Polityka młodzieżowa państwa polskiego a kreacja kapitału

Polityka młodzieżowa państwa polskiego a kreacja kapitału

dr Aldona Wiktorska-Święcka
Uniwersytet Wrocławski
Polityka młodzieżowa państwa polskiego a kreacja kapitału
społecznego
Wprowadzenie
Poniższe rozważania stanowią wprowadzenie do dyskusji dotyczącej aktualnych
działań prowadzonych w ramach polityki młodzieżowej w Polsce w kontekście kreowania
kapitału społecznego. Zostaną tu zdefiniowane kluczowe pojęcia: polityka młodzieżowa i
kapitał społeczny oraz wskazane najważniejsze relacje obu obszarów. Problematyka związana
z polityką młodzieżową oraz kapitałem społecznym, mimo ponad 20letnich doświadczeń
demokracji w Polsce, nadal nie znajduje się w mainstreamie problemów priorytetowych w
rozwoju Polski. Jednak w ostatnim czasie można zaobserwować, że staje się ona coraz
bardziej atrakcyjna nie tylko dla osób pracujących z i/lub na rzecz młodzieży, ale również dla
decydentów i instytucji, które mają wpływ na kształt polityk publicznych. Poniższy artykuł
ma przyczynić się do jej upowszechnienia.
Polityka
młodzieżowa
–
podstawowe
zagadnienia
definicyjne
w
kontekście
instytucjonalnej praxis
Polityka młodzieżowa, to celowe, spójne i zaplanowane działanie wobec młodzieży
przy użyciu dostępnych dla danego poziomu władzy narzędzi. Jest to przyjęty i realizowany
przez władzę publiczną i organizacje pozarządowe zespół długofalowych działań na rzecz
zaspokajania potrzeb i rozwiązywania problemów społecznych młodzieży. Powyższy termin
jest współcześnie rozmaicie interpretowany ze względu na nieostrość. Jednak, niezależnie od
podejścia, polityka młodzieżowa jest analizowana w dwóch zakresach:

szerokim: polityka młodzieżowa jest w tym wypadku definiowana jako zespół
wszelkich, podejmowanych przez różne wspólnoty (od rodziny po państwo)
1
świadomych praktyk i działań o charakterze regulacyjnym, restrykcyjnym,
symbolicznym, odnoszących się do młodzieży;

wąskim: polityka młodzieżowa jest tu rozumiana jako zespół aktów prawnych i
towarzyszących im praktyk stosowanych przez instytucje publiczne i współdziałające
z nimi inne podmioty na rzecz młodzieży, dążący do objęcia swym zasięgiem
wszystkich ważnych dla młodzieży sfer społecznego funkcjonowania (edukacji, rynku
pracy, kultury, zabezpieczenia i pomocy społecznej, zdrowia, uczestnictwa w życiu
politycznym, funkcjonowania w systemie prawnym itd.)1.
