Przeczytaj fragment - Wydawnictwo UMCS

Konferencje Kościołów Europejskich wobec integracji europejskiej, Dorota Maj, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2016
Wstęp
Na przestrzeni stuleci Europa podlegała zróżnicowanym dążeniom integracyjnym, które – zgodnie ze spostrzeżeniem Janusza Stefanowicza – były projektem
pozytywnym, ilekroć odwoływano się do wspólnoty cywilizacyjnej, bądź też miały charakter negatywny, jeśli zakładano ostateczną hegemonię jednego z państw1.
Po II wojnie światowej jednoczenie Europy stało się jednym z najważniejszych zjawisk dynamizujących stosunki międzynarodowe na kontynencie. Zapoczątkowany
w połowie XX wieku proces od początku realizowano, promując pokój, pojednanie i współpracę między państwami. Znamienne są słowa jednego z jego inicjatorów, Roberta Schumana: „Po dwóch wojnach światowych uznaliśmy w końcu, że
najlepszym zabezpieczeniem dla narodu nie jest ani izolacja, ani własna siła, jakakolwiek by była jego potęga, lecz solidarność narodów, którymi kieruje ten sam
duch i które we wspólnym interesie akceptują wspólne zadania”2.
W kontekście integracji istotnym dylematem staje się odpowiedź na pytanie
o rolę i znaczenie czynnika religijnego. Można wskazać, że we współczesnej Europie religia przejawia się w formie dwóch odśrodkowych tendencji – z jednej strony
do prywatyzowania wierzeń religijnych, z drugiej zaś do ich przenikania do sfery
publicznej3. Sytuację dodatkowo komplikuje coraz większa różnorodność związków
wyznaniowych, bazujących nie tylko na religiach tradycyjnie obecnych w Europie,
ale również na azjatyckich i afrykańskich, a także na różnych nurtach neopogaństwa.
Jak pokazuje historia Starego Kontynentu, chrześcijaństwo częściej różnicuje, niż łączy4. Należy tu wskazać nie tylko na podziały wewnątrz religii i konflikty
1
J. Stefanowicz, Wyzwania integracyjne współczesnej Europy, „Sprawy Międzynarodowe”
1990, nr 9, s. 19.
2
R. Schuman, Dla Europy, Kraków 2003, s. 21.
3
R. Carp, Religion in the Public Sphere. Is There a Common European Model?, „Journal for the
Study of Religions and Ideologies” 2011, t. 10, nr 28, s. 95.
4
M. Marczewska-Rytko, Religia i polityka w globalizującym się świecie, Lublin 2010, s. 128.
12
Wstęp
zbrojne o podłożu religijnym, ale również na obecność w Europie przedstawicieli
innych wyznań, w tym licznych środowisk islamskich. Mimo że liczba wyznawców
innych religii, szczególnie islamu, systematyczne się zwiększa, chrześcijanie nadal
stanowią najliczniejszą grupę wyznaniową we współczesnej Europie. Należy mieć
jednak na uwadze fakt, że chrześcijaństwo jest religią głęboko zróżnicowaną, a pluralizm dotyczy nie tylko różnic doktrynalnych i kultowych, ale również stosunku
do aktualnych europejskich problemów, jak chociażby do integracji europejskiej.
Od momentu zainicjowania w połowie XX wieku jednoczenie Europy stanowi
przedmiot zainteresowania europejskich Kościołów, co uwidacznia się w co najmniej kilku obszarach. Po pierwsze, akcentowany jest postulat szerszego uwzględniania w integracji europejskiej czynników pozaekonomicznych, szczególnie wymiaru kulturowo-cywilizacyjnego. Tym samym działania te powinny prowadzić
do ponownego odkrycia chrześcijańskich korzeni kontynentu. Po drugie, zauważalne są odwołania do ruchu ekumenicznego, postrzeganego przez Kościoły jako
konieczny warunek pełnego zjednoczenia kontynentu. W tym kontekście można
zauważyć, że integracja Europy sprzyja także poszukiwaniu form współpracy między Kościołami, którą traktuje się jako element przystosowania do zmieniających
się uwarunkowań. Po trzecie, podkreśla się relację między działaniami zmierzającymi do instytucjonalizacji i pogłębiania integracji europejskiej a podłożem religijno-kulturowym Starego Kontynentu. Doskonałym przykładem jest tutaj debata,
która rozgorzała przy okazji prac konwentu opracowującego projekt Traktatu ustanawiającego Konstytucję dla Europy.
