a132 - Szablodziób

Recurvirostra avosetta (Szablodziób)
Recurvirostra avosetta
A132
L., 1758
Szablodziób
Rzàd: siewkowe, podrzàd: siewkowce, rodzina: szczud∏onogi
Status wyst´powania w Polsce
Wyjàtkowo l´gowy, rzadki w okresie w´drówek w ró˝nych
cz´Êciach kraju, cz´Êciej spotykany wiosnà.
Opis gatunku
Mo˝liwoÊç pomy∏ki z innymi
gatunkami
Gatunek nie do pomylenia z innymi siewkowcami europejskimi.
Biologia
Tryb ˝ycia
Aktywny przez ca∏à dob´, ale w nocy cz´Êciej odpoczywa.
Bardzo towarzyski przez ca∏y rok, tak samo na l´gowiskach, jak na w´drówce i zimowiskach. Wyst´puje w skupiskach nawet do kilku tysi´cy ptaków. W Polsce najcz´Êciej
widywany pojedynczo lub w niewielkich stadach.
L´gi
Na l´gowiskach w zachodniej Europie gniazduje w koloniach
dochodzàcych nawet do 400 par, choç równie˝ wyst´puje
pojedynczo, np. w Polsce spotykano w jednym miejscu 1–3
par l´gowych. Gnieêdzi si´ ch´tnie w towarzystwie innych gatunków aktywnie broniàcych kolonii przed drapie˝nikami, np.
ma∏ych mew, rybitw czy innych siewkowców. Te same miejsca
gniazdowe sà zwykle zajmowane przez wiele lat. Szablodziób
najcz´Êciej przyst´puje do l´gów w 2. roku ˝ycia, cz´Êç ptaków póêniej. Gatunek wykazuje silne wi´zy partnerskie.
Wi´kszoÊç ptaków ∏àczy si´ w pary po przylocie na l´gowiska, chocia˝ prawdopodobne jest, ˝e cz´Êç par dobiera si´
ju˝ pod koniec okresu zimowania. Okres l´gowy trwa od
kwietnia do sierpnia. Gniazdo budowane jest przez oba ptaki. Jest to p∏ytki do∏ek przystrojony kamyczkami lub muszelkami, umieszczony najcz´Êciej na otwartym terenie, w p∏atach niskiej roÊlinnoÊci trawiastej. Jeden l´g w sezonie z∏o˝ony z 2–5 jaj. Wysiadujà oba ptaki z pary przez 23–25 dni.
M∏ode osiàgajà lotnoÊç po 35–42 dniach od wyklucia.
W´drówki
Dystans w´drówkowy jest bardzo zmienny. Ptaki z po∏udniowych l´gowisk sà mniej w´drowne, cz´Êciej koczujà. W Europie jesienna w´drówka odbywa si´ najcz´Êciej w kierunku
po∏udniowo-zachodnim, ptaki za Êrodkowej Europy w´drujà raczej w kierunku po∏udniowym. Szablodzioby koncentrujà si´ na pierzowiskach w zachodniej Europie, na Wyspach
Fryzyjskich w okresie póênoletnim zbiera si´ do kilkunastu tysi´cy ptaków. Wiosenny odlot z zimowisk rozpoczyna si´
bardzo wczeÊnie, ju˝ na prze∏omie lutego i marca. Termin
przylotu jest zale˝ny od warunków pogodowych na l´gowiskach. Znaczna cz´Êç ptaków lecàcych z zimowisk afrykaƒskich zatrzymuje si´ w czasie w´drówki na obszarze Banc
d’Arguin w Mauretanii. Ptaki l´gowe we wschodniej i po∏udniowej Afryce sà osiad∏e. M∏ode szablodzioby najcz´Êciej
sp´dzajà pierwszy okres l´gowy w obr´bie zimowisk.