Warto zauważyć, że w ciągu ostatnich kilku lat polityka młodzieżowa przestała być kojarzona
wąsko, jako działania o charakterze wychowawczo-edukacyjnym na rzecz młodzieży, co
oznacza, że obejmuje sfery współdzielone z innymi obszarami funkcjonowania państwa
(polityka zdrowotna, edukacyjna, zatrudnienie i opieka społeczna, sport i rekreacja, kultura)
lub dotyczy działań autonomicznych, nieuwzględnianych bezpośrednio w innych politykach
(m.in. zdobywania doświadczeń i kompetencji poza systemem edukacyjnym, promocję
uczestnictwa w życiu społecznym i politycznym, budowanie pożądanych nawyków, norm,
identyfikacji i form tożsamości). Współcześnie polityka młodzieżowa nabrała szerszego
kontekstu (aktywizacja młodych ludzi do działań oddolnych, ich wejście na rynek pracy wraz
z całym zapleczem zagadnień instytucjonalnych, do których zaliczyć można m.in. kwestie
mieszkalnictwa, godzenia życia zawodowego i prywatnego, dostosowanie systemu edukacji
do potrzeb rynku pracy, migracje, polityka zdrowotna, wpływ na rozwój lokalny, w tym
kondycję gospodarczą; wreszcie funkcjonowanie młodych ludzi w sferze publicznej, przy
czym instytucjonalizacja tych działań w formie różnych podmiotów, np. organizacji
pozarządowych, stanowi jedynie wycinek problematyki)2. W tym szerokim ujęciu należy
podkreślić podejście integracyjne w zagadnieniu „polityki młodzieżowej”. Jego głównym
celem jest wdrożenie młodzieży do świadomego uczestnictwa w życiu społecznym, w tym do
kształtowania jego ram prawnych i politycznych. Młodzież zatem jest tu traktowana
podmiotowo jako partner w dialogu z politykami, przedstawicielami instytucji i innymi
aktorami społecznymi. Podejście integracyjne – jedynie możliwe w demokracji – różni się od
podejścia w ramach nurtu tradycjonalistycznego, w którym „polityka młodzieżowa” jest
postrzegana jako zespół działań zmierzających do kontroli młodzieży oraz wdrożenia jej do
1
za: M. Sińczuch, Polityka młodzieżowa jako odrębny obszar działania Unii Europejskiej, [w:] Polityka
młodzieżowa, pod red. G. Zielińskiej, Biuro Analiz Sejmowych, Nr 2(18), Warszawa 2009, ss.147-174.
2
Wiktorska-Święcka A., Problematyka młodzieżowa na Dolnym Śląsku w kontekście dostępnych opracować
naukowych jako bazy kształtowania polityki młodzieżowej samorządu województwa, [w:] Moroń, D., Zamorska,
K. (red.), Samorządowa polityka społeczna. Rozwiązania instytucjonalno-prawne. Dobre praktyki na Dolnym
Śląsku. Oficyna Wydawnicza ATUT, Wrocław 2010, s.245-258.
2
przestrzegania określonych, ściśle zdefiniowanych i narzuconych odgórnie wartości. Często
skupia się ona na przeciwdziałaniu patologiom młodzieżowym, realizowanym m.in. przez
system środków formalnej kontroli. Młodzież jest w tej wersji polityki młodzieżowej
postrzegana jako bierny przedmiot oddziaływania polityki, który powinien być uformowany
w odpowiedni sposób. Odrzucić więc należy podejście ideologiczne do „polityki
młodzieżowej”, którego celem jest takie oddziaływanie polityki młodzieżowej, aby
doprowadziło ono do zdobycia – możliwie pełnego i spontanicznego – poparcia młodych
ludzi dla określonych ideologii oraz wykorzystanie ich do wniesienia do debaty społecznej
nowych, najczęściej rewolucyjnych wartości, innymi słowy, „upolitycznienie” kwestii
młodzieżowej3. Na podstawie analizy dostępnych opracowań można stwierdzić, że wśród
istniejących rozwiązań instytucjonalnych jedynie sporadycznie, okazjonalnie i akcyjnie
zauważalne są takie, które podejmują kwestie „polityki młodzieżowej” w rozumieniu
wspólnotowej polityki młodzieżowej. W ramach polityki młodzieżowej realizowanej obecnie
przez Unię Europejską można stwierdzić szerokie podejście do tego zagadnienia oraz
wyróżnić trzy obszary, w których instytucje publiczne działają na rzecz młodych ludzi:

uczestnictwo młodych ludzi w życiu społecznym i politycznym, obejmujące tworzenie
mechanizmów umożliwiających młodzieży wpływ na decyzje dotyczące jej sytuacji:
mieszczą się tu zarówno działania zmierzające do stworzenia prawnego zaplecza dla
działalności organów przedstawicielskich, jak również wszelkie formy aktywizacji i
zachęcania młodzieży do większego zainteresowania i zaangażowania w życie
polityczne i sprawy publiczne;

edukacja i rynek pracy: polityka młodzieżowa UE dąży do usunięcia barier w dostępie
do edukacji, do otwarcia rynku pracy i dostosowania go do potrzeb i możliwości
młodych ludzi; priorytetowo traktuje też promowanie mobilności i rozwijanie różnych
form międzynarodowych wymian młodzieży;

monitoring unijnych polityk sektorowych pod kątem potrzeb młodzieży4.
