Lekcje z kryzysu - EFNI - Europejskie Forum Nowych Idei

EUROPEJSKIE FORUM NOWYCH IDEI 2013
26 września 2013, godz. 15:30 – 17:30
Centrum Konferencyjne Sheraton
Panel dyskusyjny
Lekcje z kryzysu – czego nauczyła się europejska gospodarka?
Co powinno się zmienić w zarządzaniu gospodarką?
Czy gospodarka potrzebuje globalnych mechanizmów kontrolnych/ochronnych?
Jaka to lekcja dla integracji?



Wprowadzenie
Czego dotknął kryzys?

Kryzys nadwerężył zaufanie, „przedkontraktowy warunek kontraktów” (Adam
Smith), czyli wiarę, że narzędzia regulujące system bankowy na świecie
się sprawdzą; że banki centralne i rządy tak ustawią stopy procentowe
i prawne ramy gospodarki, że wartość pieniądza będzie stabilna, a dochód
narodowy będzie rósł;

Dotknął instytucji finansowych najpierw w USA, a potem w Europie
i Azji. Kryzys je sparaliżował, odwrócił strumienie kapitału i przeskoczył na
gospodarkę realną (rolnictwo, przemysł, handel i usługi), sięgając
wszędzie, gdzie tylko istnieją połączenia z gospodarką wirtualną (bankami,
funduszami inwestycyjnymi, rynkami finansowymi).
Załamanie na rynku nieruchomości w USA wywołało:




wzrost stóp procentowych pociągający zwiększenie kosztów kredytów
hipotecznych;
obniżenie spłacalności kredytów o podwyższonym ryzyku (tzw. „subprime
loans”);
nadpodaż nieruchomości przejętych przez banki i wprowadzanych do
sprzedaży;
gwałtowny spadek cen domów i instrumentów zabezpieczających kredyty.
1
W konsekwencji doprowadziło do:










„chomikowania” kapitału przez sektor prywatny
globalnej suszy kredytowej
załamania handlu światowego
kłopotów banków w USA i Europie Zachodniej
osłabienia walut w Europie Środkowej
bessy na giełdach
zapaści przemysłu w Azji
obniżenia podaży i spadku cen surowców
redukcji zatrudnienia/wzrostu bezrobocia
spadku konsumpcji
Charakterystyka:


pierwszy kryzys finansowy o zasięgu globalnym – rozszedł się po świecie tymi
samymi kanałami, którymi przez ostatnich 20 lat krążył światowy kapitał;
nie ma ożywienia gospodarczego – stanowi to problem dla gospodarki,
niezależnie od tego jak wysoki będzie w nią wkład finansowy/jaką ilością
funduszy zostanie zasilona.
Co powinno się zmienić w zarządzaniu gospodarką?
Kryzys pokazał, że wiele europejskich krajów boryka się z zasadniczymi problemami i
z brakiem równowagi gospodarczej. Dowiódł też, jak bardzo powiązane ze sobą są
gospodarki poszczególnych krajów UE. Bardziej skoordynowana polityka
gospodarcza w całej UE pomoże zaradzić tym problemom oraz pobudzić wzrost
gospodarczy i tworzenie miejsc pracy.
Pomysł – nowy sposób zarządzania gospodarką w UE opiera się na trzech
podstawowych założeniach:

Ambitniejszy program gospodarczy, w tym ściślejszy nadzór ze strony UE:
- priorytety polityczne i wymierne cele strategii Europa 2020;
- dodatkowe zobowiązania podjęte przez państwa uczestniczące w
pakcie euro plus;
- ściślejszy nadzór UE nad polityką gospodarczą i budżetową w ramach
paktu stabilności i wzrostu oraz poprzez nowe narzędzia
przeciwdziałające dysproporcjom makroekonomicznym;
- nowa metoda pracy – europejski okres oceny – polegający na
omawianiu co roku o tej samej porze priorytetów gospodarczych i
budżetowych.
2


