GEOGRAFIA ROLNICTWA

Wydział Nauk Geograficznych i Geologicznych
Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu
GEOGRAFIA ROLNICTWA
(15 h wykładu)
Skrypt do zajęć prof. Romana Rudnickiego
Przygotowała mgr Anna Dubownik
Spis treści
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
Geografia rolnictwa – wstęp………………………………………………………...
Uwarunkowania przyrodnicze rolnictwa…………………………………………….
Uwarunkowania pozaprzyrodnicze rolnictwa………………………………………..
UŜytkowanie ziemi………………………………………………………………….
Struktura agrarna……………………………………………………………………
Cechy społeczne rolnictwa………………………………………………………….
Cechy techniczne rolnictwa…………………………………………………………
Cechy strukturalno – produkcyjne rolnictwa………………………………………..
Typologia i regionalizacja rolnictwa…………………………………………………
Poznań 2008
2
4
10
17
20
26
32
36
39
1. Wstęp. Geografia rolnictwa – przedmiot badań.
Geografia rolnictwa bada strukturę przestrzenną rolnictwa w powiązaniu z warunkami
przyrodniczymi i społeczno-ekonomicznymi.
Geografia rolnictwa traktuje rolnictwo jako złoŜony kompleks zjawisk, bada występujące między
nimi wzajemne powiązania i oddziaływania; bada genezę i sposoby formowania się rolnictwa w
przestrzeni.
Geografia rolnictwa wśród nauk geograficznych
•Geografia fizyczna – geografia gleb, biogeografia, hydrografia, geomorfologia, meteorologia i
klimatologia;
•Geografia społeczno-ekonomiczna – geografia ludności, geografia osadnictwa, geografia
transportu, geografia rolnictwa, geografia przemysłu, geografia usług, geografia rekreacji i
turystyki;
ZAKRES BADAŃ PRZESTRZENNYCH ROLNICTWA
I. BADANIA GEOGRAFICZNO-ROLNICZE
ZAKRES BADAŃ PRZESTRZENNYCH ROLNICTWA
II. BADANIA EKONOMICZNO-ROLNICZE
2
ZAKRES BADAŃ PRZESTRZENNYCH ROLNICTWA
III. BADANIA KOMPLEKSU GOSPODARKI śYWNOŚCIOWEJ
FAZA PRZEDROLNICZA – wytwórczość rolniczych środków produkcji
FAZA ROLNICZA – pozyskiwanie surowców Ŝywnościowych
FAZA POSTROLNICZA – przetwórstwo, dystrybucja i konsumpcja art. Ŝywnościowych
Geografia rolnictwa – powiązania z innymi naukami
•Ekonomia – ekonomia polityczna, ekonomika rolnictwa;
•Socjologia – socjologia wsi, innowacje;
•Historia – historia gospodarcza;
•Prawo – prawne instrumenty polityki rolnej;
•Nauki techniczne – maszyny i urządzenia techniczne;
•Nauki biologiczne i rolnicze – rośliny uprawne i zwierzęta hodowlane
[INTERDYSCYPLINARNY CHARAKTER BADAŃ GEOGRAFICZNO-ROLNICZYCH]
Geografia rolnictwa – kierunki badań
1. TOWAROZNAWCZY
2. REGIONALNY
3. KRAJOBRAZOWY
4. UśYTKOWANIA ZIEMI
5. EKOLOGICZNY
6. HISTORYCZNY
7. KONSERWACYJNY
8. TYPOLOGII I REGIONALIZACJI ROLNICTWA
9. MONOGRAFICZNY
10. TRANSFORMACYJNY
LITERATURA
•BAŃSKI J., 2006, GEOGRAFIA POLSKIEJ WSI, PWE, WARSZAWA
•Bański J., 2007, Geografia Rolnictwa Polski, PWE, Warszawa
•FALKOWSKI J., KOSTROWICKI J., 2001,GEOGRAFIA ROLNICTWA ŚWIATA,
PWN.
•CHOJNICKI Z., 1970, PODSTAWY TEORETYCZNE ZASTOSOWANIA METOD
MATEMATYCZNYCH W BADANIACH PRZESTRZENNYCH ROLNICTWA, KPZK,
BIULETYN, NR 61
•DOBOSIEWICZ Z., OLSZEWSKI T, 1994, GEOGRAFIA EKONOMICZNA ŚWIATA,
PWE.
•FIERLA I. (RED.), 1998, GEOGRAFIA GOSPODARCZA ŚWIATA, PWE.
•KOSTROWICKI J. (RED.), 1978, PRZEMIANY STRUKTURY PRZESTRZENNEJ
ROLNICTWA POLSKI, PRACE GEOGRAFICZNE NR 127, PAN.
•OLSZEWSKI T., 1995, GEOGRAFIA ROLNICTWA POLSKI, PWE.
•WOŚ A., 1998, ROLNICTWO POLSKIE W OKRESIE TRANSFORMACJI SYSTEMOWEJ,
IERiGś.
3
2. Warunki przyrodnicze rolnictwa
UWARUNKOWANIA PRZYRODNICZE ROLNICTWA – główne komponenty środowiska i
elementy analizy geograficzno-rolniczej
RZEŹBA TERENU - nachylenie zboczy a grubość warstwy glebowej i jej wilgotność; ekspozycja
zboczy a warunki cieplne; utrudnienia mechanizacji rolnictwa, problem erozji itp.
AGRIKLIMAT [całokształt stanów pogody oddziałujących na wzrost roślin i zwierząt] –
nasłonecznienie i temperatura (długość okresu wegetacyjnego, występowanie przymrozków),
opady atmosferyczne, wiatry
WARUNKI WODNE – zasoby wilgoci w glebie (do poziomu wód gruntowych), retencja mała i
duŜa, dostępność wody dla rolnictwa (1 tona suchej masy – 400-900 m3 wody; 1 sztuka duŜa –
10-40 m3 wody rocznie)
GLEBY- właściwości agrofizyczne (uwilgotnienie i potrzeby melioracyjne, trudność uprawy,
stopień zagroŜenia przez erozję) i agrochemiczne gleb (odczyn, zawartość próchnicy, zasobność
w składniki pokarmowe i mikroelementy); analiza dotyczy: genetycznych typów gleb (klasyfikacje
gleboznawcze), klas bonitacyjnych gleb i kompleksów glebowo-rolniczych.
UWARUNKOWANIA PRZYRODNICZE ROLNICTWA
Długość okresu wegetacyjnego (wg IPCC 2003)
4
UWARUNKOWANIA PRZYRODNICZE ROLNICTWA
Roczna suma opadów (wg IPCC 2003)
TAB. 1. AGROMETEOGOLOGIA - ŚREDNIE MIESIĘCZNE TEMPERATURY
POWIETRZA W POLSCE NA TLE STACJI W POZNANIU
Źródło: Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej w Warszawie
TAB. 2. AGROMETEOGOLOGIA - ŚREDNIE MIESIĘCZNE SUMY OPADÓW
ATMOSFERYCZNYCH W POLSCE NA TLE STACJI W POZNANIU
Źródło: Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej w Warszawie
5
UWARUNKOWANIA PRZYRODNICZE ROLNICTWA – klasy bonitacyjne gleb
Wydzielone na podstawie składników (np. skład mineralny gleby) i czynników ( np. zabiegi
agrotechniczne) wpływających na produktywność gleb. Podstawa obliczenia podatku
gruntowego.
Grunty orne
UŜytki zielone
Klasa I
(1,75)
Klasa I
(1,55)
Klasa II
(1,60)
Klasa II
(1,30)
Klasa IIIa
(1,45)
Klasa III
(1,10)
Klasa IIIb
(1,25)
Klasa IV
(0,70)
Klasa IV a
(1,00)
Klasa V
(0,35)
Klasa IV b
(0,75)
Klasa VI
(0,15)
Klasa V
(0,45)
Klasa VI
(0,15)
W nawiasach podano współczynniki przeliczeniowe – dot. wskaźnika bonitacji UR
UWARUNKOWANIA PRZYRODNICZE ROLNICTWA – bonitacja UR
UWARUNKOWANIA PRZYRODNICZE ROLNICTWA – kompleksy glebowo-rolnicze
Kompleks glebowo-rolniczy – zespół róŜnie połoŜonych gleb (pod względem klimatycznym i
geomorfologicznym), które wykazują podobne właściwości rolnicze i są podobnie uŜytkowane
W obrębie gruntów ornych wydzielono 14 kompleksów (9 na terenach nizinnych i wyŜynnych, 4
na terenach górskich i 1 na obydwu obszarach), tj.:
kompleksy nizinne:
•P-I – kompleks pszenny bardzo dobry,
•P-II – kompleks pszenny dobry ,
•P-III – kompleks pszenny wadliwy,
•ś-I – kompleks Ŝytni bardzo dobry,
•ś-II – kompleks Ŝytni dobry,
6
•ś-III
– kompleks Ŝytni słaby,
•ś-IV – kompleks Ŝytni najsłabszy,
•ZP-I – kompleks zboŜowo-pastewny
8a.
9.
9a.
mocny na glebach mineralnych,
ZP-Ia - kompleks zboŜowo-pastewny mocny na glebach organicznych (torfach i murszach),
ZP-II – kompleks zboŜowo-pastewny słaby na glebach mineralnych,
ZP-IIa - kompleks zboŜowo-pastewny słaby na glebach organicznych (torfach i murszach);
kompleksy górskie:
•PG – kompleks pszenny górski,
•ZG – kompleks zboŜowy górski,
•OZG – kompleks owsiano-ziemniaczany górski,
•OG – kompleks owsiany górski.
14. RN – gleby rolniczo nieprzydatne (nadające się pod zalesienie)
Na glebach uŜytków zielonych wydzielono 3 kompleksy, tj.:
•uŜytki zielone bardzo dobre i dobre (grądowe i łęgowe),
•uŜytki zielone średnie (grądowe, łęgowe i bagienne),
•uŜytki zielone słabe i bardzo słabe (grądowe, łęgowe i bagienne).
UWARUNKOWANIA PRZYRODNICZE ROLNICTWA – załoŜenia
waloryzacji rolniczej przestrzeni produkcyjnej wg IUNiG w Puławach
metodyczne
I. Warunki glebowe [średnio dla Polski – 49,5 pkt.]
I a. – klasy bonitacyjne UR –
A. grunty orne- klasy: I (100 pkt), II (92 pkt.), IIIa (83 pkt.), III b. (70 pkt.), IVa (57 pkt.), IVb (42
pkt.), V (30 pkt.), VI (18 pkt.);
B – uŜytki zielone – klasy: I (90 pkt.), II (80 pkt.), III (65 pkt.), IV (45 pkt), V (28 pkt.), VI (15 pkt).