Prezentowana monografia wpisuje się w nurt badań politologicznych dotyczących relacji między religią i polityką oraz ruchów społecznych i politycznych. Nie
budzi bowiem wątpliwości fakt, że religia istotnie wpływa na funkcjonowanie władzy, zarówno w systemach łączących sferę polityczną i religijną, jak i w tych, które
odżegnują się od tego typu rozwiązań5.
W niniejszym opracowaniu uwaga zostanie skierowana na utworzoną w 1959
roku Konferencję Kościołów Europejskich (the Conference of European Churches
– CEC). W jej skład weszli przedstawiciele Kościołów protestanckich, anglikańskich, starokatolickich i prawosławnych6. CEC, która powstała w atmosferze odIbidem, s. 80.
W literaturze można wyróżnić dwa stanowiska odnoszące się do pozycji anglikanizmu
w chrześcijaństwie. Zgodnie z pierwszym anglikanizm jest jedną z orientacji w ramach protestantyzmu. Taki pogląd reprezentuje m.in. Rosemary Drage Hale, która anglikanizm wymienia wśród
najważniejszych nurtów protestanckich (por. R.D. Hale, Chrześcijaństwo, [w:] Wielkie religie świata,
red. M.D. Coogan, Warszawa 1999, s. 63). W dysertacji został natomiast przyjęty drugi pogląd, zgodnie z którym anglikanizm stanowi odrębny odłam chrześcijaństwa, oprócz katolicyzmu, prawosławia
i protestantyzmu. Pogląd taki preferuje np. Józef Keller, według którego anglikanizm ma charakter
eklektyczny, łączy w sobie doktrynę kalwinizmu i luteranizmu z elementami katolickimi (por. J. Keller, Chrześcijaństwo, [w:] Zarys religioznawstwa, red. J. Keller, Warszawa 1988, s. 301). Podobne sta5
6
Wstęp
prężenia w stosunkach między Wschodem i Zachodem, zgodnie z intencją założycieli, miała stanowić forum dialogu przedstawicieli Kościołów. Obecnie liczy
113 Kościołów członkowskich i pozostaje największym instytucjonalnym forum
chrześcijaństwa niekatolickiego7.
Głównym celem badawczym realizowanym w publikacji jest analiza stanowiska CEC wobec integracji europejskiej. W monografii za integrację uznaje się
sumę uzależnionych od siebie zmian prowadzących do łączenia się elementów
składowych w określoną strukturę społeczno-kulturalną, która jest wewnętrznie
zróżnicowana, ale funkcjonuje jako harmonijna całość. Efektem tego procesu jest
powstanie heterogenicznego społeczeństwa zjednoczonego wokół wspólnego,
relatywnie niezmiennego systemu wartości i norm zwanego rdzeniem kultury8.
W polityce integracji nacisk kładzie się więc na podobieństwa i wzajemną wymianę, które prowadzą do solidarności zróżnicowanych składników kulturowych i etnicznych9. Jednocześnie należy zaznaczyć, że integracja jest rozumiana jako liczne
procesy, ponieważ zmiany prowadzące do powstania heterogenicznej całości zachodzą w licznych obszarach, m.in. gospodarki, polityki i społeczeństwa.
Ze względu na wielość form instytucjonalnych integracji europejskiej, co przejawia się powoływaniem licznych organizacji współpracy, analiza w głównej mierze
zostanie ograniczona do Wspólnot Europejskich/Unii Europejskiej. Wynika to również z faktu, że integracja w ramach Wspólnot Europejskich/Unii Europejskiej jest
procesem najbardziej kompleksowym, a zarazem w największym stopniu wpływa na
funkcjonowanie europejskich społeczeństw i powoływanych przez nie organizacji.
Datą otwierającą zasadniczą część rozważań w niniejszej monografii jest rok
1964, kiedy Zgromadzenie Ogólne CEC przyjęło pierwszą konstytucję, a tym samym luźne do tej pory regionalne forum ekumeniczne zyskało ramy instytucjonalne. Datą końcową jest 2013 rok, gdy odbyło się XIV Zgromadzenie Ogólne
CEC, a także wprowadzono głęboką reformę CEC – przyjęto nową, trzecią konstytucję oraz długofalowy program działań CEC.