Polska jest po∏o˝ona poza zasadniczymi szlakami w´drówkowymi szablodzioba. W´drówka jesienna rozpoczyna si´
pod koniec lipca, ze szczytem od 3. dekady lipca do 2. dekady sierpnia. W okresie wrzesieƒ–listopad nast´puje powolny spadek liczebnoÊci. Szablodziób pojawia si´ w Polsce pojedynczo lub w niewielkich stadkach kilku, kilkunastu osobników. Wiosnà pierwsze ptaki notowano pod koniec marca, szczyt pojawów przypada na prze∏om kwietnia
i maja, a potem liczebnoÊç stopniowo spada.
Gatunek ten pojawia si´ u nas bardzo nielicznie i w latach
1945–1993 zarejestrowano 149 obserwacji 275 ptaków.
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
Du˝ych rozmiarów siewkowiec, o niepowtarzalnym wyglàdzie, z d∏ugim i delikatnym dziobem wygi´tym ku górze oraz
czarno-bia∏ym upierzeniem. Wymiary: d∏ugoÊç cia∏a
42–48 cm, rozpi´toÊç skrzyde∏ ok. 80 cm, masa cia∏a
250–400 g. U ptaka lecàcego nogi wyraênie wystajà poza
ogon. Ptaki doros∏e majà czarne zewn´trzne lotki, czarny
wierzch g∏owy i szyi oraz czarne plamy na wierzchu cia∏a;
pozosta∏a cz´Êç upierzenia jest bia∏a. Dymorfizm p∏ciowy
bardzo s∏abo zaznaczony, u samicy czasami wyst´puje blada obràczka powiekowa i rozjaÊnienie u nasady dzioba.
Dziób we wszystkich szatach czarny, nogi szaroniebieskie.
U m∏odych w 1. roku ˝ycia ciemne partie upierzenia majà
brunatny odcieƒ. Odzywa si´ donoÊnym i dêwi´cznym „kjut”.
Zimowanie
Szablodzioby w okresie zimowania corocznie skupiajà si´
w tych samych rejonach. W Europie oko∏o 90% populacji
zimujàcej wyst´puje zaledwie w 10 miejscach, najliczniej
19
Ptaki (cz´Êç II)
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
A132
w ujÊciu rzeki Tejo w Portugalii. Szablodziób doÊç licznie zimuje tak˝e na wybrze˝ach Francji, Hiszpanii, W∏och i Grecji. Zasadniczy okres zimowania trwa od grudnia do lutego. W Polsce gatunek nie by∏ jak dotàd obserwowany zimà. Ptaki l´gnàce si´ w zachodniej Europie coraz cz´Êciej
pozostajà na zim´ na obszarze l´gowisk, co ma zwiàzek ze
wzrostem liczebnoÊci populacji i ocieplaniem si´ klimatu.
Pokarm
Na terenach przymorskich bardzo zró˝nicowany pokarm
sk∏ada si´ g∏ównie z bezkr´gowców wodnych o niewielkich
rozmiarach, przede wszystkim wieloszczetów i skorupiaków, rzadziej mi´czaków, rzadko z ryb. Natomiast na terenach Êródlàdowych wi´kszy udzia∏ w diecie stanowià owady w ró˝nych stadiach rozwoju. Ptaki ˝erujà cz´sto w grupach, brodzàc w wodzie lub rzadziej w pod∏o˝u mulistym.
Stosujà dwie metody zdobywania pokarmu: wypatrujà
ofiar´ w p∏ytkiej wodzie lub w mule i zbli˝ajà si´ do niej powoli, by po chwili z du˝à szybkoÊcià schwytaç jà dziobem,
albo poprzez powolne, regularne „zamiatanie” dziobem
po powierzchni wody.
Rozmieszczenie w Polsce
W Polsce pojedyncze stanowiska l´gowe zajmowane sà
w sposób niesta∏y: w dolinie Narwi na Wiênie (1994), na odstojnikach pod Policami (1996), na Zb. Gocza∏kowickim
(2002) i na pobliskich stawach w Zawadce (2003) oraz na
WiÊle ko∏o miejscowoÊci Zastów Karczmiski pod Kazimierzem Dolnym (2002). Tokujàce ptaki obserwowano tak˝e na
wybrze˝u nad jez. ¸ebsko oraz nad Zat. Gdaƒskà: przy ujÊciu Redy i k. W∏adys∏awowa. W okresie w´drówek spotykany jest bardzo nielicznie, w rozproszeniu, niemal we wszystkich regionach kraju. Zdecydowanie najcz´Êciej obserwowany w okolicach Zat. Gdaƒskiej, szczególnie przy ujÊciach
rzek: Wis∏y i Redy, k. W∏adys∏awowa, Jastarni, nad Zalewem
WiÊlanym na Zat. Elblàskiej i pod Policami w rejonie Zalewu
Szczeciƒskiego. W g∏´bi làdu spotykany nad zb. Jeziorsko,
Stawami Milickimi i Êlàskimi zbiornikami zaporowymi.