Ib. – bonitacja przydatności rolniczej gleb – kompleksy 1 (94 pkt.), 2 (80 pkt.), 3 (61 pkt.), 4 (70 pkt.), 5
(52 pkt.), 6 (30 pkt.), 7 (18 pkt.), 8 (64 pkt.), 9 (33 pkt.),
1z (80 pkt.), 2z (50 pkt., 3z (20 pkt.).
II. Bonitacja agroklimatu [średnio dla Polski – 9,9 pkt.]
Plony przeliczeniowe: 28 (1 pkt.), 29 (3 pkt.), 30 (5pkt.),31 (7 pkt.), 32 (9 pkt.), 33 (11 pkt.), 34 (13 pkt.), 35
(15 pkt.).
III. Bonitacja rzeźby terenu [średnio dla Polski – 3,9 pkt.]
Typy rzeźby terenu: płaskorówninny (10,0-8,1 pkt.), niskofalisty i pagórkowaty (8,0-6,1 pkt.), falisty i
pagórkowaty (6,0-4,1 pkt.), wysokofalisty (4,0-2,1 pkt.), wzgórzowy (2,0-0,0 pkt.).
IV. Bonitacja warunków wodnych [średnio dla Polski – 3,3 pkt.]
Warunki: bardzo korzystne (10,0-8,1 pkt.), korzystne (8,0-6,1 pkt.), średniokorzystne (6,0-4,1 pkt.), mało
korzystne (4,0-2,1 pkt.), niekorzystne (2,0-0,0 pkt.).
7
WSKAŹNIK JAKOŚCI ROLNICZEJ PRZESTRZENI PRODUKCYJNEJ (WjRpp)
optymalny (91-100 pkt.),
bardzo korzystny (81-90 pkt.),
korzystny (71-80 pkt.),
średnio korzystny (61-70 pkt.),
mało korzystny (51-60 pkt.),
bardzo mało korzystny (41-50 pkt.),
niekorzystny (mniej niŜ 40 pkt)
Średnio dla Polski – 66,6 pkt. – od 31 pkt. w trzech gminach powiatu tatrzańskiego
(Zakopane, Kościelisko, Poronin) do powyŜej 107 pkt. w gminach: Obrazów (pow.
sandomierski), Domaniów (pow. oławski) i śórawina (pow. wrocławski).
Przestrzenny rozkład wskaźnika WjRpp
Obszary o niekorzystnych warunkach gospodarowania
8
Warunki produkcyjne rolnictwa
Bonitacja rolniczej przestrzeni produkcyjnej Polski
9
3. Warunki pozaprzyrodnicze rolnictwa
WARUNKI POZAPRZYRODNICZE ROLNICTWA
• przeszłość historyczno-kulturowa i gospodarcza
• poziom rozwoju społeczno-gospodarczego
• wpływ urbanizacji i uprzemysłowienia
• przemysł spoŜywczy
• dostępność komunikacyjna
• charakter wiejskiej sieci osadniczej
• rynki zbytu
• uwarunkowania sozologiczne
• agropolityka państwa
Przeszłość polityczno-gospodarcza
Udział ludności rolniczej w ogólnej liczbie ludności (w %)
10
WPŁYW PROCESU URBANIZACJI NA STRUKTURĘ
ROLNICTWA
TEORIA LOKALIZACJI ROLNICTWA THUNENA
[praca pt. ”Państwo odosobnione”, 1826 r.]
PRZESTRZENNĄ
ZałoŜenie całkowitej zgodności warunków przyrodniczych i nastawienia produkcyjnego
gospodarstw oraz istnienia jednego środku transportu w warunkach całkowitej izolacji obszaru
od innych rynków.
W miarę wzrostu odległości od rynku (miasta, ośrodka centralnego) spada intensywność
systemów uŜytkowania ziemi.
Kręgi: 1- ogrodnictwo, 2- leśnictwo, 3- intensywne rolnictwo roślinne z okopowymi, 4- rolnictwo
roślinne z ugorem i pastwiskami, 5- rolnictwo trójpolowe, 6- pasterstwo.
WPŁYW PROCESU URBANIZACJI NA
ROLNICTWA [POZYTYWY, NEGATYWY]
STRUKTURĘ
PRZESTRZENNĄ
Oddziaływanie na cechy społeczno-własnościowe:
- odpływ siły roboczej z rolnictwa, w tym nadmierny odpływ młodej i lepiej wykształconej siły
roboczej,
- nadmierny przyrost ludności w wieku poprodukcyjnym,
- postępujące rozdrobnienie gospodarstw i przejmowanie uŜytków rolnych na cele pozarolnicze
Oddziaływanie na cechy organizacyjno-techniczne:
- wzrost czynników intensyfikacji (np. nawoŜenia mineralnego, mechanizacji)
- większe wykorzystanie nowoczesnych środków technicznych w produkcji rolniczej,
- wzrost zuŜycia artykułów przemysłowych (np. pasz przemysłowych),
Oddziaływanie na cechy strukturalno-produkcyjne:
- wzrost areału bardziej intensywnych kierunków upraw – głównie warzyw (w tym pod osłonami)
i upraw sadowniczych,
- wzrost udziału surowców dla przetwórstwa rolniczego (np. mleczarskiego, mięsnego),
- wzrost stopnia towarowości produkcji rolniczej.
POLITYKA ROLNA [np. realizacji Wspólnej Polityki Rolnej UE w Polsce]
1. INSTRUMENTY PRAWNE – ustawy, rozporządzenia i przepisy regulujące funkcjonowanie
rolnictwa
2. INSTYTUCJE:
MINISTERSTWO ROLNICTWA I ROZWOJU WSI;
AGENCJA RESTRUKTURYZACJI I MODERNIZACJI ROLNICTWA(ARiMR) –
podniesienie poziomu cywilizacyjnego rolnictwa,
absorpcja funduszy UE przez gospodarstwa rolne w Polsce:
SAPARD Przedakcesyjny Instrument Rozwoju Rolnictwa i Obszarów Wiejskich,
Dopłaty bezpośrednie
Plan Rozwoju Obszarów Wiejskich (PROW),
Sektorowy Program Operacyjny (SPO) ,,Restrukturyzacja i modernizacja sektora
Ŝywnościowego oraz rozwój obszarów wiejskich”
AGENCJA NIERUCHOMOŚCI ROLNYCH (dawniej Agencja Własności Rolnej Skarbu
Państwa) – zagospodarowanie gruntów państwowych w rolnictwie (AWRSP), kształtowanie
ustroju rolnego (ANR);
AGENCJA RYNKU ROLNEGO - kształtowanie rynku rolnego
11
POLITYKA ROLNA PAŃSTWA – PROBLEM ROLNICTWA USPOŁECZNIONEGO
Ryc.
Gospodarka
uspołeczniona
w
odsetku
uŜytków
rolnych
(wg granic administracyjnych) w 1987 r.
OBSZAR BADAŃ
10
20
30
40
50
SAPARD Przedakcesyjny Instrument Rozwoju Rolnictwa i Obszarów Wiejskich
Program ten utworzony został w 1999 r. (rozporządzenie Rady WE nr 1268/1999 z dnia
21 czerwca 1999 r.). Objął działaniem Polskę oraz 9 innych krajów Europy ŚrodkowoWschodniej, kandydujących do członkostwa w Unii Europejskiej. Środki finansowe tego
funduszu miały przyczynić się do płynnego włączenia tych krajów w system Wspólnej Polityki
Rolnej i programów strukturalnych UE. Wkład do SAPARD ze strony Unii Europejskiej nie
mógł przekraczać 75% ogólnej sumy środków publicznych, stanowiących źródło dotacji.
Wszystkie przedsięwzięcia objęte programem musiały być finansowane całkowicie ze środków
własnych wnioskodawcy. Dopiero po zrealizowaniu przedsięwzięcia i dokonaniu jego formalnego
odbioru, inwestor mógł uzyskać dotację ze środków funduszu, stanowiącą refundację części
poniesionych kosztów kwalifikowanych. W Polsce SAPARD dotyczył czterech działaniach,
spośród których rolników jako beneficjentów pomocy uwzględniono w dwóch działaniach.
I.
„Inwestycje w gospodarstwach rolnych” - wydzielono tu szereg schematów
mających głównie na celu poprawę efektywności rolnictwa oraz dostosowanie produkcji
do potrzeb rynku i wymogów UE, tj.: „Restrukturyzacja produkcji mleka”,
„Modernizacja gospodarstw specjalizujących się w produkcji zwierząt rzeźnych” - w
tym: „Modernizacja gospodarstw specjalizujących się w produkcji bydła mięsnego”,
„Odbudowa produkcji owczarskiej’, „Modernizacja produkcji trzody chlewnej lub
drobiu” oraz „Zwiększenie róŜnorodności produkcji gospodarstw rolnych”
II.
„RóŜnicowanie działalności gospodarczej na obszarach wiejskich”. Pomoc
finansowa w ramach tego działania dotyczyła wsparcia wielofunkcyjnego rozwoju
obszarów wiejskich i skierowana została do szerokiej grupy beneficjentów, spośród
których rolnicy uwzględnieni zostali w schemacie „Tworzenie źródeł dodatkowego
dochodu w gospodarstwach rolnych” [pozostałe schematy to: „Tworzenie miejsc
pracy na obszarach wiejskich” i „Publiczna infrastruktura turystyczna na obszarach
wiejskich”; ponadto program SAPARD obejmował działania „Poprawa przetwórstwa
12
i marketingu artykułów rolnych i rybnych” - beneficjentami byli przedsiębiorcy oraz
grupy producentów rolnych i ich związki oraz „Rozwój i poprawa infrastruktury
obszarów wiejskich” - beneficjentami były jednostki samorządu terytorialnego).
Plan Rozwoju Obszarów Wiejskich (PROW)
PROW jest dokumentem określającym cele, priorytety i zasady wspierania zrównowaŜonego
rozwoju obszarów wiejskich w Polsce. Instrumentem finansowym programu ze strony UE jest
Sekcja Gwarancji w ramach EFOiGR - są to tzw. środki towarzyszące, naleŜące do II filaru
Wspólnej Polityki Rolnej. Udział Wspólnoty w finansowaniu działań PROW wynosi 80% (za
wyjątkiem Działania 4. Wspieranie przedsięwzięć rolnośrodowiskowych, gdzie udział ten wynosi
85%), pozostałe 20% obejmuje wkład krajowy, nie jest tu natomiast wymagany wkład środków
prywatnych. Beneficjentami wszystkich, poniŜej scharakteryzowanych, siedmiu działań w ramach
PROW są rolnicy-uŜytkownicy gospodarstw rolnych.
1. Renty strukturalne
Działanie ma na celu przyśpieszenie procesu wymiany pokoleniowej wśród osób prowadzących
gospodarstwa rolne oraz poprawę ich rentowności. Wsparcie wcześniejszego przechodzenia na
emeryturę przyczyni się do poprawy efektywności struktury agrarnej poprzez przejmowanie
gospodarstw przez osoby młodsze i dobrze przygotowane do zawodu rolnika. W wyniku
przekazania gospodarstwa równieŜ powinna ulec poprawie jego Ŝywotność ekonomiczna.
