a371 - Dziwonia

Ptaki (cz´Êç II)
Carpodacus erythrinus
A371
(Pall., 1770)
Dziwonia
Rzàd: wróblowe, podrzàd: Êpiewajàce, rodzina: ∏uszczaki,
podrodzina: ∏uskacze
Status wyst´powania w Polsce
Nieliczny, lokalnie Êrednio liczny gatunek l´gowy.
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
Opis gatunku
Dziwonia to niewielki ptak, wielkoÊcià i sylwetkà zbli˝ony
do wróbla. Wymiary: d∏ugoÊç cia∏a ok. 15 cm, rozpi´toÊç
skrzyde∏ 26 cm, masa cia∏a 18–24 g; samica jest nieco
mniejsza od samca.
Upierzenie: doros∏y samiec ma g∏ow´, pierÊ i kuper czerwone, grzbiet brunatnoczerwony, skrzyd∏a i ogon jasnobrunatne i bia∏awy brzuch. Samiec uzyskuje kolorowe
upierzenie dopiero w 3. lub 4. roku ˝ycia, choç od 2. roku
w jego upierzeniu zaczynajà si´ pojawiaç ró˝owawe pióra.
Samica ubarwiona jest niepozornie, wierzch cia∏a ma oliwkowoszarobrunatny, a spód cia∏a bia∏awy, z kreskowaniem
na piersi i bokach. M∏ode sà ubarwione podobnie do samicy, lecz ich ubarwienie ma nieco cieplejszy odcieƒ.
Dziób dziwonii jest szary, krótki i gruby, oko czarne, nogi
w kolorze cielistoszarym. G∏os wabiàcy: ciche „zlit”, alarmujàcy: „czeju”, „czejiit”, Êpiew: g∏oÊny czysto brzmiàcy
gwizd „sciwicju”, „fitje∏witja” czy „fitjuciwitju”.
Mo˝liwoÊç pomy∏ki z innnymi
gatunkami
Doros∏y samiec jest nie do pomylenia z ptakami innych gatunków. Samica i m∏odociany samiec mogà byç mylone
z samicà wróbla Passer domesticus (A354) lub z potrzeszczem Miliaria calandra (A383) – gatunkami nieopisanymi
w tym poradniku. Cechà odró˝niajàcà dziwoni´ od obu
tych gatunków jest oliwkowa szyja, pierÊ i górna cz´Êç
brzucha pokryte jasnobràzowym, rozmytym kreskowaniem, jednolicie szarooliwkowo ubarwione boki g∏owy
oraz dwa jasne paski widoczne na z∏o˝onym skrzydle (samica wróbla ma piersi i brzuch jednolicie szare; brzuch
potrzeszcza jest bia∏y, ptak ten ma ponadto wyraêny ciemny wàs biegnàcy w dó∏ policzka).
Biologia
Tryb ˝ycia
Gatunek dzienny. W miejscu gniazdowania terytorialny,
widywany pojedynczo lub w parach. Od maja do lipca
Êpiewajàce samce cz´sto zajmujà eksponowane miejsca
– wierzcho∏ki krzewów i niewielkich drzewek oraz wysta-
378
dziwonia
jàce ga∏´zie drzew. Najwi´ksza wokalna aktywnoÊç
samców dziwonii obejmuje najbardziej upalne godziny
oko∏opo∏udniowe.
L´gi
Gatunek monogamiczny. Dojrza∏oÊç p∏ciowà osiàga
w drugim kalendarzowym roku ˝ycia. Okres l´gowy trwa
od maja do lipca.
Gniazdo buduje samica, g∏ównie z ∏odyg roÊlin zielnych i suchych traw, w wyÊció∏ce cz´sto wplecione jest
w∏osie. Gniazdo umieszczone jest na wysokoÊci
30–150 cm nad ziemià, na ga∏àzkach krzewu lub niewielkiego drzewa, cz´sto przeroÊni´tego roÊlinnoÊcià
zielnà (chmiel, przytulia), rzadziej w wysokiej i zwarto
rosnàcej roÊlinnoÊci zielnej (naw∏oç, pokrzywy, trzcina).
