docEksport ma∏ych i Ęrednich przedsi´biorstw a zatrudnienie
download 
Reklamacja Transkrypt
Eksport ma∏ych i Ęrednich przedsi´biorstw a zatrudnienie
Zeszyty Naukowe nr 684 2005 Akademii Ekonomicznej w Krakowie Rafa∏ Morawczyƒski Katedra Przedsi´biorczoÊci i Innowacji Eksport ma∏ych i Êrednich przedsi´biorstw a zatrudnienie 1. Wprowadzenie Bezrobocie narastające w czasie kończącej się transformacji ustrojowej i w początkowym okresie członkostwa w Unii Europejskiej stało się podstawowym problemem społecznym i ekonomicznymw Polsce. Zarówno eksperci, jak i decydenci, pytani o sposoby poprawy coraz trudniejszej sytuacji na rynku pracy, wskazują bardzo chętnie na przedsiębiorczość i jej produkt – małe, a później średnie firmy jako najlepiej sprawdzone lekarstwo. Równocześnie obserwowany jest coraz głębiej sięgający proces globalizowania się polskiej gospodarki. Mikroekonomicznym przejawem globalizacji jest dla przedsiębiorstw proces ich internacjonalizacji. Prawdopodobnie ulegnie on dalszemu przyspieszeniu ze względu na członkostwo Polski we wspólnym rynku Unii Europejskiej. Zjawisko internacjonalizacji gospodarki ma wieloraki wpływ na sytuację społeczno-ekonomiczną Polski, w tym na sytuację na rynkach pracy. Z jednej strony mamy do czynienia z rosnącym eksportem, z drugiej jednak, saldo wymiany handlowej wciąż jest dla Polski rażąco niekorzystne. W teorii ekonomii podkreśla się w takim wypadku możliwość wystąpienia tzw. importu bezrobocia, czyli zmniejszania liczby miejsc pracy w gospodarce krajowej ze względu na zaspokajanie popytu krajowego dobrami importowanymi. Przedmiotem tego opracowania jest próba syntezy literatury światowej dotyczącej wpływu eksportu na tworzenie nowych miejsc pracy przez przedsiębiorstwa eksportujące, głównie małe i średnie. Równocześnie zwraca się uwagę na zagadnienie wpływu handlu zagranicznego na kształtowanie sytuacji na rynkach pracy. Synteza ta ma charakter przeglądu zarówno istniejących koncepcji teoretycznych, jak i zagadnień metodologicznych. Obok tych rozważań dokonywana jest próba przedstawienia postulowanych prawidłowości na przykładzie Polski. Celem arty- 42 Rafał Morawczyński kułu jest przygotowanie warsztatu do przeprowadzenia bardziej szczegółowych badań pozwalających stwierdzić, na ile eksport małych i średnich przedsiębiorstw przyczynia się w Polsce do tworzenia nowych miejsc pracy. Niniejsza praca ma także na celu przedstawienie kilku problemów składających się na zjawisko związku internacjonalizacji i rozwoju rynków pracy – w tym w szczególności tworzenia miejsc pracy. Jako formę internacjonalizacji przyjęto w opracowaniu tę, która jest najpowszechniej stosowana w polskich przedsiębiorstwach, w tym głównie w małych i średnich – to znaczy eksport. Jako pierwszą pokazano wzrastającą rolę sektora małych i średnich przedsiębiorstw w gospodarce. Dalej wykazano rosnące znaczenie małych i średnich firm w eksporcie. Po trzecie zaś, jako punkt kluczowy przedstawiono związek między wzrostem eksportu a wzrostem zatrudnienia. Z tym ostatnim zagadnieniem wiąże się analiza związku między otwieraniem się gospodarki a rozwojem rynków pracy. 2. Zatrudnienie a eksport małych i Êrednich przedsi´biorstw Małe i średnie przedsiębiorstwa są przedmiotem wielu badań ekonomicznych. Rola sektora MSP w gospodarce polskiej systematycznie rośnie od początku transformacji gospodarczo-ustrojowej. Tendencja ta, jak wskazuje większość prognoz, utrzyma się również w przyszłości. Równocześnie podobne prawidłowości obserwuje się w innych krajach Europy Środkowo-Wschodniej. Także Unia Europejska, zauważając ich znaczenie, jako jeden ze swoich strategicznych celów określiła rozwój tego właśnie sektora. Coraz większa uwaga, jaką przykłada się do MSP, motywowana jest wieloma powodami. Jednym z koronnych argumentów przemawiających za tym zainteresowaniem jest znaczący udział firm sektora MSP w tworzeniu nowych miejsc pracy. W różnych środowiskach panuje przekonanie, że problem bezrobocia można rozwiązywać dzięki wspieraniu rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw. Taki wniosek wynika z tego, że po pierwsze sektor ten zaczyna dominować nad sektorem dużych przedsiębiorstw, a po drugie, w obrębie już istniejących małych i średnich firm dynamika przyrostu nowych miejsc pracy jest największa. Szacuje się, że w krajach OECD udział tych przedsiębiorstw w tworzeniu wartości dodanej wynosi od 30% do 70%, choć wykazuje różną wielkość w zależności od branży i kraju. Co bardzo istotne, szczególna ich rola przypada w tworzeniu nowych miejsc pracy w działach gospodarki o największym nasyceniu technologicznym i charakteryzujących się wysokimi parametrami innowacyjności. Równocześnie jednak przedsiębiorstwa tego sektora wykazują się mniejszą wartością eksportu w sprzedaży ogółem, w porównaniu z firmami dużymi. O ile bowiem w krajach OECD udział sektora MSP w eksporcie ogółem waha się mię- Eksport małych i średnich przedsiębiorstw a zatrudnienie 43 dzy 15% a 50%, o