- Peer Evaluation

Nadzieje, niepokoje i tryumfy wojenne w poezji Kaspra Miaskowskiego
185
Krzysztof Fordoński
Warszawa
Przedmurze chrześcijaństwa widziane z Albionu.
Tematyka wojenna w angielskich przekładach,
naśladownictwach i parafrazach ód
Macieja Kazimierza Sarbiewskiego
Maciej Kazimierz Sarbiewski brał intensywny udział w popularyzacji
idei krucjaty antytureckiej, co znalazło w jego twórczości odbicie w postaci
licznych wierszy czy to opisujących walkę z Turkami, czy to do takiej walki
zachęcających1. Znajdziemy wśród nich wiele ód adresowanych do papieża
Urbana VIII, cesarza Ferdynanda II czy króla Władysława IV Wazy, które
współgrają z papieską propagandą Kongregacji Rozkrzewiania Wiary (Sacra
Congregatio de Propaganda Fide). Poetycką bronią Sarbiewskiego stała się łacina –
język z jednej strony powszechnie zrozumiały w świecie chrześcijańskim, z drugiej zaś, co zauważył tłumacz poety Tadeusz Karyłowski, który „ze swoją zwięzłą i metaliczną budową nadawał się szczególnie do tego bojowego apelu”2.
Patriotyzm każe poecie podkreślać zarówno przeszłe zasługi rodaków
w walce z tureckim najeźdźcą, jak i wskazywać na rolę, jaką Polska może
w przyszłej krucjacie odegrać. Sarbiewski bierze zatem udział w budowaniu
obrazu Rzeczypospolitej jako antemurale christianitatis, przedmurza chrześcijaństwa. Znajdziemy w tej części jego twórczości wzywające do boju ody
adresowane do króla Zygmunta III Wazy i jego syna królewicza Władysława, późniejszego króla Władysława IV, a także do rycerstwa polskiego (Lyr.
IV 1, IV 16, IV 29). Poeta odwołuje się szczególnie często do wydarzeń sobie współczesnych, zwłaszcza do bitwy pod Chocimiem (np. Lyr. I 15 i Lyr.
IV 4) i dowódcy, hetmana wielkiego litewskiego Jana Karola Chodkiewicza.
Dzięki lirykom Sarbiewskiego w całej Europie rozsławione zostało chocimskie zwycięstwo i zasługi naszego oręża w obronie chrześcijańskiego świata.
Przedmiotem niniejszego studium są angielskie przekłady wojennych
ód poety, traktowane jako jeden z elementów recepcji twórczości Sarmackiego
1
Obszerną analizę tych tekstów znaleźć można w książce E. Buszewicz, Sarmacki Horacy
i jego liryka. Imitacja – Gatunek – Styl. Rzecz o poezji Macieja Kazimierza Sarbiewskiego, Kraków
2006, s. 237-277.
2
T. Karyłowski, Wartości twórcze Sarbiewskiego, „Przegląd Powszechny” t. 4, 1925, s. 155.
186
KRZYSZTOF FORDOŃSKI
Horacego w Wielkiej Brytanii. Konieczne jest zastrzeżenie, że termin „przekłady” używany jest tu w najszerszym możliwie znaczeniu. Bardziej poprawne zapewne byłoby użycie słów: adaptacje, parafrazy czy naśladownictwa,
ponieważ teksty, które spełniają w pełni współczesną definicję przekładu, są
wśród nich stosunkowo rzadkie. Ze względu jednak na ograniczone rozmiary prezentowanego tekstu pozwolę sobie pominąć rozważania o charakterze genologicznym.
Poezja Sarbiewskiego cieszyła się w całej chrześcijańskiej Europie zasłużoną popularnością, jakiej nie dozna żaden polski autor aż do czasów
Henryka Sienkiewicza. Pośród krajów, w których czytano, tłumaczono i wydawano wiersze Sarmackiego Horacego, Wielka Brytania, gdzie poeta znany był jako the Divine Casimir3, ‘boski Kazimierz’, wyróżnia się jako ten,
w którym twórczość ta spotkała się z wyjątkowo żywą i szybką reakcją.
Z okresu około dwustu lat – między rokiem 1644 a połową XIX stulecia –
znamy co najmniej pięćdziesięciu tłumaczy (liczba ta jest z konieczności przybliżona, ponieważ część ich prac ukazała się anonimowo). Sporządzili oni
łącznie 151 przekładów4 56 różnych ód i epod z łącznej liczby 141, z których najpopularniejsza, Lyr. II 3 Ad suam testudinem (Do swej lutni)5, znana
jest w trzynastu różnych wersjach. Mniejszą popularnością cieszyły się epigramy poety, znamy w sumie 31 tłumaczeń6. Pamiętać trzeba, że pewne grupy
utworów – przede wszystkim poezja religijna o tematyce maryjnej, ale także wspomniane wyżej ody adresowane do katolickich dostojników i władców7 – z oczywistych przyczyn nie mogły spotkać się z żywym odbiorem w protestanckiej
3
M.-S. Rostvig, Benlowes, Marvell and the Divine Casimire, „Huntington Library Quarterly”,
18:1/4 (1954/1955), s. 13.