Wyst´powanie
Siedlisko
Szablodziób gniazduje na terenach otwartych: na brzegach p∏ytkich s∏onych jezior, lagun, niewielkich sadzawek,
ujÊç rzecznych. Ostatnio, zw∏aszcza w Holandii, coraz liczniej wyst´puje na ugorowanych terenach rolniczych i ziemiach ornych, graniczàcych z p∏ytkimi kana∏ami. W Polsce
gniazda szablodzioba znaleziono na pojedynczych stanowiskach: w dolinie rzecznej, na osadniku, cz´Êciowo spuszczonym zbiorniku zaporowym i stawie rybnym. W okresie
pozal´gowym spotykany jest nad jeziorami oraz zbiornikami pochodzenia sztucznego, jak zbiorniki zaporowe
i spuszczone stawy rybne.
Siedliska z za∏àcznika I Dyrektywy
Siedliskowej, które mogà byç istotne
dla gatunku
1130 UjÊcia rzek (estuaria)
1150 Zalewy i jeziora przymorskie (laguny)
1330 Solniska nadmorskie (Glauco-Puccinellietalia cz´Êç –
zbiorowiska nadmorskie)
2110 Inicjalne stadia nadmorskich wydm bia∏ych
3270 Zalewane muliste brzegi rzek
Rozmieszczenie geograficzne
Zasi´g l´gowisk gatunku obejmuje Europ´ (poza rejonem pó∏nocnym), zachodnià i Êrodkowà Azj´, po∏udniowo-wschodnià Syberi´ i po∏udniowo-wschodnie
Chiny. Rozproszone stanowiska znajdujà si´ w niektórych cz´Êciach Afryki.
Zimowiska znajdujà si´ na wybrze˝ach Francji, Portugalii
(ujÊcie rzeki Tejo), Hiszpanii, W∏och i Grecji.
20
Ponadto zimuje w regionie czarnomorsko-kaspijskim, na
wybrze˝ach Afryki oraz na Êródlàdowych zimowiskach
w po∏udniowej i wschodniej cz´Êci tego kontynentu, na P∏w.
Arabskim, w Indiach, i na po∏udniowym wschodzie Chin.
U szablodzioba nie wyró˝niono podgatunków.
Status ochronny
Ochrona gatunkowa w Polsce: gatunek obj´ty ochronà Êcis∏à (Dz U z 2004 r. Nr 220, poz. 2237)
Status zagro˝enia w Europie: Lw gatunek zagro˝ony z powodu wyst´powania wi´kszoÊci populacji na niewielkiej
liczbie stanowisk (populacja zimujàca)
BirdLife International: SPEC 4B/3w
Dyrektywa Ptasia: Art. 4.1, za∏àcznik I
Konwencja Berneƒska: za∏àcznik II
Konwencja Boƒska: za∏àcznik II
Porozumienie AEWA
Wyst´powanie gatunku
na obszarach chronionych
W okresie w´drówek spotykany w nadmorskich rezerwatach przyrody: Mewia ¸acha i Ptasi Raj przy ujÊciu Wis∏y, Beka przy ujÊciu Redy nad Zat. Gdaƒskà oraz Zat. Elblàska na
Zalewie WiÊlanym. Ponadto pojedyncze spotkania pochodzà z dwóch parków narodowych. Wszystkie stanowiska l´gowe zlokalizowane by∏y poza terenami chronionymi.
