pracy w przemyœle spo¿ywczym, mierzona za pomoc¹ wartoœci
dodanej brutto przypadaj¹cej na jednego zatrudnionego, jest w Polsce ponad
trzykrotnie ni¿sza ni¿ œrednio w Unii Europejskiej, jej wartoœæ jednak systematycznie wzrasta. Poprawa tego wskaŸnika jest efektem prowadzonej restrukturyzacji przedsiêbiorstw polegaj¹cej m.in. na obni¿ce kosztów produkcji i zmniejszaniu zatrudnienia, poprawie technicznego i technologicznego uzbrojenia procesów produkcyjnych, obni¿ce cen surowców rolnych oraz wiêkszym stopniu
ich przetworzenia, co oznacza wzrost wartoœci dodanej produktu finalnego.
Polskie produkty ¿ywnoœciowe w aspekcie standardów europejskich
Akcesja Polski do Unii Europejskiej wymusi³a koniecznoœæ modernizacji
sektora przetwórstwa artyku³ów rolnych w zakresie standardów weterynaryjnych,
higienicznych, ochrony œrodowiska. Dotyczy³o w szczególnoœci sektora mleczarskiego, miêsnego utylizacyjnego, drobiarskiego, wtórnego przetwórstwa zbó¿
i cukru, warzyw i ziemniaków i skrobi. Bardzo du¿e znaczenie w dokonaniu
modernizacji tych sektorów mia³a udzielona pomoc finansowa w ramach Programu SAPARD oraz Sektorowego Programu Operacyjnego dot. restrukturyzacji i modernizacji sektora ¿ywnoœciowego oraz rozwoju obszarów wiejskich.
Dzia³ania te w znacz¹cy sposób przyczyni³ysiê do osi¹gniêcia niezbêdnych dostosowañ do standardów UE przez zak³ady przetwórcze oraz upowszechnienia
systemów zapewnienia bezpieczeñstwa zdrowotnego ¿ywnoœci.
W przemyœle spo¿ywczym, w dalszym ci¹gu, efektywnoœæ gospodarowania
ulega poprawie. Wzrost produkcji zwi¹zany jest ze wzrostem wydajnoœci pracy. Modernizacja linii technologicznych stwarza równie¿ mo¿liwoœci obni¿enia
energoch³onnoœci przetwórstwa. Zmiany w gospodarowaniu tymi czynnikami
wytwórczymi pozwalaj¹ na osi¹gniêcie wy¿szej ni¿ w latach poprzednich rentownoœci produkcji ¿ywnoœci, która jednak¿e wci¹¿ utrzymuje siê na stosunkowo niskim poziomie.
Dynamika eksportu polskich produktów oraz du¿e zainteresowanie polskimi artyku³ami rolno-spo¿ywczymi w UE œwiadczy o konkurencyjnoœci polskich
firm na rynkach o wysokich wymaganiach jakoœciowych. Wysoka jakoœæ polskiej ¿ywnoœci, a tak¿e œwiadectwa jakoœci i znaki jakoœci potwierdzaj¹ce
unikalne cechy polskich produktów ¿ywnoœciowych oraz wykorzystanie mo¿liwoœci i potencja³u produkcyjnego zak³adów przetwórstwa rolnego, stwarzaj¹
optymalne warunki ich rozwoju na krajowym i europejskim rynku produktów
¿ywnoœciowych.
Nadal jednak szczególnej uwagi wymaga koniecznoœæ przeprowadzania akcji
informacyjnych i edukacyjnych wœród przedsiêbiorców (g³ównie ma³e i œrednie
firmy), dotycz¹cych regulacji i zasad obowi¹zuj¹cych na jednolitym rynku UE.
Dla wielu przedsiêbiorców nowe regulacje prawne krajowe i unijne nie s¹ znane,
co wp³ywa na obni¿enie jakoœci produktów, tym samym zdolnoœci konkurowa-
81
nia na wspólnym rynku. Aktualnie szczególnie du¿o uwagi poœwiêca siê znakowaniu produktów, a sta³ym priorytetem pozostaje doskonalenie kadr i permanentne szkolenia.
D¹¿enie do poprawy konkurencyjnoœci produkcji wp³ynê³o na wprowadzenie
przez zak³ady przetwórstwa rolno-spo¿ywczego systemów zarz¹dzania jakoœci¹
i bezpieczeñstwem ¿ywnoœci, stanowi¹cych dla konsumentów dodatkow¹ gwarancjê jakoœci wyrobów spo¿ywczych. Dlatego konieczne jest wspieranie dalszych
dzia³añ modernizacyjnych w tych zak³adach, które rokuj¹ nadziejê na spe³nienie
standardów UE i prowadzenie rentowej dzia³alnoœci na jednolitym rynku UE.
W Polsce obserwuje siê rosn¹ce zainteresowanie produkcj¹ wyrobów ¿ywnoœciowych o wysokiej jakoœci, w tym produkty naturalne specjalnie projektowane, produkty regionalne i ekologiczne, a tak¿e produkty rolnictwa integrowanego. Istnieje du¿e zapotrzebowanie na produkty nisko-przetworzone, ale
w tym przypadku niezbêdne s¹ najwy¿sze standardy higieny oraz technologie
innowacyjne. Istnieje du¿y potencja³ rozwoju tych nisz ze wzglêdu na dobre
warunki œrodowiskowe i nadwy¿ki si³y roboczej w œrodowisku wiejskim oraz
czynniki kultowe. W tym zakresie widoczne s¹ rosn¹ce potrzeby ze wzglêdu na
wysokie wymagania konsumentów oraz zapewnienie wysokich, mierzalnych
standardów jakoœci.
Produkty tradycyjne
Polska ze wzglêdu na swoje zró¿nicowanie regionalne, historiê, wp³ywy
i przenikanie siê kultur krajów s¹siednich, posiada bardzo bogate dziedzictwo
kulinarne. Na jego ró¿norodnoœæ wp³ywa równie¿ zachowanie zwyczajów i regionalnych obrzêdów, co jest odzwierciedlone w bardzo du¿ej liczbie produktów regionalnych czy tradycyjnych. Produkty te charakteryzuj¹ siê szczególnymi cechami jakoœciowymi oraz niepowtarzalnymi sposobami przyrz¹dzania
i wytwarzania, przez co przyczyniaj¹ siê do urozmaicenia polskiej kuchni. Ich
wyj¹tkowoœæ oraz niezmienne receptury zwiêkszaj¹ atrakcyjnoœæ regionów
i przyci¹gaj¹ turystów.
Efektywne wykorzystanie tego systemu daje szansê krajowym producentom
na podkreœlenie wyj¹tkowoœci i niepowtarzalnoœci ich produktów o bardzo wysokim potencjale tego rynku w Polsce mo¿e œwiadczyæ choæby fakt, i¿ w ramach
odbywaj¹cego siê konkursu „Nasze kulinarne dziedzictwo” zosta³o zg³oszonych
ponad 700 produktów wywodz¹cych siê z poszczególnych regionów kraju.
Ze wzglêdu na wy¿ej wspomniane tradycyjne metody produkcji i zagospodarowania terenu, krajobraz kulturowy wsi obfituje tak¿e w liczne zachowane
pierwotne formy osadnictwa wiejskiego, pojedyncze obiekty, b¹dŸ istniej¹ce
w formie wyspowej uk³ady tradycyjnej zabudowy drewnianej o lokalnych i regionalnym charakterze, koœcio³y, kaplice i cmentarze tak¿e zespo³y pa³acowoogrodowe, zespo³y folwarczne, obiekty przetwórstwa rolno-spo¿ywczego takie
jak browary, m³yny wodne oraz wiatraki, spichlerze, a tak¿e zabytki archeologiczne, w tym o w³asnej formie krajobrazowej.
82
Ich zachowanie i wykorzystanie stanowi doskona³e narzêdzie do budowania wizerunku obszarów wiejskich i rolniczych na poziomie lokalnym i regionalnym. Wraz z dba³oœci¹ o odnowê tradycyjnych rzemios³, kultury ludowej,
obrzêdowoœci, muzyki oraz zachowanie gwar, dialektów i jêzyków, wy¿ej
wymienione elementy dziedzictwa kulturowego przyczyniaj¹ siê do podkreœlenia indywidualnoœci i wyj¹tkowoœci poszczególnych obszarów.
Wa¿nym elementem przyczyniaj¹cym siê do wzrostu atrakcyjnoœci obszarów
wiejskich s¹ tak¿e dzia³ania zwi¹zane z promocj¹ i kultywowaniem niematerialnego dziedzictwa kulturowego wsi, np. tradycji lokalnych czy tradycyjnych zawodów.
Województwo dolnoœl¹skie cechuje siê unikaln¹, wielokulturow¹ specyfik¹
wynikaj¹c¹ z migracji po II wojnie œwiatowej spo³ecznoœci z krañców wschodnich, pó³nocnych i centralnych Polski, które wymiesza³y siê z tradycjami dolnoœl¹skimi. Generalnie fakt ten stwarza szczególne mo¿liwoœci do rozwoju
tradycyjnych produktów ¿ywnoœciowych o wielokulturowych korzeniach, które mog¹ przyczyniæ siê do promowania regionu i budowania marki.
Produkcja roœlinna
Produkcja roœlinna w Polsce stanowi wa¿n¹ sk³adow¹ sektora rolnego.
Dominuje produkcja zbó¿, roœlin okopowych, w tym przede wszystkim ziemniaków (mimo corocznego spadku powierzchni ich uprawy) oraz warzyw i owoców. Coraz wiêksze znaczenie zyskuje uprawa roœlin na cele nie¿ywnoœciowe,
w tym uprawa roœlin energetycznych. Chocia¿ sektor upraw energetycznych
w Polsce znajduje siê na bardzo wczesnym etapie rozwoju, cieszy siê on coraz
wiêkszym zainteresowaniem rolników, jako alternatywne Ÿród³o dochodów.
W oparciu o przeprowadzone badania ankietowe i materia³ opracowany
przez K. Szybigê dla Dolnoœl¹skiego Centrum Studiów Regionalnych (2007)
mo¿na stwierdziæ, i¿ w zakresie produkcji roœlinnej na Dolnym Œl¹sku kluczowe znaczenie maj¹ trzy bran¿e, tj.:
– przetwórstwo zbo¿owo-m³ynarskie, cukrownictwo i przemys³ owocowo-warzywny.
Produkcjê zbó¿ na Dolnym Œl¹sku mo¿na uznaæ za specjalizacjê regionu.
W latach gospodarczych 2002/03–2004/05 stanowi³y one 56,5–64,3% skupu
produktów roœlinnych (w kraju 30%). Z danych statystycznych wynika, ¿e
przeciêtne ceny za zbo¿a na Dolnym Œl¹sku by³y nieznacznie ni¿sze ni¿ przeciêtnie w kraju.
Tradycyjnie cukrownictwo ze wzglêdu na dobre warunki glebowe stanowi³o równie¿ istotny udzia³ w sektorze gospodarki ¿ywnoœciowej, co tak¿e warunkowa³o w znacznym stopniu dochody ludnoœci rolniczej. Pomimo likwidacji
wielu zak³adów nie obserwuje siê spadku poda¿y buraków cukrowych, których
w latach 2002–2004 skupiono przeciêtnie po 1,2 mln t rocznie, a w roku 2005
a¿ 1,4 mln t.
Szczególn¹ rolê ze wzglêdu na znaczenie w ¿ywieniu przywi¹zuje siê do
produkcji warzyw i owoców. Zbiory warzyw w województwie kszta³towa³y siê
83
w latach 2003–2005 na poziomie 173–246 tys. t, a owoców 53–62 tys. ton, co
nie stanowi wystarczaj¹cej iloœci w stosunku do zapotrzebowania regionu.
Produkcja zwierzêca
Produkcja i przetwórstwo mleka w Polsce
W 2005 r. produkcja mleka w Polsce wynios³a 11 576 mln litrów i by³a
o 0,8% wiêksza w stosunku do roku poprzedniego. Chowem krów mlecznych
zajmowa³o siê ok. 730,3 tys. Gospodarstw.
Wed³ug danych publikowanych przez IERiG¯, œrednia wydajnoœæ mleczna
w 2005 r. w gospodarstwach indywidualnych wynios³a 4 027 litrów na sztukê,
natomiast w gospodarstwach osób prawnych 6 324 l. jest to poziom zbli¿ony
do œredniej wydajnoœci mlecznej uzyskiwanej w UE-15.
W wyniku ³¹cznia siê podmiotów przetwórstwa mleka w wiêksze przedsiêbiorstwa, nastêpuje koncentracja przemys³u mleczarskiego. W sektorze przetwórstwa mleka w Polsce dzia³a obecnie 359 zak³adów przetwórstwa mleka.
Produkcja i przetwórstwo miêsa
W 2004r. produkcja ¿ywca wieprzowego wynios³a ok. 2580 tys. ton, zaœ
wo³owego 610 tys. ton. Chowem byd³a zajmuje siê w Polsce ponad 900 tys.
gospodarstw rolnych, przy czym tylko 67% prowadzi produkcje towarow¹.
Chowem trzody zajmuje siê ok. 800 tys. gospodarstw, z których 75% z nich
prowadzi produkcje towarow¹.
Produkcja i przetwórstwo miêsa czerwonego jest jednym z najwiêkszych
dzia³ów polskiej gospodarki. Zakupy miêsa stanowi¹ ok. 10% ogó³u wydatków ludnoœci (ok. 30% wydatków na ¿ywnoœæ). Produkcja miêsa wieprzowego wo³owego stanowi 33% produkcji towarowej rolnictwa, a sektor zapewnia
rynek pracy dla ponad 100 tys. osób przemyœle i rzemioœle oraz dla oko³o 1
mln osób w rolnictwie. Obecna struktura bran¿y miêsnej jest bardzo zró¿nicowana i rozdrobniona w wyniku prywatnych inwestycji oraz prywatyzacji
zak³adów pañstwowych i charakteryzuje siê niskim poziomem koncentracji
i specjalizacji produkcji. Poziom techniczny przemys³u jest zró¿nicowany.
Zak³ady o du¿ej zdolnoœci produkcyjnej prowadz¹ce produkcjê wyrobów
miêsnych z regu³y maj¹ bardziej rozwiniêt¹ bazê strukturaln¹ i technologiczn¹
w zak³adzie, ni¿ rzeŸnie czy te¿ zak³ady rozbioru miêsa o ma³ych mocach
przerobowych.
Wed³ug danych G³ównego Inspektoratu Weterynaryjnego w kraju dzia³aj¹
obecnie ponad 4,5 tys. zak³adów zajmuj¹cych siê ubojem, przetwórstwem i rozbiorem miêsa czerwonego, spoœród których ponad 1200 to rzeŸnie.
III. Gospodarka ¿ywnoœciowa Dolnego Œl¹ska
W oddzielnych dokumentach [Kutkowska i wsp. 2007, Trziszka i wsp. 2007]
zosta³a poddana szczegó³owej analizie aktualna sytuacja gospodarki ¿ywnoœciowej Dolnego Œl¹ska ze wskazaniem problemów oraz obserwowanych tendencji
przemian.
84
Ni¿ej zaprezentowane etapy przemian w gospodarce ¿ywnoœciowej kraju po
roku 1989 nie mia³y kompatybilnego przebiegu ze zmianami obserwowanymi
na Dolnym Œlasku, co zosta³o zaprezentowane w tabelach 1–4.
Analiza stanu gospodarki ¿ywnoœciowej w kraju
Transformacja polskiej gospodarki ¿ywnoœciowej i jej przemiany w latach
1989–2007 zosta³y przedstawione w poni¿szym opisie.
• 1989–1992 pierwsza faza transformacji
– prywatyzacja b¹dŸ likwidacja du¿ych pañstwowych zak³adów
– powstawanie ma³ych prywatnych zak³adów
– rozluŸnienie wiêzi integracyjnych przemys³u z rolnictwem
• 1993–1998 wzrost przetwórstwa przemys³owego
– wyodrêbnianie siê grupy bran¿owych liderów
– sta³y wzrost produkcji przemys³u spo¿ywczego (œrednio o 10% rocznie)
– zmniejszenie pierwotnego przerobu surowców rolnych
• 1999–2002 za³amanie produkcji
– roczny wzrost produkcji obni¿y³ siê do poziomu 0,4%
– pocz¹tek procesów dostosowywania zak³adów do standardów Unii Europejskiej
• 2003–2007 sta³y rozwój przemys³u ¿ywnoœciowego
– poprawa rentownoœci sprzeda¿y (netto – z 1,56% do 3,86%)
– wzrost obrotów handlu zagranicznego ¿ywnoœci¹ (saldo obrotów 2003 r.
– 930 mln •, 2006 r. – 2810 mln •)
– znacz¹cy dop³yw kapita³u zagranicznego
– uruchomienie funduszy przedakcesyjnych i strukturalnych
– kontynuacja inwestycji modernizacyjnych i realizacja nowych inwestycji
(2003 r. – 4,9 mld z³, 2006 r. – 6,5 mld z³)
Po za³amaniu produkcji ¿ywnoœciowej w latach 1999–2002 od roku 2003
nastêpuje w Polsce sta³y wzrost w gospodarce ¿ywnoœciowej, na co niew¹tpliwy wp³yw mia³y procesy dostosowawcze i integracyjne z Uni¹ Europejsk¹.
Jednak¿e w województwie dolnoœl¹skim od 2001 roku obserwujemy ci¹g³y
spadek w produkcji surowców i przetworów pochodzenia zwierzêcego. Nieznacznym zmianom ulega produkcja wódek i cukru, natomiast zanika produkcja browarnicza (Tab.1.)