4
Wszystkie znane przekłady poezji Macieja Kazimierza Sarbiewskiego na język angielski
dostępne są w tomie Casimir Britannicus. English Translations, Paraphrases, and Emulations of the
Poetry of Maciej Kazimierz Sarbiewski, ed. K. Fordoński, P. Urbański, London 2010. Cytaty
w tekście podawane są za wydaniami oryginalnymi, wszystkie teksty anglojęzyczne w polskim przekładzie autora artykułu.
5
Tytuły łacińskie w przekładzie Tadeusza Karyłowskiego TJ za: M. K. Sarbiewski, Liryki
oraz Droga Rzymska i fragmenty Lechiady, przeł. T. Karyłowski, oprac. M. Korolko przy współudziale J. Okonia, Warszawa 1980.
6
Liczba przekładów wierszy Sarbiewskiego na język angielski, nieporównywalna w ogóle
z liczbą podobnych przekładów na inne języki nowożytne w tym także polski, dowodzi pośrednio pewnych cech szczególnych Wielkiej Brytanii. O ile na kontynencie umiejętność czytania i zainteresowanie literaturą w XVII i XVIII w. łączą się ze znajomością łaciny, o tyle
w Anglii istnieje najwyraźniej liczna warstwa ludzi, którzy potrafią i chcą czytać literaturę
piękną, ale mogą to robić jedynie w rodzimym języku.
7
Wystarczy tu chyba podać za przykład sześć ód poświęconych papieżowi Urbanowi VIII
(I 1, I 3, I 5, I 10, I 21, I 22), z których jedynie pierwsza znana jest w kilku angielskich przekładach. Jej anonimowy tłumacz, podpisujący się inicjałami U.U., nie dokończył jednak swego dzieła, zamykając je następującą notą: „The rest of the Ode, consisting of high strains of
compliments to Pope Urban VIII. does not seem to merit a translation” („Reszta tej ody,
składająca się z wymyślnych pochwał na cześć papieża Urbana VIII, nie wydaje się zasługiwać na tłumaczenie”). U.U., Casimir, Lib. I. Ode 1. On the Departure of the hostile Thracians from
Pannonia, „Gentelman’s Magazine”, 1816, (June), s. 64.
Przedmurze chrześcijaństwa widziane z Albionu. Tematyka wojenna…
187
Anglii. Możemy zatem stwierdzić, że przełożono większość ód Sarbiewskiego, które mogły liczyć na zainteresowanie brytyjskiego czytelnika8.
Warto zauważyć, że w angielskie przekłady wierszy Sarbiewskiego
wpisywano tematy mniej lub bardziej ideowo odległe od oryginałów. Szczególnie często próbowano w tekst polskiego poety wpisywać nowe treści o charakterze politycznym. Zjawisko to pojawia się w okresie wojny domowej
(1640-1649) i bezpośrednio po niej, ale przykłady znaleźć możemy także
wśród tłumaczeń późniejszych, jak w dokonanym przez Samuela Taylora
Coleridge’a przekładzie Lyr. I 2, zatytułowanym Lines: To a Friend in Answer
to a Melancholy Letter9.
Wśród twórczości angielskich tłumaczy znaleźć można utwory Sarbiewskiego odnoszące się do zwycięstw Polaków nad Turkami oraz wzywające do
krucjaty przeciwko Imperium Otomańskiemu. Zaliczyć możemy do nich po
dwa przekłady ód: Lyr. I 15 i Lyr. IV 4 oraz pojedyncze tłumaczenia Lyr. I 6,
Lyr. I 8 i Lyr. IV 810. Jeden z nich pochodzi z końca XVII w., dokładnie
z 1685 r., również jeden z początku wieku XVIII, pozostałe zaś powstały po
wojnach napoleońskich. Jest ich niewiele zarówno w stosunku do łącznej
liczby wojennych liryków polskiego poety, których wskazać można około trzydziestu, jak i do ogólnej liczby przekładów na język angielski. O ile w dziele
Sarbiewskiego teksty o tematyce militarnej stanowią blisko jedną piątą, o tyle
przekłady takich tekstów to zaledwie jedna dwudziesta wszystkich znanych
nam brytyjskich tłumaczeń.