tyle liczba przedsiębiorstw z tego sektora, które eksportują jakąkolwiek wielkość produkcji, wynosi między 20% a 80%. Ogółem szacuje się, że w gospodarce światowej eksport firm małych i dużych stanowi 25–35%1. Wzrost eksportu wskazywano jako jeden z priorytetów prawidłowego rozwoju gospodarczego, co najmniej od czasów panowania doktryny bulionizmu. We współczesnych gospodarkach działania proeksportowe są jednym z głównych priorytetów prowadzonej polityki gospodarczej. Przez długi czas uważano, że specyfika wymagań stawianych przed eksporterami powoduje, iż tego typu działalność jest możliwa przede wszystkim w firmach dużych. W ostatnich latach obserwuje się jednak ekspansję firm małych i średnich na rynkach zagranicznych. Proces ten jest szczególnie interesujący w Polsce, ze względu na stosunkowo krótki czas istnienia w tym kraju gospodarki rynkowej. Dwa procesy – urynkowienia gospodarki oraz internacjonalizacji przedsiębiorstw przebiegają równocześnie i we wzajemnej współzależności. Z jednej strony powoduje to, że te dwa zjawiska są szczególnie interesujące, ale z drugiej ich obserwacja przy użyciu modeli i teorii stosowanych w krajach o utwierdzonej gospodarce rynkowej jest utrudniona. 18000 16000 14000 12000 10000 8000 6000 4000 2000 0 1994 1995 1996 1997 eksport dużych przedsiębiorstw 1998 1999 2000 eksport MSP Rys. 1. Rozwój eksportu małych i średnich przedsiębiorstw na tle przedsiębiorstw dużych (w mln USD) Źródło: opracowanie własne na podstawie raportów PARP z lat 1995–2001, PARP, Warszawa, 1995–2001. 1 Globalisation and Small and Medium Enterprises, OECD, 1997. Rafał Morawczyński 44 8000 7000 6000 5000 4000 3000 2000 1000 0 1994 1995 1996 zatrudnienie w MSP 1997 1998 1999 2000 zatrudnienie w dużych przedsiębiorstwach Rys. 2. Zmiana zatrudnienia w małych i średnich przedsiębiorstwach na tle przedsiębiorstw dużych (w tys.) Źródło: jak do rys. 1. W 1994 r. udział MSP w eksporcie z Polski wynosił niewiele ponad 40%, podczas gdy w 2000 r. ponad 46%. W tym samym czasie udział osób zatrudnionych w małych i średnich przedsiębiorstwach w stosunku do zatrudnienia ogółem wzrósł z 56% do 65%. Analiza korelacji ze względu na dosyć krótki okres, jaki wzięto pod uwagę, nie ma tu większego sensu, jednak stwierdzić można, że równolegle do wzrostu udziału w eksporcie wzrastał udział w zatrudnieniu w sektorze MSP. Na tej podstawie trudno wysnuwać wniosek, że to właśnie wzrost udziału w eksporcie, jaki notują przedsiębiorstwa sektora MSP, jest przyczyną wyższego udziału w zatrudnieniu. Pewien związek można jednak dostrzec. Pytanie, jakie należy tu postawić, brzmi: na ile wzrost eksportu wpływał na wzrost zatrudnienia, a na ile związek ten miał charakter czysto korelacyjny, wynikający z innych procesów zachodzących w gospodarce. W analizowanym okresie gospodarka polska przechodziła zmiany typowe dla okresu transformacji ustrojowej. Przedsiębiorstwa państwowe podlegały restrukturyzacji, prywatyzacji, a także w najgorszym wypadku likwidacji. W ich miejsce powstawały nowe, prywatne, najczęściej mniejsze firmy, które przejmowały nie tylko rynki krajowe, ale też nisze rynkowe za granicą. Proces transformacji przebiegał szczególnie silnie do drugiej połowy lat 90. Dlatego dosyć trudno jest z ogólnej liczby nowych miejsc pracy przybyłych w tym okresie wyodrębnić te, których powstanie przypisać można rozwojowi eksportu. Jest to niewątpliwie dosyć poważna przeszkoda natury metodologicznej. Eksport małych i średnich przedsiębiorstw a zatrudnienie 45 3. Zachowania przedsi´biorstw W powszechnym mniemaniu panuje ogólna zgoda co do tego, że nie tylko działalność eksportowa przyczynia się do zwiększenia zatrudnienia przez kreowanie popytu na pracę służącą realizacji zamówień eksportowych, ale dzieje się tak również dzięki działaniu mechanizmów makroekonomicznych. Na gruncie mikroekonomicznym bowiem eksportowanie powoduje poprawę efektywności firm zajmujących się tego typu sprzedażą, przez co pozwala na pojawienie się dodatkowej przewagi konkurencyjnej. Takie firmy muszą wypełniać standardy międzynarodowe, wprowadzać innowacje technologiczne, rozwijać nowe produkty czy też uczyć się nowych technik marketingowych. W ten sposób uzyskane doświadczenie pozwala przedsiębiorstwom na poprawę innowacyjności i efektywności. Stwarza to w efekcie mechanizm samonapędzającego się sprzężenia zwrotnego. Im bardziej firma zwiększa swoją konkurencyjność dzięki wymaganiom rynków zagranicznych, tym większe ma na nich szanse i możliwości dalszego powiększania zasobów. Równolegle do tego procesu, jako jego nieodzowna korelata przebiega wzrost zatrudnienia w przedsiębiorstwie – dla realizacji zamówień eksportowych konieczne jest zatrudnienie siły roboczej2. W literaturze światowej bardziej szczegółowa próba określenia wpływu eksportu na tworzenie nowych miejsc pracy na poziomie przedsiębiorstw w firmach małych i średnich jest podejmowana dosyć rzadko. Niełatwo jest bowiem wskazać związki typu kauzalnego między