Działanie skierowane jest do rolników będących w wieku przedemerytalnym, którzy prowadzili
działalność rolniczą w gospodarstwie rolnym od co najmniej 10 lat (w tym podlegali
ubezpieczeniu emerytalno-rentowemu rolników przez co najmniej 5 lat) i ukończyli 55 lat.
Gospodarstwo rolne moŜe być przekazane w sposób trwały lub w formie umowy dzierŜawy na
co najmniej 10 lat. Działanie to wiąŜe się przede wszystkim z powiększeniem innego
gospodarstwa rolnego (poprawa struktury agrarnej) lub z przekazaniem gospodarstwa w całości
następcy (poprawa struktury demograficznej uŜytkowników gospodarstw). Podstawowa
wysokość renty strukturalnej wynosi 210% najniŜszej emerytury (wysokość najniŜszej emerytury
wynosiła w 2004 r. 552,63 zł ), przy czym moŜe być ona powiększona po spełnieniu
odpowiednich warunków. Renta strukturalna wypłacana jest co miesiąc przez okres nie dłuŜszy
niŜ 10 lat.
2. Wspieranie gospodarstw niskotowarowych
Podstawowym celem działania jest świadczenie pomocy finansowej koniecznej dla zachowania
płynności finansowej gospodarstw o małej skali produkcji, które nie spełniają kryteriów
Ŝywotności ekonomicznej, ale które w przyszłości wymóg ten będą mogły spełnić. Jest to szansa
dla gospodarstw mających utrudniony dostęp do kapitału na ich modernizację. Pomoc dla
gospodarstw niskotowarowych, prowadzących przewaŜnie produkcję ukierunkowaną na
zaspokojenie własnych potrzeb, wyraŜona w postaci premii (1250 euro/gospodarstwo/rok)
wypłacanej przez okres do pięciu lat, ma poprawić ich sytuację dochodową, a tym samym
warunki dla restrukturyzacji tej grupy gospodarstw (np. poprzez pokrycie kosztów przestawienia
gospodarstwa na produkcje ekologiczną lub przystąpienia do grupy producentów). Działanie to
skierowane jest do rolników spełniających określone warunki, m.in.: prowadzenie działalności
rolniczej w niskotowarowym gospodarstwie rolnym, tj. gospodarstwie o wielkości ekonomicznej
nie więcej niŜ 4 ESU (1 ESU = 1200 euro), wykazanie co najmniej 3 letniego okresu prowadzenia
gospodarstwa, posiadanie planu rozwoju gospodarstwa.
13
3. Wspieranie działalności rolniczej na obszarach o niekorzystnych warunkach
gospodarowania (ONW)
Działanie dotyczy wsparcia finansowego gospodarstw rolnych połoŜonych na terenach o
niekorzystnych warunkach przyrodniczych i ma na celu przeciwdziałanie wyludnianiu się
obszarów wiejskich i zatracaniu ich rolniczego charakteru oraz promocję rolnictwa przyjaznego
dla środowiska. Pomoc finansowa udzielana jest w postaci corocznych dopłat wyrównawczych
do hektara uŜytków rolnych połoŜonych w obrębie wydzielonych geograficznie obszarów
górskich (67,8 euro/ha – dot. gmin, w których ponad połowa uŜytków rolnych znajduje się na
wysokości powyŜej 500 m n.p.m.) oraz nizinnych, z uwzględnieniem podziału na strefę nizinną I
(37,8 euro/ha- dot. gmin, dla których wskaźnik jakości przestrzeni produkcyjnej osiąga wartości
wyŜsze niŜ 52 pkt. i nie przekracza 72,5 pkt.) i strefę nizinną II (57,0 euro/ha - dot. gmin, gdzie
wartość wskaźnika nie przekracza 52 pkt.).
4. Wspieranie przedsięwzięć rolnośrodowiskowych i poprawy dobrostanu zwierząt
Działanie ma na celu zachęcenie do podejmowania przez rolników działań na rzecz ochrony
środowiska, a przez to zapobieganie pogorszeniu stanu środowiska naturalnego i walorów
przyrodniczych obszarów wiejskich. Dostępnych jest siedem pakietów rolnośrodowiskowych,
obejmujących zarówno cały kraj (rolnictwo zrównowaŜone, zachowanie lokalnych ras zwierząt
gospodarskich) jak i wydzielone strefy priorytetowe (rolnictwo ekologiczne, utrzymanie pastwisk
ekstensywnych, utrzymanie łąk ekstensywnych, ochrona wód i gleb, strefy buforowe - 32%
powierzchni kraju). KaŜdy pakiet posiada zestaw kilku ściśle sprecyzowanych wymogów,
określonych w planie rolnośrodowiskowym gospodarstwa, z reguły wykraczających poza zwykłą
dobrą praktykę rolniczą, których wypełnienie wiąŜe się z uzyskaniem rocznych płatności,
zróŜnicowanych w zaleŜności od rodzaju działań (najwięcej – 412,82 euro/ha – rolnictwo
ekologiczne, uprawy sadownicze bez certyfikatu). Na poziomie gospodarstwa rolnik moŜe
uzyskać płatność za wdraŜanie od jednego do maksymalnie trzech pakietów.
5. Zalesianie gruntów rolnych
Celem działania jest zalesienie uŜytków rolnych o niskiej przydatności dla rolnictwa (minimum
0,3 ha), a przez to podniesienie lesistości kraju. Formy pomocy finansowej dla rolnika
podejmującego działanie obejmują: wsparcie na zalesienie (pokrycie kosztów 80% załoŜenia
uprawy), premię pielęgnacyjną (pokrycie kosztów utrzymania nowej uprawy leśnej - przez 5 lat od
załoŜenia) oraz premię zalesieniową (pomoc równowaŜąca utracony dochód z powodu
wyłączenia gruntów spod uprawy – okres 20 lat od załoŜenia uprawy). Wysokość kwoty wsparcia
jest zróŜnicowana w zaleŜności od struktury drzewostanu, ukształtowania terenu lub udziału
dochodów z rolnictwa w całkowitych dochodach beneficjenta.
6. Dostosowanie gospodarstw do standardów UE
Celem działania jest podniesienie poziomu technologicznego gospodarstw (m.in. wyposaŜenie w
nowoczesne urządzenia) oraz zapewnienie odpowiednich warunków sanitarnych w produkcji
rolniczej – dostosowanie gospodarstw rolnych do standardów unijnych w zakresie ochrony
środowiska, higieny, dobrostanu zwierząt oraz bezpieczeństwa Ŝywności (przyznanie wsparcia nie
moŜe słuŜyć zwiększeniu skali produkcji). W ramach tego działania pomoc finansowa (roczna
premia) wypłacana jest prze okres do 3 lat i obejmuje trzy schematy:
- dostosowania gospodarstw specjalizujących się w produkcji mleka do standardów UE
(dotowaniu podlegają wydatki inwestycyjne na modernizację budynków hodowlanych, zakup
schładzarek do mleka, systemów udojowych itp.);
- dostosowanie ferm kur niosek (o pomoc mogą ubiegać się producenci rolni, którzy znaleźli się
w wykazie ferm, którym Komisja Europejska przyznała okres przejściowy na uŜytkowanie
posiadanych klatek bateryjnych);
14
- dostosowanie gospodarstw pod względem wyposaŜenia w płyty gnojowe i zbiorniki na
gnojowicę.
7. Grupy producentów rolnych
Działanie dotyczy wsparcia grup producentów rolnych poprzez udzielanie pomocy finansowej w
zakresie kosztów ich zakładania i działania. Pomoc dotyczy wspólnego dostosowania standardów
produkcji oraz wykształcenia systemu wspólnej sprzedaŜy produktów - obejmuje okres 5 lat od
momentu powstania grupy (roczne płatności), a kwotę wsparcia określono na podstawie rocznej
wartości brutto sprzedanej produkcji, wyprodukowanej w gospodarstwach rolnych członków
grupy (np. 5% wartości produkcji do 1 mln euro w pierwszym roku działalności).
Sektorowy Program Operacyjny (SPO) ,,Restrukturyzacja i modernizacja sektora
Ŝywnościowego oraz rozwój obszarów wiejskich”
Jest to dokument operacyjny sporządzony w ramach Narodowego Planu Rozwoju 2004-2006,
określającego najwaŜniejsze cele i priorytety rozwoju gospodarczego Polski po przystąpieniu do
Unii Europejskiej. SPO zawiera pomoc na rzecz rolnictwa i rozwoju wsi, a działania
zaproponowane w jego ramach skierowane są na podniesienie konkurencyjności i stopnia
dostosowania gospodarstw rolnych do wymaganych standardów oraz ułatwianie startu młodym
rolnikom, poprawę struktury agrarnej, a takŜe na róŜnicowanie działalności rolniczej, odnowę
wsi, inwestycje infrastrukturalne. Program współfinasowany jest z Sekcji Orientacji EFOiGR (w
ok. 66%), pozostałą część środków stanowi wkład krajowy oraz środki prywatne. Spośród 15
działań tego programu w 4 poniŜej scharakteryzowanych beneficjentami są rolnicy.
A. Inwestycje w gospodarstwach rolnych
Działanie to wspiera projekty związane z modernizacją gospodarstw rolnych, prowadzące do ich
dostosowania do wymogów jednolitego rynku. W zakres pomocy wchodzą koszty m.in. budowy,
modernizacji budynków inwentarskich, zakupu maszyn, urządzeń do produkcji rolniczej oraz
inwestycji słuŜących ochronie środowiska. Pomoc polega na refinansowaniu części (50-65%)
poniesionych kosztów projektu - moŜe być przyznawana gospodarstwom rolnym prowadzonym
przez osoby posiadające kwalifikacje rolnicze oraz spełniającym kryterium Ŝywotności
ekonomicznej (lub spełnią je po realizacji projektu) i minimalne standardy w zakresie ochrony
środowiska.
B. Ułatwianie startu młodym rolnikom
Pomoc finansowa skierowana do młodych rolników – przyspiesza, poprzez ułatwienia w
przejmowaniu gospodarstw przez nowych właścicieli, proces wymiany pokoleń w rolnictwie.
Wsparcie dotyczy zakupu zarówno środków trwałych, jak i środków obrotowych związanych z
rozpoczęciem produkcji. Pomoc udzielana jest w formie premii (50 tys. zł, w tym poziom udziału
UE do 75% całkowitego kwalifikującego się kosztu) przyznawanej młodym rolnikom – do 40 lat,
którzy rozpoczynają po raz pierwszy samodzielne prowadzenie gospodarstwa rolnego i spełniają
określone warunki.
