tekst

Pruskie kasaty klasztorne na Œl¹sku
na tle procesów sekularyzacyjnych
w Polsce i Europie
The Prussian dissolution of monasteries in Silesia
against a background of secularization processes
in Poland and Europe
Konferencjê patronatem honorowym objêli
The Honorary Patronage over the conference took
MARIAN GO£ÊBIEWSKI
ARCYBISKUP WROC£AWSKI
ARCHBISHOP OF WROC£AW
MAREK £APIÑSKI
MARSZA£EK WOJEWÓDZTWA
DOLNOŒL¥SKIEGO
MARSHAL OF LOWER SILESIAN
VOIVODESHIP
RAFA£ DUTKIEWICZ
PREZYDENT WROC£AWIA
MAYOR OF WROC£AW
MAREK BOJARSKI
REKTOR UNIWERSYTETU
WROC£AWSKIEGO
RECTOR OF WROC£AW UNIVERSITY
WALDEMAR IREK
REKTOR PAPIESKIEGO WYDZIA£U
TEOLOGICZNEGO WE WROC£AWIU
RECTOR OF PONTIFICAL FACULTY
OF TEOLOGY IN WROC£AW
Miêdzynarodowa konferencja naukowa
Pruskie kasaty klasztorne na Œl¹sku
na tle procesów sekularyzacyjnych
w Polsce i Europie
Wroc³aw, 18–21 listopada 2010
KSIÊGA STRESZCZEÑ
International scientific conference
The Prussian dissolution of monasteries in Silesia
against a background of secularization processes
in Poland and Europe
Wroc³aw, 18–21 November 2010
BOOK OF SUMMARIES
Wroc³aw 2010
Redakcja naukowa • Scientific editors
Marek Derwich, Marek L. Wójcik
Przek³ad • Translation
Adriana Kurowska-Mitas (wstêp i streszczenia • introduction and summaries)
Marek L. Wójcik (pozosta³e • other texts)
Redakcja i korekta • Technical editor and proofreader
Maria Derwich
Projekt ok³adki • Cover designer
Mateusz Matuszyk
Sk³ad • Typesetting
Marek J. Battek
Konferencjê i zwi¹zane z ni¹ publikacje sponsoruj¹
Conference and all publications related to the conference are sponsored by
Ministerstwo Nauki
i Szkolnictwa Wy¿szego
Ministry of Science
and Higher Education
Gmina Wroc³aw
Commune of Wroc³aw
Urz¹d Marsza³kowski
Województwa Dolnoœl¹skiego
Marshal Office of
Lower Silesian Voivodeship
Fundacja Polska MiedŸ
Polish Copper Foundation
Polskie Towarzystwo Historyczne
Polish Historical Society
Rektor Uniwersytetu Wroc³awskiego
Rector of Wroc³aw University
Dziekan Wydzia³u Nauk
Historycznych i Pedagogicznych
Uniwersytetu Wroc³awskiego
Dean of Historical and Pedagogic
Sciences Department
of Wroc³aw University
© Copyright 2010 by Wroc³awskie Towarzystwo Mi³oœników Historii
ISBN 83-87843-17-2
Wydawca • Published by
Wroc³awskie Towarzystwo Mi³oœników Historii,
oddzia³ Polskiego Towarzystwa Historycznego
ul. Szewska 49, PL 50-139 Wroc³aw
tel.: (+48) 71 375 2976, faks: (+48) 71 343 6542
www.wtmh.nino.pl
e-mail: [email protected]
Druk • Printing
SILESIA, Wydawnictwo i us³ugi
Marek J. Battek
ul. Czarnoleska 9, Wroc³aw
Spis treœci
Wstêp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
7
Streszczenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
9
Spis referatów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
191
Spis uczestników . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
203
Program konferencji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
217
Informacje praktyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
231
Table of Contents
Introduction . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
8
Summaries . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
9
List of Papers . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
191
List of Participants . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
203
Programme of conference . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
217
Practical information. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
237
Organizatorzy • Organizers
Instytut Historyczny
Uniwersytetu Wroc³awskiego
Wroc³awskie Towarzystwo
Mi³oœników Historii,
oddzia³ Polskiego
Towarzystwa Historycznego
Fundacja Lubi¹¿
Institute of History
at the University of Wroc³aw
Wroc³aw Society of
History Enthusiasts,
the branch of Polish
Historical Society
Lubi¹¿ Foundation
Oœrodek Kultury i Sztuki
we Wroc³awiu – Instytucja
Kultury Samorz¹du
Województwa Dolnoœl¹skiego
The Culture and Art Centre
in Wroc³aw – The Institution of
Culture of the Regional Government
of Lower Silesian Voivodeship
Komitet Organizacyjny
Organization Committee
MAREK DERWICH
przewodnicz¹cy • chairman
MAREK L. WÓJCIK
sekretarz • secretary
KATARZYNA BOCK
ANNA GALAR
STANIS£AW JUJECZKA
MATEUSZ MATUSZYK
PAWE£ SKRZYWANEK
BART£OMIEJ STAWIARSKI
PIOTR SZUKIEL
Wstêp
Fala kasat klasztornych z koñca XVIII i pierwszej po³owy XIX w. objê³a niemal ca³¹ Europê katolick¹. Wywar³a ogromny wp³yw nie tylko na
dotkniête ni¹ klasztory i zakony, ale tak¿e na dzieje Koœcio³a i wiele dziedzin ¿ycia, nie tylko zakonnego. Jej nastêpstwa zmieni³y obraz religijny,
kulturowy, spo³eczny i gospodarczy Europy.
Konferencja zosta³a zorganizowana z okazji 200-lecia edyktu króla pruskiego Fryderyka Wilhelma III, kasuj¹cego niemal wszystkie klasztory
znajduj¹ce siê na Œl¹sku pruskim. Jej celem jest ukazanie genezy, przebiegu i skutków zachodz¹cych wówczas tutaj dramatycznych procesów
na tle kasat klasztornych w nowo¿ytnej i wspó³czesnej Europie od XVI
do XX w. Obrady maj¹ charakter interdyscyplinarny. Bior¹ w nich udzia³
nie tylko historycy ró¿nych specjalnoœci i epok, ale tak¿e historycy sztuki i kultury, archiwiœci i bibliotekoznawcy.
Konferencja otwiera obchody Jubileuszu 200-lecia utworzenia w 1811 r.
Pañstwowego Uniwersytetu Wroc³awskiego.
*
Organizacja konferencji by³a mo¿liwa dziêki wsparciu finansowemu
Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wy¿szego, Gminy Wroc³aw, Urzêdu
Marsza³kowskiego Województwa Dolnoœl¹skiego, Fundacji Polska MiedŸ,
Polskiego Towarzystwa Historycznego, Rektora Uniwersytetu Wroc³awskiego, Dziekana Wydzia³u Nauk Historycznych i Pedagogicznych Uniwersytetu Wroc³awskiego.
Przy organizacji konferencji, oprócz cz³onków Komitetu Organizacyjnego, aktywnie pomagali cz³onkowie Sekcji Studenckiej Wroc³awskiego
Towarzystwa Mi³oœników Historii.
Wszystkim im z serca dziêkujemy!
Marek Derwich, Marek L. Wójcik
Introduction
A wave of monastery dissolutions of the end of the 18th and the first
half of the 19th c. overwhelmed nearly the whole Catholic Europe. It exerted a huge influence not only on the monasteries and orders it affected,
but also on the history of the Church and many areas of life, not only of
the monastic one. Its consequences changed the religious, cultural, social
and economic landscape of Europe.
The conference has been organized to commemorate the 200th anniversary of the Prussian king Frederick William III’s edict dissolving almost
all monasteries of the Prussian Silesia region. Its purpose is to present the
origins, the course and the outcomes of the then ongoing dramatic processes against the background of monastery dissolutions in modern and
contemporary Europe of the period between the 16th and the 20th c. Sessions are of interdisciplinary character. The participants are not only historians of various specialties and epochs, but also art and culture historians, archivists and library science specialists. The conference opens the
commemoration of 200th anniversary of the State University of Wroc³aw
establishment in the year 1811.
*
The organization of the conference has been possible thanks to the financial support of Ministry of Science and Higher Education, Commune
of Wroc³aw, Office of the Marshal of Lower Silesian Voivodeship, Polish
Copper Foundation, Polish Historical Society, Rector of Wroc³aw University, Dean of Historical and Pedagogic Sciences Department of the Wroc³aw University.
Apart from Organization Committee members, there have been members of Student Section of Wroc³aw Society of History Enthusiasts working on organizing the conference.
We thank all of them from the bottom of our hearts!
Marek Derwich, Marek L. Wójcik
STRESZCZENIA
SUMMARIES
10
Ewa ANDRYSIAK
Katedra Bibliotekoznawstwa i Informacji Naukowej Uniwersytetu £ódzkiego
Losy ksiêgozbioru kanoników regularnych laterañskich
w Kaliszu po likwidacji ich klasztoru w 1810 r.
A
Na wstêpie autorka przypomina dzieje klasztoru kanoników regularnych laterañskich w Kaliszu (fundowanego w 1358 r. przez króla Kazimierza Wielkiego
i istniej¹cego tu a¿ do kasaty dokonanej przez w³adze pruskie), a tak¿e sylwetki
najwybitniejszych zakonników zwi¹zanych z kultur¹ piœmienn¹ i bibliotek¹ klasztoru. Krótko przedstawia te¿ dzieje i zasób biblioteki klasztornej.
G³ówna czêœæ pracy poœwiêcona jest rekonstrukcji losu ksiêgozbioru po zlikwidowaniu klasztoru w 1810 r. Po rewizji przeprowadzonej w 1819 r. przez
S.B. Lindego wskazana przez niego najbardziej wartoœciowa czêœæ ksiêgozbioru
trafi³a do Biblioteki Publicznej w Warszawie. Nastêpnie, w 1834 r., zosta³a wywieziona do Cesarskiej Biblioteki Publicznej w Petersburgu. Czêœæ tego zbioru
powróci³a do kraju na mocy traktatu pokojowego podpisanego w Rydze w 1921 r.
Obecnie znajduje siê zbiorach Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie.
Z ksiêgozbioru pozostawionego w klasztorze tylko niewielka czêœæ trafi³a do
biblioteki Szko³y Wojewódzkiej Kaliskiej oraz do biblioteki kapitu³y kolegiackiej w Kaliszu, któr¹ w roku 1980 przewieziono do biblioteki seminaryjnej we
W³oc³awku.
11
Ewa ANDRYSIAK
Fates of the library of the Lateran Canons from Kalisz
after the dissolution of their monastery in 1810
In the first place the author recalls the history of Lateran Canons’ monastery
in Kalisz (founded in the year 1358 by the king Casimir the Great and existing
here until its dissolution carrried out by Prussian authorities), as well as the profiles of the most distinguished monks associated with the monastery written culture and library. The history and resources of the monastic library have been briefly
outlined.
The main body of the present paper has been devoted to reconstruction of the
fate of the book collection after the monastery dissolution in the year 1810. After
the inspection carried out in 1819 by S.B. Linde the most valuable part of the
collection that he named ended up in the Public Library in Warsaw. Next, in 1834,
it was transported to the Emperor’s Public Library in Petersburg. Part of this collection returned to the country on the strength of the peace treaty signed in Riga
in 1921. At present, it is located in the collections of the Warsaw University Library.