Rozwój i stan populacji
Populacja europejska szablodzioba jest oceniana na oko∏o 35 000–50 000 p., przy czym ok. 60% gniazduje w zachodniej i po∏udniowo-zachodniej Europie, najliczniej
w Holandii (ok. 9000 p.), w Niemczech (6800–7000 p.),
w Turcji (1500–5000 p.), w Danii (5000 p.) oraz Hiszpanii
(ok. 4500 p.). Na tych l´gowiskach notuje si´ wyraêny
wzrost liczebnoÊci, choç niezmienny pozostaje area∏ wyst´-
Recurvirostra avosetta (Szablodziób)
Zagro˝enia
• brak istotnych zagro˝eƒ ze wzgl´du na bardzo nieliczne
wyst´powanie.
Propozycje odnoÊnie do zarzàdzania
Miejsca gniazdowania powinny byç obj´te szczególnà
ochronà i w uzasadnionych przypadkach, np. sta∏ego zaj´cia stanowiska, nale˝y dà˝yç do obj´cia takiego obszaru
ochronà rezerwatowà. Ptaki w´drowne nie sà zwiàzane ze
specyficznymi warunkami siedliskowymi i obecnie wystarczajàce jest respektowanie ochrony gatunkowej.
Propozycje badaƒ
Nale˝y zbadaç:
• wybiórczoÊç siedliskowà ptaków osiedlajàcych si´ w Polsce;
• sukces rozrodczy.
Monitoring
• coroczna rejestracja wszystkich stanowisk l´gowych;
• sta∏a rejestracja wszystkich spotkaƒ tego gatunku na
obszarze kraju.
Bibliografia
BAZA DANYCH OSO – NATURA 2000. Zak∏ad Ornitologii PAN.
BEDNORZ J. 1983. Awifauna S∏owiƒskiego Parku Narodowego
z uwzgl´dnieniem stosunków iloÊciowych. Poznaƒskie Tow.
Przyj. Nauk. Prace Komisji Biologicznej, 65: 1–101.
BETLEJA J., KARETTA M., KRÓL J., SCHNEIDER G. 2002. Pierwsze stwierdzenie l´gu szablodzioba Recurvirostra avosetta na
Âlàsku. Ptaki Âlàska, 14: 167–170.
BIRDLIFE INTERNATIONAL/EUROPEAN BIRD CENSUS COUNCIL. 2000. European bird populations: estimates and trends.
BirdLife Conservation Series No. 10. Cambridge, 160 s.
CRAMP S., SIMMONS K. E. L. (red.) 1983. Handbook of the Birds
of Europe, the Middle East and North Africa. The Birds of the
Western Palearctic. Vol. 3. Waders to Gulls. Oxford, 913 s.
DYRCZ A., KO¸ODZIEJCZYK P., MARTINI K., MARTINI M. 1998.
Ptaki Zbiornika Mietkowskiego. Ptaki Âlàska, 12: 17–80.
FRÑCZEK K. – dane niepublikowane.
GIRARD O. 1997. Recurvirostra avosetta Avocet. W: Hagemeijer
W. J. M., Blair M. J. (red.) The EBCC Atlas of Breeding Birds:
Their Distribution and Abundance. London, s. 250–251.
HAYMAN P., MARCHANT J., PRATER T. 1986. Schorebirds: an identification guide to the waders of the world. London, Sydney, 287 s.
del HOYO J., ELLIOTT A., SARGATAL J. (red.) 1996. Handbook of the
Birds of the World. Vol. 3. Hoazitin to Auks. Barcelona, 821 s.
JANISZEWSKI T., W¸ODARCZYK R., BARGIEL R., GRZYBEK J., KALI¡SKI A., LESNER B., MIELCZAREK S. 1998. Awifauna zbiornika Jeziorsko w latach 1986–1996. Not. Orn., 39: 121–150.
JONSSON L. 1998. Ptaki Europy i obszaru Êródziemnomorskiego. Warszawa, 559 s.
LEWARTOWSKI Z. 1995. Szablodziób wreszcie l´gowy w Polsce.
Orlik, 5: 3.