Warto zastanowić się nad przyczynami takiego stanu rzeczy. Dwie
przyczyny podstawowe to dystans geograficzny i religijny, jakie oddzielały
Polskę i Anglię za życia poety i w okresie jego największej, pośmiertnej już
popularności. Zacznijmy może od miejsca Wielkiej Brytanii w świecie.
W XVII w. wchodzi jako stosunkowo słabe i biedne państwo położone na
peryferiach Europy, nie jest więc przypadkiem, że przez całe to stulecie Brytyjczycy emigrują, w tym także do Polski. Genialnym posunięciem Anglików
jest przeorientowanie swojej polityki zagranicznej, dokonane za panowania
dynastii Tudorów. Z niezbyt udanych prób ingerencji na kontynencie europejskim, z których najbardziej znana jest wojna stuletnia, Anglia przechodzi do budowania pozycji imperialnej na innych kontynentach. Proces ten
uległ zakłóceniu w drugiej ćwierci XVII w., kiedy to Anglia, zamiast dalej
8
O przyczynach popularności Sarbiewskiego w Wielkiej Brytanii zob. P. Urbański, Theologia Fabulosa. Commentationes Sarbievianae, Szczecin 2000, s. 187.
9
Szczegółowa analiza tego tekstu i jego politycznych implikacji zob. K. Fordoński, „Starched like Horace’s Odes”? Coleridge (Mis)Translates Sarbiewski, „Neulateinisches Jahrbuch” tom
13 (2011) (w druku).
10 Do tej liczby dodać możemy chyba także dwa przekłady Lyr. IV 36 pióra Edwarda Sherborne’a i Johna Bowringa, mamy tu jednak do czynienia raczej z wezwaniem do właściwej
organizacji państwa i takowego wychowania młodzieży poprzez odwołanie do mitu o powstaniu Teb niż jednoznaczne wezwane do broni czy odniesienia do Polski.
188
KRZYSZTOF FORDOŃSKI
wzmacniać swoją pozycję, pogrąża się w konfliktach wewnętrznych i wojnie domowej toczącej się w latach 1642-1648. Dopiero po roku 1650 ponownie zaczyna walczyć o swoje miejsce w świecie11.
Z brytyjskiego punktu widzenia Turcja jest krajem odległym, egzotycznym, intrygującym, potencjalnie ciekawym partnerem handlowym, ale nie
stanowi realnego zagrożenia dla żadnych brytyjskich interesów i będzie tak
aż do przełomu XVIII i XIX w., kiedy Brytyjczycy pojawią się w Egipcie.
Turcja nie jest nawet interesująca jako potencjalny sojusznik. Konflikty, w których podobne alianse mogą być w ogóle rozpatrywane, pojawiają się dopiero
w XVIII w., kiedy Imperium Osmańskie zaczyna się pogrążać w politycznym
marazmie i jego wsparcie militarne nie jest już wiele warte. Bardzo teoretycznie Turcja może zagrozić brytyjskiemu handlowi z Polską, przede wszystkim
zbożem i drewnem, ale świadomość tego mają w Wielkiej Brytanii nieliczni.
Różnice religijne sprawiają, że za życia Sarbiewskiego Anglicy nie tylko nie są zainteresowani udziałem w antytureckich krucjatach, ale wręcz
przeciwnie, co bardziej skrajni protestanci mogą w wymiarze religijnym traktować tureckie zagrożenie jako karę Bożą dla katolików, a w wymiarze politycznym odczuwać wdzięczność, ponieważ osłabiało ono państwa katolickie kontynentalnej Europy, wiążąc siły, które w innym wypadku mogłyby być
użyte przeciwko protestantom. Było tak zwłaszcza w trzeciej ćwierci XVI w.,
kiedy atak turecki na Morzu Śródziemnym skutecznie wiązał m.in. siły
Hiszpanii (oblężenie Malty 1565, bitwa pod Lepanto 1571).