W tabeli 2 przedstawiono zmiany zachodz¹ce w województwie dolnoœl¹skim
na tle ca³ego kraju. Przy relatywnie du¿ym wzroœcie wydajnoœci pracy obserwowano znaczne zmniejszenie zatrudnienia, przy minimalnym wzroœcie p³ac,
co w odniesieniu do œredniej krajowej by³o kilkanaœcie procent ni¿sze.
W tabeli 3 przedstawiono bilans produkcji i spo¿ycia ¿ywnoœci na Dolnym
Œl¹sku w latach 2003 – 2005. Jak wynika z danych tabeli mamy zdecydowanie
(czasami wielokrotnie) wy¿sze spo¿ycie ni¿ produkcjê, chocia¿ mo¿liwoœci
produkcyjne istniej¹cego potencja³u w przemyœle ¿ywnoœciowym przekraczaj¹
85
Tabela 1. Udzia³ produkcji wybranych wyrobów przemys³u spo¿ywczego województwa
dolnoœl¹skiego w produkcji krajowej
Udzia³ Dolnego w wielkoœciach krajowych [%]
Wyszczególnienie
2001
2002
2003
2004
2005
Produktu uboju byd³a i ciel¹t w tys. t
2,4
1,0
0,8
1,2
1,8
Produkty trzody chlewnej w tys. t
2,9
2,5
2,5
1,8
1,4
Mleko p³ynne przetworzone w mln l
2,3
2,1
1,8
1,6
1,2
Mas³o oraz inne t³uszcze mleczne w tys. t
0,7
0,5
0,4
0,3
0,4
Cukier (w przeliczeniu na bia³y) w tys. t
11,8
9,5
8,2
11,5
10,4
Wódka czysta (w przeliczeniu na 100%) w mln l
2,5
2,8
3,5
3,0
2,4
Piwo otrzymywane ze s³odu w tys. hl
3,5
2,9
1,5
0,4
0,2
•ród³o: opracowanie w³asne na podstawie materia³ów Trziszka, Szybiga, Jarmoluk 2007 oraz danych GUS
Tabela 2. Przemys³ spo¿ywczy województwa dolnoœl¹skiego na tle kraju
Dolny Œl¹sk
Wyszczególnienie
Produkcja sprzedana mln z³
2001
2002
2003
2004
2005
2 829
2 690
2 702
2 968
2 917
Przeciêtne zatrudnienie w tys.
18,2
15,9
15,9
13,9
13,6
Wydajnoœæ pracy (produkcja sprzedana/zatr.)
155,2
168,9
169,6
212,9
214,0
Przeciêtne miesiêczne wynagrodzenie
1 562
1 603
1 849
1 616
1 643
Wyszczególnienie
Udzia³ w Polsce [%]
Produkcja sprzedana
2,9
2,8
2,7
2,6
2,4
Przeciêtne zatrudnienie (pow. 9 os)
4,1
3,7
3,7
3,3
3,3
Przeciêtne wynagrodzenie brutto
90,6
92,1
103,5
87,2
85,6
Wydajnoœæ pracy
70,9
76,4
71,4
79,4
74,5
nasze potrzeby (tabela 4). Tego typu paradoksy s¹ wynikiem braku spójnoœci
w zarz¹dzaniu gospodark¹ ¿ywnoœciow¹ na prze³omie lat 90. i 2000.
Tabela 3. Bilans ¿ywnoœci Dolnego Œl¹ska (œrednia z lat 2003–2005)
nadwy¿ka/niedobór
Wyszczególnienie
spo¿ycie
produkcja
iloœæ
udzia³ w produkcji
[%]
74,4
Przetwory zbo¿owe [t]
432 051
1 690 673
1 258 622
Ziemniaki [t]
371 294
666 368
295 074
44,3
Warzywa [t]
319 216
196 160
–123 056
–62,7
Owoce [t]
157 776
57 122
–100 654
–176,2
Miêso i podroby [t]
207 442
123 284
–84 158
–68,3
Miêso wieprzowe [t]
115 053
59 870
–55 183
–92,2
Miêso wo³owe
14 562
8 327
–6 235
–74,9
Miêso drobiowe
63 072
47 161
–15 911
–33,7
86
Rzepak w przeliczeniu na olej [t]
55 067
70 024
14 957
21,4
Mleko krowie [tys. l]
509 203
243 319
–265 884
–109,3
Jaja kurze [tys. szt.]
617 216
650 742
33 526
5,2
Buraki cukrowe jako cukier [t]
113 992
182 116
68 124
37,4
•ród³o: opracowanie w³asne na podstawie materia³ów Trziszka, Szybiga,Jarmoluk 2007 oraz danych GUS
Tabela 4. Wykorzystanie potencja³u produkcyjnego w przemyœle spo¿ywczym regionu
Przemys³
Zdolnoœæ
prod.
Przerób
rzecz.
Wykorzystanie
zdolnoœci
produkcyjnej (%)
Sprzeda¿ poza
wojewódz. (%)
26
Zbo¿owo-m³ynarski [t]
809 646
658 011
81
Paszowy [t]
323 500
235 565
73
78
Ziemniaczany [t]
43 000
30 015
71
79
Spirytusowy
a.) zbo¿owy [t]
b.) ziemniaczany [t]
3 786,7
12 600
2 337,5
2 300
68
18
50
50
62 170
30 428
49
65
104 408
63 751
61
35
Owocowo-warzywny [t]
Miêsny [t]
Drobiarski [t]
25 603
16 478
64
19
Mleczarski [l]
264 462 000
132 905 950
50
24
Aktualny stan i problemy w bran¿y ¿ywnoœciowej na Dolnym Œl¹sku
Polski rynek ¿ywnoœci ma wci¹¿ du¿y potencja³ wzrostu. Korzystnym zjawiskom w przetwórstwie towarzysz¹ jednak¿e powa¿ne problemy, z których najistotniejsze to:
– niedobory kapita³u rodzimego;
– funkcjonowanie wielu zak³adów w warunkach nieustabilizowanej bazy surowcowej (s³abe powi¹zania kontraktacyjne z dostawcami surowca);
– brak silnych ugrupowañ przetwórców;
– brak w³asnych kana³ów dystrybucji.
Mimo du¿ych mo¿liwoœci wsparcia z funduszy Unii Europejskiej województwo dolnoœl¹skie pozostaje ci¹gle istotnym importerem ¿ywnoœci z województw oœciennych oraz z zagranicy. Struktura produkcji i dystrybucji wa¿niejszych artyku³ów ¿ywnoœciowych na obszarze woj. dolnoœl¹skiego jest nastêpuj¹ca:
• Miêso czerwone i jego przetwory – udzia³ w³asny 27%, natomiast ok. 45%
jest sprowadzane z województwa wielkopolskiego,
• Miêso drobiowe i jego przetwory – udzia³ w³asny ok. 57%, natomiast 24%
pochodzi z woj. wielkopolskiego,
• Surowiec jajczarski – udzia³ w³asny 74%, pozosta³a czêœæ jest sprowadzana
z województw oœciennych;
87
• Rynek mleka – udzia³ w³asny ok. 25%, pozosta³a czêœæ to g³ównie województwa wielkopolskie (32%) i mazowieckie (18%).
• Zbo¿a i produkty zbo¿owe – udzia³ w³asny ok. 72 %. Istnieje mo¿liwoœæ
pe³nego samozaopatrzenia;
• Owoce i warzywa – udzia³ w³asny ok. 50%, pozosta³a czêœæ to dostawcy
z województw ³ódzkiego (21 %), wielkopolskiego (14%) i ma³opolskiego
(10%);
• Rynek cukru – udzia³ w³asny 21%, najwiêksze dostawy pochodz¹ z wielkopolski (34%).
Wy¿ej przedstawione fakty wskazuj¹, i¿ sektor ¿ywnoœciowy Dolnego Œl¹ska, mimo korzystnych warunków klimatycznych, geograficznych, demograficznych oraz technologicznych do chwili obecnej nie nad¹¿a³ za przemianami
w ca³ym agrobiznesie kraju i nie by³ w stanie nadrobiæ strat powsta³ych w latach 90., gdzie po radykalnej restrukturyzacji z du¿ych przedsiêbiorstw do
ma³ych lub ich likwidacji nast¹pi³ szok gospodarczy w bran¿y spo¿ywczej,
którego efekty ci¹gle trwaj¹ w niskim poziomie produkcji ¿ywnoœci oraz w zmianie struktury wytwórczoœci.
Na uwagê zas³uguje fakt wzrastaj¹cego udzia³u ma³ych firm, co generalnie
mo¿e zdynamizowaæ gospodarkê Dolnego Œl¹ska w zakresie produkcji i przetwórstwa ¿ywnoœci. Jednak¿e ma³e firmy nie zrzeszone w grupy producenckie,
ma³e korporacje lub klastry nie bêd¹ stanowi³y istotnej konkurencji na wymagaj¹cym rynku ¿ywnoœciowym
Przeprowadzona analiza stanu i przemian dolnoœl¹skiego agrobiznesu w odniesieniu do ca³ego kraju za okres ostatnich 30 lat, a w szczególnoœci po roku
1989 pozwoli³a na refleksjê i dokonanie oceny mo¿liwoœci przysz³ego rozwoju
oraz wskazanie na najbardziej konieczne dzia³ania w szeroko pojêtej gospodarce
¿ywnoœciowej. Odnosz¹c siê do przedmiotowych danych nale¿y z ca³¹ moc¹
podkreœliæ, ¿e agrobiznes stanowi integraln¹ czêœæ ca³ej gospodarki i nie wolno w jakiejkolwiek strategii lub prognozowaniu oddzielaæ je od siebie.
Planuj¹c dzia³ania na przysz³oœæ nale¿y mieæ œwiadomoœæ ograniczeñ
wynikaj¹cych z mo¿liwoœci produkcji rolniczej i przewidzieæ oczekiwania spo³eczeñstwa, aby zaplanowaæ innowacyjny sposób przetwarzania surowców
rolnych, a tak¿e skonstruowaæ strategiê marketingow¹. Nale¿y te¿ uwzglêdniæ
procesy demograficzne i urbanistyczne, a tak¿e wzrost zamo¿noœci i œwiadomoœci spo³eczeñstwa. Nale¿y tak¿e uwzglêdniæ wystêpowanie regionów, w których
odnotowuje siê proces migracji z miast do wsi, zwi¹zany g³ównie z niskimi
kosztami utrzymania na obszarach wiejskich.
IV. Kreowanie wizji gospodarki ¿ywnoœciowej
Zdrowie konsumenta jako wyznacznik w prognozowaniu produkcji ¿ywnoœci
Sposób od¿ywiania wp³ywa na stan zdrowia cz³owieka przez ca³e jego ¿ycie,
od wczesnego wieku w ³onie matki po okres starzenia siê.
88
Badania epidemiologiczne dostarczaj¹ jednak istotnych informacji o ogólnym znaczeniu diety w zapobieganiu i powstawaniu chorób spowodowanych
wadliwym sposobem ¿ywienia, niezdrowym stylem ¿ycia.
Wed³ug raportu Œwiatowej Organizacji Zdrowia w 2000 roku 60% wszystkich zgonów na œwiecie spowodowana by³a chorobami dieto-zale¿nymi (oty³oœæ, nadciœnienie, mia¿d¿yca, zawa³ serca, choroby nowotworowe, choroby
alergiczne z astm¹, ale i poronienia czy wady rozwojowe p³odów). Niestety
z roku na rok sytuacja ta pogarsza siê i o ile wzrost tej tendencji nie zostanie
zahamowany to przewiduje siê, ¿e w 2020 roku wymienione choroby stanowiæ
bêd¹ przyczynê ponad 75% zgonów. Iloœæ ta obejmuje choroby spowodowane
zarówno nadkonsumpcj¹ jak i coraz czêœciej równie groŸnym niedo¿ywieniem
i niedoborem odpowiednich sk³adników pokarmowych np. witamin, pierwiastków œladowych. Wady ¿ywieniowe s¹ szczególnie groŸne u dzieci i m³odzie¿y
z uwagi na wysoki dynamizm cechuj¹cy rozwijaj¹cy siê organizm.
W ostatnich latach na œwiecie, a szczególnie w krajach o dynamicznym rozwoju i gwa³townej zmianie stylu ¿ycia, iloœæ osób oty³ych wzrasta w sposób dramatyczny. Problem ten sta³ siê wiod¹cym problemem zdrowotnym gdy¿ spowodowa³o to lawinowy przyrost chorób bêd¹cych konsekwencj¹ oty³oœci. Tendencja ta staje siê jeszcze bardziej widoczna w przypadku m³odszego pokolenia.
Powstaje wiêc pytanie jak przekonaæ ludzi do zmiany nawyków ¿ywieniowych i jakie modyfikacje dietetyczne proponowaæ. Pamiêtaæ bowiem nale¿y, ¿e
terapia oty³oœci tak¿e prze¿ywa okresowo zmieniaj¹ce siê „mody” (np. dieta
niskowêglowodanowa, lub wysokot³uszczowa).
Istotnym problemem ¿ywieniowym jest bardzo niskie spo¿ycie w Polsce ryb
morskich i s³odkowodnych oraz ich przetworów. Sytuacja ta mo¿e prowadziæ
do powa¿nego deficytu kwasów t³uszczowych omega-3, a tym samym sprzyjaæ
zaostrzeniu wielu schorzeñ. Wyniki badañ dotycz¹cych wp³ywu kwasów t³uszczowych alfa-LA, EPA, DHA na funkcjonowanie mózgu wskazuj¹, ¿e nawet
niewielki niedobór DHA mo¿e zahamowaæ rozwój psychomotoryczny dziecka.
U doros³ych natomiast mo¿e doprowadziæ do zaburzeñ emocjonalnych, takich
jak depresja czy agresja, a tak¿e do problemów z pamiêci¹ w ka¿dym wieku.
W tym zakresie istniej¹ tak¿e mo¿liwoœci alternatywne uwzglêdniaj¹ce tzw. ”projektowanie ¿ywnoœci”, w tym wzbogacanie metodami naturalnymi poprzez
odpowiednie ¿ywienie zwierz¹t uzyskiwanie wzbogaconych w witaminy, nienasycone kwasy t³uszczowe i mikroelementy surowców pochodzenia zwierzêcego, zw³aszcza jaj i mleka.
Sposób ¿ywienia Polaków daleki jest od idea³u. Badania Pol-MONICA
dotycz¹ce monitorowania trendów zachorowalnoœci na choroby uk³adu kr¹¿enia i ich determinantów, prowadzone w Instytucie Kardiologii czy „Ogólnopolskie badania sposobu ¿ywienia i stanu od¿ywienia ludnoœci w Polsce” prowadzone w Instytucie ¯ywnoœci i ¯ywienia, potwierdzi³y, ¿e zwyczaje ¿ywieniowe ludnoœci w naszym kraju pod wieloma wzglêdami s¹ niezadowalaj¹ce.
89
U wiêkszoœci sk³ad diety nie jest w³aœciwie zbilansowany, spo¿ycie niektórych
sk³adników od¿ywczych (g³ównie t³uszczów) znacznie przekracza normê, podczas gdy innych odznacza siê niedoborami, dotyczy to g³ównie witamin z grupy B oraz minera³ów takich jak wapñ, potas czy magnez. Zgodnie z opini¹ dietetyków i lekarzy, prawid³owo zbilansowana, urozmaicona racja pokarmowa
powinna zapewniæ zdrowym osobom odpowiedni¹ iloœæ sk³adników od¿ywczych, miêdzy innymi witamin i sk³adników mineralnych, bez koniecznoœci
przyjmowania ich w formie suplementów. Jednoczeœnie wynikaj¹cy ze wspó³czesnego stylu ¿ycia stres oraz stosowanie u¿ywek (papierosy, alkohol) mog¹ powodowaæ obni¿enie wch³aniania lub zwiêkszenie wydalania niektórych sk³adników
od¿ywczych i w konsekwencji wzrost zapotrzebowania na nie. W modnych ostatnio i bardzo popularnych ubogoenergetycznych dietach równie¿ trudno jest utrzymaæ zawartoœæ witamin i sk³adników mineralnych na zalecanym poziomie.
W ostatnim okresie z uwagi na wzrost œwiadomoœci i zamo¿noœci spo³eczeñstwa roœnie zapotrzebowanie na suplementacjê diety. W tym zakresie szacuje
siê, i¿ Polacy uplasowani s¹ na œrednim poziomie wœród innych krajów. Najwiêksze rozpowszechnienie stosowania suplementacji notuje siê w USA – oko³o 46% osób doros³ych i ponad po³owa amerykañskich dzieci powy¿ej 3 lat
otrzymuje witaminy i sk³adniki mineralne w postaci farmaceutyków. Niskie
stosowanie suplementacji obserwuje siê w Japonii – 10%. We Francji wynosi
ono oko³o 15%, w Pó³nocnej Irlandii 21%, w Niemczech 33% wœród mê¿czyzn
i 40% wœród kobiet. Niski poziom suplementacji diety w postaci parafarmaceutyków wynika tak¿e z okreœlonych tradycji i pielêgnowania kultury oraz to¿samoœci narodowej. Zamiast typowych suplementów diety mo¿na rozwijaæ produkcjê naturalnych surowców o cechach regionalnych, np. zielarskich, lub
pochodzenia zwierzêcego, np. wzbogaconych jaj, mleka itp.