Podjęcie problematyki stanowiska Konferencji Kościołów Europejskich wobec
integracji europejskiej wynika z kilku przesłanek. Po pierwsze, jednoczenie Euronowisko zajmuje Gerhard J. Bellinger, uznając, że anglikanizm, podobnie jak np. katolicyzm, protestantyzm i Kościoły wschodnie, funkcjonuje w obrębie chrześcijaństwa (por. G.J. Bellinger, Leksykon
religii świata, Warszawa 1999, s. 95). Uzasadnieniem dla przyjęcia takiej optyki jest fakt, że również
w Konferencji Kościołów Europejskich anglikanizm jest postrzegany jako odrębny nurt chrześcijaństwa, oprócz prawosławia, protestantyzmu i starokatolicyzmu (Who we are?, http://ceceurope.org/
who-we-are, dostęp: 14.01.2008).
7
Stan na 1 sierpnia 2013 roku (Member Churches, http://www.ceceurope.org/how-we-work/
cec-member-churches/member-churches-regular-list/, dostęp: 1.08.2013).
8
P. Mazurkiewicz, Europeizacja Europy. Tożsamość kulturowa Europy w kontekście procesów
integracji, Warszawa 2001, s. 62–63.
9
M. Khellil, Sociologie de l’integration, Paris 1997, s. 113–114. Cyt. za: P. Mazurkiewicz, op. cit., s. 63.
13
14
Wstęp
py, w tym decyzje instytucji europejskich, wywierają istotny wpływ na funkcjonowanie Kościołów i związków wyznaniowych. Poza tym światopogląd promowany
przez Kościoły i związki wyznaniowe oddziałuje na procesy integracyjne. Można
zatem mówić o sprzężeniu zwrotnym między integracją europejską a funkcjonującymi na Starym Kontynencie Kościołami i związkami wyznaniowymi. Po drugie,
CEC, jako organizacja, która nie stawia przed Kościołami członkowskimi wymogu
minimalnej liczby wiernych, staje się forum opinii małych Kościołów i związków
wyznaniowych, niemogących uzyskać statusu członka innych organizacji wyznaniowych, takich jak chociażby Światowa Rada Kościołów. Trzecią przesłanką jest
pewnego rodzaju symultaniczność w rozwoju integracji europejskiej oraz Konferencji Kościołów Europejskich. Ostatni argument uzasadniający wybór wskazanej
problematyki to niedostateczne jej opracowanie, zarówno w literaturze polskiej,
jak i obcojęzycznej.
W wyróżnionym obszarze postawiono pięć problemów badawczych:
1)Konferencja Kościołów Europejskich jako regionalna organizacja ekumeniczna;
2) integracja europejska;
3)deklaracja zasad integracji europejskiej w ujęciu Konferencji Kościołów
Europejskich;
4) Konferencja Kościołów Europejskich wobec integracji europejskiej w latach
1964–1991;
5) Konferencja Kościołów Europejskich wobec integracji europejskiej w latach
1992–2013.
Wskazane problemy badawcze skłaniają do sformułowania głównej hipotezy badawczej. Założono, że Konferencja Kościołów Europejskich wobec integracji
europejskiej przyjmuje stanowisko, które można określić mianem eurorealizmu
– z jednej strony dostrzega niebezpieczeństwa, z drugiej zaś wskazuje, że dla tych
procesów obecnie nie ma lepszej alternatywy. W ujęciu Anthony’ego Giddensa eurorealizm oznacza „przyjęcie trzeźwego, lecz ambitnego spojrzenia na potencjał
społeczno-geopolityczny Unii Europejskiej”10. Ponadto przyjęto supozycję, że wewnętrzne przemiany organizacyjne Konferencji Kościołów Europejskich są wyrazem dążenia, aby dostosować się do zmieniającej się sytuacji politycznej i społecznej w Europie, ale również reagować na kryzys w obrębie ruchu ekumenicznego,
tak w perspektywie europejskiej, jak i ogólnoświatowej. Oznacza to, że przebieg
integracji europejskiej warunkuje funkcjonowanie Kościołów i związków wyznaniowych w Europie, w tym również Konferencji Kościołów Europejskich. Ponadto
przyjęto hipotezę, że konstruowana przez Kościoły, w tym CEC, koncepcja integracji europejskiej, ze względu na odwoływanie się do określonej wizji religijno10
A. Giddens, Europa w epoce globalnej, Warszawa 2009, s. 11.
Wstęp
-światopoglądowej, stanowi próbę przenoszenia pierwiastków religijnych do sfery
politycznej, a tym samym można uznać te działania za teologizowanie polityki integracji europejskiej.
