Okrzemki bentosowe rzeki Pilicy

OKRZEMKI BENTOSOWE RZEKI PILICY
Bogusław Szulc
Katedra Algologii i Mikologii, Uniwersytet Łódzki
1 WPROWADZENIE
Woda od zawsze stanowiła jeden z głównych
czynników stymulujących rozwój cywilizacji.
Bez niej życie jest niemożliwe, a jej całkowity
brak prowadził do upadku niejednej kultury.
Obecnie każdego roku na świecie zrzucanych
jest około 450 km3 ścieków do śródlądowych
wód powierzchniowych. Szacuje się że blisko
90% ścieków odprowadzanych do wód w krajach rozwijających się nie podlega żadnemu
procesowi oczyszczania [16].
Źródła zanieczyszczeń wody mogą mieć
charakter zarówno punktowy, jak i obszarowy.
Zanieczyszczenia punktowe są stosunkowo
łatwe do zlokalizowania, co umożliwia podjęcie
skutecznych działań w celu ograniczenia ich
dopływu oraz wprowadzenia lepszych metod
ochrony wód. Znacznie trudniej jest zlokalizować i wyeliminować źródła zanieczyszczeń
obszarowych. Około 70% zanieczyszczeń tego
typu pochodzi z rolnictwa. To właśnie z obszarów rolnych do wód gruntowych przedostają się
największe ilości związków azotowych i fosforowych, przyczyniając się do wzrostu eutrofizacji wód powierzchniowych. W związku z tym,
iż zanieczyszczenia wód wpływają w sposób
negatywny na organizmy wodne, wzrosło zainteresowanie metodami biologicznymi wykorzystującymi interakcje zachodzące pomiędzy
zanieczyszczeniami a organizmami wodnymi.
Bowiem metody biologicznej oceny jakości wód
oparte są na przeświadczeniu, iż kondycja życiowa organizmów żywych jest nieodłącznie
związana z warunkami, jakie panują w danym
ekosystemie. Zatem jeśli poznamy przejawy
życia, możliwe będzie również określenie
warunków, jakie panują w badanym ekosystemie wodnym [12].
Po raz pierwszy na okrzemki jako organizmy
wskaźnikowe zwrócono uwagę w 1870 roku,
kiedy to Cohn zaliczył je do glonów charakterystycznych dla wód czystych. Również twórcy
systemu saprobów Kolkwitz i Marsson (1908)
zainteresowali się okrzemkami i zaliczyli je do
organizmów wskaźnikowych występujących
w wodach od α-mezosaprobowych do β-mezosaprobowych. Wraz z rozwojem wiedzy na temat
wartości bioindykacyjnych okrzemek zaczęto
wprowadzać systemy klasyfikujące poszczególne gatunki względem różnych czynników
fizykochemicznych. Na tej podstawie stworzono
spektra ekologiczne określające takie cechy
środowiska wodnego, jak: temperatura [1, 5],
zasolenie [5, 13], odczyn wody (pH) [1, 4, 6],
natlenienie [4], prąd wody [4], koncentracje
mineralnych składników pokarmowych [30].
W konsekwencji rozwinięcia metod oceny jakości wody opartych na zbiorowiskach okrzemek zaczęto konstruować formuły matematyczne, z których powstały indeksy okrzemkowe
wykorzystywane dziś w większości krajów Unii
Europejskiej do oceny jakości wody.
Właściwości okrzemek zostały również docenione przez twórców Ramowej Dyrektywy
Wodnej 2000/60/WE [25]. Zakłada ona bowiem
wprowadzenie biologicznej oceny jakości wody
opartej na czterech grupach organizmów, takich
jak: ryby, makrobezkręgowce wodne, makrofity
i glony. Zgodnie z Rozporządzeniem Ministra
Środowiska z 20 sierpnia 2008 roku (Dz.U.
z 2008 r. Nr 162 poz. 1008) [2] jednym z elementów biologicznych wykorzystywanych do
257
Okrzemki bentosowe rzeki Pilicy
oceny jakości wody w Polsce są okrzemki
bentosowe.
Celem niniejszej pracy była identyfikacja
zbiorowisk okrzemek bentosowych, wyodrębnienie gatunków dominujących, subdominujących oraz ocena wpływu Zbiornika Sulejowskiego na te zbiorowiska.