Europejska Platforma Technologiczne “Food for Life”
Unia Europejska preferuje bardzo mocno to¿samoœæ regionaln¹, tym samym
wspiera rozwijanie produkcji ekologicznej oraz wszystkie formy naturalnej i nisko przetworzonej ¿ywnoœci. 5 lipca 2005 roku w Brukseli utworzono Europejsk¹
Platformê Technologiczn¹ „Food for Life” (¯ywnoœæ dla ¿ycia). Koncepcja przedmiotowej platformy obejmuje wdra¿anie prozdrowotnych produktów ¿ywnoœciowych, promowanie prozdrowotnych zmian w diecie i stylu ¿ycia z przes³aniem
poprawy zdrowia publicznego oraz jakoœci ¿ycia obywateli (Babuchowski 2005a,
2005b). To ogromnej wagi przedsiêwziêcie Unii Europejskiej ma swoje odzwierciedlenie w powszechnych trendach wskazuj¹cych na przyspieszenie rozwoju
i doskonalenia funkcjonowania gospodarki z jednoczesnym wzrostem jakoœci ¿ycia
wszystkich obywateli UE (Wawak i in. 2006, Bladeren 2006). Utworzenie Platformy winno przyczyniæ siê do wzrostu konkurencyjnoœci przemys³u rolno-spo¿ywczego UE, którego roczna produkcja waha siê w granicach 800 mld euro, co
stanowi ok. 15% wartoœci produkcji ca³ej UE, daj¹c jednoczeœnie 16 mln miejsc
pracy (Babuchowski 2005a, Bladeren 2006).
90
Kreowanie nowego stylu ¿ycia wœród obywateli Unii Europejskiej wynika
z faktu starzenia siê ludnoœci naszego kontynentu. Zak³ada siê, ¿e w 2030 roku
ponad 30% ludnoœci przekroczy wiek 60 lat, a konsekwencj¹ tego bêdzie utrzymanie tej wartoœci w roku 2050 lat, gdzie liczba osób w wieku ponad 80 lat
przekroczy równie¿ 30 % (Babuchowski 2005b). Powy¿szy fakt zobowi¹zuje
do szczególnych wysi³ków utworzenia unijnej polityki ¿ywieniowej w perspektywie na dalsze lata z myœl¹ o ochronie zdrowia obywateli, prowadz¹c¹ do
obni¿enia kosztów leczenia chorób metabolicznych powodowanych nieprawid³owym od¿ywianiem. G³ównym celem takiej polityki jest promowanie zdrowia poprzez zrównowa¿on¹ dietê oraz stosowanie naturalnych biologicznie
aktywnych substancji w ¿ywieniu. Istotnym zadaniem w tej sekwencji jest
ochrona konsumenta poprzez monitoring ³añcucha produkcji ¿ywnoœci, a tak¿e
stworzenia specjalnego programu edukacyjnego w trosce o zdrowie ka¿dego
obywatela.
Zasadnicze znaczenie w dzia³aniach Europejskiej Platformy Technologicznej „Food for Life” ma przemys³ rolno-spo¿ywczy zarówno w postaci du¿ych
holdingów jak i MŒP we wspó³pracy ze œrodowiskami naukowo-badawczymi.
Adresatami tej inicjatywy s¹ konsumenci i obywatele wspólnoty, którzy bêd¹
beneficjentami tego przedsiêwziêcia, s³u¿¹cemu doskonaleniu stylu ¿ycia. Jednak¿e bardzo wa¿nymi staj¹ siê ogniwa poœrednicz¹ce; takie jak oœrodki transferu i wdra¿ania technologii oraz przedstawiciele struktur finansowych, rz¹dowych i samorz¹dowych, a tak¿e organizacje spo³eczne i biznesowe (Chy³ek
2006). Za³o¿enia Platformy zostan¹ ziszczone, jeœli w wyniku twórczego wysi³ku nast¹pi poprawa istniej¹cych standardów jakoœciowych ¿ywnoœci z daleko zaawansowan¹ trosk¹ o zdrowie konsumentów i ich przysz³oœæ. Elementem
klamruj¹cym te dzia³ania musi byæ powszechna edukacja ¿ywieniowa, co zgodne
jest z za³o¿eniami Pilota¿owego Programu Rz¹dowego RP z 2005 roku „FORESIGHT” pod has³em „Zdrowie i ¿ycie”. Wœród 26 priorytetowych kierunków
badawczych, dwa pierwsze dotycz¹ wy³¹cznie problemów edukacyjnych, tj.
„powszechnej edukacji prozdrowotnej” i „programów ustawicznego kszta³towania œwiadomoœci ¿ywieniowej spo³eczeñstwa”. Jak z tego wynika polityka
pañstwa wraz z globaln¹ polityk¹ europejsk¹ k³ad¹ wielki nacisk na kszta³towanie œwiadomoœci ¿ywieniowej obywateli poprzez systemy edukacyjne.
Gospodarka oparta na wiedzy ma prze³o¿enie w czterech filarach, tj.: a)
produkcji wiedzy, g³ównie poprzez badania naukowe; b) przekazywaniu wiedzy poprzez edukacjê i procesy szkoleniowe; c) rozpowszechnianiu jej przy
u¿yciu technologii informacyjnych i komunikacyjnych oraz d) zastosowañ
wiedzy w procesach innowacyjnych.
Rozwój gospodarki opartej na wiedzy oraz spo³eczeñstwa wiedzy sprawiaj¹,
¿e uniwersytety musz¹ bardziej zaanga¿owaæ siê w ¿ycie spo³ecznoœci lokalnych.
Poza realizowaniem podstawowej misji tworzenia i jednostronnego przekazywania wiedzy, dzisiejsze uniwersytety bêd¹ stawaæ siê p³aszczyzn¹ doskonale-
91
nia wiedzy pod potrzeby konkurencyjnej gospodarki. Zatem wy¿sze uczelnie
mog¹ i musz¹ stawaæ siê miejscem dialogu i wymiany doœwiadczeñ w oparciu
o projekty badawcze o wysokim stopniu kreatywnoœci wskazuj¹ce na najbardziej
optymalne rozwi¹zania problemów gospodarczych.
Transfer wiedzy “high tech” z uniwersytetów do przemys³u musi wiêc w tym
nowoczesnym systemie odbywaæ siê z wykorzystaniem ogniw poœrednich.
Najodpowiedniejszymi do tego celu s¹ centra doskona³oœci, a przede wszystkim parki technologiczne, gdzie wiedza i wyniki badañ akademickich w formie
patentów i publikacji mog¹ byæ przekszta³cone w nowe produkty rynkowe
cechuj¹ce siê innowacyjnoœci¹ i konkurencyjnoœci¹.
Produkcja ¿ywnoœci wymaga wielobran¿owej i multiaspektowej wiedzy,
gdy¿ ¿ywnoœæ w swoim obszarze skupia trzy zasadnicze filary prawa europejskiego, tj.: zdrowie, bezpieczeñstwo i œrodowisko. St¹d w rozwi¹zaniach technologicznych oraz w dzia³aniach procesowych nie mo¿na stosowaæ prostych
zasad zarz¹dzania. Dlatego podejmuje siê ró¿ne dzia³ania s³u¿¹ce doskonaleniu tej sfery w s³u¿bie dla obywateli Europy. Jednym z wa¿niejszych dzia³añ
w tym zakresie jest Europejska Platforma Technologiczna „Food for Life”.
Adresatami tej inicjatywy s¹ konsumenci i obywatele wspólnoty, którzy bêd¹
beneficjentami tego przedsiêwziêcia, s³u¿¹cemu doskonaleniu stylu ¿ycia. Jednak¿e bardzo wa¿nymi staj¹ siê ogniwa poœrednicz¹ce; takie jak oœrodki transferu i wdra¿ania technologii oraz przedstawiciele struktur finansowych, rz¹dowych i samorz¹dowych, a tak¿e organizacje spo³eczne i biznesowe. Za³o¿enia
Platformy zostan¹ ziszczone, jeœli w wyniku twórczego wysi³ku nast¹pi poprawa istniej¹cych standardów jakoœciowych ¿ywnoœci z daleko zaawansowan¹
trosk¹ o zdrowie konsumentów i ich przysz³oœæ. Wa¿nymi elementami Europejskiej Platformy Technologicznej s¹ komunikacja, dzia³ania praktyczne oraz
transfer technologii (wiedzy), te zaœ elementy ³¹cz¹ siê z procesami badañ,
edukacji i innowacji. Taki w³aœnie uk³ad komponentów jest w obszarze najwiêkszych zainteresowañ Komisji Europejskiej.
Transfer wiedzy
Osi¹gniêcie powodzenia przedk³adanej wizji w zakresie produkcji ¿ywnoœci, nutracetyków i suplementów diety w oparciu o zasady foresight musi
uwzglêdniæ bezwarunkowo transfer wiedzy z krêgów nauki do gospodarki przy
sprzyjaj¹cych uk³adach politycznych.
Wieloletnia wspó³praca wroc³awskiego œrodowiska akademickiego nad
poszukiwaniem naturalnych substancji prozdrowotnych, biomedycznych, leczniczych, o wysokich walorach od¿ywczych, w tym suplementów diety, doprowadzi³a do opracowania wielu patentów, nowych technologii o wysokim poziomie innowacyjnoœci, które mog¹ s³u¿yæ budowaniu konkurencyjnych przedsiêwziêæ w s³u¿bie dla gospodarki Dolnego Œl¹ska. Realizowanie wspólnych
projektów Uniwersytetu Przyrodniczego we Wroc³awiu, Uniwersytetu Wroc³awskiego, Politechniki i Akademii Medycznej we Wroc³awiu jest dowodem inte-
92
gracji œrodowiska naukowego, a tak¿e wskazuje na interdyscyplinarnoœæ dzia³añ i daje gwarancjê na osi¹gniêcie sukcesu. Naturalnym w tym zakresie dzia³aniem jest tworzenie konsorcjów jednostek naukowych i gospodarczych. Aktualnie takimi przedsiêwziêciami powinny byæ klastry, które mog³yby przyspieszaæ transfer wiedzy do gospodarki. W listopadzie 2007 r. w oparciu o inicjatywê Wroc³awskiego Parku Technologicznego utworzono Klaster NUTRIBIOMED, w którego sk³ad wesz³o 20 podmiotów gospodarczych.
Generalnym za³o¿eniem dzia³añ tego klastra jest stworzenie warunków na
przetwarzanie naturalnych surowców pochodzenia roœlinnego, zwierzêcego i biotechnologicznego do celów nutraceutycznych biomedycznych i farmaceutycznych. W pierwszej kolejnoœci przewiduje siê zaanga¿owanie w wykorzystaniu
surowca jajczarskiego, jako jednego z najdoskonalszych Ÿróde³ substancji bioaktywnych, nastêpnie siary i mleka. W dalszej kolejnoœci surowce pochodzenia
roœlinnego i biotechnologicznego.
Dzia³ania dot. zastosowañ wysokich technologii w izolacji bioaktywnych
sk³adników z surowców pochodzenia zwierzêcego(w tym z jaj) i roœlinnego oraz
biotechnologicznych dla celów medycznych i ¿ywieniowych by³y zaplanowane
w Dolnoœl¹skiej Strategii RIS, jako element podnoszenia innowacyjnoœci i konkurencyjnoœci regionu, co w pe³ni odpowiada przyjêtym za³o¿eniom w projekcie klastra. Nale¿y równie¿ dodaæ, ¿e tematyka proponowanego projektu jest
kompatybilna z opracowanym przez Ministerstwo Nauki i Informatyzacji Pilota¿owym Projektem Foresight w polu badawczym „Zdrowie i ¿ycie” w priorytecie badawczym nr 15. „Doskonalenie ¿ywnoœci i ¿ywienia w aspekcie ich
znaczenia dla ochrony zdrowia ludzi i zwierz¹t z uwzglêdnieniem biologicznie
aktywnych substancji pochodzenia zwierzêcego”.
Dzia³ania w najbli¿szej perspektywie
Nale¿y podj¹æ aktywne dzia³ania na rzecz zdynamizowania gospodarki
¿ywnoœciowej Dolnego Œl¹ska. W zwi¹zku z tym, ¿e w sferze przetwórstwa
¿ywnoœci funkcjonuje oko³o 2000 podmiotów i ¿e dominuj¹ firmy ma³e, niezbêdnym dzia³aniem jest stworzenie systemu doradztwa i pomoc tym firmom
w zakresie prawnym, finansowym i technologicznym, jak te¿ pomoc w nawi¹zaniu wspó³pracy i w tworzeniu szeroko pojêtych zwi¹zków producentów np.
grup marketingowych, organizacji bran¿owych, itd.
Istotnym ogniwem gospodarki ¿ywnoœciowej regionu powinno staæ siê
Dolnoœl¹skie Centrum Hurtu Rolno-Spo¿ywczego S.A. (DCHRS), bowiem
spó³ka ta ci¹gle nie odgrywa zak³adanej roli centrum obrotu towarowego ¿ywnoœci¹, edukacji rynkowej i informacji o cenach, standardach jakoœciowych,
normach handlowych, etc. Nale¿y tez rozwa¿yæ mo¿liwoœæ rozszerzenia dzia³ania DCHRS o wspó³pracê z zagranicznymi rynkami hurtowymi i udzia³ w organizacji wymiany regionalnej.
W³adze regionu powinny te¿ stymulowaæ dzia³anie tych sektorów, które
ulegaj¹ sta³ej marginalizacji, a ich produkcja kszta³tuje siê znacznie poni¿ej
93
zapotrzebowania regionu. Dotyczy to g³ównie mleczarstwa, sektora miêsnego
i owocowo-warzywnego. Sterowanie gospodark¹ ¿ywnoœciow¹ regionu wymaga jednak stworzenia, w powi¹zaniu z Urzêdem Statystycznym we Wroc³awiu,
bazy danych, która umo¿liwi podejmowanie decyzji w tym zakresie.
Nadal jednak szczególnej uwagi wymaga koniecznoœæ przeprowadzania akcji
informacyjnych i edukacyjnych wœród przedsiêbiorców (g³ównie ma³ych i œrednich firm), dotycz¹ce regulacji i zasad obowi¹zuj¹cych na Jednolitym Rynku UE.
Dla wielu przedsiêbiorców nowo tworzone przepisy krajowe i unijne nie s¹
znane, co wp³ywa na obni¿enie jakoœci produktów, tym samym zdolnoœci konkurowania na wspólnym rynku, braki widoczne s¹ w zakresie, np. znakowania
produktów, niedostatecznej iloœci odpowiedniego sprzêtu oraz szkoleñ dla
specjalistów w danych dziedzinach.
Wydaje siê koniecznym zdynamizowaæ wspó³pracê administracji samorz¹dowej ze œrodowiskami akademickimi i z przedsiêbiorcami na rzecz rozwoju
przedsiêbiorczoœci i konkurencyjnoœci w województwie dolnoœl¹skim. Efektem
tej aktywnoœci powinno byæ kreowanie nowych przedsiêbiorstw biotechnologicznych tworz¹cych systemy klastrów wysokich technologii i w konsekwencji
oryginalnych produktów regionalnych, które powinny staæ siê przyczynkiem
powstania nowych marek w naszym regionie.
W celu zrealizowania zamierzeñ i osi¹gniêcia sukcesu ekonomicznego,
naukowego i medialnego w obszarze innowacyjnoœci i konkurencyjnoœci nale¿y na bazie utworzonego ju¿ Klastra NUTRIBIOMED zwiêkszyæ aktywnoœæ na
rzecz tworzenia i rozwijania firm biotechnologicznych. Jednoczeœnie nale¿y
podj¹æ dzia³ania w kierunku tworzenia nowych klastrów, konsorcjów, zrzeszeñ
itp. Nowe formy organizacji musz¹ sprzyjaæ dzia³aniom rozwoju regionalnego
w zakresie agrobiznesu, ze szczególnym uwzglêdnieniem produktów konkurencyjnych, m.in. regionalnych, ekologicznych, bioenergetycznych, folklorystycznych. Dzia³ania takie powinny byæ równie¿ nakierowane na w³¹czenia ich do
Europejskiej Platformy Technologicznej „Food for Life”.
Klaster o nazwie „NUTRIBIOMED” zajmuj¹cy siê technologiami biomedycznymi i suplementów diety, utrwalaniem ¿ywnoœci oraz systemami bioopakowañ, ma swoje centrum we Wroc³awskim Parku Technologicznym. Wspó³praca obejmuje producentów i operatorów biznesu ¿ywnoœciowego oraz farmaceutycznego w d¹¿eniu do racjonalnego i efektywnego wykorzystania odpowiednich œrodków wspomagaj¹cych z Unii Europejskiej. Klaster ten powinien staæ
siê wzorcem do naœladowania i tworzenia kolejnych jednostek gospodarczych
o wysokiej konkurencyjnoœci.
Literatura
1. Anonim, 2003: The role of the universities in the Europe of knowledge. Communication from
the Commission. Academic Forum Wroc³aw University of Technology. (Materia³y na Forum
Akademickim) 22–23.05.2003.
2. Babuchowski A., 2005a: ¯ywnoœæ dla ¿ycia. Bezpieczeñstwo i Higiena ¯ywnoœci, 9, 26, 10–13.
94
3. Babuchowski A., 2005b: ¯ywnoœæ i zdrowie. Bezpieczeñstwo i Higiena ¯ywnoœci, 10,27, 20–22.
4. Bladeren P., 2006: European Technology Platform (EPT) Ford for Life. Stakeholders Strategic Research Agenda.
5. Chy³ek E., 2006: Dzia³ania i procesy stymuluj¹ce rozwój standardów jakoœciowych ¿ywnoœci – Platforma Technologiczna „¯ywnoœæ dla ¿ycia”. Materia³y Ministerstwa Rolnictwa
i Rozwoju Wsi. Warszawa.
6. Dumoulin E., 2004: Trends in food science education in Europe. J. Food Science, 69, 3, CRH
98–99.