It was only a little part of the book collection left in the monastery that found
its way to the library of Kalisz Regional School and to the library of collegiate
chapter in Kalisz, which itself was transferred to the seminary library in W³oc³awek
in the year 1980.
A
12
Aleksander ANDRZEJEWSKI, Leszek KAJZER
Instytut Archeologii Uniwersytetu £ódzkiego
Od ksi¹¿êcego pa³acu do ³¹ki, czyli klasztory po kasacie
A
W tekœcie niniejszym omawiamy przemiany, jakie zasz³y w kilku zespo³ach klasztornych znajduj¹cych siê na terenie pañstwa pruskiego w wyniku wprowadzenia
dekretu kasacyjnego króla Fryderyka Wilhelma III z dnia 30 X 1810 r. Klasztory
te by³y po³o¿one na Œl¹sku (Rudy, Jemielnica), w Wielkopolsce (O³obok) i w Prusach (£¹ki Bratiañskie – obecnie Nowe Miasto Lubawskie). Nie jest to zestawienie przypadkowe. Z jednej strony s¹ to bowiem zespo³y klasztorne, które poddaliœmy badaniom archeologiczno-architektonicznym, z drugiej zaœ obiekty, których
obraz budowlany po likwidacji klasztorów uleg³ bardzo zró¿nicowanym, a zarazem bez ma³a modelowym zmianom.
W przypadku obu œl¹skich zespo³ów cysterskich likwidacja klasztorów,
a w jej efekcie zmiana u¿ytkowania obiektów nie wi¹za³a siê ze zniszczeniem zabudowañ. W Jemielnicy ograniczono siê do rozebrania pojedynczego elementu
(skrzyd³a wschodniego), co nie zmieni³o w sposób zasadniczy obrazu ca³ego kompleksu. W Rudach przekszta³cenie klasztoru w ksi¹¿êc¹ rezydencjê spowodowa³o
wiêksze przemiany budowlane, z których za najistotniejsze nale¿y uznaæ przekszta³cenia (i multiplikacjê) systemów komunikacyjnych, dodanie urz¹dzeñ sanitarnych
oraz zmianê wystroju poszczególnych pomieszczeñ, szczególnie w amfiladowych
traktach recepcyjnych. Inwestycje te mia³y przeobraziæ dawny klasztor w wygodny pa³ac. Pierwotn¹ bry³ê raczej wiêc wzbogacono i przekszta³cono, ni¿ zubo¿ono.
O³obok to przyk³ad zespo³u klasztornego, z którego zachowa³ siê praktycznie
tylko budynek koœcio³a. Równoczeœnie badania terenowe wykaza³y, ¿e mury klasztorne zosta³y ju¿ totalnie unicestwione, gdy¿ rozbiórka klasztoru mia³a cel przede
wszystkim ekonomiczny, obliczony na odzyskanie, a potem spieniê¿enie maksymalnej masy materia³ów budowlanych, w które uprzednio „zainwestowano” a¿
4 tys. talarów.
Jeszcze inaczej u³o¿y³y siê po kasacie losy zespo³u franciszkanów reformatów
w £¹kach Bratiañskich. Klasztor i koœció³ po po¿arze i planowej rozbiórce znik³y
bowiem ca³kowicie z powierzchni ziemi, a teren pierwotnie przez nie zajêty sta³
siê ³¹k¹. Równoczeœnie badania archeologiczno-architektoniczne wykaza³y, ¿e prace
rozbiórkowe mia³y charakter dzia³añ czysto porz¹dkowych, polegaj¹cych tylko na
rozebraniu murów znajduj¹cych siê ponad powierzchni¹ gruntu i zachowaniu w
stanie nienaruszonym partii fundamentowych. Celem ich by³o wiêc raczej usuniêcie pozosta³oœci zabudowañ, a potem uporz¹dkowanie terenu, ni¿ pozyskanie budulca w celach zarobkowych.
Zmiany budowlane czynione w klasztorach po kasacji mo¿na wiêc sprowadziæ
do dwóch modeli „zachowawczych” i dwóch z gruntu odmiennych sposobów rozbiórki, czyli „destrukcji” murów.
13
Aleksander ANDRZEJEWSKI, Leszek KAJZER
From a ducal palace to a meadow – monasteries after dissolutions
In the present text we discuss the transformations that occurred in several monastery complexes located in the area of the Prussian state as a result of putting into
effect the dissolution edict issued by the king Frederick William III on 30th October 1810. Those monasteries were located in Silesia (Rudy, Jemielnica), Great Poland (O³obok) and Prussia (£¹ki Bratiañskie – the present Nowe Miasto Lubawskie). It is by no means a random selection. For, on one hand, those are monastery
complexes which we have subjected to archaeological and architectural scrutiny,
while on the other hand, those are buildings whose construction sight underwent
very diverse and, at the same time, almost representative changes after the dissolution of monasteries.
In case of both Silesian Cistercian complexes the dissolution of monasteries,
and change in the purpose of the facilities as its consequence, did not imply the
destruction of the buildings. In Jemielnica it was only one single element that was
pulled down (the eastern wing), which did not radically affect the picture of the
whole complex. In Rudy, transforming the monastery into a ducal residence caused
more significant construction changes, of which the most substantial were the transformation (and multiplication) of the communication systems, adding sanitary facilities, as well as the change in the interior decor of particular rooms, especially
in the enfilade reception sections. Those investments were supposed to transform
the former monastery into a comfortable palace. The original mass was thus enriched and altered rather than impoverished.
O³obok provides an example of a monastery complex of which practically only
the church building was preserved. At the same time the field research has shown
that the monastery walls were utterly devastated, since the demolition of the monastery had mainly an economic purpose; it was intended to regain and subsequently sell as much of the building material as possible, in which as much as 4 thousand thalers had been “invested” before.
A still different fate befell the complex of Franciscan-Reformati monks in £¹ki
Bratiañskie after the dissolution. The monastery and the church were altogether wiped
off the surface of the earth after the fire and planned demolition, while the area originally occupied by them turned into an actual meadow. At the same time the archaeological and architectural research has shown that the demolition works were of purely
maintenance character, consisted mainly in demolishing the walls located above the
land level and preserving the foundations parts untouched. Their purpose was thus
to remove the remains of the former buildings and subsequently cleanse the area,
rather than gain the building material for earning profits from sales.
The construction alterations made in monasteries after the dissolution might thus
come down to two “conservative” models and two thoroughly different methods
of demolition, or “destruction” of walls.
A
14
Ondøej BASTL
Archiv hlavního mìsta Prahy
Losy zakonników ze skasowanych klasztorów czeskich
B
Wskutek reform Koœcio³a przeprowadzonych przez cesarza Józefa II zlikwidowano w monarchii habsburskiej wiele klasztorów ¿eñskich i mêskich. Cz³onkowie wspólnot ze zlikwidowanych placówek mieli kilka mo¿liwoœci prowadzenia dalszego ¿ycia. Zakonnice mog³y przenieœæ siê do innych klasztorów, najlepiej
nale¿¹cych do tych zgromadzeñ, których dzia³alnoœæ oœwiatow¹ lub charytatywn¹
wspiera³ cesarz. Mog³y równie¿ przejœæ na emeryturê i rozpocz¹æ ¿ycie œwieckie
(w gestii biskupa le¿a³o rozwi¹zanie œlubów zakonnych). Cz³onkowie zakonów
mêskich mogli natomiast porzuciæ ¿ycie zakonne i podj¹æ obowi¹zki duszpasterskie. Rozwi¹zanie to wspiera³ sam cesarz, który potrzebowa³ ksiê¿y do nowych
parafii i innych instytucji powsta³ych w wyniku reform Koœcio³a. Jednak nie wszyscy duchowni – np. ze wzglêdu na chorobê czy te¿ wiek – musieli korzystaæ z tego
rozwi¹zania.
15
Ondøej BASTL
Fates and activities of religious
from the suppressed Czech monasteries
As a result of Church reforms, carried out by emperor Joseph II, numerous
female and male monasteries became suppressed in the Habsburg Monarchy. The
clergy from the suppressed monasteries had many opportunities to continue their
monastic life: in case of nuns – they could transfer to other orders or sisters’ congregations, most willingly to those whose activities, for example the educational
or charitable work, children upbringing and others, were supported by the emperor. They could also retire and lead secular life (it was within the bishop’s authority to dissolve monastic vows). The members of male orders, however, were
offered another alternative, namely to become a priest not belonging to any of
the orders. This solution was promoted by the emperor himself, as he needed
priests for new parishes and local churches which came into being in consequence
of the emperor’s church reforms in the field of administration. It was not every
clergyman, though, who had to accept this solution – regardless of the reason either, for example illness or age.
B
16
Magdalena BILSKA-CIEÆWIERZ
P³ock
Kasaty kolegiat na obszarze archidiecezji gnieŸnieñskiej
i losy ich maj¹tku
B
W przeddzieñ rozbiorów na obszarze archidiecezji gnieŸnieñskiej znajdowa³o
siê 12 kolegiat, z których wiêkszoœæ powsta³a jeszcze przed pocz¹tkiem XVI w.
Papie¿ Pius VII dokona³ rozgraniczenia diecezji w Królestwie Polskim w 1818 r.,
a w zaborze pruskim w 1821 r. Czêœæ archidiecezji gnieŸnieñskiej wraz z Gnieznem zosta³a po³¹czona z diecezj¹ poznañsk¹, podniesion¹ do rangi arcybiskupstwa. Reszta ziem dawnej archidiecezji gnieŸnieñskiej znalaz³a siê w granicach
Kongresówki i wesz³a w sk³ad metropolii warszawskiej. Tylko kolegiaty kruszwicka (z dawnej diecezji w³oc³awskiej) oraz œw. Jerzego w GnieŸnie pozosta³y
w obrêbie arcybiskupstwa gnieŸnieñsko-poznañskiego. Kolegiata w Kamieniu znalaz³a siê na terenie biskupstwa che³miñskiego i wkrótce zosta³a zlikwidowana.
Do archidiecezji warszawskiej przy³¹czono kolegiaty w £owiczu i £êczycy, a do
diecezji kujawsko-kaliskiej kolegiaty w Kaliszu, Uniejowie, Wieluniu, £asku,
Wolborzu, Sieradzu i Choczu. Kolegiata kurzelowska znalaz³a siê w obrêbie diecezji kielecko-krakowskiej.
17 IV 1819 r. arcybiskup warszawski Franciszek Malczewski wyda³ dekret,
na mocy którego zlikwidowano wiêkszoœæ klasztorów i kolegiat. W archidiecezji
warszawskiej pozostawiono jedynie kolegiatê ³owick¹, ze wzglêdu na wa¿ne funkcje koœcielne pe³nione przez jej cz³onków. W diecezji kujawsko-kaliskiej natomiast pozostawiono kolegiatê kalisk¹, przy której w owym czasie rezydowali
biskupi. Ocala³a równie¿ kolegiata œw. Jerzego w GnieŸnie. Koœcio³y zlikwidowanych korporacji kanonickich przekszta³cano zwykle w parafie. Maj¹tki skasowanych kapitu³ przejê³y rz¹dy zaborcze. Gromadzone przez stulecia archiwa
i ksiêgozbiory oraz rozmaite dobra ruchome uleg³y rozproszeniu.