zmianą wielkości eksportu a przyrostem (bądź ubytkiem) miejsc pracy. Jednym z powodów jest to, że w zdecydowanej większości przypadków firmy zajmują się produkcją nie tylko na rynki zagraniczne, ale również dla potrzeb rynku krajowego. Problemem jest więc wyodrębnienie tej wielkości zmiany zatrudnienia, która wynika z wpływu zmiany wyników osiąganych w eksporcie. Tego typu badania są jednak prowadzone sporadycznie. Jedną z niewielu prób badań na poziomie mikroekonomicznym, mających na celu wykazanie związków eksportu małych i średnich firm z tworzeniem miejsc pracy, są pomiary dokonywane przez badaczy kanadyjskich. Badania te zostaną przedstawione poniżej ze względu na prostą, lecz – wydaje się – uzasadnioną metodologię. Ilustracja ta ma przyczynić się do opracowania projektu własnych badań, a jednocześnie umożliwia pokazanie pewnych prawidłowości o charakterze ogólnoekonomicznym. W swoim opracowaniu E. Lefebvre oraz L. Lefebvre stosują dosyć prostą, ale z punktu widzenia rezultatów skuteczną metodologię. Zbadali oni związek między zmianą wartości eksportu a zmianą wielkości zatrudnienia w przedsiębiorstwach. Tabela 1 przedstawia, jak wygląda relacja między tymi dwiema zmiennymi. Związki te mają charakter korelacyjny. W badaniu 2 E. Lefebvre, L.A. Lefebvre, SMEs, Exports and Job Creation: A Firm-Level Analysis, Occasional Paper Number 26, Industry Canada Research Publication Program, December, Ottawa 2000. Rafał Morawczyński 46 użyto bazy danych firm produkcyjnych jednego z regionów kanadyjskiej prowincji Quebec. Zawierała ona dane na temat firm produkcyjnych, takie jak: wielkość produkcji, wielkość eksportu, stan zatrudnienia. Badanie było przeprowadzone najpierw w 1994 r., a następnie powtórzono je w 1997 r. Między tymi okresami zbadano zmianę badanych wielkości. Tabela 1. Związek między wzrostem eksportu a wzrostem zatrudnienia Wyszczególnienie ∆ miejsc pracy Spadek Δ eksportu spadek bez zmian wzrost razem 181 (6,1%) 313 (10,5%) 286 (9,6%) 780 (26,1%) Bez zmian 61 (2,0%) 457 (15,3%) 212 (7,1%) 730 (24,4%) Wzrost 159 (5,3%) 493 (16,5%) 825 (27,6%) 1477 (49,4%) Razem 401 (13,4%) 1263 (42,3%) 1323 (44,3%) 2687 (100%) Źródło: E. Lefebvre, L.A. Lefebvre, op cit., s. 26. Na podstawie powyższej tabeli da się wysunąć co najmniej dwa interesujące wnioski. Po pierwsze, aż 62% przedsiębiorstw zwiększających eksport równocześnie zwiększyło zatrudnienie, a tylko 21% zmniejszyło liczbę miejsc pracy. Zdaje się to potwierdzać hipotezę o wpływie wzrostu eksportu na kreowanie nowych miejsc pracy w sektorze MSP. W celu weryfikacji tej hipotezy użyto testu różnic między strukturami i na bardzo wysokim poziomie ufności (p < 0,0000) przyjęto hipotezę o wzroście zatrudnienia wraz ze wzrostem eksportu3. Z drugiej strony w ponad 45% firm, których eksport spadł, spadło również zatrudnienie. Ale równocześnie w tej grupie przedsiębiorstw ponad 39% zwiększyło liczbę zatrudnionych, jak się przypuszcza w wyniku wzrostu sprzedaży na rynku krajowym albo w wyniku zmiany formy eksportu z bezpośredniego na pośredni. W tym przypadku potwierdzony został związek między spadkiem sprzedaży zagranicznej a spadkiem zatrudnienia. Poziom istotności jest tu jednak bardzo niski (p = 0,1219) przy zastosowaniu wspomnianego wyżej testu statystycznego. Autorzy tej metody zastosowali również analizę korelacji. Tabela 2 przedstawia współczynniki korelacji między zmianą wartości eksportu a zmianą wielkości zatrudnienia w rozbiciu na kilka typów badanych przedsiębiorstw. 3 We Francji przeprowadzono badanie, które ustaliło, jaki wzrost eksportu jest konieczny do wygenerowania nowego miejsca pracy. Badanie przeprowadzono w połowie lat 90. Ustalono, że dla wygenerowania nowego miejsca pracy potrzebny jest wzrost eksportu wynoszący 210 tys. franków francuskich, czyli według ówczesnego kursu ok. 40 000 tys. USD. Oszacowanie to znajduje się w opracowaniu M. Lavigneʼa, Assistance to the Internationalization of French Small and Medium-Sized Enterprises, http://nb.vse.cz, grudzień 2002. Eksport małych i średnich przedsiębiorstw a zatrudnienie 47 Tabela 2. Korelacja między eksportem a tworzeniem nowych miejsc pracy w podziale według wielkości firm i branży Wyszczególnienie Współczynnik korelacji n 0,32 (p = 0,000) 3032 Małe firmy 0,33 (p = 0,000) 2607 Średnie firmy 0,25 (p = 0,000) 425 Branże w dużym stopniu oparte na wiedzy 0,26 (p = 0,001) 376 Branże w średnim stopniu oparte na wiedzy 0,34 (p = 0,000) 1724 Branże w niskim stopniu oparte na wiedzy 0,46 (p = 0,000) 736 Wszystkie firmy Wielkość firmy Branża Źródło: E. Lefebvre, L.A. Lefebvre, op. cit., s. 27. Ważne jest nie tylko ogólne saldo tworzenia nowych miejsc pracy, ale również to, jakie to są miejsca. Na rynku pracy pojawiają się bowiem przeciążenia związane z istnieniem bezrobocia strukturalnego. Konkurencja międzynarodowa sprawia, że produkcja wymagająca dużego nakładu pracy jest bardzo trudna do utrzymania w krajach wysoko rozwiniętych. Cena za pracę, jaka istnieje w