7. Halpern D., Hakel M. 2003: Applying the science of learning to the university and beyond.
Change 35, 4, 36–40.
8. Hartel R. 2004: Making the transition to outcomes-based instruction. J. Food Science 69,3,
CRH 96,97
9. Kutkowska B., Parylak D., Patkowska-Soko³a B., Kordas L., Diagnoza stanu i kierunki
rozwoju rolnictwa na Dolnym Œl¹sku. Materia³y Dolnoœl¹skiego Centrum Studiów Regionalnych. Wroc³aw 2007.
10. Purslow P. 2004: Shared graduate student education by international networking. J. Food
Science 69, 3, CRH 100–101.
11. Szybiga K. Trtziszka T., Jarmoluk A., Procesy przemian w przetwórstwie surowców rolnych
na Dolnym Œl¹sku. Materia³y Konferencji Dolnoœl¹skiego Centrum Studiów Regionalnych.
Wroc³aw 26.10.2007
12. Trziszka T. 2006: Alexander von Humboldt’s ideas in the European system of higher education with special reference to food science. VIP-Conference in MKU Toruñ, 9–11.03.2006.
13. Trziszka T., Chrzanowska J., 2007: Present trends in the European system of higher education in the aspect of high technology in the field of food. Polish J. Food Nutr. Sci.2007.
14. Trziszka T., Szybiga K., Jarmoluk A., 2007: Procesy przemian w przetwórstwie surowców
rolnych po roku 1989.
15. Urz¹d Marsza³kowski, 2005, Strategia rozwoju województwa dolnoœl¹skiego do 2020 roku.
16. Van der Spiegel M., Luning P.A., Ziggers G.,W., Jongen W.,M.,F., 2004: Evaluation of
performance measurement instruments on their use for food quality systems. Critical Reviews
in Food Science and Nutrition, 44, 501–512.
17. Wawak T., Recha M., Modliñski W., Majterski J., 2006: Edukacja spojrzenie w przysz³oœæ.
Problemy Jakoœci,1, 5–8.
18. ¯echa³ko A., 2006: Edukacyjny program ¿ywieniowy dla m³odzie¿y. Materia³y Zak³adu
¯ywienia Cz³owieka Akademii Rolniczej we Wroc³awiu.
Konkluzje
Po³o¿enie geograficzne Dolnego Œl¹ska w centrum Europy w obszarze
dynamicznych przemian gospodarczych oraz bliskoœci zurbanizowanych centrów
przemys³owych stwarza specyficzny klimat dla rozwoju infrastruktury przestrzennej oraz rozwoju nowoczesnego przemys³u rolno-spo¿ywczego i biotechnologicznego.
Województwo dolnoœl¹skie powinno jako priorytet w segmencie agrobiznesu
postawiæ na budowanie nowoczesnej prozdrowotnej polityki regionalnej i tworzenie marki regionu dla okreœlonych grup produktów, w tym m.in. spo¿ywczych,
biotechnologicznych i biomedycznych.
Korzystaj¹c z przyjêtego podzia³u w strategii województwa na 5 regionów
nale¿a³oby dostosowaæ odpowiednie dzia³ania do tych obszarów. Przyk³adowo
region podgórski powinien byæ miejscem ekologicznej produkcji zwierzêcej
z mo¿liwoœci¹ rozwoju gospodarstw agroturystycznych i rozwoju ma³ych
95
przetwórni ¿ywnoœci w aspekcie tradycyjnym. Region wzd³u¿ Odry, gdzie s¹
zlokalizowane najlepsze gleby winien rozwijaæ intensywn¹ produkcjê zbó¿
i okopowych z nastawieniem na ich przetwórstwo. Pozosta³e regiony mog¹ nastawiaæ siê na specjalistyczne produkcje regionalne ekologiczne i markowe, np.:
produkty z Doliny Baryczy, czy te¿ Borów Dolnoœl¹skich.
Celowym bêdzie tworzenie klastrów jako konsorcjów w ró¿nych bran¿ach
surowców roœlinnych i zwierzêcych, w tym tak¿e z nastawieniem na produkty
naturalne do celów biomedycznych, biotechnologicznych oraz nowej generacji
suplementów diety. Ten kierunek dzia³añ powinien wylansowaæ now¹ formu³ê
na rzecz rozwoju marki regionu.
W prognozowanej polityce gospodarki ¿ywnoœciowej województwa nale¿y
œledziæ aktualne trendy œwiatowe i europejskie. Bardzo wa¿nym zagadnieniem
jest innowacyjnoœæ, w tym produkcja ¿ywnoœci projektowanej z uwzglêdnieniem
metod naturalnych jak równie¿ modyfikacji, m.in. genetycznych. Województwo
dolnoœl¹skie maj¹c zaplecze naukowo-badawcze oraz wysoki potencja³ intelektualny musi uczestniczyæ w rozwoju gospodarki konkurencyjnej w d¹¿eniu do
stworzenia silnych w³asnych jednostek gospodarczych funkcjonuj¹cych w agrobiznesie, powi¹zanych z jednej strony z nowoczesnymi technologiami, a z drugiej z ekologi¹ i profilaktyk¹ medyczn¹.
W ramach programu „Foresight 2020” dla województwa dolnoœl¹skiego
nale¿a³oby uwzglêdniæ szeroki pakiet dzia³añ, które z jednej strony musz¹
nadrobiæ zapóŸnienia z lat 90., a z drugiej strony poprzez innowacje stworzyæ
nowy wizerunek agrobiznesu, zatem nale¿y:
1. Stworzyæ system doradztwa i pomocy ma³ym i œrednim firmom (jest ich ok.
2000 na Dolnym Œl¹sku) w zakresie prawnym, finansowym i technologicznym, jak te¿ pomoc w nawi¹zaniu wspó³pracy w zakresie tworzenia zwi¹zków producentów, grup marketingowych, organizacji bran¿owych, konsorcjów, klastrów itd.
2. Rozwin¹æ system sieci informacyjnych w agrobiznesie, aby stworzyæ podstawy racjonalnego zarz¹dzania zasobami oraz komunikowania siê pomiêdzy
bran¿ami gospodarki i administracj¹ regionaln¹. System taki u³atwi dzia³ania innowacyjne, rozwinie przedsiêbiorczoœæ i konkurencyjnoœæ.
3. Stworzyæ systemy edukacyjne transferu wiedzy na rzecz przyspieszenia
rozwoju g³ównie ma³ych i œrednich firm. Dla wielu przedsiêbiorców nowo
tworzone przepisy krajowe i unijne nie s¹ znane, co wp³ywa na obni¿enie
jakoœci produktów, tym samym zdolnoœci konkurowania na wspólnym rynku. Braki widoczne s¹ w zakresie, np. znakowania produktów, niedostatecznej iloœci odpowiedniego sprzêtu oraz szkoleñ dla specjalistów w danych
dziedzinach. Dlatego te¿ wa¿nym jest nie tylko szkolenie stacjonarne (kursy, studia podyplomowe), ale tak¿e rozwój systemu e-learningowego.
4. Wykorzystaæ potencja³ Dolnoœl¹skiego Centrum Hurtu Rolno-Spo¿ywczego S.A. (DCHRS), które winno byæ istotnym ogniwem gospodarki ¿yw-
96
noœciowej regionu. Spó³ka ta ci¹gle nie odgrywa zak³adanej roli centrum
obrotu towarowego ¿ywnoœci¹, edukacji rynkowej i informacji o cenach,
standardach jakoœciowych, normach handlowych, itd. Nale¿y tez rozwa¿yæ
mo¿liwoœæ rozszerzenia dzia³ania DCHRS o wspó³pracê z zagranicznymi
rynkami hurtowymi.
5. Zdynamizowaæ wspó³pracê administracji samorz¹dowej ze œrodowiskami
akademickimi i z przedsiêbiorcami na rzecz rozwoju przedsiêbiorczoœci
i konkurencyjnoœci w województwie dolnoœl¹skim. Efektem tej aktywnoœci
powinno byæ kreowanie nowych przedsiêbiorstw biotechnologicznych tworz¹cych systemy klastrów wysokich technologii i w konsekwencji oryginalnych produktów tradycyjnych, regionalnych, nutraceutycznych, biomedycznych, które powinny staæ siê przyczynkiem powstania nowych marek w naszym regionie. W tym zakresie nale¿y doceniæ z jednej strony istnienie
wa¿nych jednostek naukowych, takich jak Instytut Immunologii i Terapii
Doœwiadczalnej PAN, wydzia³y i kierunki biotechnologii na trzech uczelniach, a z drugiej strony nowo rozwijaj¹ce siê firmy biotechnologiczne i farmaceutyczne, np. Finepharm, czy istniej¹ca Hasko Lek.
6. W³adze regionu powinny te¿ stymulowaæ dzia³anie tych sektorów, które
ulegaj¹ sta³ej marginalizacji, a ich produkcja kszta³tuje siê znacznie poni¿ej
zapotrzebowania regionu. Dotyczy to g³ównie mleczarstwa, sektora miêsnego i owocowo-warzywnego. Szczególnej troski wymaga:
– intensyfikacja produkcji zbó¿, owoców i warzyw z jednoczesnym rozwojem przetwórstwa,
– rozwiniêcie produkcji drobiarskiej i jajczarskiej oraz rozwijanie przemys³u przetwórczego, w tym specjalistycznego, zw³aszcza w bran¿y jajczarskiej,
– rozwiniêcie hodowli byd³a miêsnego oraz owiec w obszarach podgórskich
z nastawieniem na wytwarzanie produktów regionalnych.
Sterowanie gospodark¹ ¿ywnoœciow¹ regionu wymaga jednak stworzenia,
w powi¹zaniu z Urzêdem Statystycznym we Wroc³awiu, bazy danych oraz
w³¹czenia tego w wy¿ej sugerowany system informatyczny.
7. Podj¹æ dzia³ania na rzecz rozwoju i promowania nowych kierunków w agrobiznesie, w tym m.in. produkcjê roœlin energetycznych (buraki, roœliny oleiste, i inne), produkcjê ¿ywnoœci projektowanej dla celów biomedycznych,
biotechnologicznych, a tak¿e parafarmaceutycznych. W tym zakresie Uczelnie i instytuty naukowe Wroc³awia musz¹ wykazaæ inicjatywê.
97
energii konwencjonalnych
Dr hab. in¿. Zdzis³aw Szalbierz*
I. Wstêp
Celem niniejszego opracowania, realizowanego w ramach projektu „Koordynacja i Wdra¿anie Dolnoœl¹skiej Strategii Innowacyjnej”, jest przedstawienie mo¿liwoœci rozwojowych Regionu w aspekcie kreowania i wdra¿ania szeroko rozumianych innowacji w obszarze techniki, technologii, ekonomii i procesów zarz¹dzania w sektorze energetycznym. Tak okreœlony cel wymaga przeprowadzenia badañ w dwóch autonomicznych obszarach. Pierwszy z nich obejmuje identyfikacjê oraz analizê renomowanych prognoz w zakresie rozwoju
nauki i technologii, przygotowanych przez wyspecjalizowane instytucje przede
wszystkim europejskie, amerykañskie i japoñskie. Jest to niezbêdne do wyznaczenia „miêdzynarodowego” punktu odniesienia dla przysz³ych ewentualnych
przedsiêwziêæ podejmowanych na Dolnym Œl¹sku. Drugi z obszarów obejmuje
analizê potencja³u energetycznego Dolnego Œl¹ska w zakresie Ÿróde³ energii.
W jego ramach podjêto próbê sformu³owania diagnozy stanu energetyki Regionu
oraz opracowania rekomendacji dla okreœlonych kierunków prac badawczych
stosowanych, rozwojowych i wdro¿eniowych systemu wdra¿ania innowacji
w zakresie konwencjonalnych Ÿróde³ energii.
Strukturê pracy dostosowano do celu i zakresu badañ, wyró¿niaj¹c jej cztery
zasadnicze czêœci. W pierwszej przedstawiono kierunki rozwoju sektora
energetycznego w kontekœcie norm prawnych i wytycznych Unii Europejskiej.
W drugiej dokonano identyfikacji i analizy prognoz technologicznych („feresight–ów”) z ostatnich czterech lat, zwi¹zanych z rozwojem techniki i technologii w zakresie wytwarzania, magazynowania, przesy³ania oraz dystrybucji energii. W czêœci trzeciej przestawiono potencja³ energetyczny Dolnego Œl¹ska
w obszarze konwencjonalnej energii wed³ug stanu na koniec 2005 roku.
W czwartej, ostatniej zaproponowano rekomendacje dla kierunków rozwoju
techniki i technologii.
Kierunki rozwoju sektora energetycznego – wytyczne i kluczowe dokumenty
Restrukturyzacja sektora energetyki w ostatnich dwudziestu latach skierowana jest na poszukiwanie dynamicznej równowagi pomiêdzy mechanizmami
rynkowymi i regulacj¹ uto¿samian¹ z dzia³aniami pañstwa. Nie kwestionuje siê
rola rynku jako skutecznego narzêdzia optymalizacji krótkoterminowej w warunkach nadmiaru zasobów. Uznaje siê jednak, ¿e w horyzontach d³ugoterminowych, w³aœciwych planowaniu strategicznemu, mechanizmy konkuren* Instytut Organizacji i Zarz¹dzania Politechniki Wroc³awskiej
98
cyjnoœci mog¹ nie prowadziæ do po¿¹danych rezultatów. Zadaniem pañstwa,
którego prerogatywy czêsto przenoszone s¹ na organizacje ponadnarodowe, jest
tworzenie ram prawnych funkcjonowania rynku i formu³owanie polityki energetycznej [23]. Priorytety tej polityki, okreœlone czêsto jako cele strategiczne
pañstwa, sprowadzaj¹ siê do nastêpuj¹cej triady [13,14,18]:
1. Minimalizacja cen energii prowadz¹ca do zwiêkszenia konkurencyjnoœci gospodarki.
2. Minimalizacja negatywnych skutków dzia³alnoœci przedsiêbiorstw sektora
energetyki dla œrodowiska.
3. Zapewnienie po¿¹danego poziomu bezpieczeñstwa dostaw energii.
Liczne dokumenty Komisji Europejskiej umo¿liwiaj¹ realizacjê celów strategicznych UE na drodze osi¹gania celów cz¹stkowych. Zasadniczy trzon regulacji, zw³aszcza w zakresie sektora elektroenergetycznego i gazownictwa,
stanowi¹ dyrektywy.
Podstawowe znaczenie w zakresie innowacji i bezpieczeñstwa ma dokument
„Europejska polityka energetyczna” [13], og³oszony w ramach Pakietu energetycznego. PóŸniejszy dokument tej rangi – „Zielona Ksiêga” z roku 2006
– rozszerza dyskusjê sygnalizuj¹c jako obszar zainteresowañ strategiê na rzecz
zrównowa¿onej, konkurencyjnej i bezpiecznej energii [15].
Polityka energetyczna Unii opiera siê na trzech zasadniczych celach: pewnoœæ dostaw, bezpieczeñstwo i ochrona œrodowiska orz innowacyjnoœæ. Istotnym
elementem raportu jest sformu³owanie priorytetów do harmonijnego rozwoju
polityk w zakresie energii i transportu. Dokument podkreœla, ¿e mimo stworzenia na szczeblu Wspólnoty spójnych i konkretnych ram polityki energetycznej,
konieczne jest ich przetransponowanie na poziom regulacji prawnych pañstw
cz³onkowskich.
Europa nie da³a pe³nych podstaw do utworzenia efektywnych i konkurencyjnych wewnêtrznych rynków energii. St¹d te¿ rezultatem podjêtych wspólnych
dzia³añ by³ tzw. pakiet energetyczny („The Energy Package”) z 10 stycznia
2007 r. [13]. Jego podstawowe zasady uzyska³y aprobatê polityczn¹ w marcu
2007 roku na szczycie przywódców krajów unijnych. W tabeli 1 przestawiono
w syntetycznym zapisie ustalenia zawarte w poszczególnych dokumentach UE
dotycz¹ce rozwoju systemów energetycznych. Obecnie promowana polityka
energetyczna opiera siê na czterech filarach, a mianowicie: zrównowa¿eniu
rozwoju, konkurencyjnoœci, bezpieczeñstwie dostaw i innowacyjnoœci. Aby
to osi¹gn¹æ, nale¿y uwzglêdniæ piêæ czynników, tzw. „kamieni milowych” („keystones”), a wiêc [14]:
• uwolnienie potencja³u efektywnoœci energetycznej,
• wdro¿enie w systemach elektroenergetycznych technologii o niskich emisjach
CO2 z wykorzystaniem wszelkich dostêpnych opcji,
• inteligentn¹ elektryfikacjê gospodarki,
• globaln¹ wspó³pracê przy rozwi¹zywaniu globalnych problemów.
99
II. Wytyczne dla polskiego sektora energetycznego
Rozwa¿ania o systemach zaopatrzenia w energiê, uwzglêdniaj¹ce ewolucjê
otoczenia technicznego, regulacyjnego, finansowego i ochrony œrodowiska, daj¹
siê sprowadziæ do nastêpuj¹cych wniosków ogólnych, aktualnych zarówno
w skali globalnej (np. kraju), jak i lokalnej (np. regionu):
1. Przemys³ energetyczny wymaga inwestycji w zakresie wytwarzania, przesy³u
i rozdzia³u energii elektrycznej w nastêpnych dziesiêcioleciach, które umo¿liwi¹ uruchamianie systemów zaopatrzenia w energiê o niskich emisjach wêgla oraz zapewni¹ pokrycie wzrostu zapotrzebowania w sposób konkurencyjny i bezpieczny. Stabilny klimat inwestycyjny, oparty na d³ugoterminowych,
spójnych podstawach prawnych w sposób zasadniczy warunkuje szansê stworzenia przysz³oœciowego systemu energetycznego o niskiej emisji wêgla.