Wyprowadza jeden l´g w roku. W ostatnich dniach maja bàdê w czerwcu samica sk∏ada 4–5 jaj. Sà one jasnoniebieskie, z drobnymi ciemnymi plamkami. Wysiadywanie trwa 12 dni. Piskl´ta przebywajà w gnieêdzie
11–12 dni. Poczàtkowo samica przebywa stale z nimi,
a samiec dostarcza pokarm, piskl´ta starsze karmione
sà przez oboje rodziców.
Carpodacus erythrinus (Dziwonia)
W´drówki
Gatunek w´drowny, do Polski przylatuje w po∏owie maja
(niekiedy ju˝ w kwietniu), odlatuje w sierpniu i wrzeÊniu.
Wyjàtkowo notowany bywa jeszcze w listopadzie. Przelotne
ptaki mo˝na spotkaç w nietypowych siedliskach, np. w wysokopiennych lasach.
Zimowanie
Tradycyjne zimowiska populacji europejskiej zlokalizowane
sà na zachodzie i po∏udniu Azji. W ostatnich czasach
kszta∏tujà si´ nowe obszary zimowania na zachodzie i po∏udniu Europy oraz w Afryce Pó∏nocnej.
Wyst´powanie
Siedlisko
W Polsce dziwonia wyst´puje zarówno na terenach nizinnych,
jak i wy˝ynnych oraz górskich. Najch´tniej zasiedla doliny
rzeczne oraz obni˝enia nad jeziorami i torfowiskami. Niezb´dne warunki do wyst´powania dziwonii to sàsiedztwo wód
p∏ynàcych lub stojàcych, mozaikowa struktura krajobrazu, tj.
obecnoÊç zarówno niewielkich zadrzewieƒ, jak i terenów
otwartych (torfowisk, ∏àk i pastwisk), ekstensywnie zagospodarowanych. Dziwonia lokalnie wyst´puje tak˝e na skrajach lasów i na uprawach leÊnych, na groblach stawów rybnych oraz
w obr´bie osiedli ludzkich, zw∏aszcza niewielkich wiosek o rozproszonej zabudowie. Notowana jest tak˝e na peryferiach du˝ych miast (m.in. Poznania, Wroc∏awia, Warszawy).
Siedliska z za∏àcznika I Dyrektywy
Siedliskowej, które mogà byç istotne
dla gatunku
6410 Zmiennowilgotne ∏àki trz´Êlicowe (Molinion)
6430 Zio∏oroÊla górskie (Adenostylion alliariae) i zio∏oroÊla nadrzeczne (Convolvuletalia sepium)
6510 Ni˝owe i górskie Êwie˝e ∏àki u˝ytkowane ekstensywnie (Arrhenatherion elatioris)
7140 Torfowiska przejÊciowe i trz´sawiska (przewa˝nie
z roÊlinnoÊcià z Scheuchzerio-Caricetea)
7210 Torfowiska nakredowe (Cladietum marisci, Caricetum buxbaumii, Schoenetum nigricantis)
7230 Górskie i nizinne torfowiska zasadowe o charakterze
m∏ak, turzycowisk i mechowisk
91D0 Bory i lasy bagienne
91E0 ¸´gi wierzbowe, topolowe, olszowe i jesionowe (Salicetum albo-fragilis, Populetum albae, Alnenion glutinoso-incanae), olsy êródliskowe
Rozmieszczenie geograficzne
Wyró˝niono 5 podgatunków dziwonii. W Europie wyst´puje podgatunek nominatywny C. e. erythrinus. Na
zachodzie zwarty zasi´g tego podgatunku obejmuje
po∏udniowo-zachodnià cz´Êç Norwegii, Dani´, pó∏nocno-wschodnie Niemcy i Polsk´. Przez po∏udniowà
Polsk´ przebiega równie˝ po∏udniowa granica europejskiego zasi´gu podgatunku nominatywnego. Dalej
na zachód i po∏udnie dziwonia gniazduje nielicznie
(do kilkudziesi´ciu par w Holandii i Austrii, w pozosta∏ych krajach Europy notowane sà l´gi pojedynczych
par). Na pó∏nocy zasi´g area∏u l´gowego dziwonii si´ga do Êrodkowej Finlandii i do rejonu Archangielska
w Rosji. Dalej rozciàga si´ w kierunku wschodnim
przez ca∏à Syberi´, bez jej najbardziej pó∏nocnych
kraƒców, a˝ do dolin rzek Angary i Leny. Na po∏udniu
granica zasi´gu biegnie od Polski przez pó∏nocnà
Ukrain´ i po∏udniowà kraw´dê Niziny Ocko-Doƒskiej.