C. RóŜnicowanie działalności rolniczej i zbliŜonej do rolnictwa w celu zapewnienia
róŜnorodności działań lub alternatywnych źródeł dochodów
Celem działania jest wsparcie projektów związanych z realizacją inwestycji słuŜących podjęciu
przez gospodarstwa rolne dodatkowej działalności gospodarczej. Wspieranie alternatywnych
źródeł dochodu rodzin rolniczych i redukcji bezrobocia ukrytego ukierunkowane jest na
gospodarstwa rolne o niewielkiej skali produkcji rolnej i duŜych zasobach siły roboczej. W
ramach działania wspierane są m.in. projekty z zakresu: agroturystyki, usług na rzecz rolnictwa i
gospodarki leśnej, prowadzenia na małą skalę przetwórstwa produktów rolnych i leśnych oraz
rzemiosła i rękodzieła. Pomoc obejmuje takie koszty jak: budowa, przebudowa i adaptacja
15
obiektów budowlanych, zakup wyposaŜenia, maszyn, urządzeń, środków transportu, zwierząt, a
takŜe zagospodarowanie terenu. Działanie obejmuje gminy wiejskie i miejsko-wiejskich z
miejscowościami liczącymi do 5 tys. mieszkańców, a jego beneficjentami są rolnicy oraz
domownicy rodzin rolniczych, a takŜe osoby prawne, których celem jest prowadzenie działalności
rolniczej. Maksymalny poziom pomocy wynosi 50% kosztów kwalifikowanych projektu (do 35%
udział UE).
D. Rozwój i ulepszanie infrastruktury technicznej związanej z rolnictwem
Działanie ma na celu poprawę stanu wyposaŜenia gospodarstw rolnych w nowoczesną
infrastrukturę techniczną (zwłaszcza urządzenia wodno-kanalizacyjne), która ma szczególne
znaczenie dla ochrony środowiska naturalnego. Realizowane w ramach działania projekty
obejmują budowę lub modernizację: dróg wewnętrznych, sieci i urządzeń zaopatrzenia w energię,
urządzeń zaopatrzenia w wodę oraz słuŜących do odprowadzania i oczyszczania ścieków. Pomoc
skierowana jest do osób fizycznych lub prawnych prowadzących działalność rolniczą lub
produkcję w działach specjalnych produkcji rolnej, zamieszkałych w gminach wiejskich i miejskowiejskich w miejscowościach liczących do 5 tys. mieszkańców. Poziom pomocy wynosi 50%
kosztów kwalifikowanych projektu (do 35% udział UE).
Fundusze UE jako czynnik przemian struktury przestrzennej rolnictwa - schemat
16
4. UŜytkowanie ziemi
Struktura uŜytkowania ziemi – ogółem (pow. ogólna = 100 %)
• FORMY UśYTKOWANIA ZIEMI
• UśYTKI ROLNE
• LASY
• WODY
• TERENY ZURBANIZOWANE I POZOSTAŁE FORMY
Struktura rolniczego uŜytkowania ziemi (pow. UR = 100%)
FORMY
GRUNTY ORNE – grunty w uprawie (tj. zasiane lub zasadzone ziemiopłodami rolnymi i
ogrodniczymi, plantacje wikliny i chmielu, powierzchnie szklarni, inspektów i namiotów
foliowych) wraz z odłogami (powierzchnie gruntów ornych nie dające plonów, które co najmniej
przez 2 lata nie były uprawiane} i ugorami (powierzchnie gruntów ornych, które w danym roku
były przejściowo nie uŜytkowane rolniczo).
SADY – grunty o powierzchni nie mniejszej niŜ 10 arów, zasadzone drzewami i krzewami
owocowymi.
TRWAŁE UśYTKI ZIELONE – grunty pokryte trwale trawami (nie zalicza się gruntów
ornych obsianych trawami w ramach płodozmianu) tj.:
ŁĄKI – grunty pokryte trwale trawami, z zasady koszone (w rejonach górskich równieŜ
powierzchnie koszonych hal i połonin),
PASTWISKA – grunty pokryte trwale trawami, z zasady wypasane (w rejonach górskich równieŜ
powierzchnie wypasanych hal i połonin).
PowyŜsze formy traktowane łącznie określa się terminem UśYTKI ROLNE.
PRZYCZYNY ZMIAN W STRUKTURZE UśYTKOWANIA ZIEMI
•Przejmowanie gruntów na cele nierolnicze – mieszkaniowe, komunalne, komunikacyjne,
przemysłowe, rekreacyjne, zalesienia itd.;
•Odłogowanie i ugorowanie – przyczyny ekonomiczne (wycofywanie się z produkcji określonych
artykułów w celu utrzymania lub wzrostu poziomu cen) oraz przyrodnicze (pustynnienie, erozja,
degradacja gleb itp.);
•Pustynnienie (desertyfikacja) – w wyniku oddziaływania zmian klimatycznych oraz działalności
człowieka (np. intensywne melioracje odwadniające);
•Erozja i degradacja gleb – wypadanie gruntów z uprawy oraz obniŜenie potencjału
produkcyjnego gleb w wyniku oddziaływania erozji, głównie wodnej i wiatrowej;
•Zabagnienie i zasolenie – dot. głównie gruntów nawadnianych o nieprzepuszczalnym podłoŜu –
podniesienie poziomu wody gruntowej powoduje zabagnienie terenu, a w warunkach klimatu
ciepłego wzrost parowania, przez co nagromadzenie soli w warstwie przygruntowej;
• Ograniczenie wód dyspozycyjnych dla rolnictwa (np. problemy rozwoju nawodnień).
17
Tab. 3. Podstawowe przyczyny ograniczające lub uniemoŜliwiające wykorzystanie ziemi
na cele rolnicze (rodzaje przyczyn w procentach ogólnej powierzchni)
Tab. 4. Struktura uŜytkowania ziemi - ogółem
Tab. 5. Zasoby uŜytków rolnych a poziom rozwoju społeczno-gospodarczego
Tab. 6. Struktura rolniczego uŜytkowania ziemi
18
Tab. 7. STRUKTURA UśYTKOWANIA GRUNTÓW – OGÓŁEM (2005 r.)
Tab. 8. STRUKTURA ROLNICZEGO UśYTKOWANIA ZIEMI (2005 r.)
19
5. Struktura agrarna
STRUKTURA AGRARNA – ELEMENTY ANALIZY
1. STRUKTURA WŁASNOŚCIOWA ROLNICTWA
[kto jest właścicielem – uŜytkownikiem gospodarstwa?; przypisanie gospodarstwa do danej formy
własności ziemi].
2. STRUKTURA WIELKOŚCIOWA GOSPODARSTW ROLNYCH
[jaka jest powierzchnia ogólna i uŜytków rolnych gospodarstwa?; przypisanie powierzchni ogólnej
gospodarstwa do danej grupy obszarowej uŜytków rolnych].
3. ROZDROBNIENIE GRUNTÓW
[z ilu działek składa się dane gospodarstwo?; identyfikacja problemu szachownicy gruntów].
STRUKTURA AGRARNA – UJĘCIA BADAWCZE
1. Analiza według siedziby uŜytkownika oraz według siedziby gospodarstwa;
2. Analiza według własności oraz według uŜytkowania gruntów.
Dekolektywizacja rolnictwa
•MODEL NIEMIECKI (NRD), dekolektywizacja w warunkach przyłączenia do RFN:
tworzenie gospodarstw farmerskich i spółek prywatnych, wysokie wsparcie finansowe państwa
•MODEL BAŁKAŃSKI (Albania, Rumunia, Bułgaria): restytucja własności i powszechna
prywatyzacja, rozdrobnienie struktury gospodarstw i niski stopień przystosowania do gospodarki
rynkowej.
•MODEL ŚRODKOWOEUROPEJSKI (Węgry, b. NRD, Czechy, Polska): prywatyzacja
zarządzania i władania (przewaga dzierŜawy), ciągłość funkcjonowania zrestrukturyzowanych
przedsiębiorstw w warunkach gospodarki rynkowej, powstawanie efektywnych gospodarstw
rodzinnych.
•MODEL WSCHODNIOEUROPEJSKI (kraje b. ZSRR): powstawanie neokolektywnych
struktur produkcyjnych, umowny podział majątku i ziemi - sowchozy i kołchozy przechodzą w
posiadanie właścicieli kolektywnych (bez prawa sprzedaŜy ziemi), gospodarujących w ramach
gospodarstw wielkoobszarowych, ograniczone moŜliwości rozwoju gospodarstw farmerskich.
DEKOLEKTYWIZACJA ROLNICTWA - MODEL WSCHODNICH NIEMIEC (b.
NRD)
•Struktura agrarna w warunkach gospodarki planowanej centralnie (1988 r.):
•rolnicze spółdzielnie produkcyjne (LPG) – 85% UR,
•państwowe gospodarstw rolne (VEG) – 10% UR,
•gospodarstwa prywatne – 5% UR .
B. Prywatyzacja rolnictwa uspołecznionego:
•powołanie Urzędu Powierniczego, państwowej osoby prawnej (Treuhandanstalt; czerwiec 1990
r.); wydzielenie od 1994 r. BVVG – spółki do zagospodarowania i administrowania ziemią skarbu
państwa),
•restrukturyzacja rolniczych spółdzielni produkcyjnych (do końca 1991) – rozwiązanie spółdzielni
(25%) lub przekształcenie formy własnościowej (75%),
•przejęcie gruntów państwowych w rolnictwie – 2,2 mln ha, w tym 0,5 mln ha od gospodarstw
państwowych i 1,7 mln ha od gospodarstw spółdzielczych (3,0 mln ha gruntów prywatnych,
wniesionych do rolniczych spółdzielni produkcyjnych uznano za własność rolników spółdzielców
i wyłączono z procesu prywatyzacji),
•zaspokojenie roszczeń byłych właścicieli – uniewaŜnienie wywłaszczeń dokonanych po 1949 r.
(ok. 0,5 mln ha) oraz preferencyjna sprzedaŜ ziemi pozostałym właścicielom,
•restrukturyzacja gospodarstw i rozdysponowanie ziemi – tworzenie spółek prawa handlowego,
wysoki udział dzierŜawy w zagospodarowaniu gruntów państwowych (70 % ).
20
DEKOLEKTYWIZACJA ROLNICTWA –
MODEL ŚRODKOWOEUROPEJSKI np. Węgry
1) Prywatyzacja przedsiębiorstw państwowych (1990 r. 171 gosp.- 30% UR) poprzez ich
restrukturyzację, komercjalizację (utworzono 707 spółek), a następnie sprzedaŜ i dzierŜawę;
2) Transformacja i prywatyzacja gospodarstw spółdzielczych (1990 r.-1268 gosp., 63% UR)
poprzez przywrócenie prawa własności do ziemi byłym właścielom oraz pracownikom
gospodarstw;
3) Reprywatyzacja dóbr rolniczych metodą kuponową (bony odszkodowawcze);
4) Efekty agrarne - zachowanie efektywnych gospodarstw wielkoobszarowych, umocnienie grupy
prywatnych gospodarstw farmerskich oraz wzrost liczby gospodarstw małych i ekonomicznie
słabych;
5) DzierŜawa gruntów jako aktywny czynnik przemian agrarnych (np. gospodarstwa spółdzielcze
- własność ziemi 2%UR, uŜytkowanie ziemi 30% UR).