2. Kluczowym czynnikiem w walce ze zmianami klimatycznymi jest postêp
technologiczny.
3. W celu zapewnienia bezpieczeñstwa energetycznego oraz znacz¹cego zmniejszenia emisji w sektorze elektroenergetyki, konieczne jest rozwa¿enie wszystkich dostêpnych opcji podejœcia do tego problemu. Wszelkie formy generacji energii elektrycznej, ³¹cznie z czystym wêglem, energi¹ j¹drow¹, gazem i wszystkimi rodzajami odnawialnych Ÿróde³ energii (OZE), winny odgrywaæ stosown¹ rolê w pokrywaniu zapotrzebowania na energiê elektryczn¹.
Nie istnieje rozwi¹zanie uniwersalne, a optymalna struktura paliwowa powinna byæ odbiciem lokalnie dostêpnych zasobów.
4. Efektywnoœæ energetyczna powinna byæ jednym z kamieni milowych polityki energetycznej. Synergia pomiêdzy niskoemisyjn¹ generacj¹ i efektywnymi technologiami popytowymi winna zostaæ wykorzystana w pe³ni.
5. Niezbêdne jest spójne z filozofi¹ gospodarki rynkowej rozwi¹zanie zapewniaj¹ce dostarczenie efektywnych ekonomicznie œrodków redukcji emisji
gazów cieplarnianych ustalaj¹cych wartoœæ d³ugoterminowej redukcji wêgla
w sposób unikaj¹cy skrajnoœci, nieszkodz¹cy lokalnym gospodarkom i stymuluj¹cy przysz³e inwestycje przy zero– lub niskoemisyjnych technologiach
i procesach.
6. Politycy i przemys³ winni zwiêkszyæ wsparcie i fundusze na badania, rozwój,
dzia³ania demonstracyjne i rozpowszechnienie oraz aktywnie promowaæ
w zachowaniach konsumenckich, produkty i us³ugi przyjazne dla œrodowiska,
co przyczyniæ siê powinno do redukcji emisji gazów cieplarnianych.
7. Wszelkie Ÿród³a emisji gazów cieplarnianych oraz sektory gospodarki
(³¹cznie z transportem, przemys³em i odbiorcami komunalno-bytowymi)
musz¹ uczestniczyæ w uczciwy, proporcjonalny i profesjonalny sposób w globalnej walce ze zmianami klimatu.
Wnioski te s¹ wa¿nym wskazaniem tak¿e przy podejmowaniu dzia³añ
w pilnym i wa¿nym zadaniu rekonstrukcji polskiego sektora elektroenergetycznego. Warto tu zaznaczyæ, i¿ nierealistyczny postulat d¹¿enia do optymalnoœci
100
(nie definiuj¹c przy tym jej kryteriów) zast¹piæ mo¿na poszukiwaniem rozwi¹zañ efektywnych z punktu widzenia ekonomicznego, energetycznego i œrodowiskowego.
III. Kierunki rozwoju technologii energetycznych
Podstaw¹ opracowania trafnych prognoz jest ustalenie okreœlonych hipotez
w wybranej dziedzinie, w tym przypadku w zakresie analizy potencja³u rozwojowego regionu Dolnego Œl¹ska. U podstaw formu³owania zbioru takich hipotez jest
zestaw rozpatrywany w poprzednich badaniach prognostycznych; okreœlenie istotnych potrzeb spo³ecznych i gospodarczych, w tym problemów z zakresu ochrony
œrodowiska i ochrony zdrowia; wykaz osi¹gniêæ z zakresu badañ o charakterze
podstawowym, które staæ siê mog¹ podstaw¹ opracowania nowych technologii,
i w koñcu rozwi¹zania techniczne, zastosowane po raz pierwszy w innych krajach
i postrzegane jako innowacyjne w zakresie okreœlonych procesów technicznych.
Wybrane prognozy technologii energetycznych
Ostatnim dokumentem, og³oszonym przez Komisjê Wspólnot Europejskich,
jest wspomniany ju¿ tzw. Pakiet Energetyczny (The Energy Package [24]).
Przedstawia on strategiczny plan w zakresie energetyki jako: „wizjê Europy,
posiadaj¹c¹ dobrze prosperuj¹c¹ i zrównowa¿on¹ gospodarkê energetyczn¹,
która wykorzystuje mo¿liwoœci kryj¹ce siê za zagro¿eniem zmian klimatycznych
i globalizacji oraz wysuwa siê na pozycjê œwiatowego lidera ze swoim portfelem czystych, wydajnych i niskoemisyjnych technologii energetycznych. Plan
w dziedzinie technologii musi jednoczeœnie byæ ambitny, okreœliæ jasne cele oraz
dok³adne plany i etapy ich realizacji oraz lepsz¹ koordynacjê dzia³añ w tym zakresie”[2]. Pakiet energetyczny zawiera nowe zadania dla pañstw cz³onkowskich
Wspólnoty Europejskiej w dziedzinie zaopatrzenia w energiê, pokazuje tak¿e
kierunki rozwoju techniki i technologii. Po akceptacji przez Radê Europejsk¹
i Parlament Europejski pakiet ten ma stanowiæ podstawê nowej polityki energetycznej Unii Europejskiej. W jej ramach maj¹ byæ w nastêpnej kolejnoœci podjête dzia³ania w obszarze legislacyjnym i administracyjnym. Tê now¹ politykê
energetyczn¹ Unii Europejskiej opisuje siê has³em 3 x 20%, a odnosi siê ona
do trzech celów, a mianowicie:
1. Na pierwszym miejscu listy propozycji, o zaakceptowanie których Komisja
zwraca siê do Rady i Parlamentu, jest cel prowadz¹cy do zredukowania przez
Uniê najpóŸniej do 2020 roku emisji gazów cieplarnianych o co najmniej
20% w odniesieniu do poziomu z 1990 roku. Jest on bardzo ambitny i wymagaæ bêdzie z pewnoœci¹ opracowania i wdro¿enia kosztownych instalacji
oraz zapewnienia mo¿liwoœci sprawnego magazynowania CO2 we wszystkich
nowych jednostkach wytwórczych spalaj¹cych paliwa organiczne kopalne,
a przede wszystkim wêgiel kamienny i brunatny. Dla Polski realizacja postulatu, zawartego w tej propozycji, to bardzo du¿e wyzwanie, zw³aszcza
w kontekœcie dekapitalizacji technicznej i ekonomicznej wielu elektrowni.
101
2. Druga propozycja (cel) analizowanego Pakietu to zwiêkszenie efektywnoœci
zu¿ycia energii pierwotnej do 2020 roku o 20% w stosunku do planu dzia³añ,
który by³ podstaw¹ do wydania tzw. dyrektywy efektywnoœciowej 2006/32/WE.
Powinno to przynieœæ efekt w postaci 30% redukcji zu¿ycia energii finalnej
w tym okresie œrednio dla Unii w odniesieniu do obecnego poziomu. Warto
w tym miejscu przypomnieæ, ¿e wspomniana dyrektywa 2006/32/WE zobowi¹zuje pañstwa cz³onkowskie do mniejszego zu¿ycia energii o 9% w ci¹gu 10
lat po wejœciu jej w ¿ycie. Wydaje siê, ¿e dla Polski nie powinno byæ to
szczególnie du¿ym wyzwaniem, poniewa¿ wci¹¿ jeszcze mo¿emy korzystaæ
z „rezerwy transformacji” w zwi¹zku z relatywnie nisk¹ sprawnoœci¹ instalacji energetycznych budowanych w latach ’70 i ’80–tych ubieg³ego wieku.
3. Trzeci przyjêty cel w pakiecie ma tak¿e charakter indykatywny i oznacza
osi¹gniêcie do 2020 roku 20% udzia³u energii odnawialnej w ca³kowitym
zu¿yciu energii oraz co najmniej 10% udzia³u biopaliw w ca³kowitym ich
zu¿yciu w transporcie. Jednoczeœnie wnosi siê o upowa¿nienie do przygotowania nowej dyrektywy, ustanawiaj¹ce nowe cele w tym zakresie dla pañstw
cz³onkowskich. W dokumentach pakietu sygnalizuje siê jednoczeœnie zagro¿enie uzyskania 12% udzia³u energii odnawialnej w ca³kowitym zu¿yciu
energii w 2010 roku (co by³o celem indykatywnym dla Unii, ustalonym
w 1997 roku) [7,8].
Koncepcja 3x20% w odniesieniu do rozwoju technologii energetycznych
oraz kreowania i wdra¿ania innowacji mo¿e mieæ szczególnie istotne znaczenie. Jeœli bowiem uznaæ, ¿e zawarte w niej kierunki rozwoju technicznego,
ekonomicznego s¹ w³aœciwe oraz akceptowane politycznie i spo³ecznie, to mog¹
staæ siê wa¿nymi punktami odniesienia dla prowadzonych badañ od podstawowych, poprzez stosowane i rozwojowe na wdro¿eniach skoñczywszy.
IV. Scenariusze przysz³oœci energetycznej
Istotn¹ rolê w kszta³towaniu siê pogl¹dów na temat przewidywalnych œcie¿ek rozwojowych sektora energetycznego odegra³y publikacje monograficzne
Œwiatowej Rady Energetycznej [4, 5, 8]. Ujêcie globalne i regionalne problemów energetycznych bazowa³o na przewidywaniach z horyzontem lat 2050
i 2100 (przy bazowym roku 1990) ujêtych w trzy zasadnicze przypadki ró¿ni¹ce siê tempem rozwoju gospodarczego, skutecznoœci¹ polityk proefektywnoœciowych, dostêpnoœci¹ zasobów energii, dynamik¹ postêpu technicznego, kosztami nowych technologii, restrykcyjnoœci¹ polityki w zakresie ochrony
œrodowiska oraz przewidywan¹ wartoœci¹ zapotrzebowania energii. Dla przypadków okreœlanych jako „wysoki wzrost” (A), „odniesienia” (B) i ekologiczno–j¹drowy (C) wyró¿niono dla: A trzy warianty (ró¿ni¹ce siê struktur¹ pierwotnych noœników energii) oraz dla C – dwa warianty zró¿nicowane rol¹ OZE
i energetyki j¹drowej. Uzyskano zatem ³¹cznie szeœæ scenariuszy (przy wspólnej historii z lat 1850–1990) – szeœæ œcie¿ek ewolucji do koñca XXI wieku. Przy
102
takim stopniu ogólnoœci, trudno jednak odnieœæ siê do realiów specyficznego
dla elektroenergetyki procesu rozwoju tego sektora.
Studium European Commission: Word Energy, Technology and Climate Policy Outlook, WETO 2030. Jakoœciowa zmianê w tym wzglêdzie przynosi istotny dokument UE [9], znany pod akronimem „WETO 2030”. Rozwa¿ania w perspektywie 2030 opcji technologicznych prowadz¹ do wyodrêbnienia czterech zasadniczych rozwi¹zañ [9,17];
1. Przypadek gazowy („gas cases”) przyjmuj¹cy zwiêkszon¹ dostêpnoœæ gazu
ziemnego i postêp w zakresie technik gazowo–parowych i ogniw paliwowych.
2. Przypadek wêglowy (coal cases”), charakteryzuj¹cy siê postêpem w zakresie spalania paliw sta³ych – tzw. czyste technologie wêglowe.
3. Przypadek j¹drowy („nuclear cases”) przyjmuj¹cy prze³om techniczny zarówno w zakresie kosztów, jak i bezpieczeñstwa w obszarze rektorów lekkowodnych oraz innych ewolucyjnych rozwi¹zañ.
4. Przepadek OZE („renewable cases”). Wariant ten k³adzie szczególny nacisk
na techniki wykorzystuj¹ce zasoby odnawialne, a mianowicie turbiny wiatrowe, zgazowanie biomasy, techniki solarne, ma³a hydroenergetykê i fotowoltanikê.
Scenariusze rozwoju elektroenergetyki obejmuj¹ w tym dokumencie trzy
projekcje:
• „zmianê paradygmatu” (Change of Paradigm),
• „wojnê paliw kopalnych” (Fossil Fuel Wars),
• „brniêcie przez pomost gazowy” (Mudding trough across the Gas Bridge) [9, 17].
Szczególn¹ rolê raport przypisuje ocenie niepewnoœci w zakresie zasobów
wêglowodorów (wyró¿niaj¹c scenariusze du¿ej i malej poda¿y), rozwoju technologii wytwarzania energii elektrycznej opartej na gazie, wêglu, paliwie rozczepialnym, OZE oraz wp³ywie emisji CO2. Dokonano równie¿ porównañ z trzema innymi projekcjami rozwoju œwiatowego sektora energii: przegl¹dem
(„Outlook”) Miêdzynarodowej Agencji Energii (ICA/OECD) z roku 2000, opracowania Œwiatowej Rady Energetycznej i Miêdzynarodowego Instytutu Stosowanych Analiz Systemowych (WEC/IIASA) oraz Departamentu USA (US DOE
2003). Dla elektroenergetyki analiza prowadzi do stwierdzeñ nastêpuj¹cych:
• wytwarzanie energii elektrycznej bêdzie stale wzrastaæ ze œredniorocznym
tempem 3%. Ponad po³owa produkcji w roku 2030 bêdzie pochodziæ z technologii, które pojawi³y siê w latach ’90–tych i póŸniej, takich jak cykl gazowo–parowy, zaawansowane technologie wêglowe i OZE. Udzia³ gazu ziemnego w wytwarzaniu energii elektrycznej bêdzie stale wzrastaæ w trzech zasadniczych regionach – Œrodkowy Wschód i Ameryka £aciñska – przy producentach gazu WNP, a udzia³ wêgla bêdzie zmniejszaæ siê we wszystkich
regionach za wyj¹tkiem Ameryki Pó³nocnej, gdzie przewiduje siê stabilizacjê,
oraz Azji (silny wzrost). Tempo rozwoju energetyki j¹drowej bêdzie ni¿sze
ni¿ wzrostu wytwarzania energii elektrycznej, a udzia³ w strukturze obni¿y
103
siê w roku 2030 do 10% rynku. OZE podwoi swój udzia³ z 2% w roku 2000
do 4% w roku 2030, przy zasadniczym wzroœcie roli energetyki wiatrowej.
• przyspieszony rozwój technologii wytwarzania energii elektrycznej spowoduje znacz¹ce zmiany w strukturze generacji, co szczególnie odbije siê na
koszach redukcji CO2. Uwzglêdniæ jednak nale¿y fakt, ¿e sektor elektroenergetyki odpowiada jedynie za 1/3 emisji gazu cieplarnianego.
Z analizowanych opracowañ wynika, ¿e nastêpne dziesiêciolecia musz¹
cechowaæ siê dalszym postêpem w tworzeniu i rozwijaniu struktur o zró¿nicowanych technologiach energetycznych („energy mix”): hydroenergetyki, innych
technologii wykorzystuj¹cych zasoby odnawialne, energetyki j¹drowej oraz
czystych technologii paliw kopalnych, ³¹cznie z technologiami przechwytywania i magazynowania CO2 (ang. Carbon Capture and Storage – CCS). Ka¿da
strategia eliminuj¹ca którykolwiek z elementów takiego zrównowa¿onego portfela opcji nie odniesie sukcesu w budowie efektywnego i zasadnego ekonomicznie niskowêglowego systemu elektroenergetyki. Kolejnym zadaniem jest inteligentna elektryfikacja gospodarki. Racjonalne wykorzystanie energii elektrycznej w gospodarce obejmuje dwa zasadnicze cele: polepszenie efektywnoœci
zarówno wykorzystania energii elektrycznej (efektywnoœæ popytowa), jak i jej
wytwarzania (efektywnoœæ pota¿owa) oraz aktywne rozwijanie synergii pomiêdzy dostaw¹ niskoemisyjnej energii elektrycznej i wysokoefektywnymi technologiami u¿ytkowania tej energii. Proces ten musi ulec przyspieszeniu dla wielu
przemys³owych i komercyjnych zastosowañ oraz w transporcie publicznym.
Szczególnie skutecznie dzia³ania s¹ po¿¹dane w dwóch sektorach, gdzie wykorzystanie energii elektrycznej prowadzi do istotnego postêpu w kategoriach efektywnoœci energetycznej, redukcji emisji CO2 oraz zmniejszenia zale¿noœci od
wêglowodorowych paliw kopalnych. S¹ to: ogrzewanie/ch³odzenie z zastosowaniem pomp ciep³a oraz transport drogowy z napêdem hybrydowym [17,18,24].
Zwraca siê du¿¹ uwagê na spójnoœæ podejœcia rynkowego. Korzyœci stosowania zarówno istniej¹cych, jak i powstaj¹cych technologii po stronie popytowej
i poda¿owej s¹ zawsze weryfikowane przez praktykê. Sk³ania to do stosowania
spójnej strategii rozpowszechniania, zorientowanej na szerokie wdro¿enie technologii istniej¹cych i g³êbok¹ penetracjê biznesow¹ nowych technologii na
drodze realizacji programów badawczo-wdro¿eniowych, programów demonstracyjnych, d³ugoterminowych sygna³ów cenowych oraz obni¿ania barier wejœcia
na rynek. Polityki wsparcia publicznego, o ile oka¿¹ siê niezbêdne, winny byæ
zorganizowane w sposób promuj¹cy efektywnoœæ kosztow¹ i sprzyjaj¹cy szybkiej integracji nowych technologii na rynku. D³ugoterminowy charakter inwestycji poda¿owych (i niektórych popytowych) wymaga d³ugich horyzontów
planistycznych do ustalania finansowych konsekwencji emisji CO2 w celu zintegrowania dzia³añ, zmierzaj¹cych do zahamowania zmian klimatycznych i promocji na tle globalnego systemu zaopatrzenia w energiê i rynku œwiatowego.