Polityka młodzieżowa, zgodnie z zapisami wspólnotowymi, ma na celu wsparcie możliwości
rozwoju młodych ludzi w takich obszarach, jak: kształcenie się, wypoczynek, zdrowie i
zatrudnienie. Ponieważ jak dotąd nie zdefiniowano w sposób jednoznaczny kategorii
„młodzież”5, przyjęto, że dotyczy ona dorastających dzieci (gimnazja), osób młodych (szkoła
3
ibidem.
Biała Księga „Nowy impuls dla młodzieży europejskiej”, Komisja Europejska, Bruksela 2001.
5
Młodzież „(….) osoby w wieku w wieku pomiędzy 15 a 24 rokiem życia” (Definicja Zgromadzenia Ogólnego
ONZ), „(osoby) w czasie pomiędzy dzieciństwem a dorosłością. Termin „młodzież” odnosi się generalnie do
tych w wieku pomiędzy 13 a 18 rokiem życia” (Definicja Banku Światowego), „młodzi ludzie (w wieku 15-29)”
4
3
średnia) i młodych dorosłych (powyżej 18 roku życia). W myśl założeń koncepcji
governance, wdrażanej w ostatnich latach do instytucjonalnej praxis przez rozwinięte państwa
Unii Europejskiej, można zauważyć, że dotyczy ona rozwiązań na wszystkich poziomach
zarządzania: od lokalnego, poprzez regionalny i narodowy do ponadnarodowego. Tymczasem
w Polsce pierwsze próby tworzenia infrastruktury będącej bazą polityki młodzieżowej podjęto
na szczeblu krajowym stosunkowo późno, bo dopiero pod wpływem działań związanych z
akcesją Polski do Unii Europejskiej. Zaowocowały one przyjęciem dokumentu „Strategia
państwa dla młodzieży na lata 2003-2012” oraz różnymi inicjatywami związanymi z
powołaniem Krajowej Rady Młodzieży. Z perspektywy lat można stwierdzić, że okazały się
one jednak „jaskółką, która nie uczyniła wiosny”: strategia nie znalazła przełożenia na
programy wdrożeniowe i w dalszym ciągu środowisko organizacji młodzieżowych nie jest
zintegrowane w procesie rzecznictwa interesów młodych ludzi. Oznacza to, że administracja
publiczna podejmuje inicjatywy skutkujące różnymi decyzjami dotyczącymi życia młodych
ludzi, jednakże nie są one konsultowane z przedstawicielstwem organizacji pozarządowych
lub (jeśli się tak dzieje) tryb konsultacji nie tworzy rozwiązania systemowego, które można
określić jako „polityka młodzieżowa” w myśl przytoczonej powyżej definicji. Podobnie dzieje
się na szczeblu regionalnym. Polityka młodzieżowa nie jest kompetencją samorządu
województwa, mimo że ten szczebel samorządu realizuje szereg istotnych zadań bezpośrednio
wpływających na sytuację młodych ludzi w regionach (np. zadania w obszarze edukacji,
turystyki, sportu, rynku pracy, kultury). Również na tym szczeblu istnieją „jaskółki”
instytucjonalnej zmiany (np. województwo zachodniopomorskie oraz dolnośląskie), jednakże
w dalszym ciągu należy traktować je jako prekursorskie i nie tworzące systemu. Szczebel
lokalny określony jest poprzez imponującą różnorodność rozwiązań w zakresie polityki
młodzieżowej. Z prowadzonych badań wynika, że właśnie ten szczebel władzy publicznej
najmocniej wpływa na życie młodych ludzi. Jednakże jednoznaczna ocena skuteczności
prowadzonych działań jest niezwykle trudna. Istnieją bowiem środowiska lokalne, w których
udział młodych ludzi w życiu publicznym jest bardzo wysoki i przekłada się to jednocześnie
na wysoki poziom rozwoju (m.in. mierzony pod kątem rozwoju gospodarczego czy stopniem
satysfakcji życia mieszkańców), z drugiej strony jednak liczne są obszary, w których młodzi
ludzie są raczej przedmiotem niż podmiotem realizowanych polityk publicznych. Efektem
(Definicja Programu Młodzieżowego Commonwelth), „osoby (…) poniżej 21 roku życia” (Definicja
Departamentu Ruchu Drogowego USA)”. Cyt. Za: M. Skocz, K. Garstka, M. Prokopowicz M., Czym jest
polityka młodzieżowa?, raport merytoryczny z konferencji Europejskiego Tygodnia Młodzieży, Polityka
Młodzieżowa na Dolnym Śląsku „O rety – konkrety”,
www.dolnyslask.pl/.../Czym%20jest%20polityka%20młodzieżowa_forum.doc [data dostępu: 03.06.2011].