krajach słabo rozwiniętych, jest bowiem nieporównywalnie niższa. Dlatego ważna jest również analiza, w jaki sposób eksport stymuluje powstawanie nowych miejsc pracy w podziale na poszczególne rodzaje zatrudnienia. Na podstawie tabeli 3 można określić siłę związku między zmianą wartości eksportu a zmianą zatrudnienia w podziale na różne jego typy. Tabela 3. Siła związku między eksportem a kategoriami zatrudnienia w podziale według wielkości przedsiębiorstwa i branży Wyszczególnienie Współczynnik korelacji pracownicy administracyjni pracownicy produkcyjni inżynierowie technicy 0,28 (p = 0,000) 0,34 (p = 0,000) 0,00 (p = 0,466) 0,02 (p = 0,275) Małe firmy 0,28 (p = 0,000) 0,34 (p = 0,000) 0,01 (p = 0,448) 0,02 (p = 0,363) Średnie firmy 0,08 (p = 0,149) 0,15 (p = 0,018) 0,04 (p = 0,319) 0,12 (p = 0,066) Wszystkie firmy Wielkość firmy Rafał Morawczyński 48 cd. tabeli 3 Wyszczególnienie Współczynnik korelacji pracownicy administracyjni pracownicy produkcyjni inżynierowie technicy Branże w dużym stopniu oparte na wiedzy 0,06 (p = 0,256) 0,08 (p = 0,180) 0,16 (p = 0,071) 0,12 (p = 0,121) Branże w średnim stopniu oparte na wiedzy 0,32 (p = 0,000) 0,33 (p = 0,000) 0,03 (p = 0,120) 0,01 (p = 0,420) Branże w niskim stopniu oparte na wiedzy 0,47 (p = 0,000) 0,43 (p = 0,000) 0,00 (p = 0,480) 0,01 (p = 0,446) Branże Źródło: E. Lefebvre, L.A. Lefebvre, op. cit., s. 28. Jak widać, zmiana rozmiaru eksportu ma największy wpływ na zmianę wielkości zatrudnienia pracowników produkcyjnych i niewiele mniejszy na zatrudnienie w administracyjnych strukturach przedsiębiorstw. Bardzo słabe jest natomiast oddziaływanie na generowanie nowych miejsc pracy w technicznych strukturach przedsiębiorstw – to znaczy dla inżynierów i techników. Warto zwrócić uwagę, że siła związku między zmianą miejsc pracy a zmianą wielkości eksportu jest o wiele większa w wypadku firm małych w stosunku do średnich. Jest to bardzo cenna obserwacja. Przyczyna takiego stanu rzeczy tkwi prawdopodobnie w tym, że mniejsze przedsiębiorstwa posiadają mniejsze rezerwy produkcyjne i w razie pojawiania się nowych zamówień muszą te zasoby dokupywać, bądź to zwiększając park maszynowy, bądź zatrudniając nowych pracowników. Firmy średnie natomiast operują większymi zasobami i są w stanie bardziej elastycznie reagować na bieżące zmiany popytu, np. przez restrukturyzację czy przesuwanie pracowników na inne miejsca pracy. Dodatkowo należy zauważyć, że firmy mniejsze to na ogół te, które znajdują się we wcześniejszej fazie cyklu życia. Dlatego też wzrost zatrudnienia jest immanentną cechą dynamicznego rozwoju we wczesnych fazach ich życia4. 4 Związek między wzrostem zatrudnienia a orientacją proeksportową przedsiębiorstw kanadyjskich wykazał także T. Mallett w artykule pt. The Influences of Technology and Export Orientation on The Growth of Small and Medium-Sized Enterprises in Canada. W badaniach przeprowadzonych w latach 1995–1996 dowiódł, że im więcej rynków firma obsługuje (lokalne, inne prowincje, USA, inne kraje), tym większą dynamikę wzrostu wykazuje. Równocześnie przedsiębiorstwa, które koncentrowały swoją działalność na rynkach lokalnych, były bardziej skłonne do redukcji zatrudnienia. Co więcej, okazało się również, że orientacja proeksportowa gwarantowała lepsze perspektywy wzrostu firm niż nastawienie na rozwój technologiczny. Eksport małych i średnich przedsiębiorstw a zatrudnienie 49 Ciekawe wnioski wynikają również z obserwacji zmiany struktury zatrudnienia w podziale na branże według zapotrzebowania na wiedzę. Okazuje się, że branże w dużym stopniu oparte na wiedzy są relatywnie bardziej skłonne zatrudniać pracowników wysoko wykwalifikowanych (inżynierowie i technicy) niż pracowników niewykwalifikowanych i administracyjnych. Z kolei sytuacja odwrotna występuje w branżach mniej wiedzochłonnych. W przedsiębiorstwach potrzebujących w produkcji mniejszego udziału kapitału intelektualnego wzrost eksportu wpływa na przyrost miejsc pracy dla pracowników niewykwalifikowanych. 4. Teoria Heckschera-Ohlina-Samuelsona jako sposób wyjaÊniania zmian na polskim rynku pracy W tym miejscu należy sformułować wniosek ogólny odnoszący się nie tylko do krajów najbardziej rozwiniętych, ale i do Polski, która dąży, by rozwojowi tych krajów dorównać. Wniosek ten wynika z teorii handlu zagranicznego, a w szczególności z koncepcji Heckschera-Ohlina. Heckscher i Ohlin zajmowali się wpływem całkowitej ilości zasobów czynników produkcji dostępnych w kraju na formę specjalizacji. Podobnie jak we wcześniejszych opracowaniach D. Ricardo, punktem wyjścia w tym modelu są następujące założenia: istnienie dwóch krajów, pomijanie kosztów transportu i barier w przepływie towarów, występowanie takich samych technologii produkcji w obydwu krajach, jak również jednakowych gustów konsumentów, oraz obecność doskonałej konkurencji. Nowym założeniem jest jednak wzięcie pod uwagę drugiego obok pracy czynnika produkcji: kapitału. Obydwa czynniki są niezbędne do