Ocenie poddano cztery scenariusze przysz³oœci energetycznej Europy:
104
• scenariusz bazowy, opary na aktualnych politykach w zakresie efektywnoœci
energetycznej i wspierania odnawialnych Ÿróde³ energii (OZE), ale bez dalszego rozszerzania stosowanego instrumentarium i nie przewiduj¹cy zmian
w obowi¹zuj¹cych ograniczeniach odnoœnie do rozwoju energetyki j¹drowej
ani te¿ nie oczekuj¹cy prze³omu w technologii wychwytywania i magazynowania dwutlenku wêgla (CCS),
• scenariusz efektywnoœci i OZE nadaj¹cy wysok¹ rangê przedsiêwziêciom
w zakresie efektywnoœci energetycznej i wykorzystania zasobów odnawialnych z ograniczeniami technologii j¹drowych jak w scenariuszu bazowym
i stosowania CCS,
• scenariusz poda¿owy, przewiduj¹cy powrót technologii j¹drowych i rozwój
CCS,
• scenariusz prymatu energii elektrycznej, zak³adaj¹cy wykorzystanie wszystkich opcji systemów o niskiej emisji CO2: efektywnoœci energetycznej, OZE,
energetyki j¹drowej i CCS; zak³ada on synergie niskoemisyjnych systemów
wytwarzania energii elektrycznej i efektywnych technologii u¿ytkowania
energii elektrycznej, ³¹cznie z obszarami tradycyjnie zdominowanymi prze
bezpoœrednie stosowanie paliw ropopochodnych i gazu (np.: transport drogowy, ogrzewanie/ch³odzenie pomieszczeñ).
W tabeli poni¿ej przedstawiono wybrane prognozy rozwoju technologii
energetycznych, zawarte w przedstawionych ju¿ dokumentach, wraz z okreœleniem czasu praktycznych zastosowañ. Niektóre z nich stanowi¹ „agregat”,
w obrêbie którego mo¿e mieœciæ siê wiele szczegó³owych rozwi¹zañ.
Wybrane prognozy wykorzystania w praktyce nowych technologii
Lp.
Wybrane prognozy technologii energetycznych
Rok
realizacji
Technologie w zakresie wytwarzania energii
1. Systemy generacji rozproszonej pokrywaj¹ przesz³o 30% europejskiego
zapotrzebowania na energiê elektryczn¹,
2020
2. Wielkie miêdzynarodowe sieci najwy¿szych napiêæ umo¿liwiaj¹ wytwarzanie
energii elektrycznej w oparciu o regionalne Ÿród³a regionalne (np. Ÿród³a
solarne w Afryce, Ÿród³a wykorzystuj¹ce biomasê w Europie Œrodkowej itp.),
2017
3. Praktyczne wykorzystanie reakcji syntezy w technologiach plazmowych,
2025
4. Rozpowszechnianie elektrowni j¹drowych z reaktorami zapewniaj¹cymi
bezpieczeñstwo bierne,
2015
5. Źród³a wykorzystuj¹ce zasoby odnawialne pokrywaj¹ 25% ca³kowitego
zapotrzebowania na energie elektryczn¹ w Europie,
2025
6. Ogniwa fotowoltaiczne zapewniaj¹ ponad 5% pokrycia zapotrzebowania na
energiê elektryczn¹ w Europie,
2020
7. Technologie oceaniczne (wykorzystanie p³ywów pr¹dów i falowania) wchodz¹
do powszechnego u¿ytku,
2025
8. Szeroko stosowane s¹ technologie wykorzystuj¹ce biomasê do instalacji
ogrzewania lokalnego i scentralizowanego,
2015
105
9. Praktyczne zastosowanie znalaz³y technologie wychwytywania i przechowywania dwutlenku wêgla w elektrowniach spe³niaj¹cych paliwa kopalne,
2015
10. Zastosowanie górniczej technologii wydobywania hydratu metanu
2022
11. Praktyczne zastosowane ogniw s³onecznych o du¿ej powierzchni ze
wspó³czynnikiem przemiany lepszym ni¿ 20%,
2015
12. Szerokie zastosowanie ogniw paliwowych wydajnych i bezpiecznych,
2015
13. Zastosowanie polimerowych elektrolitycznych ogniw paliwowych do
kogeneracji w gospodarstwie domowym
2020
14. Zastosowanie technologii przechowywania energii pozwalaj¹cy efektywnie
u¿ywaæ rozproszone Ÿród³a –
2015
15. Stosowanie systemu obliczenia kosztów zarówno finansowych, jak i ekonomicznych, œrodowiskowych i energetycznych,
2012
16. Termochemiczny rozk³ad wody w celu produkcji wodoru
2025
Technologie w zakresie magazynowania i dystrybucji
17. Szerokie zastosowania zaawansowanych technologii magazynowania energii
w systemach wykorzystuj¹cych zasoby odnawialne,
2017
18. Rozbudowa terminali odbioru skropionego gazu ziemnego (LNG) oraz
zaawansowane systemy gazoci¹gów wysokiego ciœnienia umo¿liwiaj¹
dziesiêciokrotne zwiêkszenie importu gazu do Europy,
2015
19. Nast¹pi³o szerokie upowszechnienie materia³ów nadprzewodowych w budowie
transformatorów i pr¹dnic,
2015
20. Zastosowanie magazynowania energii z u¿yciem baterii akumulatorów do
wyrównywania krzywej obci¹¿enia
2017
Technologie w zakresie zmian zapotrzebowania na energiê, (w tym w transporcie)
21. Inteligentne budynki o niskim zapotrzebowaniu energii, stanowi¹ce powy¿ej
50% ca³oœci nowego budownictwa,
2030
22. Udoskonalone procesy wytworze, zapewniaj¹ce ograniczenie zapotrzebowanie
energii dla przemys³u o 30% w odniesieniu do jednostki produktu;
2025
23. Samochody zasilane ogniwami paliwowymi obejmuj¹ ponad 20% rynku
europejskiego,
2030
24. Biopaliwa uczestnicz¹ w ponad 25% w pokryciu potrzeb transportu drogowego
2022
25. Udoskonalona logistyka, wykorzystuj¹ca technologie informatyczne i telekomunikacyjne zwiêksza udzia³ transportu kolejowego do 15% w ca³kowitym
przewozie ³adunków,
2017
26. Wodór jako noœnik energii tworzy znacz¹c¹ czeœæ systemu energetycznego
(zastosowania stacjonarne i w transporcie).
2030
27. Szerokie zastosowanie ogniw paliwowych wydajnych i bezpiecznych
2015
28. Transport wodoru na dalekie odleg³oœci uzyskanego z czystych Ÿróde³ energii
pierwotnej
2030
Rozwój technologii energetycznych w dokumentach krajowych
W ostatnich trzech latach opublikowane zosta³y trzy dokumenty o charakterze prognoz odnosz¹cych siê do polityki energetycznej Polski. Pierwszy z nich
pt. „Polityka Energetyczna Polski do 2025 roku”, sygnowany przez Ministra
106
Gospodarki i Pracy, koncentruje siê na prognozach zapotrzebowania na energiê,
w tym g³ównie elektryczn¹, oraz przewiduje skalê pozyskania i mo¿liwoœci zaspokojenia poszczególnym form energii pierwotnej i koñcowej. Wskazuje siê
wêgiel brunatny jako zamiennik wêgla kamiennego do wytwarzania energii elektrycznej oraz ewentualne zastosowanie energii j¹drowej. (w tym kontekœcie zwraca
siê uwagê na zasoby wêgla brunatnego w okolicach Œcinawy i Legnicy). Dokument
ten nie odnosi siê bezpoœrednio do nowych technologii pozyskiwania energii [32].
W marcu 2006 roku Minister Gospodarki przyj¹³ „Program dla Energetyki” wytyczaj¹cy m.in. kierunek zmian systemu zarz¹dzania krajow¹ energetyk¹, który prowadzi do szeroko zakrojonych procesów integracji (konsolidacji) sektora. W punkcie 3.7 tego dokumentu sygnalizuje siê koniecznoœæ rozwoju nowych technologii wytwarzania. Wymieniono siedem przedsiêwziêæ
technologicznych, a mianowicie: wysokosprawne (ponad 40%) wytwarzanie
energii elektrycznej w elektrowniach kondensacyjnych, przy ograniczonym oddzia³ywaniu na œrodowisko, wysokosprawne (ponad 50%) wytwarzanie energii
elektrycznej w podwójnych uk³adach gazowo-parowych, wysokosprawne wytwarzanie energii elektrycznej w skojarzeniu z ciep³em w du¿ych instalacjach energetycznych; wytwarzanie energii elektrycznej w skojarzeniu w ma³ych instalacjach – energetyka rozproszona, wytwarzanie energii elektrycznej w elektrowniach atomowych, wytwarzanie energii w Ÿród³ach odnawialnych. Dokument
„obiecuje” analizê preferowanych technologii w ramach programu dla energetyki, która jeœli zosta³a opracowana, jest autorowi tego tekstu niedostêpna.
Ostatnim dokumentem, na który nale¿y zwróciæ tu uwagê, jest Polityka
Energetyczna Polski do 2030 (projekt). Zosta³ on opracowany przez Ministra
Gospodarki i opublikowany we wrzeœnia 2007 roku. W odniesieniu do dwóch
poprzednich opracowañ jest znacznie dok³adniejszy, merytorycznie bardziej
wyczerpuj¹cy. Koncentruje siê nie tylko na wytwarzaniu energii elektrycznej,
ale tak¿e podejmuje zagadnienia pozyskania i zu¿ycia paliw p³ynnych oraz gazu
ziemnego. Podkreœla siê koniecznoœæ intensyfikacji badañ naukowych w sektorze
energetyki. Niestety z przytoczonych zapisów trudno jest wysun¹æ konkretne
wnioski wskazuj¹ce preferowane badania i wdro¿enia zawarte w krajowych
dokumentach dotycz¹cych rozwoju krajowej energetyki.
Analiza oficjalnych dokumentów Unii Europejskiej oraz prognoz dotycz¹cych kierunków rozwoju energetyki w œwiecie, Europie i poszczególnych krajach wyraŸnie wskazuje na tocz¹ce siê równolegle trzy procesy w rozwoju
energetyki. Pierwszy z nich obejmuje problemy z zakresu energetyki w skali
globalnej, czekaj¹ce pilnie na rozwi¹zanie, a jeœli to nie jest mo¿liwe, to przynajmniej w skali poszczególnych regionów œwiata. Drugim procesem jest coraz szersze wykorzystanie mechanizmów rynkowych i zapewnienie bezpieczeñstwa energetycznego. Trzecim jest dynamiczny rozwój efektywnoœci dziêki
rozwojowi technologicznemu (innowacjom) zarówno procesów w obrêbie
wytwarzania i dostarczania energii odbiorcom, ale tez wykorzystania w proce-
107
sach wytwórczych. Wa¿ne jest, aby Polska w tych procesach znalaz³a nale¿ne
miejsce wynikaj¹ce choæby z posiadanego potencja³u gospodarczego.
Energetyka w dokumentach strategicznych Dolnego Œl¹ska
W województwie dolnoœl¹skim w latach 2002 – 2007 zosta³o opracowane
szereg dokumentów zwi¹zanych bezpoœrednio lub poœrednio z rol¹ i kierunkami
rozwoju sektora energetycznego w regionie. Jednym z pierwszych kompleksowych
opracowañ by³a Strategia Energetyczna Województwa Dolnoœl¹skiego, przyjêta
przez Sejmik Dolnoœl¹ski w kwietniu 2002 roku. Kolejnymi dokumentami by³y:
Strategia Rozwoju Województwa Dolnoœl¹skiego do 2020 roku, uchwalona przez
Sejmik Województwa Dolnoœl¹skiego w listopadzie 2005 roku, oraz Dolnoœl¹ska Strategia Innowacyjna przyjêta w kwietniu 2005 roku). Dla celów tego
opracowania zaktualizowano dane dotycz¹ce stanu sektora energetyki na Dolnym
Œl¹sku wg stanu na koniec 2006 roku. Aktualizacjê tê przeprowadzi³y dr in¿. Edyta
Ropuszyñska-Surma i dr Magdalena Bogrosz-Koczwara z Zak³adu Ekonomii
Instytutu Organizacji i Zarz¹dzania Politechniki Wroc³awskiej.
V. Wnioski
Przeprowadzone analizy i rozwa¿ania pozwalaj¹ na sformu³owanie koñcowych uwag o charakterze ogólnym i szczegó³owym. Stanowi¹ one swoist¹ rekomendacjê w zakresie celów i funkcji innowacji w energetyce na Dolnym
Œl¹sku, a zatem:
1. Problemy gospodarcze, zwi¹zane z zaspokajaniem potrzeb energetycznych,
jednoznacznie wskazuj¹ na wystêpowanie obecnie piêciu priorytetów w zakresie rozwoju energetyki. Pierwszym z nich jest zapewnienie mo¿liwoœci
efektywnego kreowania i wdra¿ania innowacji dla zapewnienia harmonijnego i efektywnego sektora dostosowanego do wyzwañ jakie wystêpuj¹ i bêd¹
wystêpowaæ w bie¿¹cej, œredniej i d³ugiej perspektywie. Drugim staje siê
racjonalny rozwój OZE. Trzecim jest wzrost sprawnoœci procesów wytwarzania, przesy³ania oraz dystrybucji poszczególnych rodzajów energii. Czwartym zapewnienie bezpieczeñstwa energetycznego, rozumianego w ogólnym
sensie jako pewnoœæ dostaw energii w okreœlonym czasie i miejscu w wymaganym horyzoncie czasowym. Pi¹tym zaœ – wychodz¹cy poza zakres energetyki – jest wzrost sprawnoœci procesów u¿ytkowania energii.
2. Innowacyjnoœæ procesów zapewnienia i zu¿ycia energii obok znaczenia
miêdzynarodowego i krajowego, ma silny kontekst regionalny. W wymiarze
regionalnym bowiem mog¹ i powinny byæ podejmowany wysi³ki dla harmonizacji dzia³añ i podmiotów sektora energetyki i odbiorców (w tym s³abych
ekonomicznie), efektywne wykorzystanie OZE, efektywne wykorzystanie funduszy strukturalnych oraz dzia³aj¹cych w tym zakresie jednostek naukowo–
badawczych; szkó³ wy¿szych i oœrodków przemys³owych.
3. Ze wzglêdu na bran¿owy podzia³ sektora energetyki w Polsce niezbêdne jest harmonizowanie dzia³añ w celu zapewnienia bezpieczeñstwa energetycznego pomiêdzy elektroenergetyk¹, gazownictwem, ciep³ownictwem oraz Ÿród³ami OZE.
108
4. Problemy sk³adaj¹ce siê na zapewnienie tak innowacyjnej energetyki na
Dolnym Œl¹sku bardzo z³o¿ony charakter. Cztery najwa¿niejsze z nich to:
• Stan infrastruktury energetycznej w regionie, której w³aœcicielem s¹ ró¿ne podmioty sektora energetyki, w tym przede wszystkim Skarb Pañstwa
(elektroenergetyka i gazownictwo) oraz ró¿norodna struktura w³asnoœciowa
dotycz¹ca g³ównie przedsiêbiorstw ciep³owniczych. Z przeprowadzonych
wycinkowych analiz wynika, ¿e postêpuj¹ca dekapitalizacja infrastruktury uniemo¿liwia jej odtworzenie w sensie technicznym i ekonomicznym
w krótkim i œrednim horyzoncie czasowym.
• Brak integracji œrodowiska energetyków, co ma zwi¹zek z tradycyjnym,
istniej¹cym ju¿ od kilkudziesiêciu lat, bran¿owym podzia³em na elektroenergetykê, gazownictwo i ciep³ownictwo. Podzia³ ten od lat tolerowany,
a nawet stymulowany przez politykê pañstwa doprowadzi³ do niepotrzebnej rywalizacji i zdezintegrowa³ œrodowisko energetyków. Ma to negatywne
implikacje przede wszystkim w uk³adzie regionalnym i lokalnym, wyra¿aj¹ce siê choæby brakiem skutecznego przep³ywu informacji pomiêdzy
podmiotami tych sektorów [21].
• Silny nacisk na rozwój odnawialnych Ÿróde³ energii i ochronê œrodowiska naturalnego stymulowany przez regulacje krajowe i unijne, co nale¿y
uznaæ za szczególnie wa¿ny kierunek rozwoju energetyki zarówno w sensie technicznym, ekonomicznym, spo³ecznym, jak i politycznym. Rozwój
OZE staje siê tak¿e priorytetowym kierunkiem prac badawczych wskazanym przez organa UE i oœrodki odpowiedzialne za badania naukowe
w poszczególnych krajach europejskich.
• Potrzeba wykorzystania funduszy strukturalnych zarówno bêd¹cych w dyspozycji organów centralnych, jak i regionalnych w celu stymulowania innowacyjnego rozwoju sektora energetyki, przy zachowaniu dba³oœci o:
utrzymanie zasady symetrii pomiêdzy poszczególnymi sektorami energetyki w uk³adzie lokalnym, stan œrodowiska naturalnego w regionie, racjonalne wykorzystanie potencja³u regionu w celu racjonalnego rozwoju OZE
oraz stan infrastruktury energetycznej w regionie [21].