Publikacja składa się z pięciu rozdziałów, wstępu i zakończenia, dodatkowo
w każdym rozdziale wyodrębniono wprowadzenie i podsumowanie. W rozdziałach I, II i III zastosowano podział problemowy, który pozwolił uwzględnić wszystkie najważniejsze aspekty ruchu ekumenicznego, integracji europejskiej oraz postulatów Konferencji Kościołów Europejskich odnośnie do procesów integracji
europejskiej. Rozdziały IV i V zostały natomiast wyodrębnione przy uwzględnieniu kryterium chronologicznego – w kontekście przekształceń organizacyjnych
w ramach CEC oraz przemian politycznych i społecznych w Europie zapoczątkowanych transformacją ustrojową w państwach Europy Środkowej i Wschodniej.
W rozdziale pierwszym, zatytułowanym Konferencja Kościołów Europejskich
jako regionalna organizacja ekumeniczna, poddano analizie teoretyczny i praktyczny aspekt powstania i funkcjonowania Konferencji Kościołów Europejskich jako
jednej z największych instytucjonalnych i zarazem ekumenicznych reprezentacji
chrześcijaństwa w Europie. Punktem wyjścia rozważań podjętych w tym rozdziale
było wskazanie pozycji chrześcijaństwa w strukturze wyznaniowej Europy. Przedstawiono przyczyny podziałów w chrześcijaństwie oraz główne różnice doktrynalne i organizacyjne między jego głównymi odłamami. Przeanalizowano pojęcie
ekumenizmu, a także wskazano najważniejsze ekumeniczne inicjatywy w Europie,
które stały się inspiracją dla powołania Konferencji Kościołów Europejskich. Zaprezentowano proces powstania i rozwoju CEC oraz ewolucję struktury organizacyjnej i członkowskiej, która wynikała z regulacji zawartych w konstytucjach CEC
przyjmowanych kolejno w 1964, 1992 i 2013 roku.
W rozdziale drugim, noszącym tytuł Integracja europejska, analizie poddano
pojęcie integracji i integracji europejskiej. Ze względu na wielowymiarową naturę procesów zjednoczeniowych termin „integracja europejska” przedstawiono
w kontekście ekonomii, kulturoznawstwa, nauk o prawie, historii i nauk o polityce. Ukazano najważniejsze ujęcia teoretyczne. Istotnym zagadnieniem poruszonym w tym rozdziale są też relacje między suwerennością państw a rozwijanymi
współzależnościami. Wskazano przesłanki, które po II wojnie światowej skłoniły państwa Europy Zachodniej do podejmowania prób zjednoczenia. Ponadto przeanalizowano główne historyczne idee i przedsięwzięcia, które miały na
celu integrację Europy, a także opisano powstanie, rozwój i ewolucję Wspólnot
Europejskich/Unii Europejskiej. Ostatnim zagadnieniem, które podjęto w tym
rozdziale, była chrześcijańska wizja integracji europejskiej propagowana przez
Kościoły i związki wyznaniowe w Europie, w tym także organizacje utworzone
przez Kościół rzymskokatolicki, które prowadzą ścisłą kooperację z Konferencją
Kościołów Europejskich.
15
16
Wstęp
W kolejnym rozdziale – Deklaracja zasad integracji europejskiej w ujęciu Konferencji Kościołów Europejskich – skoncentrowano się na ideowych założeniach
formułowanych przez CEC w kontekście integracji europejskiej. Analizie poddano zasady, które można uznać za fundamentalne dla idei zjednoczenia kontynentu
tworzonej przez Konferencję Kościołów Europejskich. Wśród tych reguł można
wskazać dialog międzyreligijny i międzywyznaniowy, odwoływanie się do podstawowych wartości, ochronę praw człowieka oraz odpowiedzialność ekologiczną.