Nadzieje na powtórzenie tej sytuacji pojawiły się na początku wojny
trzydziestoletniej, w której Anglia stała po stronie protestanckiej z powodów tak religijnych, jak i dynastycznych. Elżbieta, córka Jakuba I, jak to
określił w tytule swego wiersza Daniel Naborowski, „była za Fryderykiem,
falcgrafem reńskim, obranym królem czeskim”, to jest poślubiła jednego
z przywódców protestanckich, palatyna reńskiego Fryderyka V Wittelsbacha, wybranego na króla Czech w roku 161912. Jak wiadomo, wszelkie
nadzieje na odegranie przez Turcję poważniejszej roli w wojnie trzydziestoletniej spełzły na niczym. Habsburgowie zdołali skłonić Polskę do zerwania pokoju z Buszy z roku 1617, co spowodowało wybuch wojny polsko-tureckiej, która rozpoczęła się klęską pod Cecorą. Zwycięstwo pod
Chocimiem i nowy pokój za ogromną cenę krwi przywróciły stan rzeczy
z roku 1617. Stosunek Anglików do Turcji nie zmienił się znacząco w kolejnych dekadach. Trudno zatem było wzbudzić ich zainteresowanie sprawą obrony chrześcijaństwa (tym trudniej, że chodziło o obronę katolicyzmu, w której to znienawidzony powszechnie papież miałby odgrywać
11
H. Zins, Historia Anglii, Wrocław 2001, s. 153-159 i 201-203.
Poparcie miało jednak wyłącznie charakter dyplomatyczny, ponieważ parlament odmówił Jakubowi I funduszy niezbędnych na interwencję militarną, N. Davies, Wyspy: historia,
przeł. E. Tabakowska, Kraków 2003, s. 516.
12
Przedmurze chrześcijaństwa widziane z Albionu. Tematyka wojenna…
189
znaczącą rolę), trudno też było wzbudzić niepokój mało realną groźbą
agresji ze strony Imperium Osmańskiego.
Po wiersze odwołujące się do konfliktu z Imperium Ottomańskim brytyjscy tłumacze sięgnęli dopiero w roku 1685, jednak we wcześniejszych angielskich tłumaczeniach Sarbiewskiego nie brakuje wcale tematyki wojennej.
Wprost przeciwnie, pojawia się i to w miejscach, w których autor pierwowzorów z całą pewnością niczego podobnego nie planował. Już najwcześniejszy
znany przekład13 pióra znanego poety metafizycznego Richarda Lovelace’a,
zatytułowany To his Dear Brother Colonel F. L. immoderately mourning my Brother’s untimely Death at Carmarthen14, może zaintrygować uważnego czytelnika.
Lovelace w stosunkowo wierny sposób oddaje treść wiersza (Lyr. IV
13), w którym podmiot liryczny doradza Cezarowi Pauzylipiuszowi, postaci fikcyjnej, by ten przeciwności losu znosił ze stoickim spokojem (znaczący
jest tytuł oryginału: Adversa constanti animo ferenda esse, Przeciwności wytrwale
znosić należy), gdyż tylko spokój pozwala stawić czoła losowi, zaś „Klęski, co
z oczu wycisnąć nie mogą/ Łez bólu, same pierzchają wnet z trwogą”15.
Lovelace wydłuża jednak nieco swój przekład, z pierwotnych osiemnastu
wersów robiąc pięć czterowierszy, w ostatnim zaś zupełnie odchodząc od
ducha oryginału, kiedy to doradza bratu, by porzucił smutek nie na rzecz
stoickiej stałości ducha, ale… zwycięstwa na polu bitwy:
But this way you may gain the field.
Oppose but sorrow and ‘twill yield;
One gallant thorough-made Resolve
Doth Starry Influence dissolve16.
Takie wpisywanie w tekst oryginału nowych treści, związanych zwłaszcza
z poparciem dla rojalistów, jest zdaniem Susan A. Clarke typowe dla recepcji Sarbiewskiego w latach czterdziestych XVII w., szczególnie wyraźnie widać to w wyborze opublikowanym w 1646 r. przez George’a Hilsa17.
Warto zwrócić uwagę na dwa przekłady tej samej ody (Lyr. II 5: E rebus
humanis excessus, Wzlot nad ziemskie przestwory – jednego z najpopularniejszych
w Wielkiej Brytanii wiersza Sarbiewskiego, znamy łącznie jedenaście przekładów tego tekstu), pióra Hilsa i o wiele bardziej znanego poety Abrahama
13
Takiego zdania jest S. A. Clarke, Royalists Write the Death of Lord Hastings: Post-Regicide
Funerary Propaganda, „Parergon” 22 (2005), nr 2, s. 124-125.
14 „Do drogiego brata pułkownika F. L. pogrążonego w nieopanowanej żałobie po przedwczesnej śmierci naszego brata pod Carmarthen”. R. Lovelace, Lucasta: Epodes, Odes, Sonnets, Songs,
etc. to which is added Aramantha, A Pastorall, London 1649, s. 110-111.
15 M. K. Sarbiewski, Liryki, dz. cyt., s. 351.
16 „Tym jednak sposobem możesz odnieść zwycięstwo na polu [bitwy]. / Staw czoła smutkowi, a ten ustąpi; / Jedno dzielne, stanowcze postanowienie / pozbawia mocy wpływ gwiazd”.