-
-


Działania chroniące stabilność strefy euro:
- w 2010 r. UE zareagowała na kryzys związany z długiem publicznym,
tworząc tymczasowe mechanizmy wsparcia państw członkowskich;
- w 2013 r. zostaną one zastąpione stałym europejskim mechanizmem
stabilności;
- uzyskanie wsparcia jest uzależnione od wdrożenia rygorystycznego
programu konsolidacji budżetowej i reform;
- mechanizmy wsparcia powstają w ścisłej współpracy z MFW.
Działania naprawcze w sektorze finansowym:
Europejski okres oceny: sześciomiesięczny okres każdego roku, kiedy to
próbuje się skutecznie skoordynować politykę budżetową, makroekonomiczną
i strukturalną państw członkowskich, tak by mogły one uwzględnić uwagi UE
już na wczesnym etapie tworzenia budżetu krajowego i kształtowania polityki
gospodarczej.
Pakt stabilności i wzrostu: zestaw reguł, które mają zachęcić państwa
członkowskie do dbania o równowagę finansów publicznych. Składają się na
niego: element zapobiegawczy (obowiązek przedkładania przez państwa
członkowskie rocznego programu stabilności (kraje strefy euro) lub
konwergencji (pozostałe kraje) wraz z krajowym programem reform) i
element korygujący (jeżeli deficyt budżetowy w którymś z państw przekroczy
zapisaną w traktacie wartość wynoszącą 3 procent, Rada zaleci, jak ten
problem rozwiązać). Problem nadmiernego zadłużenia i nadmiernych
deficytów (które zgodnie z Traktatem z Maastricht nie mogą przekraczać 3
proc. PKB) to problem większości – w 2012 r. nadmierny deficyt stwierdzono
aż w 23 spośród 27 państw UE.
Korekta dysproporcji makroekonomicznych: ten mechanizm pozwoli
monitorować gospodarki państw członkowskich pod kątem sygnałów braku
równowagi makroekonomicznej (takich jak bańki nieruchomościowe, rosnący
deficyt lub nadwyżka obrotów bieżących albo spadek konkurencyjności).
Jeżeli państwa członkowskie przekroczą próg bezpieczeństwa, KE
przeanalizuje, czy tego rodzaju nierównowaga jest niebezpieczna, i w razie
potrzeby wyda stosowne zalecenia.
Pakt euro plus: uzupełniający plan reform, w którym uczestniczy również
sześć państw spoza strefy euro: Bułgaria, Dania, Litwa, Łotwa, Polska i
Rumunia. Plan dotyczy szczególnie: konkurencyjność, zatrudnienie,
długoterminowa stabilność finansów publicznych i wzmocnienie stabilności
finansowej.
Czy gospodarka potrzebuje globalnych mechanizmów
kontrolnych/ochronnych?
Dlaczego Polska wyszła z kryzysu obronną ręką?
3
- Komisja Nadzoru Bankowego
- wyśrubowany, więc zdrowy system finansowy
Działania ratunkowe i naprawcze Unii Europejskiej podjęte w odniesieniu do
finansów publicznych państw zagrożonych bankructwem