W rozdziale czwartym, zatytułowanym Konferencja Kościołów Europejskich
wobec integracji europejskiej w latach 1964–1991, ukazano stanowisko CEC odnośnie do najważniejszych aspektów integracji europejskiej we wspomnianym okresie. Analizie poddano wypowiedzi i stanowiska w kwestii bezpieczeństwa i rozbrojenia oraz ówczesnych problemów politycznych Europy. W ostatniej części tego
rozdziału przedstawiono pogląd CEC na gospodarczy i społeczny wymiar integracji europejskiej. Połączenie tej problematyki w ramach jednego podrozdziału
wynika z faktu, że organizacje interesują się nie tyle fiskalnymi instrumentami integracji europejskiej, ile ich konsekwencjami dla rozwoju społecznego.
Ostatni rozdział dysertacji, Konferencja Kościołów Europejskich wobec integracji europejskiej w latach 1992–2013, został poświęcony analizie najważniejszych
problemów integracji europejskiej postrzeganych w kontekście nowych realiów
politycznych Europy. Jako pierwsze zagadnienie omówiono status Kościołów
i związków wyznaniowych gwarantowany przez system prawa Unii Europejskiej.
Celem podjętych badań jest ukazanie ewolucji w podejściu instytucji zjednoczonej
Europy do obecności i roli Kościołów i związków wyznaniowych w przestrzeni publicznej. Podrozdział ten został wyodrębniony ze względu na fakt, że przepisy unijne odnoszące się bezpośrednio do Kościołów i związków wyznaniowych wprowadzono dopiero w latach 90. W dalszej części zaprezentowano stanowisko CEC
wobec aktów prawnych regulujących funkcjonowanie Unii Europejskiej, które ze
względu na ich znaczenie dla procesów integracji europejskiej spotkały się z największym zainteresowaniem Konferencji Kościołów Europejskich. Analizie poddano stosunek CEC do akcesji nowych państw członkowskich do struktur unijnych. Ostatnia część tego rozdziału została poświęcona poglądom CEC na wymiar
ekonomiczny i społeczny integracji europejskiej.
Złożoność obszaru badawczego, a także dążenie do weryfikacji postawionych
hipotez wymusiły zastosowanie metod badawczych właściwych dla nauk społecznych. Metoda badawcza, rozumiana jako sposób postępowania badawczego charakteryzujący się określonym sposobem postępowania i użyciem odpowiednich
narzędzi, musi spełniać kryteria jednoznaczności, celowości, skuteczności, niezawodności i ekonomiczności11. Odwołując się do literatury przedmiotu, można za11
J. Apanowicz, Metodologiczne uwarunkowania pracy naukowej, Warszawa 2005, s. 56.
Wstęp
tem wskazać dwie główne grupy metod badawczych – zbieranie materiałów oraz
ich opracowywanie, a także interpretacja12. W procesie badawczym gromadzono
głównie dokumenty wydawane przez CEC i jej Kościoły członkowskie, organizacje
ekumeniczne i Kościół rzymskokatolicki, jak również instytucje europejskie.
W zakresie opracowania i interpretacji materiałów zastosowano natomiast
analizę systemową, metodę decyzyjną, metodę instytucjonalno-prawną oraz elementy metody historycznej13. Najszerzej wykorzystano analizę systemową, co pozwoliło ukazać Konferencję Kościołów Europejskich oraz Unię Europejską jako
wewnętrznie uporządkowane całości, wyraźnie odróżniające się od swojego otoczenia. W ten sposób zbadano części składowe obydwu podmiotów, kryteria uzyskania statusu członkowskiego i relacje z innymi podobnymi systemami. Przy
analizowaniu procesów decyzyjnych w ramach CEC oraz instytucji Unii Europejskiej zastosowano metodę decyzyjną. Pozwoliła ona zbadać specyfikę procesu
decyzyjnego, szczególnie implementację podejmowanych decyzji oraz ich wpływ
na funkcjonowanie obydwu podmiotów, i w ujęciu holistycznym, i na poziomie
współtworzących je części, a więc odpowiednio Kościołów i związków wyznaniowych oraz państw. Bezpośrednio wiąże się z tym tak istotny czynnik jak tworzenie
norm prawnych. Wobec konieczności odwoływania się do aktów normatywnych
wykorzystano metodę instytucjonalno-prawną. Ponadto zastosowano metodę historyczną, przede wszystkim po to, aby pokazać genezę powstania CEC oraz rozwój integracji europejskiej. W mniejszym stopniu używano metody komparatystycznej.