4
takiego podejścia jest często gorsza pozycja pod względem rozwoju, duże bezrobocie
młodych ludzi, ich mała aktywność zawodowa i społeczna oraz wysoki wskaźnik migracji.
Wśród najczęściej wymienianych deficytów istniejących rozwiązań wymienić można:

brak dokładniejszych danych (i/lub ich nadmierne rozproszenie) pozwalających
wnioskować o populacji osób w przedziale wiekowym 15 – 30 lat;

brak w sektorze administracji publicznej wiedzy dotyczącej podejmowanych działań
realizowanych w odniesieniu do problematyki młodzieżowej;

sieć informacji młodzieżowej jest bardzo słaba; efektem złego zarządzania informacją
jest słaby rozwój samoświadomości obywatelskiej, co powoduje utrwalenie postaw
bierności wśród młodzieży;

działania w zakresie problematyki młodzieżowej są rozproszone pomiędzy różne
instytucje i nie generują efektu synergii.
Efekty braku rozwiązań instytucjonalnych w zakresie polityki młodzieżowej znajdują
przełożenie na wyniki badań zorientowanych na młodzież. Na podstawie dostępnych
opracowań, również prowadzonych przez instytucje międzynarodowe, wynika, że
uczestnictwo młodych ludzi w przestrzeni publicznej (nawet jeśli korzystnie wygląda na tle
aktywności innych grup wiekowych) jest niskie w ujęciu porównawczym z innymi
państwami6. Dotyczy to zarówno aktywności indywidualnej, jak i zbiorowej. Nawet jeśli
posłużyć się argumentem dotyczącym ogólnego spadku uczestnictwem społecznym na
świecie, co łączyć należy z przemianami w sferze publicznej, z niepokojem dostrzec należy
niedocenianie potencjalnych korzyści związanych z realizacją (bądź nie) instytucjonalnych
działań w zakresie polityki młodzieżowej. Można zaryzykować tezę, że od aktywności
(wariant optymistyczny) / bierności (wariant pesymistyczny) oraz jakości działań młodych
ludzi zależeć może jakość życia w wymiarze przede wszystkim lokalnym, ale też
regionalnym, narodowym i ponadnarodowym. Jest to kwestia o tyle istotna, że przeobrażenia
warunków życia stawiają przed współczesnym młodym człowiekiem rozliczne utrudnienia i
kształtują nowy model życia.
Kapitał społeczny – jako mechanizm rozwoju
6
Por. The Challenge of Solidarity. CIVICUS Civil Society Index Report for Poland / Marta Gumkowska, Jan
Herbst, Justyna Szołajska, Jakub Wygnanski, Klon/Jawor Association, CIVICUS – World Alliance for Citizen
Participation Warsaw 2006.