DEKOLEKTYWIZACJA ROLNICTWA - MODEL BAŁKAŃSKI – np. Rumunia
1) Skomercjalizowanie i przekształcenie w spółki akcyjne prywatnych inwestorów, pracowników
gospodarstw i byłych właścicieli (prywatyzacja kuponowa – udziały w zamian za ziemię – ustawa
z 15 sierpnia 2000 r.);
2) Obligatoryjne rozwiązanie spółdzielni (do 31lipca 1991 r.); Przekazanie prawa własności do
gruntów aktualnym i byłym członkom spółdzielni (do 5 ha/osobę i 10 ha/rodzinę);
3) Przejęcie części gruntów prywatyzowanych gospodarstw państwowych; Przejęcie prawie 9 mln
ha gruntów spółdzielczych przez ok..5 mln. osób (23% stanowią emeryci, a 50% mieszkańcy
miast) - grunty te uŜytkowane są w formie prywatnych gospodarstw indywidualnych,
stowarzyszeń rodzinnych i spółek.
DEKOLEKTYWIZACJA ROLNICTWA - MODEL WSCHODNIOEUROPEJSKI np.
UKRAINA
1) Przekształcenie kołchozów (60% UR) i sowchozów (24% UR) w przedsiębiorstwa rolne
nowego typu (spółki akcyjne, spółki z o.o., spółdzielnie);
2) Podział majątku trwałego na udziały (dot.kaŜdego pracownika gospodarstwa);
3) Bezpłatne przekazanie ziemi pracownikom przedsiębiorstw rolnych - średnio ok. 2 ha na
osobę;
4) Uregulowania prawne własności ziemi - dzierŜawa, zamiana, przekazania w formie darowizny
lub spadku oraz zapoczątkowanie własnej działalności (zakaz sprzedaŜy ziemi-udziałów);
5) Efekty agrarne - zachowanie wielkoobszarowych form w rolnictwie (spadek powierzchni wzrost liczby), umocnienie grupy gospodarstw indywidualnych - przyzagrodowych (2000
r.,Ukraina - 52% produkcji roślinnej, 68% produkcji zwierzęcej), niski udział towarowych farm
rodzinnych (3% UR).
21
STRUKTURA WŁASNOŚCIOWA POLSKIEGO ROLNICTWA - SCHEMAT
Struktura własnościowa rolnictwa – sektor publiczny
Struktura własnościowa rolnictwa – gospodarstwa indywidualne
22
Tab. 9. Struktura wielkościowa gospodarstw – 2005 r.
Struktura wielkościowa gospodarstw – udział gosp. 1-5 ha
23
Struktura wielkościowa gospodarstw – udział gosp. powyŜej 15 ha
ZRÓśNICOWANIE PRZESTRZENNE GOSPODARSTW ROLNYCH W POLSCE
CECHY
WSKAŹNIKI
Tab. 10. Wskaźnik agraryzacji społeczeństwa wg województw
24
Wskaźnik agraryzacji społeczeństwa wg powiatów
Tab. 11. Wskaźnik lokalizacji gospodarstw wg województw
Wskaźnik lokalizacji gospodarstw wg powiatów
25
6. Cechy społeczne rolnictwa
Tab. 12. Podstawowe wskaźniki ludności rolniczej w świecie
26
Ludność rolnicza w % ogólnej liczby ludności
SPOŁECZNE ELEMENTY ANALIZY GEOGRAFICZNO-ROLNICZEJ
•Cechy ilościowe – wielkość zasobów i nakładów siły roboczej w rolnictwie – spadek znaczenia
w procesie intensyfikacji produkcji i przemian strukturalnych rolnictwa (charakter recesywny) –
zmniejszanie zasobów pracy w rolnictwie głównie na skutek wzrostu kosztów pracy oraz
oddziaływania procesu substytucji pracy Ŝywej przez pracę uprzedmiotowioną
•Cechy jakościowe – poziom zdobytych kwalifikacji i predyspozycje organizatorskie –wzrost
znaczenia w procesie intensyfikacji produkcji i przemian strukturalnych rolnictwa (charakter
dynamiczny).
ILOŚCIOWA CHARAKTERYSTYKA SIŁY ROBOCZEJ W ROLNICTWIE
- podstawowe kategorie
•LUDNOŚĆ ROLNICZA – ludność gospodarstw domowych (tj. zespół osób spokrewnionych
ze sobą, mieszkających razem i utrzymujących się wspólnie) z uŜytkownikiem gospodarstwa
rolnego (NSR 2002 – ogółem 10474,5 tys. os., w tym 60,5 tys. z włascicielem zwierząt gosp.,
2956,3 tys. z uzytkownikiem działki rolnej, 7457,7 tys. z uŜyt. indywidualnego gosp. rolnego);
•UśYTKOWNICY GOSPODARSTW ROLNYCH - osoby, które faktycznie uŜytkuj grunty
gospodarstwa rolnego, tzn. uprawiają je, zbierają plony na rachunek własny, nie zaleŜnie od tego
czy są właścicielami tych gospodarstw, czy teŜ dzierŜawcami bądź uŜytkownikami z innego tytułu.
ILOŚCIOWA CHARAKTERYSTYKA SIŁY ROBOCZEJ W ROLNICTWIE
ZMIANY LICZBY LUDNOŚCI ROLNICZEJ jako wypadkowa dwóch zjawisk
demograficznych:
Migracje:
- napływ (osiedlanie się) ludności – np. na skutek zmiany granic politycznych po II wojnie
światowej (np. proces adaptacji osadników do nowych warunków produkcyjnych);
- odpływ siły roboczej z rolnictwa – głównie jako efekt oddziaływania procesów urbanizacji i
industrializacji (migracje stałe,;
27
Przyrost naturalny – tendencja spadkowa w wyniku wydłuŜania się przeciętnej długości Ŝycia w
warunkach spadku stopy urodzeń.[problem obszarów depopulacyjnych]
Tab. 13. Ludność w gospodarstwach domowych z uŜytkownikiem gospodarstwa rolnego
(działki rolnej) według okresu zamieszkania w obecnej miejscowości i województw NSR 2002
ILOŚCIOWA CHARAKTERYSTYKA SIŁY ROBOCZEJ W ROLNICTWIE
ROZMIESZCZENIE LUDNOŚCI ROLNICZEJ - MIERNIKI
• gęstość zaludnienia – iloraz liczby ludności rolniczej i powierzchni uŜytkowanych przez nią
gruntów (najczęściej w przeliczeniu na 100 ha uŜytków rolnych);
• udział procentowy ludności rolniczej w ogólnej liczbie ludności jako wyznacznik rangi
rolnictwa w strukturze społeczno-ekonomicznej danego obszaru;
• średnia liczebność rodzin rolniczych – liczba ludności rolniczej w przeliczeniu na 1
gospodarstwo rolne.
ILOŚCIOWA CHARAKTERYSTYKA SIŁY ROBOCZEJ W ROLNICTWIE
- struktura aktywności ekonomicznej ludności rolniczej
(10474,5 tys. = 100 %; NSR 2002)
1. AKTYWNI ZAWODOWO – 47,2%;
1.1. Pracujący – 40,2%;
1.2. W swoim gospodarstwie rolnym – 18,8%;
1.2.1. Wyłącznie w swoim gosp. rolnym – 18,1%;
1.2.2. Głównie w swoim gospodarstwie a dodatkowo poza swoim gospodarstwem
rolnym – 0,7;
28
1.3. Poza swoim gospodarstwem rolnym – 21,4%;
1.3.1. Wyłącznie poza swoim gosp. Rolnym – 15,2%;
1.3.2. Głównie poza swoim gospodarstwem a dodatkowo w swoim gospodarstwie
rolnym – 6,2%;
1.4. Bezrobotni – 7,0%
2. BIERNI ZAWODOWO – 52,8%
ILOŚCIOWA CHARAKTERYSTYKA SIŁY ROBOCZEJ W ROLNICTWIE- ustalenie
rzeczywistych zasobów siły roboczej w gospodarstwach rolnych i poziomu ich wydatkowania w
rolnictwie
Elementy struktury społeczno-zawodowej ludności rolniczej wg NSR 2002 (ludność pracująca
4218,1 tys. = 100%)
1. Ludność pracująca głównie lub wyłącznie w gospodarstwie rolnym, dot. ludności zawodowo
czynnej w rolnictwie – osób (powyŜej 15 lat), dla których wykonywana przez nie praca stanowi
źródło utrzymania tj. przynosi zarobek lub dochód (45%);
2. Ludność pracująca dodatkowo w gospodarstwie rolnym (pracująca głównie poza
gospodarstwem lub posiadająca dodatkowo niezarobkowe źródło utrzymania)17,1%;
3. Ludność pracująca wyłącznie poza swoim gospodarstwem rolnym (37,9%).
ILOŚCIOWA CHARAKTERYSTYKA SIŁY ROBOCZEJ W ROLNICTWIE
- struktura ludności rolniczej według Ŝródeł utrzymania
(NSR 2002 10474,5 tys. osób = 100%)
1. Ludność utrzymująca się głównie lub dodatkowo z pracy w swoim gospodarstwie rolnym –
38,5%
1.1. Posiadający własne Ŝródło utrzymania – 27,9%;
1.1.1. Wyłącznie z pracy w swoim gosp. rolnym – 12,3%
1.1.2. Głównie z pracy w swoim gosp. rolnym – 1,5%
1.1.3. Dodatkowao z pracy w swoim gosp. rolnym – 14,1%
1.2. Utrzymywani – 10,6%
2. Ludność utrzymująca się z innych źródeł niŜ praca w swoim gospodarstwie rolnym – 61,5%
2.1. Z pracy najemnej – 12,8%
2.2. Z pracy na własny rachunek – 2,0%
2.3. Z emerytury, renty i innych niezarobkowych źródeł – 19,6%
2.4. Utrzymywani - 27,1%
29
Tab.14. Ludność w gospodarstwach domowych z uŜytkownikiem gospodarstwa rolnego (działki
rolnej) utrzymująca się z niezarobkowych Ŝródeł dochodów
ILOŚCIOWA ANALIZA SIŁY ROBOCZEJ W ROLNICTWIE – wybrane problemy
badawcze
• Problem określenia marginalnych zasobów siły roboczej w rolnictwie tj. pracy w gospodarstwie
rolnym dotyczącej niewielkich wycinków cyklu produkcyjnego lub okresów spiętrzenia prac
polowych. Dotyczy osób pracujących dodatkowo w swoim gospodarstwie i wyłącznie poza nim
(efekt migracja wahadłowej) oraz młodzieŜy w wieku szkolnym (w tym przedprodukcyjnym) i
osób w wieku poprodukcyjnym.