17
Magdalena BILSKA-CIEÆWIERZ
Dissolutions of the collegiate churches of the archdiocese
of Gniezno and the fates of their properties
On the eve of the partitions in the region of the archdiocese of Gniezno there
were 12 collegiate churches, majority of which had come into being still before
the beginning of the 16th c.
Pope Pius VII established the demarcation of dioceses in the Kingdom of Poland in 1818 and in the Prussian partition territory in 1821. Some part of Gniezno
archdiocese, along with Gniezno, was combined with the diocese of Poznañ, which
itself was raised to the status of archbishopric. The remaining lands of Gniezno
archdiocese went then within the borders of the Congress Poland and got included in the Warsaw archdiocese. It was only the collegiate church of Kruszwica (of
the former W³oc³awek diocese) and St. George’s in Gniezno that remained within Gniezno-Poznañ archbishopric. The collegiate church in Kamieñ came within
Che³mno bishopric and was soon closed down. The collegiate churches in £owicz and £êczyca were joined with the Warsaw archdiocese, while the ones in
Kalisz, Uniejów, Wieluñ, £ask, Wolborz, Sieradz and Chocz – to the KujawyKalisz diocese. The collegiate church in Kurzelów went into the borders of KielceKraków diocese.
On 17th April 1819 the archbishop of Warsaw, Franciszek Malczewski, issued
an edict on the strength of which majority of monasteries and collegiate churches
became suppressed. In the archdiocese of Warsaw he left only the £owicz collegiate church for the fact that its members performed important church functions.
In the Kujawy-Kalisz diocese the collegiate church of Kalisz, at which bishops
resided at that time, was left. It was also the St. George’s collegiate church in
Gniezno that was preserved. Churches of the suppressed canonic corporations were
usually converted into parishes. The properties of the dissolved chapters were taken
over by the partitioners’ governments. The archive material and book collections,
having been amassed for centuries, as well as variety of movables got dispersed.
B
18
Katarzyna BOCK
Instytut Historyczny Uniwersytetu Wroc³awskiego
Losy konwentu i maj¹tku klarysek wroc³awskich
po kasacie w 1810 r.
B
Wœród 13 kontemplacyjnych klasztorów ¿eñskich z obszaru diecezji wroc³awskiej objêtych edyktem kasacyjnym Fryderyka Wilhelma III znalaz³ siê klasztor
sióstr klarysek we Wroc³awiu, ufundowany w po³owie XIII w. z inicjatywy ksiê¿nej Anny, ¿ony Henryka Pobo¿nego. Tu¿ przed sekularyzacj¹ sytuacja materialna zgromadzenia zamieszkuj¹cego zabudowania przy pl. Rycerskim (obecnie pl.
Nankiera) by³a z³a: mimo pokaŸnego uposa¿enia, sk³adaj¹cego siê m.in. z 14 rozproszonych wokó³ Wroc³awia wsi, siostry musia³y zaci¹gn¹æ po¿yczkê na swoje
utrzymanie. Ostatnia ksieni klarysek wroc³awskich, Jadwiga de Stensch, pe³ni³a
swoj¹ funkcjê od 1780 r. Jej troska o nale¿¹ce do konwentu miejscowoœci zaznaczy³a siê m.in. fundacj¹ kaplicy we wsi Klarenkranst (dziœ Chrz¹stawa Wielka)
oraz przebudow¹ budynku plebanii w Nippern (dziœ Mrozów). Ksieni zmar³a
w lutym 1815 r., jako goœæ zgromadzenia sióstr urszulanek, które dziêki swej edukacyjnej dzia³alnoœci uniknê³y kasaty, a w zamian za swoj¹ dotychczasow¹ siedzibê przy ul. Szewskiej otrzyma³y od pañstwa w 1811 r. zabudowania klasztorne klarysek. Urszulanki zezwoli³y Jadwidze i 20 innym cz³onkiniom zgromadzenia
œw. Klary na do¿ywotni pobyt w ich dawnej siedzibie i przestrzeganie regu³y franciszkañskiej. Na mocy edyktu kasacyjnego uposa¿enie klasztorne klarysek przesz³o na w³asnoœæ pañstwa i zosta³o wystawione na licytacjê, natomiast przechowywane w klasztorze rêkopisy zasili³y zbiory Biblioteki Uniwersyteckiej oraz
Archiwum Pañstwowego we Wroc³awiu.
19
Katarzyna BOCK
Fates of the community and property of the monastery
of St. Clare in Wroc³aw after the dissolution in 1810
Among 13 contemplative female monasteries of the diocese of Wroc³aw which
were subject to the secularization edict issued by Frederick William III’s, there
was the monastery of St. Clare in Wroc³aw, founded in the middle of the 13th c.
on the initiative of Duchess Anna, Henryk Pobo¿ny’s (Henry the Pious’s) wife.
Just before secularization the financial situation of the congregation inhabiting
the buildings at Rycerski Square (the present Nankier Square) was bad: despite
quite a large benefice, comprising, among other things, 14 villages scattered around
Wroc³aw, the sisters were forced to take a loan to cover the costs of their upkeep.
The last prioress of St. Clare’s sisters in Wroc³aw, Jadwiga de Stensch, had held
her function since 1780. Her concern for the places which belonged to the monastery manifested itself for example in founding the chapel in the village of Klarenkranst (the present Chrz¹stawa Wielka) as well as by conversion of the parish
building in Nippern (the present Mrozów). The prioress died in February 1815,
as the guest of Ursuline sisters’ congregation, who thanks to their educational activities escaped secularization, and were granted by the state – in return for their
previous residence place in Szewska Street – St. Clare’s sisters’ monastery buildings in the year 1811. Ursuline sisters offered Jadwiga and 20 other members of
St. Clare’s congregation a lifetime accommodation and allowed their observance
of Franciscan rule. On the strength of secularization edict the state came into the
ownership of the monastic benefice of St. Clare’s sisters which was then put up
for auction, whereas the manuscripts safeguarded in the monastery contributed
to the collection of the University Library and the National Archive in Wroc³aw.
B
20
Urszula BOÑCZUK-DAWIDZIUK
Muzeum Uniwersytetu Wroc³awskiego
Zbiory malarstwa, rzeŸby i grafiki pozyskane
przez Uniwersytet Wroc³awski w wyniku
sekularyzacji klasztorów w 1810 r.
B
Sekularyzacja œl¹skich klasztorów i fundacji koœcielnych dokonana na mocy
edyktu króla pruskiego Fryderyka Wilhelma III z 30 X 1810 r. poprzedzi³a utworzenie pruskiego uniwersytetu we Wroc³awiu. W wyniku kasaty na w³asnoœæ pañstwa przesz³y nieruchomoœci i znaczny maj¹tek ruchomy, które rok póŸniej zasili³y nowo otwarte wydzia³y na wroc³awskiego uniwersytetu (Universitas
litterarum Vratislaviensis). Przebieg kasaty mia³ istotny wp³yw na proces tworzenia
trzech uniwersyteckich placówek naukowych: biblioteki, archiwum i muzeum. Ich
znacz¹cym maj¹tkiem sta³y siê zbiory dzie³ sztuki pochodz¹ce z sekularyzowanych œl¹skich klasztorów i fundacji koœcielnych. W ten sposób wroc³awski uniwersytet jako spadkobierca pokasacyjnych zbiorów dzie³ sztuki sta³ siê jednym z
najwiêkszych beneficjentów procesu sekularyzacji.
Referat prezentuje wyniki badañ archiwalnych na temat liczby dzie³ sztuki zinwentaryzowanych w dobrach klasztornych i koœcielnych podczas sekularyzacji
(w latach 1810–1812). Ich dalsze losy by³y uwarunkowane przypisaniem do jednej z czterech kategorii, zgodnie z którymi dany obiekt by³ przeznaczony do: zachowania w zbiorach pañstwowych, sprzedania, wymienienia na inne dzie³a sztuki
lub zwrócenia Koœcio³owi. Celem pracy jest charakterystyka dzie³ malarskich
i rzeŸbiarskich zachowanych w zbiorach uniwersyteckich oraz próba uchwycenia skali rozproszenia sekularyzowanych dzie³ sztuki.
21
Urszula BOÑCZUK-DAWIDZIUK
The collections of painting, sculpture and graphics
obtained by Wroc³aw University as a result of
secularization of monasteries in 1810
The secularization of Silesian monasteries and church foundations, carried out
on the strength of the edict issued by the Prussian king Frederick William III on
30th October 1810, preceded the opening of the Prussian university in Wroc³aw.
As a result of the secularization the state came into ownership of real estate and
remarkable number of movables which one year later became acquired by the
newly opened departments at the Wroc³aw university (Universitas litterarum Vratislaviensis). The course of secularization vitally affected the process of setting
up three university academic establishments: library, archives and museum. Art
collections coming from the secularized Silesian monasteries and church foundations became their remarkable asset. That is how the Wroc³aw university, the inheritor to the post-secularization art collections, became one of the greatest beneficiaries of the secularization process.
The paper presents the outcome of the archive research with respect to the number of art works catalogued in the monastery and church estates during secularization (in the years 1810–1812). Their further fates were determined by one of
the four categories they were assigned to, according to which a given object was
meant to: either be preserved in the national collections, or be sold, or be exchanged for other works of art or else returned to the Church. The purpose of the present work is the characterization of paintings and sculptures preserved in the university collections as well as the attempt to comprehend the scale of dispersal of
the secularized works of art.
B
22
Karl BORCHARDT
Monumenta Germaniae Historica, München
Kasata komandorii joannickich na Œl¹sku
B
Z kilku wzglêdów kasata komandorii joannickich na Œl¹sku stanowi przypadek wyj¹tkowy, ró¿ny od kasat w innych rejonach œrodkowej Europy. W wieku
XVI masowa kasata na Œl¹sku habsburskim nie by³a mo¿liwa, mimo silnych sympatii protestanckich wielu œl¹skich ksi¹¿¹t, szlachty i miast. Jedynie niektóre komandorie zosta³y odkupione przez w³adze protestanckie, szczególnie zaœ komandoria Bo¿ego Cia³a we Wroc³awiu, któr¹ kupi³o miasto Wroc³aw. Inne komandorie
by³y przez kilka lat zarz¹dzane przez urzêdników o sympatiach protestanckich.
Odrodzenie katolickie, jakie nast¹pi³o w czasie wojny trzydziestoletniej oraz po
niej, umo¿liwi³o wykupienie koœcio³a Bo¿ego Cia³a w roku 1692, a tak¿e zatrzymanie miejskiej parafii Kozanowa oraz odzyskanie piêciu z oœmiu innych œl¹skich
parafii miejskich. Wielki Klasztor czeski militarno-religijnego zakonu Œwiêtego
Jana z Jerozolimy zachowa³ zatem wiêkszoœæ swoich œl¹skich komandorii. Pruski podbój Œl¹ska w roku 1740 nie dotkn¹³ maj¹tków takich katolickich instytucji religijnych jak zakon joannitów, choæ król pruski próbowa³ usun¹æ prohabsburskich komturów z tutejszych komandorii. Dopiero w latach 1810–1811
zarówno katolickie, jak i protestanckie maj¹tki koœcielne w Prusach zosta³y przejête w celu uzyskania œrodków na sfinansowanie wojny z Napoleonem w latach
1806–1807. W monarchii habsburskiej nigdy jednak nie dosz³o do kasaty w³asnoœci joannitów. Korona pruska wykorzysta³a do op³acenia s³u¿by przeciw Napoleonowi dawne posiad³oœci joannitów na Œl¹sku, szczególnie zaœ Oleœnicê Ma³¹
i £osiów, podarowane genera³owi Ludwigowi Yorck von Wartenburg. Wielki Klasztor czeski oraz czeski ksi¹¿ê Ko³owrat, którego ród przyczyni³ siê do wykupu
komandorii Bo¿ego Cia³a w 1692 r., na pró¿no usi³owali odzyskaæ posiad³oœci
joannitów na Œl¹sku. Nawet w latach 1852–1853, kiedy przywrócono zakon joannitów w Prusach, nie zwrócono zakonnikom dawnych komandorii.