5
Termin „kapitał społeczny” jest współcześnie jednym z bardziej popularnych aspektów
debaty naukowej i publicznej. W Polsce wszedł do powszechnego użycia w ostatnich kilku
latach i jest na tyle często przywoływany, że stwarza pozory bycia priorytetem dla
publicznych polityk. Jednocześnie warto wspomnieć, że samo pojęcie ma zdecydowanie
dłuższą tradycję niż związana z nim teoria. Po raz pierwszy zostało zastosowane na początku
XX wieku (w 1904 roku Henry James użył go, charakteryzując pozycję społeczną i kontakty
towarzyskie bohaterki swojej powieści, a w 1916 roku Lynda Hanifan użyła go w pracy
naukowej), jednakże dopiero w latach osiemdziesiątych XX wieku został spopularyzowany
dzięki niezależnym badaniom prowadzonym przez Colemana i Bourdieu, których prace –
wraz z późniejszymi teoriami Burta, Woolcocka, Portesa, Putnama, Fukuyamy – należy uznać
za najbardziej znaczące dla rozwoju teorii. Łącząc powyżej wymienione perspektywy
badawcze nad kapitałem społecznym, warto przypomnieć, że Bourdieu uważał go za sumę
aktualnych i potencjalnych zasobów, które należą się jednostce lub grupie z tytułu posiadania
trwałej, mniej lub bardziej zinstytucjonalizowanej sieci relacji, znajomości oraz wzajemnego
uznania7. Podczas gdy dla Bourdieu kapitał społeczny jest dobrem prywatnym, Coleman
definiuje kapitał społeczny jako aspekt struktury społecznej, tworzącej wartości i ułatwiającej
czynności jednostek w ramach tej struktury. Uważał, że stosunki społeczne, które są
rezultatem interakcji międzyludzkich, mogą być traktowane jako kapitał danej społeczności.
Jako atrybut struktury społecznej, kapitał społeczny nie jest więc dobrem prywatnym
jednostki, ale jest dobrem publicznym, ponieważ korzystają z niego wszyscy, nie tylko
członkowie danej struktury. Jednocześnie dostrzegał słabości swojej koncepcji, formułując
wątpliwość, czy altruistyczna postawa rezygnowania z partykularnych korzyści może
stanowić podstawę społecznego kapitału tworzącego wzrost gospodarczy, i zauważając, iż
efektywne normy tworzące kapitał społeczny z jednej strony ułatwiają pewne działania, ale z
drugiej ograniczają inne. W związku z powyższym nie wszystkie formy kapitału społecznego
mogą sprzyjać rozwojowi gospodarczemu8. W literaturze przedmiotu kapitał społeczny
przedstawiany jest również jako indywidualne inwestycje w sieci związków społecznych.
Baker kapitał społeczny definiuje poprzez takie zasoby, jak: informacje, idee i pomysły,
przywództwo, szanse biznesowe, kapitał finansowy, władza, wsparcie emocjonalne, dobra
wola i życzliwość, zaufanie oraz kooperacja. Tak rozumiany kapitał społeczny powstaje w
7
Bourdieu P., 1986, The Forms of Capital, [w:] Handbook of Theory and Research in the Sociology of
Education, pod red. J.G. Richardson, New York, http://www.viet-studies.org/Bourdieu_capital.htm, data dostępu
3.06.2011.
8
Coleman J.S., 1988, Social capital in the creation of human capital, [w:]„ American Journal of Sociology, 94,
s. 97.
6
wyniku budowania relacji, rzadko w wyniku transakcji9. Popularyzację w skali światowej
kapitał społeczny zawdzięcza Robertowi Putnamowi, który odnosi go do takich cech
organizacji społeczeństwa, jak zaufanie, normy społeczne i sieci stowarzyszeń, które integrują
daną społeczność. Spośród norm społecznych znaczenie przypisuje zasadzie wzajemności,
która przyczynia się do wzrostu zaufania, natomiast sieci dobrowolnego obywatelskiego
zaangażowania na rzecz dobra wspólnego powodują wyzwolenie aktywności społecznej,
skłonność do współpracy i budowę relacji opartych na zaufaniu 10. Hipoteza Putnama opiera
się na metaforycznym użyciu pojęcia „kapitał” oraz na wyjaśnieniu korzyści ekonomicznych
za pomocą funkcji wykonywanych przez społeczeństwo obywatelskie. Jest w niej jednak
zawarta głęboka intuicja, która zakłada, że kapitał społeczny jest korzystny społecznie.