R. Lovelace, Lucasta, dz. cyt., s. 111.
17 S. A. Clarke, Royalists Write the Death of Lord Hastings, dz. cyt., s. 121-124.
KRZYSZTOF FORDOŃSKI
190
Cowleya. Obaj tłumacze, aktywni w okresie wojny domowej, dopisali dodatkowe fragmenty odnoszące się bezpośrednio do aktualnych wydarzeń.
Bardziej jednoznaczna jest zmiana dokonana przez Cowleya:
Where shall I find the noble British Land?
Lo, I at last a Northern Spec espy,
Which in the Sea does lie,
And seems a Grain of th’ Sand!
For this will any sin, or Bleed?
Of Civil Wars is this the Meed?
And is it this, alas, which we
(Oh Irony of Words!) do call Great Britanie?18
Dopiero jednak w epoce Restauracji, w przybliżeniu odpowiadającej
neoklasycyzmowi, natrafiamy na przekłady wierszy Sarbiewskiego, które
w jednoznaczny sposób odnoszą się do roli Polski jako przedmurza chrześcijaństwa. W roku 1685 w tomie Miscellany Poems and Translations by Oxford
Hands, opublikowanym w Londynie przez oksfordzkiego księgarza i wydawcę
Anthony’ego Stephensa, obejmującym przekłady z łaciny dokonane przez
studentów i profesorów Uniwersytetu w Oksfordzie, pojawił się wiersz Ode
the 15th of the First Book of Casimire imitated, encouraging the Polish Knights after
their last Conquest to proceed in their Victory19, czyli tłumaczenie Lyr. I 15. Nie
ma tu miejsca na szczegółową analizę tego obszernego tekstu, anonimowy
tłumacz z liczącego 40 wersów oryginału stworzył swobodną adaptację długą na 96 wersów. Sam ten fakt nie jest niczym wśród brytyjskich tłumaczy
Sarbiewskiego niezwykłym. Już we wstępie do pierwszego opublikowanego
wyboru wierszy polskiego poety George Hils sumitował się następującymi
słowami:
I confesse I have not been so precisely carefull in every Ode, as to render line for line
[...] for indeed the exuberante torrent of Elegancie came so fast upon me, that I was forced to
make my banks larger; choosing rather to make fault in the excesse then defect20.
18
„Gdzie znajdę szlachetną brytyjską ziemię? / Oto dostrzegam w końcu plamkę wśród
Północy / leżącą wśród morza / co zdaje się zaledwie ziarenkiem piasku! / Czy to możliwe, że
ktoś chce dla niej grzeszyć czy toczyć krew? / Czy to jest przedmiot wojen domowych? / Czyż
to właśnie nazywamy / (O ironio!) Wielką Brytanią?”. A. Cowley, Pindarique Odes, Written in
Imitation of the Stile & Manner of the Odes of Pindar, London 1668, s. 41.
19 „Naśladownictwo Piętnastej Ody z Pierwszej Księgi Kazimierza, zachęcające polskich
rycerzy, by po dotychczasowych sukcesach dążyli do [dalszych] zwycięstw”. Miscellany Poems
and Translations by Oxford Hands. London 1685, s. 75-79.
20 „Przyznaję, że nie w każdej odzie wykazałem się taką starannością, by tłumaczyć wers
w wers […] fala Elegancji zalała mnie z taką mocą, że zmuszony byłem nieco me brzegi poszerzyć tak, by grzeszyć nadmiarem raczej niż niedostatkiem”. [M. K. Sarbiewski], The Odes
of Casimire. Translated by G[eorge] H[ils], London 1646, pierwsza nienumerowana strona wstępu
angielskiego (publikację otwierają dedykacja i wstęp po łacinie oraz wstęp w języku angielskim, numeracja stron obejmuje jednak wyłącznie następujący po nich wybór wierszy w oryginale i przekładzie).
Przedmurze chrześcijaństwa widziane z Albionu. Tematyka wojenna…
191
Anonimowy autor przekładu posunął się bardzo daleko w rozbudowywaniu treści oryginału. Odejście to łatwo jednak wytłumaczyć, kiedy wczytamy się w tekst angielski. Jasno widać, że uwagę tłumacza na tę właśnie odę
Sarbiewskiego zwróciło nie tyle zainteresowanie dość już odległą w czasie
bitwą pod Chocimiem, ale możliwość wypowiedzi na temat bardziej mu
współczesnej odsieczy wiedeńskiej, o czym niezbicie świadczy np. fragment
zwrotki dziesiątej:
With sacred Oaths let’s in a League combine;
With brave Lorrain and Staremburg let’s join... 21
„League” to Święta Liga, „brave Lorrain” to książę Karol V Lotaryński, dowódca wojsk cesarskich w bitwach pod Wiedniem i Parkanami, „Staremburg”
zaś to angielski zapis nazwiska hrabiego Ernsta Rüdigera von Starhemberga, dowódcy obrony Wiednia w 1683 r. Wiersz nie jest zatem w istocie przekładem wymienionej w tytule ody Sarbiewskiego, którą tłumacz porzuca
w trzeciej zwrotce, ale raczej poetyckim komentarzem do współczesnych
wydarzeń.