23
Karl BORCHARDT
Secularization of the Hospitaller Commanderies in Silesia
In several aspects the secularization of the Hospitaller commanderies in Silesia is a special case, different from what happened elsewhere in Central Europe.
During the 16th c. a wholesale secularization in Habsburg Silesia was not possible, despite strong Protestant leanings of many Silesian princes, nobles and towns.
Only some commanderies were pawned away to Protestant authorities, notably
in 1540 the commandery of Corpus Christi in Breslau to the town of Breslau. Others were administered by officers or officials with Protestant sympathies for a
couple of years. The Catholic revival during and after the Thirty Years’ War made
it possible to redeem Corpus Christi in 1692, to keep the town parish of Cosel
and to win back five of eight other Silesian town parishes. So the Grand Priory of
Bohemia of the military-religious order of St. John of Jerusalem retained most of
its Silesian commanderies. The Prussian conquest of Silesia in 1740 did not affect the property of Catholic religious institutions such as the Hospitallers, although
the Prussian king tried to exclude pro-Habsburg commanders from the Silesian
commanderies. It was only in 1810–1811 that church property, Catholic and Protestant alike, was secularized in Prussia to pay for the 1806–1807 war with Napoleon. In the Habsburg monarchy, however, the Hospitaller property was never secularized. The Prussian crown used some former Hospitaller estates in Silesia to
reward services against Napoleon, especially Klein Oels and Lossen that were
given to General Ludwig Yorck von Wartenburg. The Grand Priory of Bohemia
and the Bohemian Count Kolowrat whose family had contributed to the redemption of Corpus Christi in 1692 tried in vain to regain Hospitaller estates in Silesia. Even in 1852–1853, when the Order of St. John was restored in Prussia, the
former commanderies were not returned.
B
24
ks. Andrzej BRUDZIÑSKI
Uniwersytet Papieski Jana Paw³a II w Krakowie
Kasaty klasztorów mêskich w Krakowie
na prze³omie XVIII i XIX w.
B
Wiek XVIII, naznaczony zdecydowanym wp³ywem ideologii oœwiecenia, bardzo niechêtnie nastawionej do wiary i Koœcio³a, by³ œwiadkiem szczególnej walki z zakonami, pojmowanymi jako najwierniejsza „gwardia Koœcio³a”. Ideologia
oœwieceniowa mia³a swych zwolenników nie tylko w osobach œwieckich w³adców, którym odpowiada³o uszczuplenie wp³ywów i znaczenia Koœcio³a, ale tak¿e w niektórych przedstawicielach hierarchii koœcielnej. Przedstawicieli obu tych
grup znajdujemy w Krakowie, gdzie pod koniec XVIII w. urz¹d sprawowa³, najpierw jako koadiutor, a potem jako administrator biskup p³ocki, póŸniejszy prymas Polski Micha³ Jerzy Poniatowski. Ten królewski brat by³ gorliwym zwolennikiem ideologii oœwieceniowej. Mimo braku odpowiednich uprawnieñ od Stolicy
Apostolskiej doprowadzi³ on w Krakowie do kasaty kilku klasztorów mêskich.
Dzia³ania te t³umaczy³ dba³oœci¹ o polepszenie losu materialnego zakonników oraz
chêci¹ pomocy szpitalom i studentom uniwersytetu krakowskiego. Zlikwidowano wówczas klasztory: karmelitów bosych na Weso³ej, duchaków œw. Ducha oraz
„¯³óbek” bernardynów.
Po trzecim rozbiorze Polski, gdy Kraków znalaz³ siê we w³adaniu Austriaków,
kasaty by³y kontynuowane przez katolickich w³adców. Skasowano klasztory bo¿ogrobców œw. Jadwigi na Stradomiu, trynitarzy na Kazimierzu, œw. Marka kanoników od pokuty oraz œw. Micha³a i Józefa karmelitów bosych.
W krótkim czasie w Krakowie przesta³y istnieæ wielowiekowe instytucje
o du¿ym znaczeniu spo³ecznym i kulturalnym.
25
ks. Andrzej BRUDZIÑSKI
Dissolutions of male monasteries in Cracow
at the turn of 18th and 19th c.
The 18th c., marked with distinct influence of the Enlightenment ideology, with
its unfriendly attitude towards faith and the Church, witnessed a peculiar battle
with religious orders, which were perceived as the most faithful “guard of the
Church”. The Enlightenment ideology had its supporters not only among lay sovereigns, who were quite happy with the diminishing influential power and meaning of the Church, but also among some representatives of church hierarchy. Representatives of both those groups could be found in Cracow, where towards the
end of the 18th c. the office was held – first as a coadjutor and later as an administrator – by the bishop of P³ock, later the primate of Poland, Micha³ Jerzy Poniatowski. This king’s brother was a fervent supporter of Enlightenment ideology.
In spite of not being appropriately entitled by the Holy See, he brought about the
dissolution of several male monasteries. He accounted for those actions with the
caring efforts to improve the material status of the monks and also by the willingness to aid hospitals and students of Cracow university. At that time the following monasteries underwent dissolution: the Discalced Carmelites monastery
in Weso³a Street, the one of the Holy Spirit brethren, and “¯³óbek” of the Observants.
After the third partition of Poland, when Cracow went under the Austrian rule,
the dissolution process was continued by the Catholic sovereigns. The monasteries of St. Jadwiga’s congregation of the Holy Sepulchre at Stradom, of Trinitarians at Kazimierz, St. Mark’s canons of penance and St. Michael’s and Joseph’s
Discalced Carmelites were dissolved.
Very soon the age-old institutions of a considerable social and cultural meaning ceased to exist.
B
26
o. S³awomir BRZOZECKI OP
Instytut Leksykografii Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Paw³a II
Kasata klasztorów w Wilnie w 1844 r.
B
W postêpowaniu Rosji wobec zakonów wyró¿nia siê dwa okresy, które wyraŸnie oddziela rok 1832. Do tego czasu zaborca rosyjski nie prowadzi³ tak restrykcyjnej polityki jak Prusy czy Austria. Zakony z terenów dawnej Rzeczypospolitej tylko pod panowaniem rosyjskim mia³y zapewnione warunki rozwoju (mimo
ograniczenia egzempcji klasztorów i oddania ich pod jurysdykcjê biskupów).
Dopiero po st³umieniu powstania listopadowego, w lutym 1832 r., car Miko³aj I
wyda³ dekret, na mocy którego skasowano na terytorium Rosji 196 klasztorów.
Nastêpnie zamkniêto nowicjaty, przejêto maj¹tki klasztorne oraz wprowadzono
podzia³ na klasztory etatowe i nadetatowe. By³y to dzia³ania obliczone na skazanie zakonów na wymarcie. Proces ten wyda³ siê jednak w³adzom zbyt d³ugi, wiêc
postanowi³y go przyspieszyæ. Jednym z tego przejawów by³a kasata czterech klasztorów wileñskich w 1844 r. Wilno w tym okresie by³o postrzegane jako skupisko zakonów i dlatego w³adzom zale¿a³o na os³abieniu œrodowiska zakonnego
w mieœcie. Zlikwidowano dwie placówki dominikanów (œw. Ducha i œw. Jakubów na £ukiszkach) i po jednej karmelitów bosych (œw. Teresy przy Ostrej Bramie) oraz misjonarzy (Wniebowst¹pienia Pañskiego na Suboczu). W³adze diecezji wileñskiej, broni¹c siê przed zamkniêciem koœcio³ów lub przejêciem ich przez
prawos³awnych, erygowa³y przy nich parafie, a opiekê nad nimi przejê³o duchowieñstwo diecezjalne.
27
o. S³awomir BRZOZECKI OP
Dissolution of monasteries in Wilno in 1844
In the Russian proceedings towards monastic orders two periods are distinguished, clearly divided by the year 1832. By that date the Russian partitioner
had not employed such a restrictive policy as Prussia or Austria. The orders from
the former Commonwealth territories had the proper conditions for development
ensured (despite the limitations put on monasteries exemption or their coming
within bishops’ jurisdiction). Only after the suppression of the November Uprising, in February 1832, tsar Nicholas I issued an edict on the strength of which
196 monasteries were dissolved in the territory of Russia. Further on, novitiates
were closed down, monastic properties were taken over and the division into regular employment and over-staffed monasteries was introduced. Those were actions designed to doom the orders to extinction. The process seemed too long for
the authorities though, and therefore they decided to speed it up. One of its manifestations was dissolution of four Vilnius monasteries in the year 1844. Vilnius
was at that time perceived as a monastic centre and therefore the authorities insisted on weakening the monastic milieu in the city. Two Dominican institutions
were dissolved (The Holy Spirit and St. James at £ukiszki), one of the Discalced
Carmelites (of St. Theresa at the Gate of Dawn) and one of the Lazarists (of the
Ascension at Subocz). The Vilnius diocese authorities, defending themselves
against the closedown of churches or taking them over by the Orthodox, would
found parishes by the churches, which the diocesan clergy were to look after.
B
28
El¿bieta BYLINOWA
Biblioteka Uniwersytecka w Warszawie, Gabinet Starych Druków
Pocysterskie ksiêgozbiory z Koprzywnicy,
Sulejowa i W¹chocka w zbiorach
Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie
B
W 1819 r. skasowano klasztory cysterskie w Królestwie Polskim, w tym opactwa w Koprzywnicy, Sulejowie i W¹chocku. Wszystkie trzy by³y zasobne w dobra kultury, które po przejêciu postanowiono udostêpniæ publicznoœci. Pe³nomocnictwa do odbioru ksi¹¿ek posiada³ Samuel Bogumi³ Linde, dyrektor Biblioteki
Publicznej przy Królewskim Uniwersytecie Warszawskim. Przebywa³ on w Sulejowie przed 29 VI, w W¹chocku oko³o 19 VII, a w Koprzywnicy przed 25 VIII
1819 r. i po pospiesznej lustracji bibliotek zarekwirowa³ tam odpowiednio: 2312,
2438 i 2572 woluminy. Blisko 200 lat póŸniej w Bibliotece Uniwersyteckiej
w Warszawie odnaleziono kilkanaœcie procent z przekazanych wówczas pocysterskich ksi¹¿ek: 375 starych druków z W¹chocka, 293 z Sulejowa i 262 z Koprzywnicy.