2 TERAN BADAŃ
Badaniami objęta była rzeka Pilica, która jest
najdłuższym lewobrzeżnym dopływem Wisły
o długości 342 km (rys. 1), zlokalizowana
w Polsce centralnej, a obszar dorzecza Pilicy
wynosi 9245 km2. Rzeka ta ma charakter
przejściowy pomiędzy wyżynnym a nizinnym.
Ponad połowa powierzchni dorzecza leży
powyżej 200 m n.p.m. Występują tu znaczne
spadki wód, duża liczba górskich i podgórskich
gatunków roślin oraz wyższa niż na nizinach
suma opadów. Swój początek Pilica bierze
z dwu źródeł krasowych na wysokości 350
m n.p.m, znajdujących we wsi Wola Końcikowa
[24]. W środkowym odcinku rzeki Pilicy na
139,0 km jej biegu w 1973 roku w wyniku
spiętrzenia wód tamą w miejscowości Smardzewice powstał Zbiornik Sulejowski, który do
2004 roku był źródłem wody pitnej dla miasta
Łodzi. Poniżej Zbiornika Sulejowskiego rzeka
Pilica płynie przez tereny uprzemysłowione
i zurbanizowane. W miejscowości Mniszewie
Pilica wpływa do Wisły na 457,0 km jej biegu
i wysokości 96 m.n.p.m (rys. 1).
Badania prowadzono w środkowym odcinku
rzeki Pilicy o długości 98 km, na którym to
wyznaczono 7 stanowisk poboru prób (tabela 1,
rys. 2).
Tabela 1. Stanowiska poboru prób.
Numer stanowiska
1
Miejscowość
Wymysłów
km biegu rzeki
209,0
2
Przedbórz
201,2
3
4
Sulejów
Bronisławów
159,8
142,8
5
6
Smardzewice
Spała
136,3
119,4
7
Inowłódz
111,1
Rys. 2. Rozmieszczenie stanowisk poboru prób.
Stanowiska zostały zlokalizowane zarówno
powyżej, jak i poniżej większych dopływów, tak
by można było przeanalizować ich wpływ na
zbiorowiska okrzemek rzeki Pilicy.
3 MATERIAŁ I METODY
Rys. 1. Położenie rzeki Pilicy.
258 www.statsoft.pl/czytelnia.html
Próby zbierano na wyznaczonych stanowiskach
przez okres 24 miesięcy, od października 2005
do września 2007 r., w comiesięcznych odstępach czasu.
Zebrany materiał został poddany działaniu
mieszaniny kwasów siarkowego i chromowego
(1ml H2SO4 i 2 ml H2CrO4) w stosunku 1 do 2
przez około 72 godziny. Następnie wyprażone
próby były płukane wodą destylowaną i wirowane do uzyskania odczynu obojętnego. W ten
sposób uzyskano biały osad, w skład którego
Zastosowania metod statystycznych w badaniach naukowych IV   StatSoft Polska 2012
Okrzemki bentosowe rzeki Pilicy
Indentyfikację taksonomiczną okrzemek przeprowadzono na podstawie specjalistycznych kluczy [17, 18, 19, 20, 21, 22].
W celu zaobserwowania różnic w liczbie oznaczanych taksonów w próbach na poszczególnych stanowiskach posłużono się testem
ANOVA rang Kruskala-Wallisa (p<0,05) [33].
Wszystkie analizy statystyczne przeprowadzono
za pomocą programu STATISTICA.
4 WYNIKI
W trakcie badań zebrano łącznie 157 prób
mikrobentosu, w których oznaczono 378 taksonów okrzemek, spośród których 4,2% należało
do okrzemek centrycznych, a pozostała część
95,8% do pierzastych. Wśród okrzemek centrycznych zidentyfikowano 16 gatunków (9 rodzajów), zaś pozostałe 362 gatunki należały do
okrzemek pierzastych (65 rodzajów). Najliczniej
reprezentowanymi rodzajami były Navicula (51
gatunków), Nitszchia (31 gatunków), Fragilaria
(19 gatunków), Surirella (17 gatunków),
Cymbella (16 gatunków), Pinnularia (16
gatunków) i Gomphonema (13 gatunków). Pozostałe rodzaje były reprezentowane przez
mniejszą liczbę gatunków.