Trudno jest ocenić, w jakim stopniu tekst ten był znany i czytany.
Zachowało się tylko jedno wydanie, trzeba jednak pamiętać, że w Wielkiej
Brytanii aż do drugiej połowy XVIII w. żywa jest tzw. „manuscript culture”,
kultura rękopisów. Teksty literackie krążą w odpisach i listach, niektóre,
uznane za szczególnie wartościowe, zapisywane są w sylwach. Dopiero dogłębne badania takich licznie zachowanych zbiorów mogłyby dać jednoznaczną odpowiedź na postawione wyżej pytanie.
Nieco mniej swobodne acz w sumie podobne nastawienie do oryginału znaleźć można w kolejnym chronologicznie przekładzie, który wyszedł spod pióra angielskiego dysydenta religijnego Isaaca Wattsa, pod
tytułem: The celebrated Victory of the Poles, over Osman the Turkish Emperor,
in the Dacian battle Translated from Casimire. Book IV. Ode 4. with large Additions (Sławne zwycięstwo Polaków nad Osmanem, sułtanem tureckim, odniesione w bitwie stoczonej pod Chocimiem 3 września roku pańskiego 1621, do czego
Watts dodaje słowa „z obszernymi dodatkami”). Watts, znany w XVIII w.
kaznodzieja i pisarz religijny, któremu trwałą sławę zapewniły hymny
(niektóre z nich, jak choćby kolęda Joy to the World, śpiewane są po dziś
dzień), z naddatkiem spełnia zapowiedź zawartą w swym tytule – z 92
wersów oryginału robi aż 227. Przyznaje się zresztą do tego z góry we
wstępie do zbioru Horae Lyricae, w którym zamieścił ten i kilka innych
przekładów z Sarbiewskiego, gdzie pisze:
21
„Świętą przysięgą połączmy się w Ligę; / Dołączmy do dzielnego Lotaryńczyka i von Starhemberga”. Miscellany Poems, dz. cyt., s. 78.
192
KRZYSZTOF FORDOŃSKI
I have often taken the freedom to add ten or twenty lines, or to leave out as many,
that I might suit my song more to my own design, or because I saw it impossible to present
the force, the fineness, and the fire of his expression in our language22.
Warto przyjrzeć się nieco uważniej tekstowi pierwowzoru. Sarbiewski
swobodnie wykorzystuje w nim do swoich potrzeb literackie wzorce odziedziczone po starożytnych. Narrator otrzymał np. imię Galesus po jednym
z bohaterów Eneidy, czego Watts najwyraźniej nie jest świadom, ponieważ
zastępuje je imieniem Gador23. Sytuacja zaś wzięta jest z Georgik (II 490-497),
gdzie rolnik, orząc ziemię na polu bitwy pod Filippi, odsłania pługiem starą
broń i zbroje. Tak jak teksty Wergiliusza dla Sarbiewskiego, tak dla Wattsa
tekst Sarbiewskiego jest jedynie punktem wyjścia, zamiast trzymać się oryginału, zaludnia on pole bitwy coraz to nowymi postaciami. Tam, gdzie
u Sarbiewskiego opis pola zasłanego trupami ma charakter ogólny i trudno
znaleźć w postaciach zabitych żołnierzy cechy charakterystyczne, Watts
podsuwa nam silnie zindywidualizowane obrazy kolejnych ofiar, z których najbardziej uderzający jest chyba ten oto:
I moved not far, and lo, at manly length
Two beauteous youths of richest Ott’man blood
Extended on the field: in friendship join’d,
Nor fate divides them: hardy warriors both;
Both faithful: drowned in show’rs of darts they fell,
Each with his shield spread o’er his lover’s heart,
In vain: for on those orbs of friendly brass
Stood groves of javelins; some, alas, too deep
Were planted there, and through their lovely bosoms
Made painful avenues for cruel death24.