Analizê zawartoœci treœciowej dawnych ksiêgozbiorów najlepiej prowadzi siê
na podstawie inwentarzy i katalogów. Zachowane Ÿród³a pozwalaj¹ jednak na przeprowadzenie takich badañ (i podejmowano ju¿ ich próby) jedynie w wypadku biblioteki w¹chockiej. Autorka zaprezentuje studium proweniencyjne zachowanych
egzemplarzy ze wszystkich trzech bibliotek. Poka¿e typowe klasztorne zapiski
w³asnoœciowe, pieczêcie i charakterystyczne nalepki biblioteczne, które w wypadku wielu ksi¹¿ek, zw³aszcza z Koprzywnicy, s¹ jedynym œladem przynale¿noœci do zakonnej kolekcji. Przedstawi Ÿród³a wp³ywu druków do bibliotek oraz
zestawi poprzednich w³aœcicieli. Byli to, oczywiœcie, opaci (np. Miko³aj Le¿eñski, biskup Otto Schenking, Justyn Bernard Zaruski) i przeorzy (np. Andrzej G³adysz, Miko³aj Wojciech Gniewosz, Bernard Wa¿yñski) oraz wybitni profesi (np.
Jan Kostecki, Franciszek Edmund Rzezawski, Zefiryn Stoczewski). Zachowa³o
siê, co ciekawsze, po kilka, kilkanaœcie ksi¹¿ek nale¿¹cych do mniej znanych
mnichów, np. Alberyka Balickiego, Wincentego Hajka, a tak¿e osób jeszcze niezidentyfikowanych z nazwiska, jak Maciej, profes w¹chocki.
29
El¿bieta BYLINOWA
Post-Cistercian libraries from Koprzywnica, Sulejów
and W¹chock at the collection of Warsaw University Library
In the year 1819 Cistercian monasteries became dissolved in the Kingdom of
Poland, in that the abbeys of Koprzywnica, Sulejów and W¹chock. All three of
them were rich in cultural achievements, which – having been taken over – became accessible to the public. Samuel Bogumi³ Linde, the Public Library director at the Royal University of Warsaw, was authorized to collect the books. He
stayed in Sulejów before 29th June, in W¹chock around 19th July, while in Koprzywnica before 25th August 1819, and after a hasty inspection of the libraries
he requisitioned from there respectively: 2312, 2438 and 2572 volumes. Nearly
200 years later, in the University Library in Warsaw there were found more than
ten per cent of the post-Cistercian books handed over at that time: 375 old prints
from W¹chock, 293 from Sulejów and 262 from Koprzywnica.
An analysis of the content of old book collections is most efficiently conducted on the basis of inventories and catalogues. The preserved sources enable us to
do such research (and attempts have already been made) solely in case of the
W¹chock library. The author shall present a provenance study of the preserved
copies from all three libraries. She will show typical monastic ownership notes,
stamps and characteristic library stickers, which in case of many books, especially those from Koprzywnica, are the only trace of belonging to a given monastic
collection. She will also present the sources of intake of the old prints to the libraries as well as draw up a list of previous owners. Those were obviously the
abbots (e.g. Miko³aj Le¿eñski, bishop Otto Schenking, Justyn Bernard Zaruski)
and priors (e.g. Andrzej G³adysz, Miko³aj Wojciech Gniewosz, Bernard Wa¿yñski)
as well as distinguished professed monks (e.g. Jan Kostecki, Franciszek Edmund
Rzezawski, Zefiryn Stoczewski). What is interesting, a few, up to a dozen or so,
books which belonged to less known monks were also preserved, e.g. to Alberyk
Balicki, Wincenty Hajek, and also to people still unidentified by name, such as
Maciej, the professed monk of W¹chock.
B
30
Maria CUBRZYÑSKA-LEONARCZYK
Biblioteka Uniwersytecka w Warszawie, Gabinet Starych Druków
Kolekcje klasztorne w zbiorze starych druków Biblioteki
Uniwersyteckiej w Warszawie – historia i wspó³czesnoœæ
C
Badania losów ksiêgozbiorów zakonnych ka¿¹ postrzegaæ skutki aktu supresyjnego z 17 IV 1819 r. jako „klêskê ¿ywio³ow¹”, „masoñski spisek”, „represje
zaborcy”, w najlepszym zaœ razie jako „planowe, systematyczne rozpraszanie zbiorów”. Rzadko w tym kontekœcie porusza siê propañstwow¹, modernizacyjn¹ politykê S.K. Potockiego i wykonawcy jego poleceñ w zakresie rewizji zbiorów bibliotecznych – S.B. Lindego. Ofiarnoœæ Potockiego zaowocowa³a m.in. oddaniem
w³asnych zbiorów graficznych do publicznego u¿ytku w utworzonym na Uniwersytecie Warszawskim Gabinecie Rycin. Linde natomiast odby³ trudn¹ podró¿ przez
szeœæ województw i ocali³ od zatracenia blisko 50 tys. ksi¹¿ek. Dzisiaj nale¿a³oby rozwa¿aæ motywacje dzia³añ tych zas³u¿onych dla polskiej kultury ludzi. Nie
jest bowiem prawd¹, ¿e ksi¹¿nice zakonne u pocz¹tku XIX w. by³y zadbane
i kwit³o w nich ¿ycie intelektualne. Œwiadectwa nie tylko Lindego, ale i samych
zakonników, a tak¿e póŸniejsze badania archiwalne wskazuj¹, i¿ odgrywa³y rolê
magazynów dawnej œwietnoœci, z których wykradano b¹dŸ co jakiœ czas wynoszono cenniejsze obiekty w celu ich spieniê¿enia i podreperowania sytuacji materialnej klasztoru. Z tych to w³aœnie kolekcji powsta³a m.in. obecna Biblioteka
Uniwersytetu Warszawskiego.
Autorka omawia kilka etapów wp³ywu ksi¹¿ek klasztornych do uniwersyteckiej biblioteki, jak te¿ dotkliwe ich ubytki. Nie stracono wszak¿e wszystkiego,
jak nieraz czytamy w ró¿nych opracowaniach. Prowadzone od wielu lat mozolne
badania proweniencyjne pozwoli³y zidentyfikowaæ 71 bibliotek zakonnych,
z których ka¿da dostarczy³a zbiorom Biblioteki Uniwersytetu Warszawskiego co
najmniej 10 egzemplarzy. Powy¿ej 100 egzemplarzy ujêto dla 21 bibliotek. Najwiêksze wp³ywy pochodzi³y z klasztoru jezuitów z Kalisza (ponad 1000), z £om¿y
(ponad 700), po kilkaset ksi¹g pochodzi³o od benedyktynów ³ysogórskich i sieciechowskich, bo¿ogrobców z Miechowa, norbertanów z Witowa i Hebdowa, cystersów z W¹chocka, L¹du, Koprzywnicy i Sulejowa itd. Przy uwzglêdnieniu
materia³ów archiwalnych (np. spisów kasacyjnych) stanowi¹ one istotne Ÿród³o
do odtworzenia roli kulturowej dawnych bibliotek zakonnych. Niestety – nie widaæ zbyt wielu badaczy zachowanych ksi¹g. £atwiej napisaæ, ¿e ksi¹g tych nie
ma.
31
Maria CUBRZYÑSKA-LEONARCZYK
Monastic collections in the early imprints department
of the Warsaw University Library: history and present time
The research into the fates of monastic book collections imposes a perception
of the suppression act of 17th April 1819 as being “a natural disaster”, “Masonic
conspiracy”, “partitioner’s repressions” and in the best case as “planned and systematic dispersal of collections”. Hardly ever in this context is the S.K. Potocki’s
pro-state, modernization-oriented policy raised or S.B. Linde’s, the executor of
his orders within the scope of reviewing the library collections. Potocki’s devotion resulted in, among other things, handing over of his own graphic collections
for the public use in the Hall of Prints founded at the Warsaw University. Linde,
in turn, made a difficult journey through six voivodeships and saved nearly 50
thousand books from destruction. Today the motivation behind the actions of those
two people, who rendered great services to the Polish culture, would be considered. For it is not true that the monastic libraries at the beginning of the 19th c.
were well cared for or that intellectual life was thriving there. It was not only Linde,
but the monks themselves and also the later archival research, that testified to their
role as mere storehouses of former splendour, out of which the more valuable objects were from time to time either stolen or carried away in order to sell them
and thus bolster monastery’s finances. It was of those collections that, among others, the present Warsaw University Library was created.
The author discusses a few stages of the intake of monastic books to the university library as well as their severe losses. Not everything was lost, though, as
we often read in various research works. The laborious provenance-oriented research has been conducted for many a year, which has made it possible to identify 71 monastic libraries, of which each provided at least 10 copies to the Warsaw
University Library collections. Above 100 copies were gathered for 21 libraries.
The greatest intakes were from the Jesuits of Kalisz (more than 1000), from £om¿a
(more than 700), several hundred books from the Benedictines of £ysa Góra and
Sieciechów, the Holy Sepulchre congregation from Miechów, the Norbertines from
Witów and Hebdów, the Cistercians from W¹chock, L¹d, Koprzywnica and Sulejów, etc. Should the archival material be taken into consideration (e.g. dissolution lists), they could provide a significant basis for reconstruction of the cultural
role of old monastic libraries. Unfortunately – not many researchers of the preserved books may be seen. It is easier to say that those books do not exist.
C
32
Marianna CZAPNIK
Biblioteka Uniwersytecka w Warszawie, Gabinet Starych Druków
Losy ksiêgozbiorów klasztornych £owicza w XIX w.
C
Tematem referatu s¹ dzieje zgromadzeñ zakonnych dzia³aj¹cych w £owiczu
od XV w. oraz ich losy po drugim rozbiorze Polski, ze szczególnym uwzglêdnieniem ksiêgozbiorów zgromadzonych przez poszczególne klasztory.
£owicz, od pocz¹tków swojego istnienia a¿ do 1793 r., by³ w³asnoœci¹ arcybiskupów gnieŸnieñskich. W XVI–XVII w. nale¿a³ do wa¿niejszych oœrodków ¿ycia
intelektualnego, religijnego i politycznego w Rzeczypospolitej. W mieœcie mia³o
swoje siedziby szeœæ zakonów: dominikanie, bernardyni, bonifratrzy, bernardynki, pijarzy i misjonarze. Ka¿dy klasztor mia³ ksiêgozbiór niezbêdny do pe³nienia
funkcji na³o¿onych na dane zgromadzenie. Do najwiêkszych nale¿a³y biblioteki
bernardynów (oko³o 4 tys. woluminów), misjonarzy (oko³o 15 tys.) i pijarów
(2465). Ksiêgozbiory powstawa³y dziêki darom fundatorów i dobrodziejów – osób
duchownych i œwieckich zwi¹zanych z dworem prymasów i kolegiat¹ ³owick¹.
Po drugim rozbiorze, w 1793 r., £owicz na 13 lat dosta³ siê pod zabór pruski.
Pod nowymi rz¹dami zamkniêto klasztory bernardynów (w 1806 r.) i bonifratrów
(w 1807 r.). Do koñca XIX w. opuœci³y £owicz pozosta³e zgromadzenia: dominikanie (w 1818 r.), misjonarze (w 1819 r.), pijarzy (w 1864 r.) i bernardynki
(w 1898 r.). Biblioteki uleg³y rozproszeniu i czêœciowej dewastacji. W £owiczu
pozosta³ niewielki zespó³ ksi¹g przechowywany w Bibliotece Kapitulnej. Ksi¹¿ki z proweniencjami zakonów ³owickich znajdujemy obecnie w bibliotekach:
seminaryjnej w Warszawie i W³oc³awku, uniwersyteckiej i publicznej w Warszawie, a tak¿e w muzeum w Nieborowie i innych instytucjach. Do czasów wspó³czesnych przetrwa³y jedynie niewielkie fragmenty z bogatych ongiœ bibliotek klasztornych prymasowskiego £owicza.