Za Uralem po∏udniowà granic´ zasi´gu podgatunku
nominatywnego wyznacza po∏udniowa kraw´dê Niziny
Zachodniosyberyjskiej. Dalej na wschód i po∏udnie
(równie˝ w rejonie Kaukazu) gniazdujà inne podgatunki dziwonii. Zimowiska podgatunku nominatywnego
znajdujà si´ na po∏udniowo-wschodnich kraƒcach
area∏u l´gowego oraz w po∏udniowej Azji, gdzie obejmujà ca∏y Pó∏wysep Indyjski i rozciàgajà si´ od Pakistanu (na zachodzie) do Nepalu (na wschodzie). Dalej na
wschód, a˝ po wschodnie Chiny zimujà inne podgatunki dziwonii.
Rozmieszczenie w Polsce
Notowana jest we wszystkich regionach Polski, ale na
znacznych obszarach zachodniej cz´Êci kraju brak jej zupe∏nie. Najliczniej wyst´puje na pó∏nocnym wschodzie
(Mazury i Podlasie – maksymalnie do 9 samców/10 ha),
liczna jest te˝ na pobrze˝u Ba∏tyku, Mazowszu, Lubelszczyênie i w Ma∏opolsce. Na Âlàsku, Wielkopolsce i Ziemi
Lubuskiej jest najrzadsza, a jej wyst´powanie ogranicza
si´ g∏ównie do dolin rzek. W górach najliczniejsza jest
w Bieszczadach, Beskidzie Niskim i Karkonoszach (do
1400 m n.p.m.).
A371
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
Pokarm
Podstawowym pokarmem dziwonii sà nasiona ró˝nych gatunków bylin, krzewów i drzew. ˚ywi si´ te˝ niewielkimi listkami i rozwijajàcymi si´ pàczkami drzew i krzewów. Piskl´ta karmione sà rozmoczonymi w wolu rodziców nasionami
oraz owadami, np. mszycami.
91F0 ¸´gowe lasy d´bowo-wiàzowo-jesionowe (FicarioUlmetum)
Status ochronny
Ochrona gatunkowa w Polsce: gatunek obj´ty ochronà Êcis∏à (Dz U z 2004 r. Nr 220, poz. 2237)
Status zagro˝enia w Europie: (S) gatunek niezagro˝ony,
którego status ochronny jest prawdopodobnie odpowiedni
BirdLife International: SPEC Dyrektywa Ptasia: Art. 4.2
Konwencja Berneƒska: za∏àcznik II
379
Ptaki (cz´Êç II)
A371
Wyst´powanie gatunku na
obszarach chronionych
W Polsce na obszarach chronionych wyst´puje znaczna
cz´Êç krajowej populacji l´gowej. Szczególnie licznie wyst´puje w Bia∏owieskim PN, Biebrzaƒskim PN, Narwiaƒskim PN, Poleskim PN i Bieszczadzkim PN.
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
Rozwój i stan populacji
380
Europejska populacja l´gowa dziwonii oceniana jest na
1 600 000–11 000 000 p. Najliczniej zamieszkuje Rosj´
(1 000 000–10 000 000 p.), Finlandi´ (350 000–
–450 000 p.), Bia∏oruÊ (70 000–120 000 p.), Litw´
(50 000–120 000 p.) i Estoni´ (50 000–100 000 p.).