5. Jednym z wyzwañ stoj¹cych przed krajow¹ elektroenergetyk¹ jest opracowanie rozwi¹zañ innowacyjnych i wykorzystanie ich w praktyce. Celem tego jest
poprawa efektywnoœci wytwarzania energii, zmniejszenie strat jej przesy³ania i podniesienie sprawnoœci dystrybucji, a tak¿e wzrost gwarancji dostaw,
przy jednoczesnym ograniczeniu zu¿ycia. Punkty programów dotycz¹cych
rozwoju technologicznego odnosz¹ siê jedynie do wdra¿ania nowych technologii wytwarzania, co budzi niedosyt w aspekcie szeroko rozumianej innowacyjnoœci. W ostatnich latach kolebk¹ innowacji (nowe produkty, w tym technologie i us³ugi) nie s¹ ju¿ laboratoria korporacji, a raczej sieci tworzone przez
firmy technologiczne, jednostki badawcze i rynki kapita³owe. Nale¿y wiêc konsekwentnie zmierzaæ do budowy podobnych sieci w Polsce, tworz¹cych in¿y-
109
nieryjny energetyczny ekosystem, poprzez przekszta³canie i rozbudowê zasobów oraz stymulowanie powstawania nowych podmiotów.
6. Szczególnie wielkim wyzwaniem dla Dolnego Œl¹ska bêdzie zagospodarowanie z³ó¿ wêgla brunatnego w okolicach Legnicy i Œcinawy. Budowa du¿ej elektrowni i kopalni z uwzglêdnieniem europejskich i krajowych warunków i standardów, zw³aszcza œrodowiskowych wymagaæ bêdzie zapewnienia
równowa¿enia rozmaitych, czêsto sprzecznych interesów i koncepcji.
7. Obserwacja procesów budowy obszarów innowacyjnych pozwala na stwierdzenie, ¿e podstawowym „bytem” innowacyjnym staj¹ siê klastery produkcyjne
lub us³ugowe, obejmuj¹ce ca³y kompleks wielkich i ma³ych firm oraz organizacji, przyczyniaj¹cych siê do powstania okreœlonej wi¹zki nowych produktów. Du¿e przedsiêbiorstwa sektora elektroenergetyki w sposób naturalny
mog³yby stanowiæ j¹dra takich klasterów pod warunkiem pewnej redefinicji
swojej misji i harmonizacji dzia³añ z innymi podmiotami otocznia. W ten sposób mog³yby powstaæ sprzyjaj¹ce si³y do odbudowy silnego zaplecza badawczego energetyki i zwiêkszenia si³y powi¹zañ z uczelniami. Jako przyk³ady
takich klasterów mo¿na podaæ powstaj¹cy Innowacyjny œl¹ski klaster czystych
technologii wêglowych czy Klaster na rzecz bezpieczeñstwa energetycznego,
który powstaje na Dolnym Œl¹sku. Klastery mog¹ mieæ i czêsto maj¹ silny
kontekst regionalny, bo to w³aœnie w regionie pojawiaj¹ siê najczêœciej warunki
do budowy efektywnej sieci powi¹zañ pomiêdzy podmiotami, ale tak¿e i do
rozwoju techniki wytwarzania energii elektrycznej w ma³ych instalacjach, wykorzystuj¹ce równie¿ energiê odnawialn¹. Wydaje siê celowe w obrêbie takiego
klastera powo³anie oœrodka, którego dzia³alnoœæ powinna pozwoliæ na:
• zbudowanie systemu wspó³pracy podmiotów sektora, szkó³ wy¿szych
i przemys³owych oœrodków badawczych, organów samorz¹du regionalnego i gminnego.
• monitorowanie i ocena systemu innowacji w energetyce Dolnego Œl¹ska,
• opracowywanie prognoz i foresight’tów zwi¹zanych z bezpieczeñstwem
energetycznym Regionu,
• wspó³dzia³anie z innymi podmiotami w pozyskiwaniu œrodków finansowych na przedsiêwziêcia energetyczne, korzystne dla Regionu,
• propagowanie wiedzy na temat bezpieczeñstwa energetycznego.
Rozwój tego oœrodka nale¿y podporz¹dkowaæ kreowanie i wdra¿anie innowacji w zakresie systemów energetycznych poprzez budowanie w regionalnej energetyczne gospodarki opartej na wiedzy.
8. Identyfikacja i uruchomienie potencja³u rozwoju zawartego w regionalnym
sektorze energetycznym (elektroenergetyce, gazownictwie i ciep³ownictwie
oraz OZE) stanowi w istocie postawê d³ugookresowych zwi¹zków i relacji
pomiêdzy podmiotami sektora energetyki a podmiotami, które rozmaite formy
energii zu¿ywaj¹. W tym kontekœcie wydaje siê zasadne przyst¹pienie do
opracowania strategii energetycznej Regionu z uwzglêdnieniem obecnych
wyzwañ. W ramach tej strategii nale¿y okreœliæ wizjê sektora energetyczne-
110
go Dolnego Œl¹ska stanowi¹c¹ syntezê oczekiwañ, aspiracji i mo¿liwych
dokonañ w okresie realizacji strategii.
Literatura
1 Dyrektywa 2003/54/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z 26 czerwca 2003 r. dotycz¹ca
wspólnych zasad rynku wewnêtrznego energii elektrycznej i uchylaj¹ca dyrektywê 96/92/WE,
Dz. U. L 176 z 15.07.2003.
2 Dyrektywa 2003/55/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z 26 czerwca 2003 r. dotycz¹ca
wspólnych zasad rynku wewnêtrznego gazu ziemnego i uchylaj¹ca dyrektywê 98/30/WE
3 Dyrektywa nr 2001/80/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z 23.10.2001 r. w sprawie
ograniczenia emisji niektórych zanieczyszczeñ do powietrza z du¿ych obiektów energetycznego spalania, Dz. U. L 309 z 27.11.2001.
4 Dyrektywa 2001/81/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z 23 paŸdziernika 2001 r. w sprawie krajowych poziomów emisji dla niektórych rodzajów zanieczyszczenia powietrza Dz. U.
L 309 z 27.11.2001.
5 Dyrektywa 2001/77/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 27 wrzeœnia 2001 r. w sprawie wspierania produkcji na rynku wewnêtrznym energii elektrycznej wytwarzanej ze
6 Dyrektywa 2005/89/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z 18.01.2006r. dotycz¹ca dzia³añ
na rzecz zagwarantowania bezpieczeñstwa dostaw energii elektrycznej i inwestycji infrastrukturalnych Dz. U. UE L 33 z 04.02.2006
7 Dyrektywa 2006/32/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z 5.04.2006r. w sprawie efektywnoœci koñcowego wykorzystania energii i us³ug energetycznych oraz uchylaj¹ca dyrektywê
Rady 93/76/EWG Dz. U. UE L 114 z 27.04.2006
8 Eurelectric: Workshop – The Role of Electricity: Delivering secure and competitive energy
in a carbon – constrained world. Brussels, 22.03.2007
9 European Commission: World energy, technology and climate policy outlook, WETO 2030,
EUR 20366, Brussels 2003.
10 European Commission: Report on the Green Paper on Energy-Four years of European initiatives, Brussels 2005.
11 European Energy Dephi: Final Project Results – Technology and Social Visions for Europe’s
Energy Future. Dec. 2004.
12 International Electricity Summit: Key Issues relating to the energy industry. Sevilla, Spain
8–9 March 2007.
13 Institute of Communication and Computer Systems of NTUA: The Role of Electricity. Athens,
20.03.2007.
14 Komisja Wspólnot Europejskich: Europejska polityka energetyczna. KOM (2007) 1, Bruksela, 10.01.2007
15 Komisja Wspólnot Europejskich: Pakiet energetyczny (The Energy Package) http://ec.europa.en/energy/energypolicy/indexen htm, Bruksela, 10.01.2007
16 Komisja Wspólnot Europejskich: Pakiet energetyczny (The Energy Package) www.ec.europa.en/enery/energy_policy, Bruksela, 10.101.2007.
17 Malko J., Perpektywy technologii energetycznych Europy, [w] Innowacyjna energetyka
przysz³oœci czyli jaka, BW DSI, Wroc³aw, listopad 2007
18 Ministerstwo Gospodarki i Pracy: Polityka energetyczna Polski do 2030 roku (projekt).
19 Sciences &Technology Trends – Quartely Review Nr 10 – 14, National Institute of Sciences
and Technology Policy, Japan,: http://www.nistep.go.ip
20 Strategia energetyczna Dolnego Œl¹ska, Politechnika Wroc³awska, 2001
21 Szalbierz Z.: Strategia Dolnoœl¹skiego Centrum Bezpieczeñstwa Energetycznego. Opracowanie wykonane na zlecenie ABS-klastera. Wroc³aw 2007.
22 World Energy Council: The World Energy Book, www.worldenergybook.com.
111
energii odnawialnych i alternatywnych
Zbigniew Gnutek*
I. Potrzeby energetyczne regionu obecnie
i w przysz³oœci
Formy energii, sposoby i warunki ich dostarczania
U¿yteczne formy energii najczêœciej dostarczane w ka¿dym regionie to:
energia promieniowania s³onecznego, energia cieplna, energia mechaniczna,
energia elektryczna, energia chemiczna.
Promieniowanie s³oneczne, jako forma energii niezbêdna w procesie powstawania i rozwoju organizmów ¿ywych nie jest powszechnie zauwa¿ane jako wyznacznik oddzielnej dziedziny energetyki. Jest tak g³ównie dlatego, ¿e próby
jego wykorzystania w inny ni¿ natura „zaproponowa³a” sposób znajduj¹ siê
dopiero w pocz¹tkowym okresie rozwoju.
Ciep³o to forma energii znana i wykorzystywana od dawna i to bardzo szeroko.
G³ówne, u¿ywane obecnie Ÿród³a ciep³a bazuj¹ na reakcjach chemicznych
(spalanie), których produkty maj¹ temperaturê 900÷1400o C i one pozwalaj¹
wytworzyæ Ÿród³a o poœrednich wartoœciach tego parametru. Dostarczanie tej
formy energii to przede wszystkim dostarczanie paliwa do miejsc, gdzie mo¿e
ono byæ spalane. Ciep³o uzyskane wykorzystuje siê „na miejscu” lub w odleg³oœci do kilkunastu kilometrów. Oprócz ciep³a pochodz¹cego ze spalania i reakcji j¹drowych (u nas dotychczas niewykorzystywanego) oraz ciep³a odpadowego, coraz czêœciej siêga siê do ciep³a pochodz¹cego z kolektorów s³onecznych i wnêtrza ziemi. Jest to ciep³o nie obci¹¿one dwutlenkiem wêgla, ale
o niskim potencjale temperaturowym.
Energia mechaniczna to druga obok ciep³a forma znana i wykorzystywana od
bardzo dawna. Jej Ÿród³em przez wiele stuleci by³a si³a ludzkich lub zwierzêcych
miêœni. Jednak prawdziwy postêp w „dostarczaniu” energii mechanicznej obserwuje siê z chwil¹ wynalezienia silników cieplnych (maszyna parowa, silniki
spalinowe t³okowe, turbiny cieplne). Rozproszenie przestrzenne napêdu mechanicznego, ³atwoœæ jego uruchamiania i pojawienie siê wersji elektrycznej silnika
(której istnienie w zdecydowanej wiêkszoœci mo¿liwe jest dziêki si³owniom cieplnym) nale¿y uznaæ za podstawê procesu dostarczania pracy mechanicznej.
Energia elektryczna to forma energii, której historia jest stosunkowo krótka. Jednak niemo¿liwe jest jej przecenienie. To poprzez ni¹ nast¹pi³ nies³ychany postêp w ³¹cznoœci, dostêpnoœci napêdu mechanicznego, oœwietlenia, w sprzê* Instytut Techniki Cieplnej i Mechaniki P³ynów Wydzia³ Mechaniczno-Energetyczny Politechniki Wroc³awskiej
112
cie gospodarstw domowych i sprzêcie produkcyjnym wielu przedsiêbiorstw. Jest
podstaw¹ automatyzacji, organizacji aglomeracji miejskich i postêpu w ka¿dej
niemal¿e dziedzinie gospodarki i ¿ycia spo³ecznego.
Dostarczanie energii chemicznej zwi¹zane jest z funkcjonowaniem przemys³u przetwórstwa chemicznego i nie posiada w statystykach energetycznych swoich zestawieñ. Trudno wiêc oceniæ jej wielkoœæ. Powinna ona byæ analizowana
pod k¹tem zmian form energii na energiê ze Ÿróde³ przyjaznych œrodowisku.
Oszacowanie potrzeb energetycznych Dolnego Œl¹ska
A. Obecne potrzeby energetyczne
Obecne potrzeby Dolnego Œl¹ska w zakresie zu¿ycia energii (oszacowane
w [1]) zebrano w tabeli 1.
B. Prognozy zapotrzebowania na energiê na Dolnym Œl¹sku do 2030 roku
We wrzeœniu 2007r. opublikowany zosta³ projekt dokumentu pt. „Polityka
energetyczna Polski do 2030 roku”. Jakkolwiek ca³y dokument posiada charakter
tymczasowy, to w jego rozdziale trzecim [5] zamieszczono prognozê zapotrzebowania na paliwa i energiê do roku 2030 dla ca³ego kraju. Poniewa¿ Dolny
Œl¹sk stanowi swoim potencja³em gospodarczym i demograficznym ok. 7,59%
potencja³u kraju, to zawarte w tym rozdziale tabele stanowi¹ w w.w. procencie
prognozê zu¿ycia energii i paliw na Dolnym Œl¹sku. Z danych tych wynika, ¿e
w roku 2030 potrzeby energetyczne bêd¹ nastêpuj¹ce:
Tabela 1. Potrzeby energetyczne Dolnego Œl¹ska w roku 2005
Lp.
1.
Potrzeby roczne
Dolnego Œl¹ska [PJ]
Forma energii
Ciep³o
w tym:
– na ogrzewnictwo
w tym:
– w elektrowniach zawodowych i ciep³owniach
– indywidualne CO
– ogrzewanie piecami
– konwersja na pracê mechaniczn¹
w tym:
– w elektrowniach cieplnych
– w silnikach spalinowych
– na cele technologiczne
Nie mniej ni¿:
286,4
72,89
29,39
26,90
16,60
193,50
151,50
42,00
20÷30
2.
Energia mechaniczna:
– z hydrosi³owni i wiatraków
– z silników cieplnych
– z turbin w elektrowniach
– z silników elektrycznych
92,44
0,743
13,00
57,21
21,49
3.
Energia elektryczna
w tym:
– zu¿ywana w gospodarstwach domowych
– pozosta³e zu¿ycie
35,82
7,01
28,81
113
Tab. 2. Szacunkowe zapotrzebowanie na ró¿ne formy energii na Dolnym Œl¹sku w 2030 r. [5]
Lp.
1.
Potrzeby roczne
Forma energii
Energia cieplna
w tym:
– wytwarzanie pracy mechanicznej w elektrowniach
– wytwarzanie pracy mechanicznej w silnikach
– ogrzewnictwo
– cele technologiczne
377,3
201,2
58,8
73,0
44,3
2.
Energia mechaniczna z:
– silników cieplnych
– turbin w elektrowniach
– silników elektrycznych
144,5
20,6
78,0
45,5
3.
Energia elektryczna
76,5
II. Dolnoœl¹ski potencja³ energii ze Ÿróde³ odnawialnych
Szacunkowy potencja³ odnawialnych Ÿróde³ energii na Dolnym Œl¹sku
opracowany w [1] przedstawia poni¿sza tabela 3.
Tab. 3. Szacunkowy potencja³ odnawialnych Ÿróde³ energii na Dolnym Œl¹sku
Lp.
1.
2.
Roczny potencjalna O•E
na Dolnym Œl¹sku [PJ]
Rodzaj odnawialnych Ÿróde³ energii
Helioenergetyka
w tym:
– kolektory s³oneczne cieplne
– kolektory fotowoltaiczne
22,202
22,200
0,002
Hydroenergetyka
w tym:
– ew. elektrownia „M³oty”
– ma³e elektrownie wodne
28,000
27,000
1,000
3.
Aeroenergetyka
1,000
4.
Geotermia – ciep³e wody
0,020
5.
Energia z biomasy
w tym:
– S³oma
– Siano
– Drewno
– Torf
– Rzepak
– Kukurydza
– Buraki
– Ziemniaki
– Roœliny energetyczne
– Nieu¿ytki
106,830
36,330
8,000
12,500
1,500
8,800
16,200
2,400
3,100
0,004
18,000
RAZEM:
114
158,052
III. Dolnoœl¹ski potencja³ odpadowych Ÿróde³ energii.
Szacunkowy potencja³ odpadowych Ÿróde³ energii na Dolnym Œl¹sku opracowany w [1] przedstawia poni¿sza tabela (tab. 4.).
Tab.4. Szacunkowy potencja³ odpadowych Ÿróde³ energii na Dolnym Œl¹sku
Lp.
1.
2.
Roczny potencja³ energetyczny
Rodzaj odnawialnych Ÿróde³ energii
Ciep³o odpadowe
w tym:
– ciep³o kondensatu w elektrowniach cieplnych
(t=36÷40°C)
– ciep³o odpadowe o temperaturze noœnika 80÷400°C
– odpadowe ciep³o technologiczne
123,27
93,30
29,97
brak danych
Energia odpadowa zawarta w œmieciach komunalnych
i œciekach:
w tym:
– odpady przemys³owe
– spalarnie œmieci komunalnych
– spalarnie suchej masy ze œcieków
– gaz wysypiskowy
3.
Odpadowa energia mechaniczna
4.
Odpadowa energia chemiczna
5.