33
Marianna CZAPNIK
Fates of the monastic libraries from £owicz in 19th c.
The subject of the present paper is the history of monastic congregations which
had been active in £owicz since 15th c. and their fates after the second partition
of Poland, with particular emphasis put on book collections amassed by particular monasteries.
£owicz, since its beginnings till the year 1793, had been owned by the archbishops of Gniezno. In the period of the 16th and 17th c. it was one of more important centres of intellectual, religious and political life in the Republic of Poland. Six monastic orders had their seats in the town: Dominican, Observants,
Brothers Hospitallers, Observant nuns, Piarists, and Congregation of the Mission
/ Lazarists. Each monastery possessed a book collection necessary to perform functions imposed on a given congregation. The largest were the librares of the Observants (about 4 thousand volumes), Lazarists (about 15 thousand) and Piarists
(2465). Book collections first came into being thanks to gifts made by donors and
benefactors – clergy and laymen connected to the court of primates and collegiate church of £owicz.
After the second partition in 1793 £owicz came under the Prussian rule for
13 years. Under this new rule the Observants monastery was closed down (in 1806)
and Brothers Hospitallers, too (in 1807). By the end of the 19th c. £owicz had
been left by the remaining congregations: Dominicans (in 1818), Lazarists (in
1819), Piarists (in 1864) and Observant nuns (in 1898). The libraries got dispersed
and partially devastated. In £owicz there were few books left, kept in the Chapter House Library. Books of £owicz monastic orders provenance are currently
being found in the following libraries: the seminary ones in Warszawa and
W³oc³awek, university and public ones in Warszawa, as well as in the museum in
Nieborów and other institutions. It is only few fragments of the once rich monastery libraries of the primate’s £owicz that have survived until the present day.
C
34
Marek DERWICH
Instytut Historyczny Uniwersytetu Wroc³awskiego
Ziemie polskie jako schronienie mnichów-uciekinierów
z klasztorów skasowanych na prze³omie XVIII i XIX w.
D
Uchwa³a francuskiego Zgromadzenia Narodowego z 13 II 1790 r. uzna³a za
sprzeczne z zasad¹ wolnoœci cz³owieka, a zatem niewa¿ne, uroczyste œluby zakonne i skasowa³a wszystkie zakony, w których œluby takie by³y sk³adane. Kasata objê³a wszystkie stare zakony monastyczne i kanonickie, w tym benedyktynów. Mimo ¿e ich mieszkañcom zagwarantowano pobyt w klasztorze a¿ do œmierci
lub jego spokojne opuszczenie, likwidacja klasztorów oraz przeœladowania zakonników i zakonnic spowodowa³y ich masow¹ emigracjê. Nieliczni z nich dotarli na ziemie dawnej Rzeczypospolitej Obojga Narodów, nale¿¹ce – na mocy
traktatów rozbiorowych z lat 1772, 1793 i 1795 – do Rosji, Austrii i Prus.
Najczêœciej celem tych emigrantów by³y oczywiœcie ziemie kontrolowane przez
katolickich Habsburgów. Do Ma³opolski dotar³o co najmniej 20 benedyktynów
francuskich – niektórzy po drodze zatrzymywali siê w opactwach znajduj¹cych
siê na terenie zaboru pruskiego (np. w Pu³tusku). Zostali goœcinnie przyjêci
w tutejszych opactwach (nie tylko benedyktyñskich), zw³aszcza w Sieciechowie
i na £ysej Górze. Byli to z regu³y ludzie dobrze wykszta³ceni, wielu nauczy³o siê
jêzyka polskiego. Po objêciu tronu cesarskiego przez Napoleona I i zawarciu
w 1802 r. konkordatu z papiestwem wiêkszoœæ z nich ju¿ w roku nastêpnym wyruszy³a do rodzinnych stron. Niektórzy pozostali w Ma³opolsce a¿ do œmierci.
W 1806 r. do opactwa w Tyñcu pod Krakowem przybyli benedyktyni ze zniszczonego podczas wojen napoleoñskich opactwa w Wiblingen.
W latach 1798 i 1799 na ziemie polskie pod zaborem rosyjskim przyby³o
z Francji oko³o 42 trapistów i oko³o 12 trapistek, którzy dziêki poœrednictwu trapistki Marii Józefy, czyli Ludwiki Adelajdy ksiê¿nej Bourbon de Condé, uzyskali od cara rosyjskiego Paw³a zezwolenie na zamieszkanie na podleg³ych mu ziemiach. Po cofniêciu tego pozwolenia w 1800 r. czêœæ trapistów osiad³a w Gdañsku,
zajmuj¹c dawny klasztor brygidek.
35
Marek DERWICH
Polish lands as a refuge for the monks expelled
from suppressed monasteries at the turn of the 18th and 19th c.
A resolution of the National Assembly of France of 13th February 1790 recognized all solemn monastic vows as contradictory to the principle of human freedom and as such – invalid, and dissolved all religious orders in which such vows
would be made. The dissolution involved all old monastic and canonic orders,
including the Benedictines. In spite of the fact that their inhabitants were offered
a lifetime’s stay in the monastery or peaceful departure, the closedown of monasteries and persecutions of monks and nuns caused their mass exile. Few of them
reached the lands of the former Polish-Lithuanian Commonwealth, belonging –
on the strength of the partition treaties of 1772, 1793 and 1795 – to Russia, Austria and Prussia.
The most popular destination among those exiles was obviously the territories
controlled by Catholic Habsburgs. At least 20 French Benedictines arrived in Lesser Poland – some would stay at some abbeys on the way, in the territory of Prussian partition (e.g. in Pu³tusk). They were generously received in the local abbeys (not only Benedictine ones), especially in Sieciechów and on £ysa Góra.
As a rule, they were well-educated people, many had learned the Polish language.
After Napoleon I had succeeded to the throne and signed concordat with the papacy, most of them headed for their homeland already in the following year. Some
stayed in Lesser Poland till the end of their lives.
In the year 1806 the Benedictines from Wiblingen abbey, destroyed during the
Napoleonic wars, arrived at the abbey in Tyniec near Cracow.
In the years 1798 and 1799 about 42 Trappists and about 12 Trappist nuns came
from France to the Polish territory under Russian rule. Through the agency of the
Trappist Maria Josepha, or Louise Adelaide princess of Bourbon de Condé, they
obtained permission from the Russian Emperor, Paul, to settle in the lands under
his authority. After this permission had been withdrawn in the year 1800, some
of the Trappists settled down in Gdañsk, taking the former Bridgettines monastery as their new seat.
D
36
ks. Kazimierz DOLA
Wydzia³ Teologiczny Uniwersytetu Opolskiego
Zabezpieczenie materialne zakonników z klasztorów
objêtych dekretem sekularyzacyjnym z 1810 r.
D
Królewski edykt sekularyzacyjny og³oszony 19 XI 1810 r. mia³ byæ wprowadzony szybko i przez zaskoczenie. Ju¿ nazajutrz w wielu klasztorach pojawi³y
komisje kasacyjne, og³aszaj¹c zakonnikom, ¿e od tej chwili zwolnieni s¹ ze œlubów zakonnych i ¿e maj¹ w terminie dwóch tygodni opuœciæ klasztor.
W ci¹gu pierwszych miesiêcy po rozwi¹zaniu konwentów przyznano zakonnikom fundusze w wysokoœci 25–30 talarów na sprawienie sobie cywilnych ubrañ.
Wyznaczono te¿ pierwsze pensje.
16 III 1812 r. ukaza³o siê królewskie rozporz¹dzenie gabinetowe okreœlaj¹ce
zasady ustalania wysokoœci kompetencji, jakie mia³y byæ wyp³acane duchownym
sekularyzowanych instytucji koœcielnych (diecezjalnych i klasztorów). Wziêto pod
uwagê wiek: osobom maj¹cym ponad 50 lat przyznano w do¿ywocie mo¿liwie
pe³ne utrzymanie, a wysokoœæ pensji uzale¿niono od rangi klasztoru oraz od pe³nionej w nim funkcji. Osobom poni¿ej 50. roku ¿ycia natomiast pensja mia³a
wystarczyæ na jedzenie. Ponadto ekszakonnikom zdolnym do podjêcia pracy
w duszpasterstwie lub szkolnictwie przyznano na cztery lata, do czasu znalezienia zatrudnienia, dodatek do pensji (Wartegeld). Gdyby jednak dochody p³yn¹ce
z podjêtych obowi¹zków, np. objêcia parafii, by³y ni¿sze od pensji, zakonnikom
zapewniono sta³e wyrównanie. Duchownym niezdolnym do pracy oddano uposa¿ony dawny klasztor kapucynów w Nysie.
W³adza diecezjalna 28 XI 1810 r. zaapelowa³a o zachowanie spokoju i o cierpliwoœæ, a rozporz¹dzeniem z 29 XII 1810 r. zwolni³a eksmitowanych z klasztorów zakonników z obowi¹zku zachowania klauzury i noszenia habitów, a tak¿e
ograniczy³a zobowi¹zania wynikaj¹ce ze œlubu ubóstwa. Wreszcie 29 XII 1810 r.
og³osi³a, ¿e wszyscy ekszakonnicy przechodz¹ pod jurysdykcjê biskupa wroc³awskiego i maj¹ zg³osiæ siê do dziekanów.
37
ks. Kazimierz DOLA
Material provisions for religious
from monasteries suppressed in 1810
The royal secularization edict proclaimed on 19th November 1810 was meant
to be introduced quickly and by surprise. Immediately on the following day secularization commissions appeared in many monasteries, announcing to monks that
since then they were released from their monastic vows and that within the next
two weeks they were supposed to leave their monasteries.
In course of the first few months after dissolving the orders, monks were granted
funds amounting to 25–30 thalers to get themselves some civilian clothes. The
first salaries were also assigned.
On 16th March 1812 the royal cabinet directive was issued defining rules of
setting the amount of competence which was to be paid to the clergymen of the
secularized church institutions (diocesan ones and monasteries). Age was taken
into consideration: those older than 50 years old were granted the more or less
complete upkeep as a lifehold, while the amount of salaries depended on the monastery status as well as on the function there performed, whereas in case of those
younger than 50 years old, the salaries were supposed to suffice them to buy food.
Moreover, the ex-monks who were able to take up work in chaplaincy or education were granted an allowance on top of their salaries for four years till they found
employment (Wartegeld). In case when the income resulting from the undertaken
duties, for example assuming a parish office, turned out to be lower than the salary, a regularly paid compensation was ensured. The clergymen who were not able
to take up work were given the endowed former Capuchin monastery in Nysa.
Diocesan authorities on 28th November 1810 called for calm and patience, and
with the directive of 29th December 1810 released the monks evicted from monasteries of the duty to observe enclosure or wear a habit and also reduced the commitments resulting from poverty vows. Eventually on 29th December 1810 they
announced that all ex-monks would go within the jurisdiction of the bishop of
Wroc³aw and should report at the deans.
D
38
O³eh DUCH
Ëüâ³âñüêèé Íàö³îííàëüíèé Óí³âåðñèòåò ³ì. ²âàíà Ôðàíêà, ì. Ëüâ³â = Wydzia³
Historyczny Uniwersytetu Narodowego im. Iwana Franki we Lwowie
Kasata monasterów bazylianek w Imperium Habsburgów
i Cesarstwie Rosyjskim w koñcu XVIII
i pierwszej po³owie XIX w.