• Problem zmian gęstości zatrudnienia w warunkach dopływu (odpływu) ziemi z (do) rolnictwa –
analiza porównawcza tempa zmian ludności pracującej w rolnictwie a powierzchni ogólnej
gruntów uŜytkowanych rolniczo.
JAKOŚCIOWA
CHARAKTERYSTYKA
SIŁY
ROBOCZEJ
W
ROLNICTWIE
• Kwalifikacje - zespół cech wrodzonych (wiek, płeć) i nabytych (wykształcenie), kształtujących
cechy psychiczne, socjologiczne i demograficzne, które mogą mieć pozytywny lub negatywny
wpływ na działalność gospodarstwa rolnego.
• Pozytywna zaleŜność między jakością czynnika ludzkiego a sprawnością gospodarowania i
sytuacją ekonomiczną gospodarstw
JAKOŚCIOWA CHARAKTERYSTYKA SIŁY ROBOCZEJ W ROLNICTWIE - struktura
wieku i płci ludności rolniczej
Struktura demograficzna ludności rolniczej charakteryzuje się niewielkimi róŜnicami
ilościowymi pomiędzy poszczególnymi przedziałami wieku - wykazuje zarówno cechy
„młodości” (duŜy udział ludności w wieku przedprodukcyjnym – efekt wyŜszej stopy urodzeń)
jak i „starości” demograficznej (wydłuŜanie się Ŝycia ludzkiego), w warunkach relatywnie niŜszego
udziału ludności w wieku produkcyjnym, zwłaszcza mobilnym – do 45 roku Ŝycia (efekt odpływu
migracyjnego).
Tab.15. Struktura wieku i płci ludności w gospodarstwdomowych z uŜytkownikiem
indywidualnego gospodarstwa rolnego (NSR 2002)
30
STRUKTURA DEMOGRAFICZNA LUDNOŚCI ROLNICZEJ – wybrane problemy
badawcze
Proces deformacji struktury demograficznej jako efekt selektywnego charakteru migracji z
rolnictwa (wsi) do pozarolniczych działów gospodarki narodowej (miast)
[dominacja osób młodych /głównie kobiet/ cechujących się wyŜszym poziomem wykształcenia;
negatywna selekcja do zawodu rolnika].
Proces wymiany pokoleń w rolnictwie - brak zaleŜności między strukturą wieku osób
zawodowo czynnych w rolnictwie a poziomem produkcji rolniczej [najlepsza faza wieku
produkcyjnego 30-39 lat; najlepsze wyniki produkcyjne rolników w wieku 40-50, a nawet 50-60 lat
– duŜy wpływ czynnika praktyki i doświadczenia w rozwoju produkcji rolniczej].
Proces defeminizacji siły roboczej w rolnictwie – problem ubytku kobiet młodych - w wieku
największej płodności (spadek liczby urodzeń i zawieranych małŜeństw) – obniŜanie się poziomu
przyrostu naturalnego prowadzące do zmniejszenia zasobów siły roboczej w rolnictwie.
Wykształcenie ludności rolniczej – wybrane elementy analizy geograficzno-rolniczej
• ZróŜnicowanie przestrzenne pozomu wykształcenia ludności rolniczej jako czynnik rozwoju
rolnictwa (gł. uŜytkownicy gospodarstw rolnych) i obszarów wiejskich (gł. pozostali członkowie
rodzin rolniczych);
• ZaleŜność między poziomem i typem wykształcenia a wielkością gospodarstwa rolnego –
wysoki poziom wykształcenia w gospodarstwach bardzo małych (przewaga wykształcenia
nierolniczego) i bardzo duŜych (przewaga wykształcenia rolniczego).
Tab. 16. Ludność w wieku 13 lat i więcej w gospodarstwach domowych z uŜytkownikiem
gospodarstwa rolnego (działki rolnej) według płci i poziomu wykształcenia (NSR 2002)
31
Tab. 17. Wykształcenie kierowników gospodarstw rolnych w Polsce - 2005 r.
Tab. 18. Wykształcenie kierowników gospodarstw rolnych według województw
Wykształcenie ludności rolniczej
32
7. Cechy techniczne rolnictwa
WYPOSAśENIE TECHNICZNE ROLNICTWA - ELEMENTY ANALIZY
• Mechanizacja i elektryfikacja
• Budownictwo rolnicze
• Chemizacja rolnictwa
• Gospodarka wodna w rolnictwie
WYPOSAśENIE TECHNICZNE ROLNICTWA - UJĘCIA BADAWCZE
Geografia rolnictwa – w ramach cech organizacyjno-technicznych [środki techniczne wyraŜone są
jako nakłady pracy uprzedmiotowionej i rozpatrywane łącznie z nakładami pracy Ŝywej jako
podstawa określenia poziomu intensywności rolnictwa i charakterystyki rolniczych sposobów
gospodarowania]
Ekonomika rolnictwa – w ramach zespołu cech określonego jako „kapitał” – analizowane jako
wytwór pracy wydatkowanej w przeszłości, odzwierciedlający wartość przeniesioną, która moŜe
być wydatkowana w jednym (środki obrotowe) albo w kilku cyklach produkcyjnych (środki
trwałe). Techniczne środki produkcji, obejmujące nakłady na zastępowanie siły roboczej
(mechanizacja, elektryfikacja) oraz nakłady na osłonę procesu produkcyjnego (budynki – bierny
majątek produkcyjny), określają poziom technicznego uzbrojenia pracy.
33
WYPOSAśENIE TECHNICZNE ROLNICTWA - WPŁYW NA STRUKTURĘ
PRZESTRZENNĄ ROLNICTWA
Technika rolnicza wpływa substytucyjnie w stosunku do:
- zasobów społecznych rolnictwa - podniesienie poziomu wyposaŜenia technicznego przyczynia
się do wzrostu wydajności pracy, przez co do spadku zatrudnienia w rolnictwie (gł. dot.
mechanizacji, elektryfikacji i budownictwa);
- zasobów uŜytków rolnych - podniesienie poziomu wyposaŜenia technicznego przyczynia się do
pełniejszego wykorzystania potencjału produkcyjnego ziemi (gł. dot. melioracji i chemizacji
rolnictwa).
MECHANIZACJA ROLNICTWA - proces zastępowania pracy Ŝywej pracą
uprzedmiotowioną – polega na wprowadzaniu maszyn, narzędzi i urządzeń technicznych
do produkcji rolnej.
Mechaniczne środki pracy dzielą się na:
1/ maszyny i narzędzia rolnicze, w tym:
a) maszyny stosowane w produkcji roślinnej:
maszyny do uprawy, nawoŜenia i pielęgnacji roślin,
maszyny do siewu i sadzenia,
maszyny do zbioru, omłotu i czyszczenia zbóŜ, zielonek;
b) maszyny stosowane w produkcji zwierzęcej
2/ środki energetyczne i transportu – narzędzia mechaniczne mogące przekazywać maszynom i
narzędziom rolniczym energię słuŜącą do ich uciągu lub napędu tj.: ciągniki (razem z
przyczepami), samochody (dot. cięŜarowych i dostawczych), maszyny samobieŜne (kombajny),
oraz silniki spalinowe i elektryczne.
MECHANIZACJA ROLNICTWA - oddziaływanie na produkcję rolniczą
1). W zakresie wydajności pracy – obniŜenie jednostkowych kosztów produkcji na skutek
wystąpienia efektu substytucyjnego, wynikającego z faktu zastąpienia pracy Ŝywej pracą
uprzedmiotowioną; obniŜenie jednostkowych nakładów pracy ludzkiej i Ŝywej siły pociągowej;
2). W zakresie organizacji produkcji – uproszczenie i wzrost intensywności procesu produkcji
i organizacji gospodarstw; stymulowanie procesu wzrostu wielkości gospodarstwa i koncentracji
jego uŜytków rolnych.
3). W zakresie produktywności ziemi – uzyskanie przyrostu produkcji na skutek wzrostu
produktywności ziemi poprzez właściwe wykonanie zabiegów uprawowych, pielęgnacyjnych i
ochronnych oraz na skutek ograniczenia strat i uszkodzeń produktów rolnych (np. poprzez
właściwie przeprowadzony zbiór lub teŜ wykonanie prac w optymalnych terminach
agrotechnicznych); poprawa jakości wytworzonej produkcji;
[np. przy zbiorze zbóŜ kombajnem straty wynoszą 2-3%, a przy technologii tradycyjnej tj.
koszeniu kosą, suszeniu, zwoŜeniu i omłotach, traci się nawet 20% plonu ziarna]
4). W zakresie zmian społecznych (humanitarnych) – zmniejszenie uciąŜliwości pracy
ludzkiej; zwiększenie atrakcyjności pracy w rolnictwie.
MECHANIZACJA ROLNICTWA W POLSCE – ETAPY ROZWOJU
1. Lata 50-te XX w. – dominacja form pośrednich – usług produkcyjnych wykonywanych
sprzętem kółek rolniczych.
34
2. Od lat 60-tych XX w. – traktoryzacja rolnictwa (proces przechodzenia z trakcji konnej na
mechaniczną), gł. substytucja ubytków pracy Ŝywej z rolnictwa
3. Od lat 70-tych XX w – kapitałochłonny etap mechanizacji rolnictwa – szersze zaspokojenia
popytu gospodarstw na technikę rolniczą [istniejące w 1985 r. wyposaŜenie rolnictwa w
techniczne środki produkcji stanowiło ok. 50% pełnego wyposaŜenia docelowego].
4. Od lat 90-tych XX w. – kompleksowa mechanizacja produkcji powiązane ze wzrostem
produktywności ziemi [dot. jedynie pojedynczych gospodarstw, gł. tzw. specjalistycznych].
MECHANIZACJA ROLNICTWA – elementy analizy
Ciągniki – podstawowy element analizy mechanizacji rolnictwa, wyróŜniający się uniwersalnością
zastosowań: 1/współpracują z maszynami i narzędziami technicznymi do uprawy gleby, siewu,
pielęgnacji i zbioru płodów rolnych, 2/ słuŜą jako środek transportu w gospodarstwach rolnych
Mierniki procesu traktoryzacji:
A) liczba ciągników w przeliczeniu na daną jednostkę powierzchni (z reguły 100 ha UR),
B) powierzchnia UR w przeliczeniu na 1 ciągnik,
C) gospodarstwa posiadające ciągnik w % ogólnej liczby gospodarstw rolnych,
D) moment zrównania się liczby koni i ciągników (kraje rozwinięte gospodarczo – przełom lat
1950/1960; Polska koniec lat 80-tych XX w.; 1 dojrzały koń zuŜywa w ciągu roku tyle paszy, ile
moŜna uzyskać z 1-1,5 ha uŜytków zielonych).