wyprodukowania każdego towaru. Zakłada się też, że oba kraje są w różny sposób wyposażone w oba czynniki. Jeżeli relacja ilości kapitału (K1) do ilości pracy (P1) w kraju pierwszym jest większa od relacji ilości kapitału (K2) do ilości pracy (P2) w kraju drugim, to kraj pierwszy uznaje się za zasobny w kapitał i ubogi w pracę, natomiast kraj drugi – zasobny w pracę, a ubogi w kapitał. Warto zwrócić uwagę na to, że pojęcie zasobności ma charakter względny z uwagi na odnoszenie go do relacji między czynnikami produkcji. Dodatkowo obydwa czynniki w różny sposób przyczyniają się do produkcji każdego z towarów. Proponuje się tu dla analizy przyjąć, że dobro „A” jest „pracochłonne”, gdy wymaga ono stosunkowo więcej pracy niż dobro „B”. Wtedy oczywiście dobro „B” należy uznać za „kapitałochłonne”5. Zwykło się przyjmować, że pierwszą częścią teorii Heckschera-Ohlina jest tzw. teoremat Heckschera-Ohlina (lub teoremat H-O). Mówi on, że kraj będzie eksportował te towary, do wytworzenia których zużywa się relatywnie dużo czynnika produkcji w danym kraju względnie obfitego, 5 A. Budnikowski, Międzynarodowe stosunki gospodarcze, PWE, Warszawa 2001, s. 82–87. Rafał Morawczyński 50 a importował towary wymagające relatywnie dużo czynnika w tym kraju rzadkiego. O ile więc u Ricarda podstawą wymiany były różnice w udziale jednego zasobu (pracy) w kosztach produkowanych dóbr, to u Heckschera i Ohlina podstawą tą będzie różne wyposażenie w dwa czynniki produkcji (praca i kapitał). Wtedy też kraj bogaty w pracę będzie eksportował towary wymagające relatywnie więcej jej wkładu, a importował dobra o dużym udziale kapitału6. Drugi człon wywodzony z analizy Heckschera-Ohlina znany jest pod nazwą teorematu wyrównywania się cen czynników produkcji bądź też teoremu Heckschera-Ohlina-Samuelsona (teorem H-O-S)7. Teorem H-O-S przewiduje, że w warunkach wolnego handlu międzynarodowego wymiana prowadzi do wyrównywania się cen czynników produkcji między krajami. Dzieje się tak dlatego, że wraz ze specjalizacją w produkcji danego dobra następuje wzrost popytu na ten czynnik produkcji, którego to dobro wymaga w większej obfitości, co z kolei powoduje wzrost jego ceny. Równocześnie jednak specjalizacja powoduje, że spada produkcja drugiego dobra, co pociąga spadek popytu na czynnik produkcji dominujący w jego wytwarzaniu (który jest równocześnie rzadszy), a w konsekwencji jego cena również spada. W drugim kraju zachodzi symetryczna sytuacja8. Tak więc, mimo braku mobilności czynników produkcji (patrz założenia wstępne) dochodzi do wyrównywania ich cen między krajami. Substytutem takiej mobilności jest ruch towarów. Czynniki produkcji krążą między krajami w postaci towarów zawierających różne proporcje pracy bądź kapitału. Eksport dóbr kapitałochłonnych powoduje w pośredni sposób eksport kapitału zawartego w towarze, a import dóbr pracochłonnych prowadzi do importu pracy w nich zawartej. Kraj obficiej wyposażony w pracę jest jej eksporterem netto, a importerem netto kapitału. Zatem import kapitału zawartego w towarach powoduje, że przestaje on być czynnikiem rzadkim w kraju o obfitości pracy. Zaoszczędzony w ten sposób kapitał krajowy może być przesunięty w celu efektywniejszego wykorzystania przy produkcji dóbr pracochłonnych. To sprzyjać będzie dalszej specjalizacji. Równocześnie jednak, skoro importowany jest czynnik rzadki, jego obfitość zwiększa się, a co za tym idzie – spada jego cena. Paralelny proces zachodzi w drugim z krajów. Mamy więc do czynienia w kraju pierwszym ze wzrostem ceny czynnika obfitego i spadkiem ceny czynnika rzadkiego. W kraju drugim zachodzi analogiczna sytuacja, jednak czynnikiem rzadkim jest ten, który w kraju pierwszym jest obfity. Dlatego ceny pracy i kapitału między obydwoma krajami wyrównują się9. 6 D. Salvatore, International Economics, Macmillan Publ. Co., New York 1990, s. 112. Warto tu podkreślić dużą rolę Samuelsona, który znacząco przyczynił się do dowiedzenia tej części teorii. 8 A. Budnikowski, op. cit., s. 87–90. 9 A. Zielińska-Głębocka, Wprowadzenie do ekonomii międzynarodowej: teoria handlu i polityki handlowej, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 1997, s. 76–79. 7 Eksport małych i średnich przedsiębiorstw a zatrudnienie 51 Wnioski z modelu H-O są istotne dla Polski. Teoremat H-O pozwala stwierdzić, że ze względu na stosunkowo niską cenę pracy w Polsce w porównaniu z naszymi największymi partnerami handlowymi pozycja konkurencyjna tego kraju jest obecnie oparta w dużej mierze na wykorzystaniu tego czynnika produkcji w wytwarzaniu dóbr eksportowanych. Na istnienie takiego stanu rzeczy wskazują też statystyki handlowe. Jeszcze obecnie Polska, by użyć terminologii Ricarda, posiada stosunkowo dużą przewagę komparatywną w handlu z UE, polegającą na znacznym wykorzystaniu czynnika produkcji w postaci pracy. Z kolei UE ma dużą przewagę komparatywną opartą na wykorzystaniu czynnika produkcji w postaci kapitału ludzkiego i zaawansowanych technologii. Zwięźle