Społeczny kapitał nie jest zasobem mającym właściciela, dokonującego świadomego wyboru
wyrzeczeń na rzecz przyszłych korzyści, ponieważ społeczny kapitał tworzą „cechy życia
społecznego – sieci, normy i zaufanie – które ułatwiają współpracę i koordynację na rzecz
wspólnej korzyści”11.
Coraz częściej w rozważaniach teoretycznych podnosi się kwestie związków kapitału
ludzkiego i społecznego, szczególnie rozpatrując ten drugi zasób w wymiarze jednostkowym.
Kapitał społeczny rozumiany jest w pewnym sensie jako uzupełnienie kapitału ludzkiego,
który umożliwia efektywniejsze działania grupowe. Nabywając kapitał społeczny, jednostka
zachowuje go nadal, nawet gdy przemieszcza się społecznie lub przestrzennie, przy czym
należy pamiętać, że na jakość kapitału społecznego jednostki wpływają zróżnicowane
elementy więzi społecznych. Często jest definiowany jako sieć wzajemnych powiązań,
zaufania i aktywności, które stają się fundamentem społeczeństwa obywatelskiego i reguł w
nim panujących. O aspekcie jednostkowym kapitału społecznego można mówić, gdy
uwzględnia się pochodzenie czy sieć powiązań, ale także przedsiębiorczość rozumianą jako
cechę osobowości. Kapitał społeczny może być postrzegany również jako dobro publiczne.
Zbiorowy aspekt kapitału społecznego łączyć należy z daną grupą społeczną, jej systemem
norm i wartości, ale przede wszystkim powiązań i sieci.
Kapitał społeczny, w przeciwieństwie do kapitału materialnego i ludzkiego, w zasadzie
nie daje się wytworzyć na drodze świadomych, zaplanowanych działań. Jest kreowany i
przekazywany przez instytucje takie jak religia czy historycznie ukształtowane zwyczaje, a
zatem przez pewne struktury, które wyznaczają możliwości jednostek, kształtują je, a zarazem
9
Frieske K.W., 2004, Utopie inkluzji. Sukcesy i porażki programów reintegracji społecznej, IPiSS, Warszawa,
s.28.
10
Putnam R., 1995, Demokracja w działaniu: tradycje obywatelskie we współczesnych Włoszech, Kraków, s.61.
11
Ibidem.
7
wyposażają w pewne ponadjednostkowe dobra. Różnorodność i wielość kryteriów
zastosowanych przy budowie typologii kapitału społecznego pokazuje, że jest to kategoria
trudno poddająca się systematyzacji i nieostra, rozgraniczenia między poszczególnymi typami
mają bowiem charakter czysto umowny. Mimo tych słabości metodologicznych warto
wykorzystywać ideę kapitału społecznego w analizach ekonomicznych, gdyż pokazuje
kontekst społeczny i kulturowy rozgrywających się procesów ekonomicznych. Pewne jest
jednak, że kapitał społeczny jest wynikiem występowania uwarunkowań społecznych w
osiągnięciach
indywidualnych
i
zbiorowych,
pokazuje
nierozerwalność
aspektu
ekonomicznego i społecznego w aktywności ludzkiej. Nie można go wprawdzie traktować
jako fizycznych cech obiektu, lecz raczej postrzegać w kontekście możliwości jego
zastosowania i potencjalnego wykorzystania.