D
Tolerancyjny stosunek w³adz pañstwowych Rzeczypospolitej do Cerkwi Unickiej tworzy³ sprzyjaj¹ce pod³o¿e dla rozwoju ¿eñskich monasterów bazyliañskich.
Istotne zmiany zasz³y dopiero pod koniec XVIII i w pierwszej po³owie XIX w.,
co wi¹za³o siê z rozbiorami pañstwa polsko-litewskiego. W wyniku pierwszego
rozbioru Rzeczypospolitej w granicach Imperium Habsburgów znalaz³y siê cztery monastery ¿eñskie eparchii lwowskiej i trzy przemyskiej. Ponadto w granicach
austriackiej czêœci eparchii che³mskiej i ³uckiej by³o jeszcze piêæ klasztorów. Ju¿
w ostatnich latach rz¹dów Marii Teresy, a szczególnie za czasów panowania Józefa II zaczêto likwidowaæ te klasztory rzymsko- i greckokatolickie, które zgodnie
z wyobra¿eniami w³adców epoki oœwiecenia nie mog³y przynieœæ spo³eczeñstwu
korzyœci. Do tej kategorii zaliczono g³ównie zakony kontemplacyjne, w tym bazylianki. Wiêkszoœæ ich monasterów zlikwidowano. Tylko dziêki wstawiennictwu biskupa lwowskiego Miko³aja Skorodyñskiego, a póŸniej metropolitów halickich Antoniego Ange³owicza oraz Micha³a Lewickiego uda³o siê uratowaæ
ostatnie dwa ¿eñskie monastery bazyliañskie w Galicji – w Jaworowie i S³owicie. W wyniku dwóch kolejnych rozbiorów Rzeczypospolitej w zaborze rosyjskim znalaz³o siê tak¿e oko³o 20 monasterów bazylianek. Do po³owy XIX w.
wszystkie przesta³y istnieæ: uleg³y kasacie lub zosta³y zmuszone do przejœcia na
prawos³awie. Mo¿na wyodrêbniæ dwa etapy kasaty ¿eñskich monasterów unickich w Cesarstwie Rosyjskim. Pierwszy mia³ miejsce pod koniec XVIII w., a drugi,
œciœle zwi¹zany z procesami likwidacji Cerkwi Unickiej w Rosji – w latach 30.–40.
XIX w.
39
O³eh DUCH
Dissolution of the female Basilian monasteries
in the Habsburg Empire and Russian Empire
at the end of 18th and the first half of 19th c.
The tolerant attitude of the Republic of Poland state authorities towards Uniate Church created favourable grounds for development of female Basilian monasteries. It was only towards the end of the 18th and in the first half of the 19th c.
that some significant changes did occur, which was connected to partitions of the
Polish-Lithuanian Commonwealth. As the result of the first partition of the Commonwealth, four female monasteries of the Lviv eparchy and three of the Przemyœl one went into the territory of the Habsburg Empire. What is more, in the
Austrian part of the Che³m and £uck eparchies there were five other monasteries. Already in the last years of Maria Theresa’s reign, and especially under Joseph II’s rule, those Roman and Greek Catholic monasteries, which according to
the idea of Enlightenment monarchs were not able to benefit the society in any
way, began to be suppressed. This category comprised mainly contemplative orders, including Basilians. Majority of their monasteries were closed down. Only
thanks to intercession of the bishop of Lviv, Miko³aj Skorodyñski, and later Halicz metropolitans, Antoni Ange³owicz and Micha³ Lewicki it was possible to save
two female Basilian monasteries in Galicia – in Jaworów and in S³owita. In consequence of the two following partitions of the Polish-Lithuanian Commonwealth,
about 20 Basilian monasteries went into the territory of the Russian partition. By
mid-19th c. all of them had ceased to exist: either they underwent dissolution or
were forced to convert to the Orthodox faith. Two stages of the female Uniate
monasteries dissolution may be distinguished in the Russian Empire. The first one
took place towards the end of the 18th c., wheareas the second one, strictly connected with the process of Uniate Church suppression in Russia, in the 30’s and
40’s of the 19th c.
D
40
Piotr DYMMEL
Instytut Historii Uniwersytetu Marii Curie-Sk³odowskiej w Lublinie
ród³a do kasat klasztornych
w Archiwum Pañstwowym w Lublinie
D
Referat dostarcza informacji o materia³ach archiwalnych przechowywanych
w Archiwum Pañstwowym w Lublinie, które dotycz¹ kasaty klasztorów przeprowadzonej przez w³adze rosyjskie w Królestwie Polskim w latach 1864–1865.
W pracach zajmuj¹cych siê t¹ problematyk¹ Ÿród³a te nie by³y dotychczas szerzej wykorzystane, wiêkszym zainteresowaniem badaczy cieszy³y siê materia³y
zgromadzone w archiwach koœcielnych.
ród³a do kasat dotycz¹ klasztorów po³o¿onych na terenie ówczesnej guberni
lubelskiej, powsta³ej w 1844 r. z po³¹czenia guberni podlaskiej z lubelsk¹. Znajduj¹ siê dziœ w kilku zespo³ach archiwalnych, z których najwa¿niejszy jest Rz¹d
Gubernialny Lubelski z lat 1837–1866. W aktach Wydzia³u administracyjnego,
któremu podlega³y sprawy koœcielne, zachowa³y siê pisma dokumentuj¹ce przebieg akcji kasacyjnej od jesieni 1864 do po³owy 1865 r. Dostarczaj¹ informacji
o dzia³aniach w³adz gubernialnych i powiatowych odpowiedzialnych za wykonanie ukazu kasacyjnego z 27 X–8 XI 1864 r. Wœród nich zachowa³o siê kilka
protoko³ów zamkniêcia klasztorów, sporz¹dzonych 15 XI 1864 r. Osobn¹ grupê
Ÿróde³ stanowi¹ dokumenty sporz¹dzone do celów skarbowych, zwane operatami lub aktami zajêcia maj¹tku i funduszów klasztorów.
41
Piotr DYMMEL
Records concerning dissolutions of monasteries
in the National Archive in Lublin
The present paper provides information on the archival materials stored at the
National Archive in Lublin and concerning the dissolution of monasteries carried
out by Russian authorities in the Kingdom of Poland in the years 1864–1865. These
records have not yet been used to a wide extent in research works devoted to the
above mentioned issue; the researchers have been more interested in the materials collected by church archives.
The dissolutions-related records regard monasteries located in the territory of
the then Lublin Governorate, established in 1844 by uniting Podlasie Governorate with the one of Lublin. They are to be found today in a few archival complexes, of which the most important is the Government of Lublin Governorate of the
1837–1866 period. In the files of Administration Department, in which the church
issues belonged, letters have been preserved which documented the course of the
dissolution actions from autumn 1864 till mid-1865. They provide information
on the actions of governorate and district authorities which were responsible for
the execution of the dissolution edict (ukase) of 27th October – 8th November 1864.
Among them, several protocols of monasteries suppressions, drawn up on 15th
November 1864, have been preserved. A separate group of sources consists of
documents compiled for the tax office purposes, which are called statements or
distraint deeds of monasteries’ property and funds.
D
42
El¿bieta GALIK
Archiwum Pañstwowe we Wroc³awiu
Powstanie Archiwum Prowincjonalnego we Wroc³awiu
jako wynik sekularyzacji klasztorów na Œl¹sku
G
Mo¿na zaryzykowaæ tezê, ¿e wroc³awskie archiwum powsta³o w pewnym sensie przypadkowo, jako niezamierzony skutek sekularyzacji dóbr koœcielnych oraz
planu centralizacji bibliotekarstwa na Œl¹sku w postaci Biblioteki Centralnej, opracowanego przez J.G. Büschinga.
Postanowieniem edyktu sekularyzacyjnego spuœciznê naukow¹ i dzie³a sztuki
zlikwidowanych klasztorów przejêto „pod kluczem i pieczêci¹”. Proces ich przejmowania nadzorowa³a G³ówna Komisja Sekularyzacyjna, deleguj¹ca do zadañ
w terenie specjalnych komisarzy. Jednym z nich by³ Büsching, który jeszcze
w listopadzie 1810 r. rozpocz¹³ trwaj¹ce kilka lat przejmowanie zbiorów i gromadzenie ich w kolegiacie Na Piasku. Zbiory te sta³y siê podstaw¹ Biblioteki Centralnej, utworzonej 15 XI 1811 r.
Tymczasem dosz³o do po³¹czenia dwóch uczelni: frankfurckiej Viadriny i wroc³awskiej Akademii Leopoldyñskiej. Na wniosek G³ównej Komisji Sekularyzacyjnej do Biblioteki Centralnej w³¹czono (z zachowaniem odrêbnoœci) biblioteki
dwóch po³¹czonych uczelni. Naczelnym bibliotekarzem po³¹czonych bibliotek
zosta³ prof. Schneider, a Büsching otrzyma³ stanowisko archiwisty. Warto zauwa¿yæ, ¿e w pierwszych latach istnienia Biblioteki Centralnej g³ówn¹ uwagê kierowano w kierunku bibliotek, zaniedbuj¹c archiwum. Na skutek ci¹g³ych konfliktów miêdzy Büschingiem a Schneiderem i konsekwentnego stanowiska
Büschinga 27 X 1815 r. z biblioteki wyodrêbniono archiwum, pozostawiaj¹c je
jednak w ramach uniwersytetu jako Królewskie Akademickie Archiwum Prowincjonalne.
Temu splotowi okolicznoœci zawdziêczamy utworzenie archiwum i ocalenie
od zniszczenia ogromnej liczby cennych archiwaliów klasztornych, które w innych warunkach mog³y zagin¹æ, lecz sta³y siê fundamentem nowej instytucji.
43
El¿bieta GALIK
Creation of the Provincial Archive in Wroc³aw
as a consequence of the Silesian monasteries’ dissolution
A thesis may be proposed that the archive of Wroc³aw was created in a way
by accident, as an unintended effect of church property secularization and of the
scheme, arranged by J.G. Büsching, to centralize librarianship in Silesia in the
form of Central Library.
As resolved by the secularization edict, the academic legacy and works of art
coming from the dissolved monasteries were taken over as “locked and stamped”;
the process being supervised by Chief Secularization Commission, which itself
delegated special commissars to accomplish the field tasks. One of them was
Büsching, who already in November 1810 began to take over the collections and
gather them at the collegiate church “Na Piasku”, which continued for a couple
of years. Those collections formed the basis for the Central Library, founded on
15th November 1811.
In the meantime two universities got merged: the Frankfurt Viadrina and the
Leopoldina of Wroc³aw. As formally requested by Chief Secularization Commission, the libraries of the two merged universities got incorporated (while retaining their separateness) into the Central Library. Professor Schneider became the
chief librarian, whereas Büsching got employed as an archive worker. It is notable that in the first years of the Central Library’s existence most attention was
given to libraries, while the archive would remain neglected. As a result of constant conflicts between Büsching and Schneider and Büsching’s consistent stand,
the archive became separated from the library on 27th October 1815, leaving it,
however, within the university as the Royal Academic Provincial Archive.