tę sytuację podsumowują Socha i Sztanderska: „W kategoriach rynku pracy można zatem stwierdzić, że polska gospodarka sprzedaje pracę, a kupuje kapitał ludzki. Konsekwencją tego może być większa konkurencja na rynkach pracy wysoko kwalifikowanej siły roboczej zatrudnionej w sektorach o głębokiej penetracji importowej”10. Problemem jest jednak to, że cena pracy w Polsce od początku lat 90. systematycznie rośnie i rosnąć będzie dalej, tym bardziej że sprzyjać temu będzie zjawisko konwergencji między Polską a pozostałymi krajami UE. Jednym z powodów pojawienia się takiego zjawiska będą skutki przewidziane w teoremie H-O-S. Dodatkowo bardziej konkurencyjne ze względu na cenę pracy staną się kraje, które w najbliższym czasie do Wspólnoty nie wejdą, a znajdują się w jej geograficznej bliskości. Chodzi tu głównie o Ukrainę, Rosję, Białoruś, a na południu Europy o republiki byłej wielkiej Jugosławii, z których jedynie Słowenia należy do UE. Potwierdzeniem takich przypuszczeń jest obserwacja przesunięć geograficznych w podwykonawstwie w przemyśle odzieżowym. Do niedawna Polskie przedsiębiorstwa, głównie małe i średnie, były bardzo znaczącym eksporterem tego typu produkcji w Europie. Korzystały one z rezerw taniej siły roboczej o stosunkowo wysokich kwalifikacjach, które odziedziczone zostały jako skutek drastycznej restrukturyzacji przemysłu odzieżowego w początku lat 90. Z czasem jednak, ze względu na wzrost kosztów pracy, firmy polskie opierające swoją pozycję konkurencyjną na wykorzystaniu taniej siły roboczej, zaczęły ustępować przedsiębiorstwom znajdującym się za na wschód od Polski – głównie ukraińskim. P. Havlik w swojej pracy dowodzi, że kraje Europy Środkowo-Wschodniej, w tym Polska, ewoluują pod względem struktury swojej wymiany z Unią Europejską przechodząc od przewag komparatywnych opartych na pracy w kierunku wykorzystania bardziej wyrafinowanych czynników produkcji. Dla celów analizy użył on wskaźnika RCA (relative comparative advantage), który służy porównaniu względnego udziału eksportu i importu w poszczególnych branżach w sto10 M. Socha, U. Sztanderska, Strukturalne podstawy bezrobocia w Polsce, PWN, Warszawa 2002, s. 177. 52 Rafał Morawczyński sunku do proporcji całości eksportu i importu w danym kraju. Wskaźnik ten ma następującą postać: RCA = (E/I)/(Ec/Ic) · 100, gdzie: E i I – odpowiednio eksport i import danej branży, Ec i Ic – eksport i import ogółem w danym kraju. W czasach gdy Polska zaczynała transformację ustrojową, struktura przewag komparatywnych w wymianie między Polską a krajami UE była podobna do struktury typowej dla krajów słabo rozwiniętych. Tak więc przewaga komparatywna istniała po stronie Polski szczególnie dla przemysłów o dużej pracochłonności oraz energochłonności. Przewagę komparatywną miała Unia po stronie branż o dużym zapotrzebowaniu na kapitał, na badania i rozwój oraz na wysokie kwalifikacje. Z biegiem czasu struktura ta zaczęła ulegać zmianie. Deficyt w obrocie towarami kapitało- i wiedzochłonnymi znacząco spadł. Tylko Węgrom udało się w tego typu wymianie osiągnąć w końcu dodatnie saldo. Równocześnie spadła jednak relatywnie wysoka przewaga komparatywna produkcji opartej na dużym zużyciu energii i w nieco mniejszym stopniu – pracy. W analizie rozwoju eksportu z Polski do UE w kontekście udziału czynników produkcji widać na przestrzeni lat wyraźną ewolucję. Przykładowo w okresie 1995–1999 udział eksportu o wysokim udziale czynnika produkcji w postaci technologii wzrósł z niecałych 10% do prawie 15%. Na prawie niezmienionym poziomie 10% pozostał udział eksportu wymagającego rozbudowanych działań marketingowych. W tym samym okresie znaczenie eksportu kapitałochłonnego spadło z ponad 13% do niecałych 9%. Jednak wciąż największy jest udział sprzedaży towarów produkowanych w oparciu o pracę. Wskaźnik ten, choć wykazuje tendencje spadkowe, to jednak wciąż kształtuje się na poziomie prawie 40%. Jako że szczególnie interesuje nas zagadnienie tworzenia nowych miejsc pracy, warto przyjrzeć się wskaźnikom mówiącym o udziale w produkcji różnego rodzaju pracy. Eksport dóbr wymagających w produkcji wysokiego udziału wysoko kwalifikowanych pracowników wynosił w badanym okresie nieco ponad 5% i wykazywał tendencje rosnące. Dla eksportu towarów produkowanych przez pracowników o średnich kwalifikacjach i głównie pracy umysłowej wskaźnik ten przekroczył 20% z tendencjami wzrostowymi. Podobny wskaźnik, tym razem jednak dla pracowników fizycznych, wynosił ponad 30%, również z tendencjami wzrostowymi. Dosyć szybko natomiast spadał udział eksportu tworzonego z wykorzystaniem nisko kwalifikowanej siły roboczej, mimo że nadal wykazuje on przewagę nad pozostałymi typami sprzedaży i wynosi ponad 40%. Na marginesie trzeba zauważyć, że choć w wypadku eksportu z Polski do UE widać wyraźną ewolucję w kierunku struktury krajów wysoko rozwiniętych, to jednak inne kraje startujące na początku lat 90. z mniej więcej tej samej pozycji osiągnęły pod tym względem