Zrównoważenie finansów publicznych:
Kryzys zadłużeniowy dotyczy głównie niektórych państw strefy euro, jednak
oddziaływał on także na państwa spoza strefy (Węgry, Łotwa). Pomimo
podobnych przyczyn problemów skuteczność zastosowanej pomocy w
poszczególnych krajach jest różna:
Łotwa dzięki głębokim reformom strukturalnym szybko powróciła na
ścieżkę wzrostu i planuje przystąpienie do strefy Euro od 1 stycznia 2014;
Grecja ze względu na skalę zadłużenia oraz trudności wewnętrzne we
wdrażaniu oszczędności pomniejszyła swój PKB o ponad 1/5 w latach 20082012, nadal utrzymując wysokie zadłużenie na poziomie blisko 190% PKB
(prognoza na 2013 rok);
Irlandia, Portugalia i Węgry – umiarkowana stabilizacja nadal
obciążona ryzykiem ponownego wzrostu zadłużenia;
Cypr – warunkiem udzielonej pomocy jest gruntowna restrukturyzacja
sektora bankowego, konsolidacja finansów oraz prywatyzacja;
Włochy i Hiszpania zmagają się z nadmiernymi deficytami.
Pakt fiskalny:
Jest próbą długookresowej regulacji polityki fiskalnej państw członkowski UE
(w szczególności strefy euro) i wymuszać ma utrzymywanie równowagi
budżetowej, większą kontrolę Rady Unii Europejskiej i Komisji Europejskiej
nad stanem finansów publicznych państw i lepszą koordynację polityki
gospodarczej. Pakt został przyjęty w styczniu 2013 na szczycie w UE i
oczekuje na ratyfikację przez kraje członkowskie. Paktem związane są
wszystkie państwa strefy euro (17) plus przystąpiło do niego dobrowolnie 8
państw spoza strefy, w tym Polska.
Reforma europejskiego systemu bankowego – powołanie unii bankowej.
Plan wprowadzenia w życie unii bankowej został przedstawiony przez KE jesienią
2012 i zakładał harmonizację regulacji i standardów ustalanych dla krajowych
instytucji finansowych przez poszczególne instytucje nadzorcze. Unia bankowa ma
składać się z trzech wzajemnie wzmacniających się ogniw:
1. jednolity mechanizm nadzoru bankowego, który obejmie największe banki
unii bankowej
2. system gwarantowania depozytów
4
3. jednolity system prowadzenia „uporządkowanej” likwidacji banków, regulujący
kwestie upadłości i restrukturyzacji banków
Poparcie dla unii bankowej wyrażone przez grupę ekonomistów skupioną wokół prof.
M. Burdy (Uniwersytet Humboldta w Berlinie), M. Hellwiga (Instytut Plancka, Bonn),
D. Snowera (Instytut Gospodarki Światowej w Kilonii) i B. Weder di Mauro
(Uniwersytet w Moguncji):
-
unia bankowa może zabezpieczyć spójność unii walutowej
należy stworzyć wytrzymałe, jednolite struktury na płaszczyźnie europejskiej, za
pomocą których nastąpi oddzielenie zaopatrywania się w kredyty od
finansowania państw narodowych, czyli przerwanie błędnej zależności sektora
bankowego i finansów publicznych kraju.
Ostrzeżenie przed unią bankową – apel przygotowany przez W. Krämera z
Uniwersytetu Technicznego w Dortmundzie i prezydenta Instytutu IFO z Monachium
H.-W. Sinnema podpisany przez 172 niemieckich profesorów nauk ekonomicznych:
- kolektywna odpowiedzialność za długi banków należących do eurosystemu
- pomoc dla wierzycieli banków mających trudności finansowe, która jest
niewłaściwa z ekonomicznego punktu widzenia i niesprawiedliwa – inwestorzy
dysponują odpowiednim majątkiem i muszą ponosić ryzyko inwestycyjne
Jaka to lekcja dla integracji?
Słabnąca gospodarka uwidoczniła problem nadmiernego zadłużenia państw i
doprowadziła do kryzysu finansów publicznych (poniżej przykłady w dużym skrócie).
Ale wygląda na to, że system się sprawdził. Pożyczki zostały udzielone
poszczególnym państwom (także spoza UE) przez tzw. trójkę, czyli Komisję
Europejską, Europejski Bank Centralny i Międzynarodowy Fundusz Walutowy. Ceną
są radykalne reformy gospodarcze i drastyczne cięcia budżetowe, na które przystały:
Węgry, Łotwa, Irlandia, Portugalia, Grecja, Cypr, Włochy i Hiszpania. Wparcie dla
budżetów krajowych od początku kryzysu pochłonęło blisko 500 mld euro.
Islandia:
2008 r. zbankrutowały trzy największe banki: Kaupthing, Glytnir i Landesbanki; w
dobrych czasach prowadziły intensywną ekspansję zagraniczną, z jednej strony
5
oferując atrakcyjne oprocentowanie depozytów, z drugiej inwestując w ryzykowne
aktywa (zbankrutowały z aktywami dziesięciokrotnie większymi od PKB Islandii –
niewypłacalność na sumę 85 mld dolarów). Upadły trzy tygodnie po Lehman
Brothers. Posprzątanie sektora finansowego kosztowało kraj przyrost długu z 30