Zasoby siły pociągowej – suma tzw. jednostek pociągowych z uwzględnieniem podziału na:
- siłę Ŝywą (Ŝywa jednostka pociągowa jest odpowiednikiem siły pociągowej 1 konia
dorosłego tj. w wieku powyŜej 3 lat);
- siłę mechaniczną, głównie ciągniki – zgodnie z poniŜszą procedurą
a) przeliczenie ciągników fizycznych na tzw. „ciągniki przeliczeniowe” tj. o mocy silnika
około 25 KM, co w przeciętnych warunkach polowych daje 15 KM mocy uciągu na zaczepie
(z reguły upraszcza się obliczenia mnoŜąc liczbę ciągników fizycznych przez, określony na
podstawie analizy struktury mocy ciągników, współczynnik);
b) przeliczenie „ciągników przeliczeniowych” na jednostki pociągowe według zasady, Ŝe 1
jednostka przeliczeniowa równowaŜy pracę 5 koni – Ŝywych jednostek pociągowych.
Stopień mechanizacji rolnictwa – procentowy udział mechanicznej siły pociągowej w
ogólnych zasobach siły pociągowej.
Maszynizacja produkcji rolniczej:
– w zakresie roślinnej - gł. maszyny rolnicze współpracujące z ciągnikiem (np. opryskiwacze,
snopowiązałki, pługi, rozrzutniki nawozów, siewniki zboŜowe);
– w zakresie produkcji zwierzęcej - % pomieszczeń inwentarskich wyposaŜonych w
urządzenia mechaniczne słuŜące do zadawania pasz, usuwania obornika i pojenia; liczba
maszyn pomocniczych stosowanych w chowie zwierząt gospodarskich, np. parników,
dojarek, zchładzarek mleka).
[analiza poziomu i struktury maszynizacji – określenie najsłabiej zmechanizowanego ogniwa
w procesie produkcji rolniczej; niepełny charakter mechanizacji ogranicza jej substytucyjny
efekt – zasoby siły roboczej dostosowane do potrzeb najsłabiej zmechanizowanego ogniwa
procesu produkcyjnego]
35
ZUśYCIE PALIW I ENERGII ELEKTRYCZNEJ
Pozytywna zaleŜność między wzrostem zuŜycia nośników energii a procesem intensyfikacji
produkcji rolniczej.
Mierniki oceny proces elektryfikacji rolnictwa:
- udział % gospodarstw z doprowadzoną energią elektryczną w ogólnej liczbie gospodarstw
rolnych – gł. dot. państw o niskim poziomie rozwoju gospodarczego;
- udział % gospodarstw wyposaŜonych w instalację wysokiego napięcia - posiadających
urządzenia trójfazowego napięcia elektrycznego umoŜliwiające pełne wykorzystanie energii
elektrycznej w produkcji rolniczej - w ogólnej liczbie gospodarstw rolnych;
- zuŜycie energii elektrycznej w przeliczeniu na 1 ha UR (w kWh).
- ROLNICZE OBIEKTY BUDOWLANE
ZAKRES ANALIZY:
1. Budynki mieszkalne (standard Ŝycia ludności rolniczej);
2. Budynki gospodarcze (element produkcyjnego majątku trwałego rolnictwa)
a) budynki inwentarskie – pomieszczenia dla zwierząt tj.: obory (bydło), chlewnie (trzoda
chlewna), owczarnie (owce), stajnie (konie) oraz budynki ogólno inwentarskie, w których
znajduje się więcej niŜ 1 gatunek zwierząt hodowlanych.
b) pozostałe – stodoły (budynki słuŜące do przechowywania zbiorów), magazyny, garaŜe,
warsztaty itp.
3. Budynki wielofunkcyjne – z pomieszczeniami mieszkalnymi, inwentarskimi i
magazynowo-warsztatowymi.
ELEMENTY ANALIZY:
1.
Struktura wieku budynków;
2.
Standard przestrzenny budynków;
3.
Stan techniczny budynków.
- CHEMIZACJA ROLNICTWA
ZAKRES ANALIZY [plonotwórcze oddziaływanie chemii rolnej]
1. NawoŜenie mineralne – poprawa zasobności gleb w składniki pokarmowe
[miernik – zuŜycie w kg NPK na 1 ha UR].
2. NawoŜenie wapniowe – regulacja odczynu gleby
[miernik – zuŜycie w kg CaO na 1 ha UR –wzrost produkcji na glebach kwaśnych].
3. Środki ochrony roślin (pestycydy) – ograniczenie strat wynikających z występowania
chorób, grzybów (ungicydy), owadów (insektycydy) i chwastów (herbicydy)
[miernik – zuŜycie substancji aktywnej chemicznie w kg na 1 ha UR].
- MELIORACJE WODNE
Regulacja stosunków wodnych w glebie w celu dostosowania ich do optymalnych warunków
rozwoju roślin , co podnosi właściwości plonotwórcze gleb [spadek produkcji roślinnej na
obszarach nie zmeliorowanych a wymagających melioracji wynosi średnio ok. 10 jednostek
zboŜowych].
Formy melioracji:
- odwodnienie gruntów – system naczyniowo-kanałowy (rzeka-kolektor-rowy melioracyjnedreny);
- nawodnienie gruntów (irygacja) – deszczownie oraz systemy grawitacyjne: podsiękowy
(spiętrzenie wody rowach melioracyjnych) i zalewowy (okresowe zalewanie obszarów
bezodpływowych);
- agromelioracje - odpowiednie zabiegi agrotechniczne – uprawowe,
36
- fitomelioracje - ochrona przed erozją gruntów rolnych i umacnianie urządzeń
melioracyjnych roślinnością.
Inwestycje melioracyjne:
- urządzenia melioracji podstawowych (regulacja cieków wodnych wraz z ochroną strefy
zalewowej (gł. obwałowania) – działania finansowane przez Skarb Państwa;
- urządzenia melioracji szczegółowych – system rowów melioracyjnych i drenów– inwestycje
wykonywane na koszt właścicieli gruntów;
[duŜa kapitałochłonność inwestycji melioracyjnych; dekapitalizacja 2% rocznie]
Mierniki:
- Poziom melioracji - grunty zmeliorowane w % ogólnej powierzchni uŜytków rolnych,
- Stopień zaspokojenia potrzeb melioracyjnych – zmeliorowane uŜytki rolne w % ogólnej
powierzchni uŜytków rolnych wymagających melioracji
- ZAOPATRZENIE GOSPODARSTW ROLNYCH W WODĘ
Elementy struktury gospodarstw rolnych według głównego źródła zaopatrzenia w
wodę:
1. Sieć wodociągowa – system przewodów doprowadzający wodę od ujęcia, poprzez
stację uzdatniania wody, do budynków – z reguły stanowiący własność komunalną;
2. Wodociąg własny (lokalny, zagrodowy) – instalacja doprowadzająca wodę (bez
potrzeby ręcznego pompowania) do jednego lub kilku sąsiadujących ze sobą gospodarstw i
stanowiąca prywatną własność;
3. Studnie oraz zdroje uliczne i wody powierzchniowe (studnie zapełnione wodą
podskórną – pogorszenie warunków higieniczno-zdrowotnych).
Formy mechanicznego zaopatrzenia w wodę – wodociąg własny i sieciowy
Formy indywidualnego zaopatrzenia w wodę – wodociąg własny i studnia
8. Cechy strukturalno – produkcyjne rolnictwa
STRUKTURA PRODUKCJI ROLNICZEJ
– PRODUKCJA ROŚLINNA
A. Podział w ujęciu gospodarki Ŝywnościowej: uprawy alimentacyjne (zboŜa, bulwiaste,
cukrodajne, warzywa i owoce), uprawy przemysłowe (niealimentacyjne), uŜywki
(pseudoalimentacyjne), uprawy paszowe (pośrednioalimentacyjne).
B. Podział w ujęciu geograficzno-rolniczym:
- uprawy ekstensywne, intensywne, strukturotwórcze;
- uprawy zboŜowe, oleiste, bulwiaste, cukrodajne,
kauczuk, przyprawy.
włóknodajne, owoce, warzywa,
ELEMENTY STRUKTURY PRODUKCJI ROŚLINNEJ
-
zboŜa - zasięg ogólnoświatowy (pszenica, ryŜ, kukurydza, jęczmień), z3, zasięg
regionalny (owies, Ŝyto, proso, gryka);
rośliny oleiste (tłuszczodajne) – soja, orzeszki ziemne, sezam, rycynus, rzepak i rzepik,
słonecznik, oliwka, palma kokosowa, palma oleista;
rośliny bulwiaste – ziemniaki, bataty, maniok, jam i targo;
rośliny cukrodajne – trzcina cukrowa, burak cukrowy;
rośliny włóknodajne (włókniste) – bawełna, len, konopie, juta, agawa (gł. agawa sizalowa),
henequen (heneken), abaka (konopie manilskie), juka włóknista;
37
owoce – twarde (jabłonie, grusze), pestkowe (czereśnia, wiśnia, śliwa, morele i brzoskwinie),
miękkie (truskawki, maliny, porzeczki), winna latorośl oraz owoce cytrusowe (pomarańcze
i mandarynki, cytryny, grejpfruty, figi, granaty, daktyle, banany, ananasy, mango, papaja,
awokado, kiwi);
warzywa – pomidory, kapusta, papryka, ogórki, cebula, melony, kawony (arbuzy), kalafiory,
sałata, buraki, marchew oraz strączkowe (fasola, groch, soczewica, bób);
rośliny kauczukodajne – kauczuk;
przyprawy – papryka (pieprz turecki), pieprz, cynamon, goździki, gałka muszkatałowa,
wanilia;
uŜywki – herbata, kawa, kakao, tytoń oraz uprawy narkotyczne – krzew koka (kokaina),
orzeszki cola, konopie indyjskie (haszysz), konopie meksykańskie (marihuana), mak
(opium).
Tab. 19. STRUKTURA ZASIEWÓW W ROLNICTWIE POLSKIM - 2005 R.
STRUKTURA PRODUKCJI ROLNICZEJ
– PRODUKCJA ZWIERZĘCA
Kierunki chowu:
podstawowe: bydło, trzoda chlewna, owce, konie;
pozostałe: bawoły, wielbłądy, kozy, indyki, kury.
Główne mierniki:
pogłowie (w sztukach),
obsada (w sztukach na 100 ha UR)
38
Tab. 20. Obsada zwierząt inwentarskich - szt./100 ha UR (2005 r.)