Poszczególne stanowiska poboru prób różniły
się znacznie pod względem składu gatunkowego. W próbach pochodzących ze stanowisk
położonych powyżej zbiornika identyfikowano
znacznie większą liczbę taksonów niż na
stanowiskach położonych poniżej zbiornika
zaporowego (rys. 3). Największą liczbę taksonów (242) odnotowano na stanowisku 3 w Sulejowie, zaś najniższą liczbę taksonów zanotowano na stanowisku 5 w Smardzewicach - 195
taksonów okrzemek.
120
110
100
90
Liczba gatatunków
wchodziły wyłącznie puste pancerzyki okrzemek. Z tak otrzymanego materiału wykonano
preparaty stałe zatopione w sztucznej żywicy
Naphrax o współczynniku załamania światła
R.I=1,73. Stosując tę metodykę, wykonano
łącznie 157 preparatów stałych, które w dalszym
etapie posłużyły do analizy okrzemkowej.
W preparatach stałych zliczano kolejnych 400
okryw, na podstawie których wyodrębniono
gatunki dominujące (>5%), subdominujące (25%) [1, 27].
Posługując się V-stopniową skalą BraunaBlanqueta, określono stałość występowania
poszczególnych gatunków [27].
 gatunki stałe; 81–100% prób (V klasa),
 gatunki częste; 61–80% prób (IV klasa),
 gatunki średnio częste; 41–60% prób
(III klasa),
 gatunki niezbyt częste; 21–40% prób
(II klasa),
 gatunki sporadyczne; 1–20% prób (I klasa).
80
70
60
50
40
30
1
2
3
4
5
Stanowiska
6
7
Mediana
25%-75%
Min-Maks
Rys. 3. Liczba oznaczanych taksonów w próbach na poszczególnych stanowiskach.
Do gatunków dominujących, które wystąpiły
na wszystkich stanowiskach, zaliczono 5 taksonów: Cocconeis placentula var. lineata, Cocconeis placentula var. placentula, Melosira varians,
Planothidium
frequentissimum,
Staurosira
pinnata.
Analizując stałość występowania poszczególnych gatunków, z 378 zidentyfikowanych
taksonów wyodrębniono 23 taksony, które zaliczono do stałych, i 19, które zaliczono do częstych. Wśród gatunków stałych znalazły się takie
jak: Achnanthidium minutissimum, Amphora
ovalis, Amphora pediculus, Aulacoseira granulata, Cocconeis neodiminuta, Cocconeis pediculus, Cocconeis placentula var. lineata, Cocconeis placentula var. placentula, Gomphonema
parvulum var. parvulum f. parvulum, Hippodonta capitata, Melosira varians, Navicula
capitatoradiata, Navicula reichardtiana var.
Reinchardtiana, Navicula tripunctata, Nitzschia
palea, Planothidium frequentissimum, Planothidium rostratum, Pseudostaurosira brevistriata,
Staurosira construens, Staurosira pinnata,
Stephanodiscus hantzschii, Ulnaria ulna.
Zastosowania metod statystycznych w badaniach naukowych IV   StatSoft Polska 2012
www.statsoft.pl/czytelnia.html
259
Okrzemki bentosowe rzeki Pilicy
Do gatunków częstych zaliczono: Achnantheiopsis delicatula, Cyclotella meneghiniana,
Cymatopleura elliptica var. elliptica, Cymatopleura solea var. solea, Diatoma vulgaris,
Encyonema silesiacum, Fragilaria capucina var.
vaucheriae, Gomphonema olivaceum var. livaceum, Karayevia clevei, Meridion circulare var.
circulare, Navicula cryptocephala, Navicula
gregaria, Navicula novaesiberica, Navicula
radiosa, Navicula reinhardtii, Nitzschia frustulum var. frustulum, Planothidium lanceolatum,
Sellaphora pupula, Staurosira construens var.
binodis.
5 DYSKUSJA
W badaniach, które były prowadzone we
wcześniejszych latach na rzece Pilicy przez
Kadłubowską [9], zidentyfikowano 354 taksony
okrzemek. Wówczas badaniami objęty był
odcinek rzeki o długości 270 km, od źródeł do
miejscowości Tomczyce wraz z 6 jej dopływami
[7]. W późniejszych badaniach prowadzonych
przez Kalinowską-Kucharską i Ligowskiego
[11], które obejmowały odcinek rzeki Pilicy od
miejscowości Koniecpol do Tomaszowa Mazowieckiego, zidentyfikowano 197 taksonów
okrzemek [11]. Należy jednak podkreślić, iż
w badaniach tych wykorzystane zostały próby
fitoplanktonowe, które bywają znacznie uboższe
od zbiorowisk okrzemek bentosowych.