W konkurencji pomiędzy państwami, regionami, instytucjami wygrywają nie te
podmioty, którym udaje się skutecznie wprowadzać pojedyncze innowacje czy też budować
kulturowe bądź ekonomiczne zaplecza innowacyjności, lecz te, które potrafią dostosować
swoje strategie rozwojowe do najbardziej istotnych cech ich otoczenia. Dlatego obok kapitału
ludzkiego w analizach konkurencyjności coraz większą rolę zaczyna odgrywać idea kapitału
społecznego jako czynnika determinującego rozwój. Ponieważ kapitał społeczny jest
wynikiem współzależności i wzajemnego oddziaływania zjawisk ekonomicznych i
społecznych, dostrzega się, że niematerialne wartości w nim tkwiące (tzn. czynniki
kształtujące jakość ludzkich relacji, obecne w jednostkach i ich interakcjach z innymi, łączące
i wiążące ze sobą, ułatwiające współdziałanie) pobudzają rywalizację, przedsiębiorczość, a
tym samym mają pozytywny wpływ na konkurencyjność jednostek, organizacji, także
wspólnot lokalnych, regionalnych, narodowych i ponadnarodowych. Kapitał społeczny –
rozumiany jako powiązania sieciowe między aktorami sceny lokalnej oraz tradycje kulturowe,
normy zachowań społecznych i wspólne postawy sprzyjające współpracy i współdziałaniu w
perspektywie długookresowej, pogłębianiu relacji ekonomicznych i tworzeniu zaufania –
stanowi zasadniczy element wspierający konkurencyjność w wymiarze lokalnym,
regionalnym, narodowym i ponadnarodowym. Kapitał społeczny jest pomnażany poprzez
zdolność do współdziałania wyrażoną partnerstwem zainteresowanych stron. Rozwijanie
kapitału społecznego prowadzi do stworzenia dynamicznych sieci relacji i kontaktów z
udziałem wielu aktorów. Sieci zaś odgrywają coraz większą rolę w strategiach rozwojowych
w ramach nowej ekonomii, która podtrzymuje wzrost zainteresowania kapitałem ludzkim i
kapitałem społecznym pod kątem efektywności funkcjonowania i rozwoju organizacji, a
zwłaszcza jego przedsiębiorczości i żywotności. Przedsiębiorczość w nowej ekonomii nie
8
oznacza wyłącznie podejmowania ryzyka, ale jest aktem woli, umiejętności, kompetencji i
odpowiedzialności, w kontekście kruchych, lecz niezastąpionych relacji, jakie rozwijają się
pomiędzy uczestnikami organizacji czy samymi organizacjami 12. Takie podejście oznacza
próbę rozstrzygnięcia, w jaki sposób zaktywizować lub wykreować, a następnie wykorzystać
pozaekonomiczne zasoby lokalne, szczególnie tam, gdzie brakuje innych środków, dlatego w
strategiach rozwoju lokalnego i regionalnego znaczące miejsce zajmuje świadome i planowe
tworzenie i rozwijanie kapitału społecznego, m.in. przez wpisanie go w funkcjonowanie
instytucji13.
O potencjalnych związkach polityki młodzieżowej a kreacją kapitału społecznego
W latach dziewięćdziesiątych XX wieku zaczęto zwracać uwagę na związki między
społeczeństwem obywatelskim a poziomem kapitału społecznego. Dla Putnama pojęcie
kapitału społecznego było wówczas ważne w związku z badaniem jego znaczenia dla
efektywności instytucji i radzenia sobie społeczności z rozwiązywaniem nękających ją
problemów. Jak zauważył, środowiskiem wytwarzającym, podtrzymującym i pomnażającym
kapitał społeczny jest społeczeństwo obywatelskie, rozumiane jako obszar między rodziną a
państwem, który zapełniają dobrowolne stowarzyszenia. Kapitał społeczny znajduje się
według niego w sieciach zaangażowania obywatelskiego i jest moralnym zasobem.