POZIOM PRODUKCJI ROLNICZEJ
Kategorie produkcji rolniczej
•Produkcja globalna (suma produkcji roślinnej i zwierzęcej);
•Produkcja końcowa (produkcja globalna pomniejszona o samozaopatrzenie produkcyjne);
•Produkcja czysta (produkcja globalna pomniejszona o nakłady materialne poniesione na jej
wytworzenie).
POZIOM PRODUKCJI ROLNICZEJ
Mierniki produkcji rolniczej
•Ceny – bieŜące i stałe (porównywalne)
•Miary techniczne – jednostki zboŜowe, jednostki kaloryczne, jednostki pszeniczne itp.
Jednostki zboŜowe – obliczone dla poszczególnych produktów roślinnych na podstawie
zawartości w nich skrobi i białka, z załoŜeniem, Ŝe 1 jednostka zboŜowa odpowiada zawartości
skrobi i białka w 1 kwintalu ziarna zbóŜ. Produkty zwierzęce przeliczone są na jednostki zboŜowe
w zaleŜności od przeciętnej ilości jednostek zboŜowych paszy, którą trzeba zuŜyć na ich
wyprodukowanie.
W przypadku produktów rolniczych, których nie moŜna ocenić na podstawie zawartości
białka i skrobi (np. tytoń, owoce) przyjęto ich pracochłonność w stosunku do zbóŜ .
Procedura obliczenia produkcji globalnej rolnictwa w jednostkach zboŜowych
Produkcja roślinna = powierzchnia zajęta pod daną uprawę x szacunkowy plon x współczynniki
do przeliczenia produktów roślinnych na jednostki zboŜowe
Produkcja zwierzęca = wielkość pogłowia zwierząt gospodarskich x współczynnik rotacji
(reprodukcji) danego gatunku x przeciętna masa ciała zwierząt poszczególnych gatunków i grup
uŜytkowych zwierząt gospodarskich x współczynniki do przeliczenia produktów zwierzęcych na
jednostki zboŜowe
Produkcja globalna = produkcja roślinna + produkcja zwierzęca
39
CECHY PRODUKCYJNE ROLNICTWA
•PRODUKTYWNOŚĆ ZIEMI – produkcja globalna rolnictwa na 1 ha UR;
•PRODUKTYWNOŚĆ PRACY – produkcja globalna na 1 osobę zawodowo czynną w
rolnictwie;
•TOWAROWOŚĆ ROLNICTWA
- stopień towarowości rolnictwa – produkcja towarowa w % produkcji globalnej,
- poziom towarowości rolnictwa – produkcja towarowa na 1 ha UR.
9. Typologia i regionalizacja rolnictwa
DELIMITACJA STRUKTURY PRZESTRZENNEJ ROLNICTWA – podstawowe
pojęcia wg Komisji Typologii Rolnictwa MUG
•REJON (STREFA) – jednostka terytorialna wyróŜniona na podstawie analizy rozmieszczenia
pojedynczych elementów rolnictwa (np. rejon uprawy buraków cukrowych, tytoniu, chowu bydła
itp.).
•SYSTEM ROLNICTWA (GOSPODARKI ROLNEJ) – kryterium agrotechniczne obejmujące
zespół zabiegów i środków stosowanych w gospodarstwie lub rolnictwie (np. systemy uprawy
ziemi, nawoŜenia, nawadniania, metody chowu zwierząt gospodarskich itp.), zmierzających do
uzyskania produkcji rolniczej, wraz z odnowieniem Ŝyzności gleby.
•KIERUNEK – wzajemny stosunek poszczególnych upraw, chowu zwierząt gospodarskich i
działów produkcji (np. kierunki uŜytkowania ziemi, gruntów ornych, chowu zwierząt, produkcji
globalnej i towarowej rolnictwa).
DELIMITACJA STRUKTURY PRZESTRZENNEJ ROLNICTWA – podstawowe
pojęcia wg Komisji Typologii Rolnictwa MUG
TYP ROLNICTWA (GOSPODARKI ROLNEJ) – pojęcie systematyczne lub taksonomiczne
stosowane w badaniach rolnictwa jako całości; synteza cech charakteryzujących rolnictwo jako
złoŜony kompleks produkcyjny, ukształtowany w określonych warunkach środowiska przez
określone procesy społeczno ekonomiczne. Określany jest na podstawie wzajemnego stosunku
istotnych (diagnostycznych) cech wewnętrznych rolnictwa (społeczno-własnościowych,
organizacyjno-technicznych, strukturalnych i produkcyjnych). Warunki zewnętrzne –
przyrodnicze i pozaprzyrodnicze, w których rozwija się rolnictwo, słuŜą natomiast do wyjaśnienia
przyczyn, dlaczego dany typ wykształcił się w określonym miejscu i czasie. Jest pojęciem
dynamicznym, gdyŜ pod wpływem zmian warunków zewnętrznych zmieniają się cechy
wewnętrzne rolnictwa, powodując w efekcie końcowym przechodzenie danego typu w inny typ.
Jest pojęciem hierarchicznym – wyróŜnić moŜna typy róŜnego rzędu (zazwyczaj wydziela się typy
I, II i III rzędu) [Układ przestrzenny typów rolnictwa ma z reguły charakter mozaikowy –
poszczególne typy są pomieszane z innymi]
DELIMITACJA STRUKTURY PRZESTRZENNEJ ROLNICTWA – podstawowe
pojęcia wg Komisji Typologii Rolnictwa MUG
•REGION ROLNICZY – pojęcie przestrzenne, terytorialne, którego wyróŜnienie oparte jest na
róŜnicach pomiędzy poszczególnymi układami przestrzennymi cech wewnętrznych rolnictwa.
Stanowi określoną część przestrzeni ziemi, posiada określone granice i róŜni się od innych
regionów charakterystycznym układem cech wewnętrznych rolnictwa, nadającym mu unikalny
40
charakter określony przez dominację lub powtarzanie się na określonym obszarze określonych
cech rolnictwa
•Region jest pojęciem hierarchicznym, obejmującym regiony róŜnego rzędu (region niŜszego
rzędu stanowi zawsze terytorialną część regionów wyŜszego rzędu)
•
DELIMITACJA STRUKTURY PRZESTRZENNEJ ROLNICTWA – główne problemy
metodyczne typologii i regionalizacji rolnictwa
1. WYBÓR I WŁAŚCIWE WYRAśENIE CECH DIAGNOSTYCZNYCH
[kryteria: uniwersalności, syntetyczności, reprezentatywności, zgodności kierunku oraz braku
związków korelacyjnych wybranych cech];
2. WYBÓR METODY ANALIZY KOMBINACJI CECH
- wskaźniki syntetyczne (sumaryczne ujęcie cech – np. wskaźnik Percala),
- metody graficzne (wykresy, diagramy – podobieństwo układów),
- metody dewiacji – ustalenie modelu (wzorca) i porównanie go z układem cech w
poszczególnych jednostkach przestrzennych; kryterium delimitacji – liczba odchyleń (dewiacji),
- metody analizy wymiarowej – przełoŜenie podobieństw i róŜnic na odległości - np. diagram
Czekanowskiego, taksonomia wrocławska (metoda dendrytów);
- metody matematyczno-statystyczne (np. analiza czynnikowa, analiza zmiennych kanonicznych).
MAKROREGIONY (12) I REGIONY ROLNICZE ŚWIATA (33)
I. MAKROREGION ANGLOAMERYKAŃSKI
Regiony: 1 – kanadyjski, 2 – północno-wschodni Stanów Zjednoczonych,
3 – zachodni Stanów Zjednoczonych, 4 – południowy Stanów Zjednoczonych;
II. MAKROREGION ŁACIŃSKOAMERYKAŃSKI
Regiony: 1 – meksykański, 2 – środkowoamerykański, 3 – brazylijsko-argentyński, 4 – andyjski;
III. MAKROREGION ZACHODNIOEUROPEJSKI
Regiony: 1 – północnoeuropejski, 2 – zachodnioeuropejski, 3 – alpejski;
IV. MAKROREGION ŚRÓDZIEMNOMORSKI
[brak wydzielenia regionów];
V. MAKROREGIOM ŚRODKOWOEUROPEJSKI
Regiony: 1 – nadbałtycki, 2- bałkański;
VI. MAKROREGIOMN PÓŁNOCNOEURAZJATYCKI
Regiony: 1 – ukraiński, 2 – zachodniorosyjski, 3 – kaukaski, 4 – kazachstański, 5 –
północnowschodniorosyjski;
MAKROREGIONY (12) I REGIONY ROLNICZE ŚWIATA (33)
VII. MAKROREGION ŚRODKOWOAZJATYCKI
Regiony: 1 – mongolski, 2 – zachodniochiński, 3 – wschodniochiński;
VIII. MAKROREGION WSCHODNIOAZJATYCKI
[brak wydzielenia regionów];
IX. MAKROREGION POŁUDNIOWOAZJATYCKI
Regiony: 1 – indyjski, 2 – indochiński, 3 – indonezyjski;
X. MAKROREGION PÓŁNOCNOAFRYKAŃSKO-ZACHODNIOAZJATYCKI
Regiony: 1 – północnoafrykański, 2 – zachodnioazjatycki;
XI MAKROREGION ŚRODKOWOPOŁUDNIOWOAFRYKAŃSKI
Regiony: 1 – gwinejski, 2 – sahelijski, 3 – angolsko-zairski, 4 – południowoafrykański;
XII. MAKROREGION AUSTRALIJSKO-NOWOZELANDZKI
[ brak wydzielenia regionów].
41
Regiony-świat
Regiony- Europa
42
Megaregiony rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich w Polsce
Megaregion I - region obszarów wiejskich o dominacji bardzo małych gospodarstw rolnych
oraz oczekiwań ludności wiejskiej na pozarolnicze zatrudnienie. Subregiony a i b róŜnią się
poziomem industrializacji wsi, mierzonej liczbą miejsc pracy pozarolniczej na 1.000 mieszkańców.
Megaregion II - region obszarów wiejskich o dominacji wielkoobszarowych gospodarstw
rolnych, wymagających pilnego porządkowania własnościowych aspektów struktury agrarnej oraz
koncepcji rozwoju gospodarstwa rolnego adekwatnej do wyzwań tego regionu.
Nieuporządkowana własność, umowy dzierŜawne nie obligujące do zachowania równowagi
ekologicznej w rolnictwie, niedoinwestowane gospodarstwa wielkoobszarowe, rozpowszechniona
monokultura
zboŜowa
?
prowadzą
rolnictwo
megaregionu
do
upadku.
Megaregion III - region obszarów wiejskich o dominacji średniorolnych gospodarstw rolnych,
charakteryzujących się obecnie słabą ewolucją przemian, ale oczekujących na państwowe impulsy
do aktywizacji produkcyjnej oraz przemian strukturalnych (w tym w kierunku wielofunkcyjności
gospodarstwa rolnego). Subregiony a, b i c róŜnią się poziomem kultury rolnej oraz poziomem
technizacji rolnictwa.
Finto;)
43