Pod względem bogactwa gatunkowego rzeka
Pilica nie wyróżnia się w istotny sposób od
innych nizinnych rzek. Podobną liczbę taksonów
odnotowywano w takich rzekach jak: Grabia –
358 [29], Biała Przemsza, Bobrówka – 384 [23],
Rawka – 346 [26], Luciąża wraz z dopływami –
357 [10] oraz Bzura – 290 [31].
Największą liczbę taksonów odnotowano na
stanowisku 3, w Sulejowie, które położone jest
powyżej Zbiornika Sulejowskiego. W miesiącach wiosennych notowano największą liczbę
gatunków, która wahała się od 93 do 104.
Najniższą liczbę 47 gatunków odnotowano
w styczniu. Spośród zidentyfikowanych gatunków na tym stanowisku 23 zaliczono do dominantów. W badaniach prowadzonych pod koniec
lat pięćdziesiątych na tym stanowisku zidentyfikowano 64 gatunki jesienią i 14 wiosną, a do
gatunków dominujących zaliczono tylko 5
taksonów [9].
260 www.statsoft.pl/czytelnia.html
Na pozostałych dwóch stanowiskach położonych powyżej zbiornika zaporowego zidentyfikowano odpowiednio 236 gatunków w Wymysłowie i 221 w Przedborzu. W kwietniu 2006
roku na stanowisku w Przedborzu oznaczono
101 taksonów, a w październiku tego samego
roku zidentyfikowano 105 taksonów. Do gatunków dominujących zaliczono 19 taksonów.
Podczas badań prowadzonych przez Kadłubowską [9] w Przedborzu zidentyfikowano jesienią
80 gatunków okrzemek, zaś wiosną 35 i tylko 4
gatunki okrzemek zaliczono do dominantów [7].
W badaniach prowadzonych w latach 1971
i 1972 na tym stanowisku zidentyfikowano 94
taksony okrzemek, które pochodziły z prób
planktonowych [11].
Najniższą liczbę oznaczonych taksonów
odnotowano na stanowisku 5 w Smardzewicach,
położonym bezpośrednio poniżej Zbiornika
Sulejowskiego. Tak duży spadek liczby oznaczanych taksonów spowodowany jest negatywnym oddziaływaniem zbiornika zaporowego na
zbiorowiska okrzemek, tym samym potwierdza
się teoria mówiąca o wpływie zbiorników zaporowych na organizmy żywe oraz na jakość
wody [3].
Na pozostałych dwóch stanowiskach położonych poniżej zbiornika widać wyraźnie, iż
liczba taksonów okrzemek wzrasta wraz z biegiem rzeki i na stanowisku 6 w Spale osiąga
poziom 222 taksonów, a na stanowisku 7 w Inowłodzu 217 taksonów. Średnia liczba oznaczonych taksonów wiosną na stanowisku w Inowłodzu wyniosła 80, zaś jesienią 67 taksonów.
W badaniach prowadzonych w latach 1957
i 1958 na stanowisku w Inowłodzu wiosną
odnotowano 29 gatunków, a jesienią 74 [9].
Widać wyraźnie, iż wraz z biegiem rzeki
zbiorowiska okrzemek zaczynają się odnawiać,
by osiągnąć poziom podobny do tego sprzed
zbiornika.
Wszystkie oznaczone taksony okrzemek
w rzece Pilicy są gatunkami typowymi dla wód
płynących, charakteryzującymi się kosmopolitycznym występowaniem [7, 10, 29, 31].
Analizując również stałość występowania
poszczególnych gatunków, wyodrębniono 23
taksony, które zaliczono do stałych, i 19, które
zaliczono do częstych. W badaniach prowadzonych przez Kalinowską-Kucharską i Ligowskiego [11] do gatunków stale występujących
w rzece Pilicy zaliczono tylko trzy taksony:
Zastosowania metod statystycznych w badaniach naukowych IV   StatSoft Polska 2012
Okrzemki bentosowe rzeki Pilicy
Amphora ovalis, Cocconeis placentula var.
placentula oraz Melosira varians.