Potencja³ energetyczny rozproszonych Ÿróde³ paliw
(gaz ziemny, wêgiel brunatny, wêgiel kamienny i in.)
26,87
3,41
4,80
17,70
0,96
9,25
brak danych
brak danych
RAZEM:
159,39
Dane zawarte w powy¿szej tabeli wymagaj¹ doprecyzowania. Jest jednak
wa¿ne, ¿e szacunek odpadowych Ÿróde³ energii i energii ze Ÿróde³ odnawialnych s¹ w naszym regionie porównywalne, a ³¹cznie s¹ tego samego rzêdu co
roczne potrzeby u¿ytecznych form energii. Nale¿y je wiêc rozpatrywaæ razem.
IV. Potencja³ innowacyjny energetyki ze Ÿróde³
odnawialnych i odpadowych
Innowacyjnoœæ pozyskiwania i u¿ytkowania energii
Innowacyjnoœæ w zakresie energetyki mo¿e dotyczyæ obszaru dostarczania,
u¿ytkowania i akumulowania energii.
W zakresie dostarczania mo¿e dotyczyæ zapotrzebowania odbiorców pobieraj¹cych energie w sposób ci¹g³y, okresowy, przypadkowy (losowy) w iloœci
sta³ej lub zmiennej.
Mo¿na te¿ zaopatrzyæ odbiorców skupionych lub rozproszonych, o du¿ej
jednostkowej powierzchniowej ch³onnoœci energii lub o ch³onnoœci ma³ej albo
punktowej. Mo¿na równie¿ dostarczaæ energiê w warunkach konkurencji lub
monopolu przy ró¿norodnoœci albo monokulturze Ÿróde³ energii pierwotnej.
W obszarze u¿ytkowania energii innowacyjnoœæ mo¿e byæ rozwa¿ana dla:
115
• klasy odbiorników poszczególnych form energii;
• gotowoœci systemu energetycznego do dostarczania dowolnej formy energii
w dowolnym miejscu i czasie oraz iloœci (mo¿na by to nazwaæ energetyk¹
„szybkiego reagowania”);
• efektywnoœci i wygody ich u¿ytkowania;
• obszarów zintegrowania lub rozpraszania systemów dostarczania;
• miniaturyzacji do poziomu nano;
• bezpieczeñstwa dla œrodowiska i u¿ytkowników;
• niskich kosztów otrzymywania produktów energetycznych;
• przydatnoœæ do recyklingu odpadów energetycznych;
• krótka droga ze Ÿróde³ do odbiorników;
• mo¿liwoœæ odzyskiwania energii odpadowej.
W obszarze akumulowania energii innowacyjnoœæ mo¿e wyra¿aæ siê nowymi rozwi¹zaniami dotycz¹cymi:
• rodzaju energii akumulowanej, iloœci¹ zmagazynowanego potencja³u energii,
dostêpnym czasem akumulacji, itp.;
• systemu ³adowania akumulatorów tworz¹cych zespó³ bezpieczeñstwa energetycznego regionu;
• systemu odzyskiwania zdeponowanej energii.
Charakterystyka mo¿liwoœci pozyskiwania energii ze Ÿróde³ odnawialnych
i odpadowych na Dolnym Œl¹sku
A. Hydroenergetyka
• Potencja³ tej formy energii to budowana przez wiele lat (obecnie pod zarz¹dem Kogeneracji Wroc³aw S.A.) Elektrownia Szczytowo-Pompowa
„M³oty”. Jest to obiekt o przewidywanej mocy ok. 15 wiêkszej ni¿ istniej¹ce w obrêbie Dolnego Œl¹ska ma³e elektrownie wodne. Obecnie analizowana jest jej op³acalnoœæ w Energoprojekcie Warszawa. Do ukoñczenia
potrzeba ok. 1,5 mld z³.
Innowacyjnoœæ projektu polega na pe³nieniu funkcji stabilizacyjnej systemu
energetycznego w przypadku dynamicznie rozwijaj¹cej siê energetyki wiatrowej.
• Ma³a Energetyka Wodna w Dolnoœl¹skim obszarze dorzecza Odry
Potencja³ tego obszaru to wg [1] ok. 130 MW, przy obecnie istniej¹cym zespole elektrowni o mocy ~57 MW, czyli o ponad 50% rezerwy.
Jednak wykorzystanie rzek Dolnego Œl¹ska do celów energetycznych powinno
byæ elementem uzupe³niaj¹cym Systemu Gospodarki Wodnej w Regionie (np.
Program dla Odry – 2006).
Innowacyjnoœæ systemu MEW na Dolnym Œl¹sku to przede wszystkim ich
regulacyjny charakter. Ponadto energia mechaniczna z MEW jest zupe³nie
wolna od emisji CO2.
B. Helioenergetyka
Jak podano w [1] warunki naturalne Dolnego Œl¹ska nie sprzyjaj¹ helioenergetyce. Jednak fototermiczny sposób konwersji promieniowania s³onecznego
116
w inne formy jest mo¿liwy. Wskazana by³aby jak najwiêksza powierzchnia pokryta kolektorami p³askimi (np. wszystkie dachy domów mieszkalnych).
Prawdopodobnie móg³by powstaæ uk³ad heliostatów skupiaj¹cy promieniowanie w odbiorniku znajduj¹cym siê na wie¿y.
Inn¹ form¹ innowacyjnego wykorzystania helioenergetyki jest ogrzewanie
budynków (pasywne i aktywne systemy grzewcze). Osobnym w¹tkiem helioenergetyki jest fotosynteza, zw³aszcza, gdyby zwiêkszyæ jej efektywnoœci.
Helioenergetyka to tak¿e fotowoltaika. Ten obszar konwersji energii wolny
jest od dodatkowej emisji CO2 w stopniu równym niespalonej iloœci paliwa.
C. Energetyka wiatrowa (aeroenergetyka)
Podstawowym zadaniem w zakresie energetyki wiatrowej powinno byæ
naukowe sprawdzenie jej potencja³u, co prowadzi do opracowania programu
i metody badañ miejsc potencjalnie przydatnych do budowy wiatraków. Pe³nych
badañ Dolnego Œl¹ska pod tym wzglêdem nie przeprowadzono, a z doœwiadczenia historycznego wynika, ¿e silniki takie w przesz³oœci budowano na Przedgórzu Sudeckim, co przeczy czêsto cytowanej tezie, ¿e ta forma energetyki nie
ma szans na Dolnym Œl¹sku.
Energia mechaniczna uzyskana z wiatraków jest wolna od produkcji CO2.
Tematem naukowym, nios¹cym znamiona innowacji, mo¿e byæ zagadnienie
opracowania technologii konwersi energii mas powietrza poruszaj¹cego siê
z prêdkoœci¹ 1,5÷4 m/s w pracê mechaniczn¹.
D. Geoenergetyka
Dolny Œl¹sk ma niewielkie szanse na rozwój geotermii wykorzystuj¹cej
ciep³e wody podziemne. W znacznej bowiem czêœci jest monolitem skalnym
Sudetów. Wykorzystanie zaœ do celów energetycznych ciep³a ska³ wymaga
specjalistycznych badañ geologicznych i g³êbokich wierceñ (3000÷5000 m).
Ciep³o uzyskiwane w procesie ogrzewania czynnika od ska³ jest technologia woln¹ od CO2, ale poziom temperatury noœnika ciep³a nie bêdzie wy¿szy
ni¿ ok. 110÷130oC.
E. Energia z biomasy
Potencja³ Dolnego Œl¹ska (jak wynika z tabeli 3.) w zakresie O•E jest
najwiêkszy dla biomasy. Jest to (wg „Przegl¹du Prognoz” rozdz.9. [4]) najbardziej innowacyjny obszar technologii uzyskiwania energii ze Ÿróde³ odnawialnych. Obejmuje on bowiem intensyfikacjê produkcji biomasy, jak i jej przetwórstwo do postaci paliw gazowych (biogaz, wodór), ciek³ych (alkohol, biopaliwa
olejowe), a tak¿e sta³ych (wêgiel drzewny, pelety).
Innowacyjne s¹ zarówno technologie zwi¹zane z przeróbk¹ biomasy, jak
i organizacja jej zu¿ycia oraz produkcji lub pozyskiwania (odpady). Wad¹ ich
jest to, ¿e biomasa ulegaj¹c spalaniu produkuje CO2.
F. Odpadowe Ÿród³a energii
Potencja³ odpadowych Ÿróde³ energii na Dolnym Œl¹sku zestawiono w tabeli 4.
117
Przy rozpatrywaniu tego typu Ÿróde³ trudnym zagadnieniem jest ich rozproszenie. Dlatego rozwi¹zanie problemu aglomeracji niedu¿ych iloœci, ró¿nych
form energii nale¿y uznaæ za zadanie innowacyjne.
Oprócz tego, rozwi¹zania wymaga problem zaprojektowania, zbudowania
i wdro¿enia do produkcji urz¹dzenia, które wykorzystywaæ bêdzie odpadowe
Ÿród³a ciep³a do wytwarzania energii mechanicznej i energii elektrycznej dla
skali mocy od kilkudziesiêciu watów do kilkuset kW.
Du¿y potencja³ innowacyjny tkwi w akumulacji odpadowych Ÿróde³ ciep³a.
Problem akumulacji ciep³a nie posiada zadawalaj¹cego rozwi¹zania, choæ
podejmowane s¹ takie próby (np. w z³o¿u ¿wirowym).
Osobnym zagadnieniem zwi¹zanym z odpadowymi Ÿród³ami energii jest
opracowanie metodologii ich wykrywania, opisywanie i diagnozowanie ich
przydatnoœci.
Innowacyjnoœæ w zakresie u¿ytkowania energii ze Ÿróde³ odnawialnych
i odpadowych
A. Problemy wynikaj¹ce z ró¿norodnoœci u¿ytkowanych form
Niestabilny charakter odnawialnych i odpadowych Ÿróde³ energii mo¿e byæ
mniej uci¹¿liwy, gdy rozdzieli siê obiekty zasilane przez te formy energii i obszary zasilane z konwencjonalnych systemów energetycznych. Prowadzi to do
utworzenia omówionych w [3] autonomicznych regionów energetycznych.
Realizacja tej koncepcji i zwi¹zane z tym prognozy badawcze, maj¹ce charakter innowacji organizacyjnej bêd¹ podstaw¹ do u³o¿enia na warunkach partnerskich, wspó³pracy pomiêdzy energetyk¹ globaln¹ a energetyk¹ lokaln¹.
Projekt ten wymaga wsparcia przez Urz¹d Marsza³kowski zarówno prawno-organizacyjnych jak i finansowych. Bilans energetyczny gminy to koszt rzêdu
od kilkudziesiêciu tysiêcy z³otych do ok. kilkuset tysiêcy lub nawet wiêcej, gdy
w grê wchodzi du¿e miasto (np. Wroc³aw) albo du¿y kombinat.
B. Problemy efektywnoœci u¿ytkowania energii
Poszukiwanie rozwi¹zañ innowacyjnych w tym zakresie to przede wszystkim poszukiwanie doskonalszych urz¹dzeñ, w których zachodz¹ zjawiska konwersji energii. Odbywa siê to jednak w sytuacji, gdy polska gospodarka i gospodarstwa domowe s¹ s³abo wyposa¿one w maszyny i urz¹dzenia oraz w sprzêt
AGD wykorzystuj¹cy ró¿ne formy energii.
C. Produkcja urz¹dzeñ umo¿liwiaj¹cych wykorzystanie odnawialnych,
alternatywnych i odpadowych Ÿróde³ energii oraz opracowanie nowych technologii
Potencja³ innowacyjny tego zagadnienia tkwi w potrzebach opracowania:
• konstrukcji kot³ów spalaj¹cych œmieci i inne odpady i oczyszczaj¹cych spaliny;
• agregatów korzystaj¹cych z lokalnych Ÿróde³ energii, a dostarczaj¹cych ciep³o i zimno do pojedynczych odbiorców (agregaty indywidualne);
• urz¹dzeñ i ci¹gów technologicznych dokonuj¹cych procesów konwersji jednej formy energii w inn¹ np. produkcji biopaliw, produkcji wodoru, itp.
118
• urz¹dzeñ zapewniaj¹cych kogeneracjê (multigeneracjê) w ma³ych ciep³owniach osiedlowych, wykorzystuj¹cych energiê promieniowania s³onecznego,
biogazu i ciep³a ze spalania œmieci;
• opracowanie technologii oraz urz¹dzeñ do aglomeracji odpadowych Ÿróde³
energii i jej akumulacji;
• opracowanie maszyn i urz¹dzeñ wykorzystuj¹cych nadprzewodnictwo, zw³aszcza wysokotemperaturowe;
• opracowanie technologii produkcji nadprzewodników wysokotemperaturowych wykorzystuj¹cych produkowane w KGHM srebro;
• zbadanie mo¿liwoœci rewitalizacji Wa³brzyskiego Zag³êbia Wêglowego poprzez gazyfikacjê podziemn¹.
V. Priorytety badawczo-wdro¿eniowe dolnego œl¹ska
w zakresie energii odnawialnych i alternatywnych
Powy¿ej przedstawiono panoramê zagadnieñ, z jakimi styka siê energetyka
na Dolnym Œl¹sku, zw³aszcza w odniesieniu do energetyki opartej o odnawialne i alternatywne (w tym odpadowe) Ÿród³a energii.
Zdaniem autora istotny postêp w tej dziedzinie bêdzie mo¿liwy, gdy podjête zostan¹ prace nad nastêpuj¹cymi zagadnieniami:
1) Powo³anie Dolnoœl¹skiego Urzêdu Energetycznego lub Wydzia³u ds. Energetyki w Urzêdzie Marsza³kowskim, który koordynowa³by prace gminnych
i powiatowych grup zajmuj¹cych siê energetyk¹, zw³aszcza ze Ÿróde³ odnawialnych i alternatywnych i nadzorowa³ pracê Autonomicznych Regionów
Energetycznych obejmuj¹cych gminy (powiaty) zasilane z tych Ÿróde³. Pozwoli to na skuteczny nadzór W³adz Samorz¹dowych nad tym obszarem
energetyki Regionu, który jeszcze nie podlega globalizacji.
2) Opracowanie programu badawczo-wdro¿eniowego nad wykorzystaniem
nadprzewodnictwa i podjêciem produkcji nadprzewodników wysokotemperaturowych bazuj¹c na produkowanych na Dolnym Œl¹sku metalach kolorowych (zw³aszcza srebrze).
3) Opracowanie prototypów i podjêcie produkcji urz¹dzeñ wykorzystuj¹cych
biomasê i palne odpady oraz ciep³o odpadowe do celów energetycznych
w Autonomicznych Regionach Energetycznych. Urz¹dzenia powinny mieæ
charakter multigeneratorów z automatycznym sterowaniem iloœci wytwarzanych produktów.
4) Przygotowanie technologii wytwarzania, konstrukcja urz¹dzeñ i wdro¿enie
produkcji oraz u¿ytkowania paliw alternatywnych w transporcie (biodiesel,
bioetanol, LPG, LNG, gaz ziemny sprê¿ony, wodór).
5) Badanie mikrouk³adów energetycznych (w tym uk³adów energetyki personalnej oraz prace nad maszynami energetycznymi w skali nano.
6) Opracowanie i wdro¿enie programu korzystania z helioenergetyki, aeroenergetyki, hydroenergetyki i geotermii.
119
Literatura
1) Z. Gnutek, M. Chorowski, J. Walendziewski, M. Kalu¿yñski, A. Szurma, „Opracowanie Regionalnego Programu Energia” – Raport DCZT, Wroc³aw, marzec 2007 r., Materia³ niepublikowany
2) Z. Gnutek, M. Chorowski „Koncepcja oraz program Œrodowiskowego Centrum Naukowo-Dydaktycznego Energii Odnawialnych i Alternatywnych oraz Energetyki Wodorowej” –
Raport DCZT, Wroc³aw, lipiec 2006 r., Materia³ niepublikowany
3) Z. Gnutek, H. Kruczek „Przygotowanie listy zadañ – tematów okreœlaj¹cych problemy do
rozwi¹zania w Regionie oraz za³o¿eñ do odpowiednich programów badawczo-wdro¿eniowych
w dziedzinie energii alternatywnych i odnawialnych” – Raport DCZT, Wroc³aw, kwiecieñ
2007r., Materia³ niepublikowany
4) W.A. Kasprzak, Karol I. Pelc „Strategie techniczne – prognozy” Wroc³aw 2003 r.
5) „Polityka energetyczna Polski do 2030 roku” (wersja 3.2.2. z dn. 10.09.2007r.) Ministerstwo
Gospodarki
6) Praca Zbiorowa, Energy Technology Perspectives – Scenarios & Strategies to 2050”, International Energy Agency, Paris 2006; cz. 1. wyd. w jêzyku rosyjskim
7) Raport koñcowy Zespo³u ds. Energii Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wy¿szego, kwiecieñ
2007 r. – plik PDF (20070613_raport_energia.pdf 283,5 kB)
8) Strony internetowe:
a. http://www.nistep.go.jp/achiev/ftx/eng/rep100e/pdf/rep100.pdf
b. http://www.nistep.go.jp/index-e.html
c. http://ec.europa.eu/research/agriculture/scar/pdf/foresighting_food_rural_and_agri_futures.pdf
d. http://www.dolnyslask.pl
e. http://www.stat.gov.pl/urzedy/wroc
9) Praca zbiorowa pod red. Z.Szalbierza „Strategia energetyczna Województwa Dolnoœl¹skiego”, Wroc³aw, 2002r.
120

Analiza potencjału rozwojowego Dolnego Śląska

Transkrypt

Podobne dokumenty