Realizacja założonych celów badawczych, jak i weryfikacja postawionych hipotez wymagały analizy aktów prawnych, dokumentów, opracowań monograficznych i części prac zbiorowych, artykułów naukowych i publicystycznych oraz materiałów umieszczonych w internecie.
Konferencja Kościołów Europejskich nie doczekała się szerokiego i rzetelnego
opracowania. W literaturze polskiej nie powstała dotąd żadna monografia poświęcona wyłącznie temu podmiotowi. Najczęściej CEC jest przywoływana w opracowaniach dotyczących europejskiego ruchu ekumenicznego i funkcjonujących
w jego nurcie organizacji powiązanych z Kościołem rzymskokatolickim, takich jak
Rada Konferencji Episkopatów Europy i Komisja Konferencji Biskupów Unii Europejskiej14. Dość liczne odwołania do CEC można odnaleźć w słownikach i lek-
A. Chodubski, Wstęp do badań politologicznych, Gdańsk 2004, s. 74.
Typologia metod badawczych wykorzystanych w publikacji została przyjęta za: A. Chodubski, op. cit., s. 74–79.
14
A.M. Solarz, A. Szeptycki, Religijny wymiar współpracy międzynarodowej w Europie, [w:]
Instytucjonalizacja wielostronnej współpracy międzynarodowej w Europie, red. S. Parzymies, R. Zięba,
Warszawa 2004, s. 540–541.
12
13
17
18
Wstęp
sykonach poświęconych integracji europejskiej15. Należy wskazać cykl artykułów
i sprawozdań autorstwa Karola Karskiego publikowanych na łamach „Studiów
i Dokumentów Ekumenicznych”.
Również literatura obcojęzyczna nie wypełnia tej luki. Na uwagę zasługują tutaj dwa syntetyczne opracowania przygotowane przez rzecznika prasowego CEC Robina Gurneya, opublikowane z okazji 40. i 50. rocznicy CEC16. Zasoby biblioteczne odnoszące się do problematyki CEC są stosunkowo ubogie.
Najbogatsze zbiory mają Irlandzka Szkoła Ekumenizmu, Niemiecka Biblioteka Narodowa oraz Biblioteka Kongresowa w Stanach Zjednoczonych Ameryki.
Ze względu na stosunkowo małą liczbę pozycji w zasobach bibliotecznych zdecydowana ich większość została pozyskana w genewskiej siedzibie Konferencji
Kościołów Europejskich oraz w antykwariatach w Stanach Zjednoczonych Ameryki i Wielkiej Brytanii.
Podstawę merytoryczną dysertacji stanowią dokumenty Konferencji Kościołów Europejskich. Są to raporty Zgromadzenia Ogólnego CEC (ukazujące się od
V Zgromadzenia Ogólnego w roku 1967), raporty Komisji „Kościół i Społeczeństwo”, wydawane od 2004 roku, a także dokumenty i stanowiska publikowane przez
grupy robocze Konferencji, a dotyczące istotnych zagadnień związanych z integracją europejską. Wiele informacji na temat Konferencji zostało pozyskanych ze
stron internetowych organizacji kościelnych oraz periodyków wydawanych przez
Konferencję Kościołów Europejskich, Radę Konferencji Episkopatów Europy, Komisję Konferencji Biskupów Unii Europejskiej czy Światową Radę Kościołów.
Serdecznie słowa podziękowania kieruję do prof. zw. dr hab. Marii Marczewskiej-Rytko, dr. hab. Krzysztofa Kowalczyka i dr. hab. Wojciecha Ziętary, których
wnikliwe i cenne uwagi wpłynęły na kształt tej książki.
15
I. Kienzler, Leksykon Unii Europejskiej, Warszawa 2003, s. 140; eadem, Słownik terminologii
Unii Europejskiej: angielsko-polski i polsko-angielski, Gdańsk 2001, s. 29; Unia Europejska: słownik
encyklopedyczny, red. E. Stadmüller, Wrocław 2003, s. 117.
16
40 Jahre KEK. Zur Feier des 40 jährigen Jubiläums der Konferenz Europäischer Kirken (KEK)
1959–1999, red. R. Gurney, Geneva 1999; R. Gurney, L.M. Negro, CEC at 50. A Brief and Incomplete
History of the Conference of European Churches, Geneva 2009.