Gatunki, które zostały zaliczone do stałych
i częstych, są odnotowywane w innych rzekach
polskich [7, 8, 9, 11, 26, 27, 28, 32, 34] oraz
świata [15].
Różnice w liczbie oznaczonych taksonów rzeki Pilicy w poszczególnych latach mogą być
spowodowane poprawą jakości wody, wynikającą z budowy nowoczesnych oczyszczalni ścieków, jak również poprawą warunków fizykochemicznych.
Zaobserwowano również znaczne różnice
w liczbie gatunków dominujących. We wcześniejszych badaniach do gatunków dominujących
zaliczano średnio 5 taksonów, obecnie liczba ta
zwiększyła się kilkakrotnie i waha się od 15 do
31 taksonów.
W badaniach prowadzonych pod koniec lat
pięćdziesiątych [7, 8, 9] wśród gatunków dominujących pojawiały się głównie taksony tolerancyjne na zanieczyszczenia organiczne, zaś
w badaniach z lat 2005-2007 notowano w przeważającej większości gatunki wrażliwe, co także
może świadczyć o znacznej poprawie jakości
wody w rzece Pilicy.
Badania były finansowane w ramach dwóch
projektów: Grupa Regionalnego Rozwoju Innowacyjnego – Doktoranci Akronim: „GRRI-D”
w 2007 r. oraz grantu promotorskiego finansowanego przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa
Wyższego nr NN304 173335.
LITERATURA
1) Cholnoky B.J. 1968. Die Ökologie der Diatomeen in
Binnengewässern, J. Cramer Verlag, 699.
2) Dziennik Ustaw z 2008 r. Nr 162 poz. 1008.
3) Galicka W. 1996. Limnologiczna charakterystyka nizinnego zbiornika zaporowego na Pilicy w latach 1981-1993,
Rozprawa habilitacyjna, Katedra Ekologii i Zoologii Kręgowców UŁ: 126.
4) Hustedt F. 1937-1939. Systematische und ökologische
Untersuchungen über die Diatomeen-Flora von Jawa, bali
und Sumatra, Archiv für Hydrobiologie, Suppl., 15, 638798, 16, 274-394.
5) Hustedt F. 1956. Kieselalgen (Diatomeen). Einführung in
die Kleinlebewelt, Franksche Verlagsh., Stuttgart, 70.
6) Hustedt F. 1957. Die Diatomeenflora des Fluss-Systems
der Weser im Gebiet der Hansestadt Bremen. Abh.
Naturw. Ver. Bremen 34, 181-440.
7) Kadłubowska J.Z. 1964a. Okrzemki rzeki Pilicy i ich
znaczenie w ocenie czystości wody, Łódź. Tow. Nauk.,
Łódź, 97, 61.
8) Kadłubowska J.Z. 1964b. Okrzemki rzeki Pilicy i ich znaczenie w ocenie czystości wody, II, Zesz. Nauk. UŁ, ser.
2, (16), 93-150.
9) Kadłubowska J.Z. 1964c. Okrzemki rzeki Pilicy i ich znaczenie w ocenie czystości wody, Wyd. UŁ, 1-32.
10) Kalinowska-Kucharska E. 1984. Okrzemki rzeki Luciąży.
Acta Univ. Lodz., Folia bot., 3, 343-346.
11) Kalinowska-Kucharska E., Ligowski R. 1976. Glony dorzecza Pilicy na odcinku Koniecpol-Tomaszów Mazowiecki. Zesz. Nauk. Uniw. Łódź., ser. 2, (2), 207-240.
12) Kawecka B., Eloranta P.V. 1994. Zarys ekologii glonów
słodkowodnych i środowisk lądowych, PWN, Warszawa,
256.
13) Kolbe R.W. 1927. Ökologie, Morphologie und Systematik
der Brackwasser-Diatomeen, Pflanzenforschung, 7, 146.
14) Kolbe R.W., 1932, Grundlinien einer allgemeinen Ökologie der Diatomeen, Ergebnisse Biol., 8, 221-348.
15) Komulaynen S. 2004. Experience of using phytoperiphyton monitoringin urban watercourses, Oceanological and
Hydrobiological Studies, 33 (1), 65-76.