W ciàgu ostatnich dwustu lat zasi´g dziwonii w obecnych
granicach Polski charakteryzowa∏ si´ znacznymi fluktuacjami. W pierwszej po∏owie XIX w. zachodnia granica
area∏u tego gatunku si´ga∏a ni˝u Dolnego Âlàska oraz
Sudetów, jednak w drugiej po∏owie XIX w. cofn´∏a si´ ku
wschodowi – przed stu laty nie stwierdzano jej nawet
w rejonie Bia∏owie˝y. Jednak na pobrze˝u Ba∏tyku w rejonie ˚u∏aw od prze∏omu XIX i XX w. ponownie zaobserwowano pojawienie si´ dziwonii, która do po∏owy XX w. skolonizowa∏a pas pobrze˝a po Wolin i Uznam. W rejonie
Poznania widziano jà w sezonie l´gowym w latach 1910
i 1912, ale dolin´ Warty zacz´∏a kolonizowaç dopiero od
koƒca lat 50. Dolin´ Sanu zasiedli∏a na prze∏omie lat 20.
i 30., a w Bieszczadach stwierdzono jà (ko∏o Smolnika)
dopiero pod koniec lat 50. Pierwsze oznaki ponownej kolonizacji Dolnego Âlàska stwierdzono w roku 1936
i 1940, ale na wi´kszà skal´ zjawisko to mia∏o miejsce
dopiero w latach 60. W Karkonoszach wyst´puje od roku
70. W Pieninach pierwszy przypadek l´gu wykryto w roku
1967. Pierwsze obserwacje dziwonii z ujÊcia Warty
(S∏oƒsk) pochodzà z roku 1972, z okolic jez. Gop∏o –
1988, a z okolic Raciborza – 1994.
Obecnie najliczniej zasiedla wi´kszoÊç pó∏nocnej,
wschodniej i po∏udniowej cz´Êci kraju, preferujàc doliny
rzeczne oraz wilgotne obni˝enia w sàsiedztwie wód p∏ynàcych i stojàcych. Najliczniej zasiedla dolin´ Biebrzy
(do 200 samców), dolin´ górnej Narwi (co najmniej
500 samców), dolin´ dolnej Narwi (ponad 150 samców), dolin´ Wis∏y (na 340-km odcinku Sandomierz –
P∏ock stwierdzono ponad 530 stanowisk), dolin´ Pilicy
(ponad 160 samców), dolin´ Sanu (od PrzemyÊla do ujÊcia co najmniej 200 p.), dolin´ Êrodkowej Warty (powy˝ej 200 p.), dolin´ Noteci (do 200 samców) i Dolin´
Baryczy (powy˝ej 230 samców). Brak jest danych, na
podstawie których mo˝na okreÊliç aktualnà wielkoÊç
krajowej populacji l´gowej. Jest wiadomym, ˝e od kilku
dziesi´cioleci liczebnoÊç gatunku w kraju stale wzrasta.
PiÊmiennictwo europejskie podaje dla populacji polskiej
szacunkowà liczb´ 15 000–30 000 p.
Zagro˝enia
Gatunkowi zagra˝a w Polsce:
• utrata siedlisk l´gowych w wyniku zmian re˝imu hydrologicznego rzek, zmieniajàcych cz´stoÊç i d∏ugoÊç zalewów w dolinach rzecznych;
• utrata siedlisk l´gowych w wyniku deniwelacji powierzchni dolin rzecznych (zasypywania starorzeczy i zag∏´bieƒ
terenu okresowo wype∏nianych wodà);
• utrata siedlisk l´gowych w wyniku osuszania terenów
podmok∏ych w dolinach rzecznych, osuszania torfowisk
i zabagnieƒ Êródpolnych oraz niszczenia zakrzaczeƒ
i zadrzewieƒ.