proc. PKB w 2007 r. do 100 proc. PKB w 2012 r., w latach 2008–2011 r. Islandia
otrzymała około 4,8 mld USD wsparcia, z czego 2,1 mld USD od MFW, 2,5 mld USD
od państw skandynawskich, a 200 mln USD od Polski. Dziś jest stabilnym państwem,
które wróciło na ścieżkę wzrostu gospodarczego.
Irlandia:
2008 r. pękła dziesięcioletnia bańka na rynku nieruchomości. Doszło do tego, gdyż
niskie stopy procentowe i szybki wzrost wynagrodzeń zachęciły irlandzkie banki do
sfinansowania boomu na rynku nieruchomości. Załamanie cen na tym rynku
sprawiło, że aktywa tamtejszych banków stały się bezwartościowe i instytucje nie
były w stanie utrzymać się na rynku. Ratujący sektor irlandzki rząd utracił płynność i
zmuszony był skorzystać z międzynarodowej pomocy – 85 mld euro od MFW i UE.
Choć kraj znajduje się na ścieżce odrodzenia, dług skoczył do 110 proc. PKB. W
gronie państw rozwiniętych wyższy mają jedynie Japonia, Grecja i Włochy.
Hiszpania:
Być może na uratowanie hiszpańskich banków, które finansowały upadły sektor
dewelopersko-budowlany na skalę nie mniejszą niż Irlandia, wystarczy 100 mld euro.
Na tyle Hiszpania otrzymała obietnicę od międzynarodowych instytucji, z czego 40
mld trafiło już do Hiszpanii w 2012 r.
Grecja:
Dług publiczny Grecji wzrósł w latach 2007-2011 ze 107,4 proc. PKB do 165,3.
Grecja wyraźnie żyła ponad stan, co znajdowało wyraz w wyjątkowo wysokim
poziomie konsumpcji (ok. 90% PKB), finansowanym w przeważającej mierze przez
zagranicę. Uzgodniono w 2011 r. dwa pakiety ratunkowe dla Grecji, które łącznie
wynoszą ok. 240 mld euro. W zamian za pomoc zobowiązano Grecję do
wprowadzenia pakietu oszczędnościowego. Przewiduje on m.in. cięcia budżetowe,
likwidację dużej liczby miejsc pracy w sektorze publicznym i obniżki pensji
minimalnej o 22 procent. Trójka chce doprowadzić do sytuacji, w której Grecja
będzie w stanie samodzielnie obsługiwać swoje zadłużenie.
6
Włochy:
2008 r. Włochy dochrapały się gigantycznego długu publicznego (ponad 71 mld
euro) – spowodowanego przeregulowaniem rynku pracy, słabością niektórych
działów sektora usług czy zbytnią rozbudową aparatu państwowego. Po dwóch
latach ostrego kryzysu, kiedy to w 2008 r. PKB Włoch spadł o 1,3 proc., a w 2009 r.
aż o 5,2 proc., w 2010 r. powrócił wzrost gospodarczy, ale ledwie 1,3 proc. PKB.
Według raportu włoskiego Instytutu Statystycznego Istat światowy kryzys finansowy
i gospodarczy cofnął Włochy w rozwoju o 10 lat. W wyniku kryzysu likwidacji uległo
43 tysiące przedsiębiorstw, a pracę straciło łącznie ponad pół miliona osób. Firma
audytorska E&Y oszacowała, że złe kredyty w europejskich bankach mają wartość
918 mld euro, z czego najwięcej, bo około 210 mld euro, przypada na Włochy. UE
udzieliło Włochom pożyczek z funduszy ratunkowych.
Cypr:
2012 r. banki urosły ponad miarę dzięki statusowi raju podatkowego, jakim od lat
cieszył się Cypr. Do tamtejszych instytucji finansowych napływały miliardy euro
depozytów z zagranicy. Pozyskane pieniądze cypryjskie banki inwestowały w dużej
mierze w Grecji, z którą Cypr jest ściśle związany. Upadek części sektora
bankowego, który z punktu widzenia tamtejszej gospodarki był drugim
najważniejszym po turystyce, oznacza dla Cypru dotkliwą recesję i wysokie
bezrobocie. Program pomocowy ratujący Cypr przed bankructwem zakłada pomoc
finansową UE i MFW o łącznej wysokości 10 mld euro, rozległą restrukturyzację
sektora bankowego i poniesienie strat przez właścicieli wkładów bankowych. Cypr
musi również wygospodarować 13 mld euro w ramach własnych przedsięwzięć
oszczędnościowych. Obejmują one m.in. podatek od nieruchomości i redukcję płac
pracowników państwowych.
Słowenia:
Problem ze złymi kredytami ściągnęła na Słowenię przedłużająca się recesja: w 2012
roku PKB tego kraju zmalał o 2 proc., podobnie ma być w tym roku. OECD ocenia,
że przyczyną kłopotów sektora bankowego jest złe zarządzanie. Sześć największych
słoweńskich banków, na które przypada 58 proc. kredytów i pożyczek, wciąż
znajduje się pod kontrolą państwa. Potrzebują dekapitalizowania w wysokości 4 mld
euro, ale zdobycie takich pieniędzy przekracza ich możliwości, nie ma ich także
słoweński rząd, który zapowiedział prywatyzację 15 państwowych firm, podwyżkę
podatku VAT i kolejne obniżki pensji w sektorze publicznym.
7
Kluczowe pytania:



Jak zrównoważyć globalny handel? Jak stworzyć nowe gałęzi gospodarki bez
tworzenia kolejnej bańki spekulacyjnej? Jak ściągnąć z rynków nadmiar
kapitału bez doprowadzania firm i państw do bankructwa?
Jak zreorganizować banki? Jak uregulować obieg kapitału? Czy uszczelnienie
systemu podatkowego nie przeczy integracji europejskiej? Czy nie przydałby
się Europejski Nadzór Bankowy?
Czy nie brakuje scenariuszy o ryzyku/analiz ryzyka w kontekście europejskim?
Czy nie przydałby się komisarz ds. ryzyka? Czy kryzys to porażka unii
gospodarczej i walutowej, czy tylko potknięcie?
Autor: Natalia Mlicka
BIBLIOTEKA:
• T.Gruszecki, Świat długu, Lublin 2012
• A. Buszko, Nowy sposób myślenia o ładzie ekonomicznym, Warszawa 2012,
• S. Miklaszewski i inni, Natura i różnorodność przebiegu światowego kryzysu
gospodarczego, Warszawa 2011
• R.Kuźniar (red.), Kryzys z 2008 roku a pozycja międzynarodowa Zachodu,
Warszawa 2011.
• W.M. Orłowski, Świat do przeróbki, Warszawa 2011
• J.Ravenhill, Globalna ekonomia polityczna, Kraków 2011
• G.W. Kołodko, Globalizacja, kryzys i co dalej?, Warszawa 2010
• Gospodarka Unii Europejskiej. Reakcja na kryzys i perspektywy na nowe
dziesięciolecie, red.
Marcin Koczor, Paweł Tokarski, Warszawa 2011
8