większe postępy, w kolejności odzwierciedlającej Eksport małych i średnich przedsiębiorstw a zatrudnienie 53 skalę postępu. Chodzi więc o Węgry, Czechy i w mniejszym stopniu Słowenię i Estonię11. Wydaje się więc, że przedsiębiorstwa polskie, w tym szczególnie te rozwijające się najbardziej dynamicznie – a więc w dużej liczbie przynależne do sektora MSP, powinny kreować swoją pozycję konkurencyjną opierając się na wykorzystaniu nie siły roboczej, ale wiedzy, bowiem gospodarka polska w coraz większym stopniu nabiera cech gospodarki otwartej, a proces ten zdynamizuje się po przystąpieniu Polski do UE. Jak pokazały to badania kanadyjskie, tego typu produkcja, w tym też ta, która jest przeznaczana na eksport, sprzyja generowaniu nowych miejsc pracy, szczególnie tych, których obsłużenie wymaga wysokich kwalifikacji. Eksport towarów wysoko przetworzonych, których wytworzenie wymaga użycia siły roboczej o bardzo wysokich kwalifikacjach, pełnić może w tym wypadku rolę katalizatora zmian, zgodnie z przedstawionym wcześniej działaniem mnożnika eksportowego. Z jednej strony bowiem taki eksport zapewnia unowocześnienie struktury produkcji i pozwala na zatrudnienie wysoko kwalifikowanych pracowników, których w Polsce występuje względna obfitość, a z drugiej, również umożliwia generowanie większego popytu wewnętrznego, który może być zaspokajany przez wykorzystanie zasobów pracy mniej wykwalifikowanej. W każdym razie, w związku z nieodwracalnymi zmianami w strukturze gospodarki polskiej, wymuszanymi procesami integracyjnymi i globalizacją – potrzeba tworzenia nowych miejsc pracy nie w tradycyjnych przemysłach, ale w usługach i produkcji wysoko przetworzonej wydaje się koniecznością. 5. Eksport a spadek zatrudnienia Wspomniano wcześniej, że rola handlu zagranicznego w tworzeniu nowych miejsc pracy jest dwojaka. Z jednej strony bowiem, jak wskazują teorie makroekonomiczne, eksport towarów może być traktowany jako czynnik powiększający zatrudnienie w kraju, a zmniejszający je za granicą. Z drugiej jednak, import towarów i usług sprzyja zaspokajaniu pobytu krajowego przez towary i usługi zagraniczne, przez co może powodować tzw. import bezrobocia, bowiem to zagraniczna siła robocza jest wykorzystywana do produkcji asortymentu zaspokajającego potrzeby krajowe. W najprostszym więc ujęciu o ubytku bądź wzroście miejsc pracy w kraju będzie decydować saldo wymiany międzynarodowej. Jak wykazano wcześniej, to najprostsze ujęcie może podlegać komplikacji ze względu na zjawisko zmian w międzynarodowym podziale pracy przejawiającym się np. w rozkładzie przewag komparatywnych. Jednym z pozornie paradoksalnych 11 P. Havlik, Productivity Catching-Up and Export Specialization in CEE Manufacturing Industry, The Vienna Institute for International Economic Studies, Vien 2001. Rafał Morawczyński 54 wniosków wynikających ze wzrostu roli eksportu w działalności MSP jest fakt, że uczestnictwo na rynkach zagranicznych może przyczyniać się do spadku zatrudnienia w firmach eksportujących. Może być tak dlatego, że firma sprzedająca za granicę poddana jest presji konkurencyjnej ze strony rywali na obcych rynkach. Jak się okazuje, typowym zachowaniem polskich, szczególnie małych i średnich firm zmierzającym do podniesienia konkurencyjności jest w tym wypadku redukcja zatrudnienia. Jednak w ogólnym rozrachunku podaż generowana przez te przedsiębiorstwa byłaby z trudem zaspokojona przez popyt na rynku krajowym. Szczególnie trudne jest to w odniesieniu do gospodarki charakteryzującej się słabym wzrostem, a za taką na przełomie tysiącleci należy uznać ekonomię polską. Niektóre źródła wskazują, że o ile podnoszenie konkurencyjności i produktywności przez redukcję zatrudnienia w przedsiębiorstwach eksportujących faktycznie może zmniejszać liczbę miejsc pracy, o tyle wzrost produktywności sam w sobie sprzyja rozwojowi gospodarczemu, a przez to umożliwia tworzenie miejsc pracy w innych sektorach, np. dzięki zwiększaniu popytu krajowego pochodzącego ze zwiększonych i redystrybuowanych wpływów ze sprzedaży zagranicznej12. Taka sytuacja jest typowa dla gospodarki znajdującej się w fazie restrukturyzacji przyspieszonej w wyniku oddziaływania czynników zewnętrznych i przejawiającej się w zmianach przewag komparatywnych. 