Propozycje odnoÊnie do zarzàdzania
Nale˝y:
• powa˝nie ograniczyç plany zabudowy hydrotechnicznej
dolin rzecznych i plany przekszta∏ceƒ re˝imu hydrologicznego rzek;
• w uzasadnionych przyrodniczo przypadkach wprowadziç
korekt´ instrukcji gospodarowania wodà na zbiornikach
ju˝ istniejàcych, tak by w dolinie rzeki poni˝ej pi´trzenia
utrzymane zosta∏y okresowe zalewy wiosenne;
• u˝ytkowaç doliny rzeczne zgodnie z dotychczasowà ewidencjà gruntów;
• wykluczyç osuszanie torfowisk i niecek jeziornych;
• zaprzestaç osuszania Êródpolnych zbiorników wodnych.
Propozycje badaƒ
Nale˝y zbadaç:
• rozmieszczenie stanowisk i liczebnoÊç krajowej populacji
l´gowej;
• wybiórczoÊç siedliskowà;
• sukces l´gowy;
• prze˝ywalnoÊç;
• rozmieszczenie zimowisk i tras przelotu krajowej populacji l´gowej.
Monitoring
• ocena liczebnoÊci populacji l´gowej (na podstawie liczby
Êpiewajàcych samców) na powierzchniach próbnych
w dolinach rzek, wielkoÊç powierzchni ok. 100 ha, w odst´pach 3-letnich.
Bibliografia
BAZA DANYCH OSO – NATURA 2000. Zak∏ad Ornitologii PAN.
BAZA DANYCH POLSKIEGO ATLASU ORNITOLOGICZNEGO.
Zak∏ad Ornitologii PAN.
BEDNORZ J., KUPCZYK M., KUèNIAK S., WINIECKI A. 2000. Ptaki Wielkopolski. Monografia faunistyczna. Poznaƒ, 640 s.
Carpodacus erythrinus (Dziwonia)
skiego. Warszawa, 559 s.
MIKUSEK R. 1996. Ptaki l´gowe Gór Bystrzyckich. Ptaki Âlàska,
11: 81–114.
MIKUSEK R., DYRCZ A. Ptaki Gór Sto∏owych. Not. Orn., 44, 2:
89–119.
POLAK M., WILNIEWCZYC P. 2001. Ptaki l´gowe doliny Nidy.
Not. Orn., 42, 2: 89–102.
RYBARCZYK R., POLA A., KO¸ODZIEJCZYK P., GÓRKA W.,
GRAMSZ B., ZAJÑC K. 2001. Ptaki l´gowe dolin Nysy ¸u˝yckiej, Bobru i Kwisy. Ptaki Âlàska, 13: 87–105.
RZ¢PA¸A M., KASPRZYKOWSKI Z., GO¸AWSKI A., GÓRSKI A.,
DMOCH A. 1999. Awifauna Doliny Dolnej Narwi. Not. Orn.,
40, 1–2: 23–44.
RZ¢PA¸A M., MITRUS C. 1995. Ocena liczebnoÊci awifauny l´gowej kompleksu leÊnego „Kryƒszczak” ko∏o ¸ukowa w Siedleckiem. Not. Orn., 36, 3–4: 273–295.
SO¸OWIEJ M., WYSOCKI D. 2001. Zmiany ugrupowania ptaków
l´gowych Struskich Bagien w latach 1994–2000. Not. Orn.,
42, 4: 289–294.
STAJSZCZYK M., G¢BSKI P., OR¸OWSKI P. (w druku) Awifauna
stawów Êrodkowego dorzecza Stobrawy. Chroƒmy Przyr. Ojcz.
STÓJ M. 1992. Ptaki projektowanego Magurskiego Parku Narodowego w Beskidzie Niskim. Chroƒmy Przyr. Ojcz., 6: 12–21.
SZLAMA D., MAJEWSKI P. 1998. Ptaki rezerwatu „¸´˝czak” ko∏o
Raciborza. Not. Orn., 39, 1: 1–11.
TOMIA¸OJå L., 1990. Ptaki Polski; rozmieszczenie i liczebnoÊç.
Warszawa, 462 s.
TOMIA¸OJå L., STAWARCZYK T. 2003. Awifauna Polski. Rozmieszczenie, liczebnoÊç i zmiany. Wroc∏aw, 870 s.