22
„Pozwoliłem sobie po wielokroć dodać dziesięć czy dwadzieścia wersów, albo też opuścić
tyleż, tak abym mógł w większym stopniu trzymać się swojego planu, albo dlatego, iż uznałem za niemożliwe przedstawić moc, precyzję i siłę wyrazu [Sarbiewskiego] w naszym języku”. I. Watts, The Works of The Late Reverend and Learned Isaac Watts, DD. Published by himself
and now collected in Six Volumes [...] Now first published from his manuscripts, and, by the Direction
of his Will, revised and Corrected by D. Jennings, D.D. and the late P. Doodridge, D.D., Vol. IV,
London 1753, s. 325.
23 Francis Mahony, drugi brytyjski tłumacz tego wiersza, również nie dostrzegł tej aluzji i swego narratora nazwał „Galeski”. Father Prout [Francis Mahony], Modern Latin Poets. (From the
Prout Papers. – No. XVI.) Chap. II. – Casimir Sarbiewski, S. Sannazar, Jerome Fracastor, „Fraser’s
Magazine for Town and Country”, September 1835, s. 318.
24 „Nie uszedłem daleko, a oto obok siebie / Dwóch pięknych młodzieńców najczystszej
otomańskiej krwi / Leżało na polu: co przyjaźń złączyła / Żaden los nie rozłączy: obaj dzielni
wojownicy / Obaj wierni: utonęli w powodzi strzał, co z nieba spadły, / Każdy swą tarczą osłania
pierś kochanka, / Na próżno, bo w owe kręgi przyjaznego mosiądzu / Stoją wbite oszczepy,
niektóre, niestety, wbite nazbyt głęboko / Przebiły ich wdzięczne piersi, / Otwierając bolesne
wrota przed okrutną śmiercią”. I. Watts, The Works of The Late Reverend and Learned Isaac Watts,
dz. cyt., s. 406-407.
Przedmurze chrześcijaństwa widziane z Albionu. Tematyka wojenna…
193
Fragment ten jest o tyle ciekawy, że odwołuje się do popularnego
w XVII i późniejszych wiekach w kulturze Zachodu obrazu Orientu. Jego nieodłącznym elementem jest perwersyjna zmysłowość, także, jak w tym przypadku, o jednoznacznie homoerotycznym charakterze, którą Watts potrafi
odnaleźć nawet na pobojowisku25.
Przekład Wattsa jest ostatnim, który (a i to z ogromnymi zastrzeżeniami) uznać można za powstały w tej samej epoce co teksty tłumaczone.
Wydany drukiem po raz pierwszy w roku 1706 pochodzi najprawdopodobniej z przełomu XVII i XVIII w. Trzeba tu zauważyć, że sądząc z licznych
wznowień tomu Horae lyricae, ten i inne zawarte w nim przekłady Sarbiewskiego miały szczególnie duży wpływ na znajomość twórczości polskiego
poety w Wielkiej Brytanii, zatem ten tekst mógł się szczególnie przyczynić
do popularyzacji prezentowanej przez Sarmackiego Horacego wizji polskiego udziału w walce z otomańską nawałą.
Po jego publikacji zainteresowanie wojenną liryką Sarbiewskiego wśród
brytyjskich tłumaczy zanika na ponad sto lat. Ponownie pojawia się dopiero
pod koniec epoki romantyzmu, czyli w okresie, kiedy zarówno polityczne, jak
i filozoficzne oraz religijne przesłanie ód polskiego poety należą już do przeszłości. W stosunkowo krótkim czasie pojawia się wówczas aż pięć przekładów tekstów zaliczających się do omawianej tu grupy. Są to w kolejności chronologicznej: Book 1 Ode 6. To the Sovereigns of Europe, on The Recovery of the Eastern
Empire oraz Book 1 Ode 8. An invective against Slothfulness and Effeminacy of the
Age pióra Jesse Kitchenera z roku 182126; To Liberty. Free translation. Nam quae
revisas limina dulcius. Lib. IV ode 38 autorstwa Johna Bowringa wydany w roku
182727; Ode IV Book 4. Ode on the signal Defeat of the Sultan Osman, by the Army
of Poland and her Allies. September 1621 pióra Francisa Mahony’ego28 (opublikowany pod pseudonimem Father Prout) po raz pierwszy pojawił się w „The
Fraser’s Magazine” w roku 1836. Prawdopodobnie z tego samego lub niewiele późniejszego okresu (druk nie jest datowany) pochodzi wreszcie przekład
Ode XV. Book I. When Ladislaus, king of Poland, led his army into winter-quarters,
after defeating Osman, the Turkish emperor podpisany William Crosse29.
25
E. W. Said, Orientalizm, tł. M. Wyrwas-Wiśniewska, Poznań 2005.
Do władców Europy na odzyskanie Wschodniego Cesarstwa i Wezwanie przeciw gnuśności i zniewieścieniu naszych czasów. J. Kitchener, Translations from Casimir etc. with Poems, Odes, and Specimens of
Latin Prose. By J. Kitchener, B.A. Late of Clare College, Cambridge, London 1821, s. 6-12, 16-19.