16) Kowalczak P. 2007. Konflikty o wodę. Wydawnictwo
Kurpisz S.A., Przeźmierowo, 480.
17) Krammer K., Lange-Bertalot H. 1986. Süßwasserflora von
Mitteleuropa, Bacillariophyceae, VEB Gustav Fischer
Verlag, Jena, Stuttgart 2/1, 876.
18) Krammer K., Lange-Bertalot H. 1988. Süßwasserflora von
Mitteleuropa, Bacillariophyceae, VEB Gustav Fischer
Verlag, Jena, Stuttgart 2/2, 569.
19) Krammer K., Lange-Bertalot H. 1991a. Süßwasserflora
von Mitteleuropa, Bacillariophyceae, VEB Gustav Fischer
Verlag, Jena, Stuttgart 2/3, 576.
20) Krammer K., Lange-Bertalot H. 1991b. Süßwasserflora
von Mitteleuropa, Bacillariophyceae, VEB Gustav Fischer
Verlag, Jena, Stuttgart 2/4, 437.
21) Lange-Bertalot H. 2001. Navicula sensu stricte, 10 Genera
Separated from Navicula sensu lato, Frustulia. W: H.
Lange-Bertalot (ed.) Diatoms of Europe. A.R.G. Ganther
Verlag K.G.: 526.
22) Lange-Bertalot H. 2004. Annotated Diatom Micrographs.
Iconographia Diatomologica 13. A.R.G. Gantner Verlag
K. G.: 480.
23) Ligowski R. 1991. Frequency of sessile algae in the River
Bobrówka and in ponds fed by water from this ricer (Central Poland). Acta Univ. Lodz., Folia limnol., 4: 141-186.
24) Olaczek R., Tranda E. 1990. Z biegiem Pilicy, Wiedza
Powszechna, Warszawa, 285 ss.
25) Ramowa Dyrektywa Wodna, 2000/60/EC (RDW).
26) Rakowska B. 2000. Qualitative assessment of water in the
Rawka River (Central Poland) using communities of
benthic diatoms, Algological Studies, 82, 103-116.
27) Rakowska B. 2001. Studium różnorodności okrzemek ekosystemów wodnych Polski niżowej, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź, 77.
28) Rakowska B. 2004. Benthic diatoms in polluted river sections of Central Poland, Oceanological and Hydrobiological Studies, 33, (1), 11-21.
29) Sekulska-Nalewajko J. 2001. Gatunkowa i ekologiczna
różnorodność zbiorowisk okrzemek oraz biomasa glonów
w poszczególnych siedliskach w rzece Grabi, praca doktorska napisana w Katedrze Zoologii Bezkręgowców
i Hydrobiologii, Uniwersytet Łódzki, Łódź, 182.
30) Sparling J.H., Nalewajko C. 1970. Chemical composition
and phytoplankton of lakes in southern Ontario, Journal of
Fishery Resources Board Can., 27, 1405-1428.
31) Szczepocka E. 2008. Okrzemki bentosowe w ocenie jakości wody rzeki Bzury na tle jej renaturyzacji, praca
Zastosowania metod statystycznych w badaniach naukowych IV   StatSoft Polska 2012
www.statsoft.pl/czytelnia.html
261
Okrzemki bentosowe rzeki Pilicy
doktorska wykonana w Katedrze Algologii i Mikologii,
Uniwersytet Łódzki, Łódź, 240.
32) Szczepocka E., Szulc B. 2009. The use of benthic diatoms
in estimating water quality of variously polluted rivers,
Oceanological and Hydrobiological Studies, 38, (1), 17-26.
33) Zar J. H. 1984. Biostatistical Analysis. Englewood Cliffs,
New Jersey, Prentice-Hall, Inc.
34) Zgrundo A. 2004. Ocena wpływu potoków na stan środowiska w przybrzeżnej strefie Zatoki Gdańskiej na podstawie analizy okrzemkowej. Praca doktorska. Instytut
Oceanografii, Zakład Funkcjonowania Ekosystemów
Morskich. Pracownia Bioindykacji Środowisk Morskich.
Gdynia: 167.
262 www.statsoft.pl/czytelnia.html
Zastosowania metod statystycznych w badaniach naukowych IV   StatSoft Polska 2012