6. Zakoƒczenie Eksport małych i średnich przedsiębiorstw w latach 90. odgrywał coraz większą rolę w ich działalności. Wyraźnie wzrosła w tym okresie jego wartość. Jednoznaczne ustalenie jego wpływu na powstawanie nowych miejsc pracy jest jednak dosyć trudne. W gospodarkach dojrzałych o utrwalonej gospodarce rynkowej wzrost zatrudnienia można korelować ze wzrostem sprzedaży zagranicznej i dodatnią korelację przypisywać właśnie wzrostowi eksportu. Polska taką gospodarką na razie się nie charakteryzuje. Z jednej strony bowiem zachodzący równolegle w gospodarce proces transformacji powoduje, że wraz z opanowywaniem rynków nowe firmy przejmują nie tylko udział w tychże rynkach, ale też zwiększają zatrudnienie. W miejsce starych, często przestarzałych molochów powstają przedsiębiorstwa mniejsze, które do ekspansji potrzebują również nowych rąk do pracy. Na te procesy zachodzące wewnątrz kraju nakładają się przemiany w gospodarce światowej. Polska, której gospodarka przybiera coraz bardziej charakter gospodarki otwartej, jest uczestnikiem tych zmian. Najistotniejszym ich przejawem jest zmiana roli, jaka jej przypada w międzynarodowym podziale pracy. Tracenie przewag komparatywnych wynikających z konkurencyjności produkcji opartej na 12 Poland. Labor Market Study – The Challenge of Job Creation, World Bank, 2001. Eksport małych i średnich przedsiębiorstw a zatrudnienie 55 pracy nie sprzyja tworzeniu nowych miejsc pracy w kraju, w którym rynek pracy charakteryzuje się dosyć dużym udziałem pracowników nisko kwalifikowanych, a ci, którzy kwalifikacje posiadają, nie mogą ich wykorzystać z powodu trudności kapitałowych i niskiego stopnia innowacyjności przedsiębiorstw. Struktura gospodarki Polski powoduje, że gospodarka ta poddawana jest podwójnej presji. Z jednej strony wzrost kosztów pracy powoduje przesuwanie przewag komparatywnych do krajów o niższym poziomie rozwoju i tańszej sile roboczej. Z drugiej zaś, ewolucja w kierunku gospodarki opartej na wiedzy przebiega zbyt wolno, by możliwe było skuteczne konkurowanie z krajami wysoko rozwiniętymi, których produkcja i eksport są obecnie wysoce nasycone nowoczesną technologią. Dlatego też polscy eksporterzy rozpaczliwie radzą sobie w sytuacji znalezienia się między młotem niekorzystnych procesów zachodzących w gospodarce krajowej (podrożenie pracy, wzrastające obciążania podatkowe, postępująca w długim okresie aprecjacja złotego) a kowadłem zmniejszonego w ostatnich latach popytu na rynkach zagranicznych. Pamiętać jednak należy, że po wejściu Polski do Unii Europejskiej rola eksportu, także w małych i średnich przedsiębiorstwach, powinna rosnąć. Wraz z nią powinno rosnąć ich znaczenie w generowaniu nowych miejsc pracy. Tym, co należy jeszcze zbadać, jest postrzegany przez polskie małe i średnie przedsiębiorstwa wpływ ich sprzedaży zagranicznej na poziom zatrudnienia. Literatura światowa opowiada się bowiem pozytywnie za związkiem między wzrostem eksportu a tworzeniem nowych miejsc pracy, podczas gdy w Polsce ze względu na wpływ procesów transformacyjnych zjawisko to wymaga dalszego badania. Literatura Bożyk P., Misala J., Puławski M., Międzynarodowe stosunki ekonomiczne, PWE, Warszawa 2002. Budnikowski A., Międzynarodowe stosunki gospodarcze, PWE, Warszawa 2001. Dominic S., International Economics, Macmillan Publ. Co., New York 1990. Gibb A.A., Key Factors in the Design of Policy Support for the Small and Medium Enterprise (SME) Development Process. An overview, International Small Business Series 12, University of Gottigen, [b.r.w.]. Globalisation and Small and Medium Enterprises, OECD, 1997. Kierzkowski H., Phelps E., Zoega G., Mechanism of Economic Collapse and Growth in Eastern Europe, PPRG Discussion Papers nr 30, Uniwersytet Warszawski, Warszawa 1994. Lavigne M., Assistence to the Internationalisation of French Small and Medium-Sized Enterprises, http://nb.vse.cz, grudzień 2002. Lefebvre E., Lefebvre L.A., SMEs, Exports and Job Creation: A Firm-Level Analysis, Occasional Paper Number 26, Industry Canada Research Publication Program, December 2000. 56 Rafał Morawczyński Mallett T., The Influences of Technology and Export Orientation on The Growth of Small and Medium-Sized Enterprises in Canada, referat zaprezentowany na 42. konferencji „World Conference of the International Council for Small Business”, San Francisco, http://www.sbaer.uca.edu, grudzień 2002. Newell A., Socha M., Wage Distribution in Poland: The Roles of Privatization and International Trade, 1992–1996, „Economics of Transition” 1998, nr 6. Poland. Labor Market Study – The Challenge of Job Creation, World Bank, 2001. Raporty PARP z lat 1995–2001, PARP, Warszawa 1995–2001. Socha M., Sztanderska U., Strukturalne podstawy bezrobocia w Polsce, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 1997. Zielińska-Głębocka A., Wprowadzenie do ekonomii międzynarodowej: teoria handlu i polityki handlowej, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 1997. SME Exports and Employment This article is devoted to the link between foreign trade and labour market performance from a micro- and macroeconomic perspective. The author pays particular attention to the relationship between exports and employment in the small and medium-sized enterprise sector in Poland. As the author demonstrates, exports can be an important factor in the process of job creation in this sector. On the other hand, foreign trade can have negative impact on the labour market, first by crowding out domestic production as a result of massive imports. Secondly, foreign trade could result from the need to decrease employment in order to improve competitiveness on very demanding foreign markets.