MEISSNER W., SIKORA A. 1996. Wyst´powanie szablodzioba
(Recurvirostra avosetta) w Polsce. Not. Orn., 37: 71–81.
MLECZKO G. i B. – dane niepublikowane.
SIEK R. – dane niepublikowane.
SIKORA A., MEISSNER W., SKAKUJ M. 1994. Rzadkie gatunki
ptaków obserwowane nad Zatokà Gdaƒskà w latach
1983–1989. Not. Orn., 35: 207–243.
SMIT C. J., WOLFF W. J. 1981. Birds of te Wadden Sea. Rotterdam, 308 s.
STAWARCZYK T., GRABI¡SKI W., KARNAÂ A. 1996. Migracja
siewkowych Charadriiformes na zbiornikach Nyskim i Turawskim w latach 1976–94. Ptaki Âlàska, 11: 39–80.
SZEWCZYK P. – dane niepublikowane.
TOMIA¸OJå L., STAWARCZYK T. 2003. Awifauna Polski. Rozmieszczenie, liczebnoÊç i zmiany. Wroc∏aw, 870 s.
WERNHAM C., TOMS M., MARCHANT J., CLARK J., SIRIWARDENA G., BAILLIE S. (red.) 2002. The Migration Atlas: movements of the birds of Britain and World. London, 904 s.
WETLANDS INTERNATIONAL. 2002. Waterbird Population Estimates – Third Edition. Wetlands International Global Series
No. 12. Wageningen, The Netherlands, 226 s.
WITKOWSKI J., OR¸OWSKA B., RANOSZEK E., STAWARCZYK T.,
1995. Awifauna doliny Baryczy. Not. Orn., 36: 5–74.
WYSOCKI D. 1996. Ptaki wodno-b∏otne zbiorników wód poÊciekowych Zak∏adów Chemicznych „Police”. Not. Orn., 37: 55–70.
A132
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
powania. W d∏u˝szej perspektywie czasu w rejonie Morza
Pó∏nocnego i w Szwecji nastàpi∏ 10-krotny wzrost liczebnoÊci, np. w latach 1924–1925 gnieêdzi∏o si´ 1800 p.,
w 1969 ok. 10 000 p., a w latach 80. 16 400–19 700 p.
Wzrost liczebnoÊci populacji pó∏nocno-zachodniej w Europie jest prawdopodobnie zwiàzany z ochronà zasadniczych obszarów l´gowych i z korzystnymi warunkami pokarmowymi szablodzioba. Mniej liczna jest populacja
w po∏udniowo-wschodniej cz´Êci kontynentu, najwi´ksze
l´gowiska sà tu zlokalizowane na obszarze czarnomorsko-kaspijskim. Na tych l´gowiskach szablodziób zmniejsza liczebnoÊç, szczególnie w Rosji i Bu∏garii.
Na zimowiskach na atlantyckich wybrze˝ach Europy i Afryki
Zachodniej (do Mauretanii na po∏udniu), w Senegalu i Gambii, gdzie docierajà ptaki z l´gowisk w pó∏nocno-zachodniej
Europie, w zachodniej cz´Êci basenu Morza Âródziemnego
i pó∏nocno-zachodniej Afryce, przebywa ok. 730 000 szablodziobów, z czego ponad 15% gromadzi si´ na najwi´kszym zimowisku w ujÊciu rzeki Tejo w Portugalii.
Na zimowiskach we wschodniej cz´Êci Morza Âródziemnego i w Afryce tropikalnej (Czad), gdzie zimujà ptaki z po∏udniowo-wschodniej Europy, znad Morza Czarnego i Turcji, zatrzymuje si´ ok. 47 000 ptaków.
Szablodziób rozpoczyna kolonizacj´ Europy Ârodkowej
i od niedawna zaczà∏ gniazdowaç na Litwie, w Polsce,
a tak˝e po d∏u˝szej przerwie w Czechach.
W Polsce w 1994 r. gnieêdzi∏y si´ 3 p., w 1996 – 1 p.,
w 2002 – 4 p. i w 2003 – 2 p. Podczas w´drówek wyst´puje pojedynczo lub w ma∏ych stadkach.
Arkadiusz Sikora
21