27 Do Wolności. Wolny przekład Lib. IV 38. J. Bowring, Specimens of Polish poets: with notes and
observations on the literature of Poland, London 1827, s. 105-110.
28 Oda na sławetne zwycięstwo nad sułtanem Osmanem odniesione przez armię Polski i jej sprzymierzeńców. Wrzesień 1621. Father Prout [Francis Mahony], Modern Latin Poets, dz. cyt., s. 318-320.
Przedrukowany w: The Reliques of Father Prout Late PP. of Watergrashill, in the County of Cork,
Ireland. Collected and arranged by Oliver Yorke, Esq. (Rev. Francis Mahony.) New Edition Revised
and Largely Augmented. London 1862.
29 Kiedy Władysław, król Polski, powiódł swe wojska na leże zimowe, pokonawszy Osmana, sułtana
tureckiego. W. Crosse, A Glance at the Authors of the Middle Ages: Matthias Casimir Sarbievius,
26
194
KRZYSZTOF FORDOŃSKI
Ale nie aktualności szukają w tekstach Sarbiewskiego owi tłumacze.
Wyjątkiem może tu być jedynie wspomniany wyżej przekład Lyr. I 6 pióra
Kitchenera, który wzywa przywódców chrześcijańskiej Europy do wyzwolenia Grecji z rąk Turków, a który ukazał się w roku wybuchu greckiej wojny
o niepodległość. Do Sarbiewskiego podchodzą tłumacze z najwyższym szacunkiem jako do wybitnego, ale dawnego poety (Crosse przenosi go w tytule swego artykułu aż do średniowiecza, chociaż informacje podane w nocie
biograficznej towarzyszącej przekładom są poprawne historycznie). Przekłady
pojawiają się zatem głównie w charakterze ilustracji dla przedstawianych tez,
często w publikacjach o charakterze historycznoliterackim. U Kitchenera
Sarmacki Horacy występuje jako wybitny poeta nowołaciński w autorskim
wyborze tłumaczeń z łaciny i greki. Tom Bowringa, jeden z kilku podobnych
przygotowanych przez niego w latach 1820-1830, to przekrój dziejów literatury polskiej. Mahony („Ojciec Prout”) i Crosse zaś dołączyli swoje przekłady do obszernych artykułów poświęconych dziejom literatury. Dla pierwszego z nich Sarbiewski zasługuje na uwagę jako autor jezuicki, dla drugiego
– jako poeta nowołaciński.
Wszystkie te przekłady łączy wysoki poziom wierności oryginałowi,
dla wszystkich jednak tłumaczy polski twórca jest tylko ciekawostką z przeszłości, nie jest już artystą wypowiadającym się na współczesne tematy.
Wojenne ody mają w takich wyborach swoje miejsce, ponieważ ilustrują istotny nurt twórczości Sarmackiego Horacego, nie dlatego jednak, by ich tematyka w jakikolwiek sposób była dla tłumaczy, a zapewne również czytelników, ważna i aktualna.
Jak wynika z powyższej analizy, recepcja wierszy Sarbiewskiego w Wielkiej Brytanii jedynie w niewielkim stopniu obejmuje jego twórczość o tematyce wojennej, jej miejsce zaś wśród przekładów jest raczej marginalne.
Omówione powyżej pokrótce różnice religijne, polityczne i geograficzne
sprawiły, że wiersze te nie były dla Anglików istotne czy aktualne, postulaty
zaś stawiane przez Sarmackiego Horacego w najlepszym razie były im obojętne. Jakkolwiek sam poeta nie ucieszyłby się raczej z tego wniosku, nie ulega
bowiem wątpliwości, że z całą powagą podchodził do swej roli budziciela
sumień, to jednak miał szczęśliwie o wiele więcej do zaoferowania swoim
angielskim czytelnikom i tłumaczom. Potrafili oni wśród jego tekstów odnaleźć treści ważne dla siebie i aktualne, co sprawiło, że liryki polskiego poety
odegrały istotną rolę w kształtowaniu się literatury angielskiej zarówno pod
względem formalnym, jak i ideologicznym.
„The Museum of Entertainment: or Repository of Philosophy, Science, Literature, Music, and
the Drama”, Nr III. z. I, London [b.r.], s. 238-239. Nie są znane żadne inne przekłady Williama Crosse’a z XIX w., zbieżność zaś imienia i nazwiska z Williamem Crosse’em, poetą i tłumaczem urodzonym ok. roku 1590, pozwala się domyślać, iż jest to pseudonim.