Zagadnienie kreacji i reprodukcji kapitału społecznego jest bardziej skomplikowane niż w
przypadku innych form kapitału, ponieważ posiada słabe strony dobra publicznego. Istnieje
niebezpieczeństwo jego łatwej destrukcji, a jego spontaniczna reprodukcja z reguły nie osiąga
poziomu społecznego zapotrzebowania. Dlatego podstawą jego trwałości jest aktywność
społeczności lokalnych i aktywna obywatelskość, która ma bezpośredni wpływ na jakość
życia obywateli i wyniki ekonomiczne w rozwoju lokalnym i regionalnym 14. Kierunki, w
jakich zdają się zmierzać współczesne modele demokracji, ściśle wiążą się z kulturą
uczestnictwa i zaangażowania. Tego typu aktywności kreują i wzmacniają w jednostkach
kapitał społeczny: otwarcie się na współpracę, wzajemne zaufanie, gotowość do pomocy,
zaangażowanie we wspólne sprawy, wyjście poza partykularne interesy. Dobrze działająca
demokracja nie istnieje bez wspólnoty obywatelskiej. Państwa oparte na społeczeństwach
12
Kaźmierczak T., Rymsza M., 2007, Kapitał społeczny. Ekonomia społeczna, ISP, Warszawa, s. 50.
Herbst M. (red.), 2007, Kapitał ludzki i kapitał społeczny a rozwój regionalny. Wydawnictwo Naukowe
Scholar, Warszawa, s.59.
14
Putnam R., s. 89.
13
9
obywatelskich, które aktywnie chcą brać odpowiedzialność za dobro wspólne, przenika
klimat zaufania.
W takim właśnie kontekście można postrzegać współczesną politykę młodzieżową jako
narzędzie antycypujące i umożliwiające obywatelskie zaangażowanie młodych ludzi. Unia
Europejska popiera w tym zakresie propozycję skupienia się na rozwijaniu i promowaniu
możliwości działań w zakresie nieformalnego kształcenia młodzieży. Stanowi ono niezbędny
etap przygotowania młodzieży do aktywnego obywatelstwa: przyjęcie dobrowolnej
odpowiedzialności w ramach stowarzyszeń, otwarcie się na innych, zrozumienie pojęcia
dobra wspólnego, zainteresowanie życiem publicznym, zaangażowanie polityczne na
szczeblu lokalnym, co prowadzi do poczucia odpowiedzialności za sferę publiczną. Dzięki
podejściu skoncentrowanemu na dobrowolnym uczestnictwie młodych osób edukacja
nieformalna pozwala młodzieży na opanowanie nowych umiejętności oraz kwalifikacji.
Promowane przez Unię Europejską działania (np. szerszą promocję programu wspólnotowego
„Europa dla obywateli”, włączenie wymiaru europejskiego do nauczania szkolnego jako
warunek konieczny trwałego przyswojenia sobie aktywnej postawy obywatelskiej, wezwanie
społeczności regionalnych i lokalnych do finansowego wspierania inicjatyw na rzecz
młodzieży15) mają zachęcić państwa członkowskie do większej partycypacji finansowej i
instytucjonalnej w zakresie wzmacniania potencjału młodzieży, w której upatruje się
potencjalną grupę wzrostu, co w obliczu niekorzystnych dla Europy tendencji
demograficznych jest niezwykle istotne. Podsumowując warto przytoczyć wizję Rifkina,
który opowiada się za społeczeństwem funkcjonującym na zasadzie „stołka, którego nogi
stanowią obszar wolnego rynku, obszar publiczny oraz obszar zaangażowania społecznego.
Pierwsza noga to kapitał ekonomiczny, druga – kapitał publiczny, a trzecia – kapitał
społeczny”16. Rifkin dostrzega w nim polityczny projekt rozwiniętej demokracji, której
centrum stanowi obywatelskie zaangażowanie.
15
Opinia Komitetu Regionów „Promowanie czynnego zaangażowania obywatelskiego młodzieży
poprzez edukację” (2008/C 105/05), Komitet Regionów, Bruksela 2008.
16
Rifkin J., 1997, Das Ende der Arbeit und ihre Zukunft, Frankfurt/Main: Fischer, s.92.
10