WESO¸OWSKI T., CZESZCZEWIK D., MITRUS C., ROWI¡SKI P.
2003. Ptaki Bia∏owieskiego Parku Narodowego. Not. Orn.,
44, 1: 1–31.
WITKOWSKI J., OR¸OWSKA B., RANOSZEK E., STAWARCZYK T.
1995. Awifauna doliny Baryczy. Not. Orn., 36, 1–2: 5–74.
ZAJÑC K. 2002. LiczebnoÊç i rozmieszczenie dziwonii Carpodacus erythrinus (Pallas, 1770) w Kotlinie Jeleniogórskiej w latach 1995–1997. Przyroda Sudetów Zachodnich, 5:
153–158.
Marek Stajszczyk
A371
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
BIRDLIFE INTERNATIONAL/EUROPEAN BIRD CENSUS COUNCIL. 2000. European bird populations: estimates and trends.
BirdLife Conservation Series No. 10. Cambridge, 160 s.
CHMIELEWSKI P., KUSIAK P., SOSNOWSKI J. 1993. Awifauna l´gowa tarasu zalewowego dolnej Pilicy. Not. Orn., 34, 3–4:
247–276.
CRAMP S., PERRINS C. H., BROOKS D. J. (red.) 1994. Handbook
of the Bird of Europe the Middle East and North Africa. The
Birds of the Western Palearctic. Vol. 8. Crows to Finches.
Oxford, New York, 899s.
CZAPULAK A., ADAMSKI A., CIEÂLAK M., ZAWADZKI L. 1998.
Ptaki wodne rezerwatu „Stawy Przemkowskie” w latach 90.
Ptaki Âlàska, 12: 81–112.
CZECHOWSKI P., RUBACHA S., WÑSICKI A., BOCHE¡SKI M., J¢DRO G., KAJZER Z., SIDELNIK M. 2002. Ptaki l´gowe Êrodkowego odcinka doliny Odry. Not. Orn., 43, 3: 163–176.
CZY˚ S. 1992. Dziwonia Carpodacus erythrinus. W: Walasz K.,
Mielczarek P. (red.) Atlas ptaków l´gowych Ma∏opolski
1985–1991. Wroc∏aw, s. 456–457.
DOMBROWSKI A., NAWROCKI P., KROGULEC J., CHMIELEWSKI S., RZ¢PA¸A M. 1994. Awifauna bocznych odnóg Wis∏y
Ârodkowej w sezonie l´gowym. Not. orn., 35, 1–2: 49–78.
DOMBROWSKI A., S¸UPEK J., KUCZBORSKI R., RZ¢PA¸A M., TABOR A. 1994. Zmiany liczebnoÊci ptaków wodnych gniazdujàcych na stawach rybnych Êrodkowej cz´Êci Niziny Po∏udniowopodlaskiej. Not. Orn. 35, 3–4: 273–282.
DYRCZ A. 1991. Dziwonia – Carpodacus erythrinus (Pall., 1770).
W: Dyrcz A., Grabiƒski W., Stawarczyk T., Witkowski J. (red.)
Ptaki Âlàska. Monografia faunistyczna. Wroc∏aw,
s. 464–466.
FLOUSEK J., GRAMSZ B. 1999. Atlas ptaków l´gowych Karkonoszy. Správa Krkonošskeho národního parku. Vrchlabí, 424 s.
GRAMSZ B. 1998. Ptaki Rudawskiego Parku Krajobrazowego
w latach 1988–1997. Przyroda Sudetów Zachodnich, 1:
51–68.
JERMACZEK A. 1999. Dziwonia – Carpodacus erythrinus (Pall.,
1770). W: Jermaczek A., Czwa∏ga T., Jermaczek D.,
KrzyÊków T., Rudawski W., Staƒko R. (red.) Ptaki Ziemi Lubuskiej. Monografia faunistyczna. Âwiebodzin, s. 230–231.
JONSSON L. 1998. Ptaki Europy i obszaru Êródziemnomor-
381