It is this coincidence to which we owe the creation of the archive and saving
from destruction a huge amount of precious monastic archive material which otherwise could have been lost, but instead, it provided basis for a new institution.
G
44
Maja G¥SSOWSKA
Muzeum Narodowe w Warszawie
Œredniowieczne zabytki z klasztorów œl¹skich
w zbiorach Muzeum Narodowego w Warszawie
G
Likwidacja klasztoru w wyniku sekularyzacji zawsze oznacza³a koniecznoœæ
zagospodarowania jego maj¹tku ruchomego. O ile we wczeœniejszych stuleciach
(np. po wprowadzeniu reformacji) bardzo czêsto równa³o siê to zdewastowaniu
wyposa¿enia koœcio³a klasztornego i samego klasztoru, o tyle kasata z 1810 r. nie
spowodowa³a, choæ nie nale¿y jej skutków generalizowaæ, katastrofalnych szkód
w stanie zachowania œl¹skich zabytków sztuki. Du¿a ich czêœæ zasili³a powstaj¹ce od po³owy XIX w. muzea we Wroc³awiu (Muzeum Sztuk Piêknych, Muzeum
Przemys³u Artystycznego i Staro¿ytnoœci, Muzeum Diecezjalne) czy w Zgorzelcu (Muzeum im. Cesarza Fryderyka). O wiele bardziej brzemienna w skutki by³a
II wojna œwiatowa i ustawy rewindykacyjne z lat 1945–1947, w wyniku których
wiêkszoœæ ocala³ych na Œl¹sku zabytków sztuki trafi³a do Muzeum Narodowego
w Warszawie. Wœród nich jest tak¿e kilka zabytków œredniowiecznych, w tym
tzw. Pieta z Lubi¹¿a, kwadryptyk ze scenami z ¿ycia Chrystusa i Marii z klasztoru wroc³awskich klarysek, tryptyk œwiêtych niewiast z klasztoru kapucynów
w Nysie czy monumentalna rzeŸba Marii z ³uku têczowego z koœcio³a franciszkanów w Zgorzelcu.
45
Maja G¥SSOWSKA
Medieval objects from Silesian monasteries in collections
of the National Museum in Warsaw
The suppression of a monastery as a result of secularization always involved
the necessity to handle its movables. While in earlier centuries (e.g. after introducing the Reformation) it very often meant devastation of the monastic church
furnishings and the monastery itself, the 1810 dissolution did not cause, though
its effects should not be generalized about, any disastrous damages to the condition of Silesian artistic objects preservation. A lot of them enriched the museums
being created in Wroc³aw since mid-19th c. (Museum of Fine Arts, Museum of
Artistic Industry and Antiquities, Diocesan Museum) or the ones in Zgorzelec (The
Emperor Frederick Museum). World War II turned out to be much more fraught
with consequences and so did the revindication acts of the years 1945–1947, in
consequence of which majority of artistic objects preserved in Silesia ended up
in the National Museum in Warsaw. Among them, a few medieval artifacts may
be found, including the so-called Pietà of Lubi¹¿, tetraptych with scenes of Christ’s
and Mary’s lives from St. Clare sisters’ monastery in Wroc³aw, triptych of holy
women from Capuchin monastery in Nysa, or monumental sculpture of Mary from
the rainbow arch in the Franciscan church in Zgorzelec.
G
46
ks. Henryk GERLIC
Parafia œw. Micha³a Archanio³a w Gliwicach
Losy zakonników cysterskich na Œl¹sku po sekularyzacji
G
Wraz ze œmierci¹ zmar³ego 1 VII 1864 r. Józefa (Konstantyna) Glogera, cystersa z Henrykowa, odszed³ ostatni szary mnich ze œl¹skiej prowincji cysterskiej,
w szeœciu klasztorach skupiaj¹cej ponad 200 profesów, co stanowi³o ponad
1/3 wszystkich zakonników na terenie Œl¹ska.
Moc¹ dekretu sekularyzacyjnego z 1810 r. cystersi mieli opuœciæ klasztor i zostaæ duchownymi diecezjalnymi. Zostali te¿ zwolnieni z obowi¹zku pos³uszeñstwa swemu opatowi i poddani w³adzy Generalnego Wikariatu we Wroc³awiu,
reprezentuj¹cego biskupa. Ten zobowi¹za³ w styczniu 1811 r. archiprezbiterów
do zbadania potrzeb personalnych parafii znajduj¹cych siê na podlegaj¹cych im
terenach poszczególnych archiprezbiteratów. Okaza³o siê, ¿e niektórzy proboszczowie stanêli ju¿ na wysokoœci zadania i kierowani wspó³czuciem przyjêli do
siebie zmuszonych do opuszczenia klasztoru mnichów. Zaniepokojenie sprawozdawców budzili jednak mnisi mieszkaj¹cy w prywatnych domach. Na Dolnym
Œl¹sku, gdzie cystersi obejmowali duszpasterstwem nieraz ca³e archiprezbiteraty, wielu zakonników pozosta³o si³¹ rzeczy w dotychczasowych parafiach. Gorzej by³o pod tym wzglêdem na Górnym Œl¹sku, a zw³aszcza w Jemielnicy, gdzie
znacznie mniej parafii znajdowa³o siê w rêku cystersów. Tam pomocne w rozwi¹zaniu problemu „niepotrzebnych” kap³anów okaza³y siê potrzeby personalne
diecezji. Niektórzy zakonnicy objêli stanowiska wikarych parafialnych, inni byli
zatrudnieni w prowadzonych przez zakon szko³ach. Opatom i zakonnikom nieprzydatnym w duszpasterstwie, starym i chorym, przyznano sta³e pensje i przeniesiono ich w stan spoczynku. G³ówny problem stanowili mnisi pozostaj¹cy bez
zatrudnienia, zw³aszcza urzêdnicy klasztorni czy liczni kaznodzieje, którym przez
pewien czas wyp³acano tzw. Wartegeld. Rozwi¹zania wymaga³a równie¿ kwestia
znajduj¹cych siê w klasztorach konwersów oraz pragn¹cych kontynuowaæ studia
i przyj¹æ œwiêcenia kap³añskie diakonów i subdiakonów.
47
ks. Henryk GERLIC
Fates of Cistercian monks from Silesia
after the dissolution of their monasteries
Together with Józef Konstantyn Gloger’s, a Cistercian from Henryków, death
on 1st July 1864, the last grey monk passed away of Silesian Cistercian province,
which in six monasteries embraced more than 200 professed monks, that is above
1/3 of all monks of the Silesian region.
On the strength of secularization edict of 1810 Cistercians were to leave the
monastery and become diocesan clergymen. They were also exempted from the
duty of obedience towards their abbot and made subordinate to the authority of
Vicariat General, which represented the bishop. The bishop obligated the archpresbyters in January 1811 to find out about personnel needs of the parishes located in the territories of particular archpresbyteries subordinate to them. It turned
out that some parish priests had already accomplished the task and, driven by compassion, took in the monks who were forced to abandon their monastery. The commentators were worried, though, about the monks who moved to private homes.
In the region of Lower Silesia, where Cistercians happened to embrace nearly
whole archpresbyteries with their pastoral work, many monks by necessity remained in the so far inhabited parishes. It was worse in that respect in the Upper
Silesia, where a considerably smaller number of parishes were held by Cistercians. What proved helpful there in solving the problem of “useless” priests was
the personnel needs of the diocese. Some monks took the post of parish curates,
others were employed in schools run by the monastery. Those abbots and monks
who were no longer fit for pastoral work, the elderly and sick ones, were granted
regular salaries and made retired. The major problem was the unemployed monks,
especially monastic officials and numerous preachers, who were for some time
paid the so-called Wartegeld. Another problem which called for solution was the
issue of Conversi brothers who stayed at the monasteries, as well as deacons and
sub-deacons who wanted to continue their studies and take holy orders.
G
48
Wac³aw GOJNICZEK
Instytut Historii Uniwersytetu Œl¹skiego w Katowicach
ród³a do dziejów klasztorów dominikanów i jezuitów
w zbiorach cieszyñskich bibliotek i archiwów
G
Cieszyn, niedu¿e górnoœl¹skie miasto le¿¹ce nad rzek¹ Olz¹, na granicy z Republik¹ Czesk¹, jest na swój sposób wyj¹tkowy. Szczêœliwie ominê³y go zniszczenia dwóch wojen œwiatowych, dziêki czemu zachowa³y siê stosunkowo bogate
ksiêgozbiory i zasoby archiwalne w kilku bibliotekach historycznych oraz w archiwach.
W œredniowieczu funkcjonowa³y w ksiêstwie cieszyñskim trzy klasztory: dominikanów i franciszkanów w Cieszynie oraz benedyktynów w Or³owej, które
uleg³y likwidacji w czasach reformacji w XVI w. W okresie kontrreformacji
z powodzeniem wznowili dzia³alnoœæ jedynie dominikanie. W XVII i XVIII w.
w Cieszynie powsta³y nowe klasztory: jezuitów, bonifratrów i el¿bietanek. Pod
koniec XVIII w. likwidacji uleg³y klasztory jezuicki i dominikañski. Pozosta³e,
wraz z kolejnymi, nowo za³o¿onymi, funkcjonuj¹ do dzisiaj.
Spuœcizna aktowa wytworzona przez klasztory zlikwidowane w koñcu XVIII w.
jest w znacznym stopniu zniszczona, ponadto jej czêœæ znajduje siê w ró¿nych
instytucjach poza Œl¹skiem Cieszyñskim. Nieliczne dokumenty pozostaj¹ce
w zbiorach cieszyñskich stanowi¹ jednak istotn¹ podstawê badañ nad dziejami
dominikanów i jezuitów. Najpowa¿niejsze zbiory tych archiwaliów znajduj¹ siê
w trzech cieszyñskich instytucjach: Ksi¹¿nicy Cieszyñskiej, w tutejszym Oddziale
Archiwum Pañstwowego w Katowicach oraz w Bibliotece i Archiwum im. B.G.
Tschammera.
49
Wac³aw GOJNICZEK
Sources to the history of the Dominicans and Jesuits
in the archives and libraries in Cieszyn
Cieszyn, a small Upper Silesian town located on the river Olza at the border
with the Czech Republic, is in a way exceptional. It was fortunately saved from
the destruction of two world wars, thanks to which relatively rich book collections and archival resources were preserved in several historical libraries and archives.
In the Middle Ages three monasteries functioned in the Duchy of Cieszyn:
Dominicans and Franciscans in Cieszyn, as well as Benedictines in Or³owa, which
became dissolved during the Reformation in the 16th c. In the period of the
Counter-Reformation only the Dominicans succeeded in resuming their activities. In the 17th and 18th c. new monasteries were founded in Cieszyn: Jesuits,
Brothers Hospitallers and St. Elizabeth sisters. Towards the end of the 18th c. the
Jesuit and Dominican monasteries were dissolved. The remaining ones, along with
the subsequent, newly established monasteries, have been functioning until the
present day.
The legacy of records produced by the monasteries dissolved at the end of the
18th c. has been to a large extent damaged, moreover, some part of it is to be found
in variety of institutions outside the Cieszyn Silesia. Few documents which are
still remaining in the collections of Cieszyn constitute, however, a crucial basis
for research on Dominicans and Jesuits history. The most significant collections
of this archive material may be found in three Cieszyn institutions: The Library
of Cieszyn, in the local branch of the National Archive in Katowice, as well as in
B.G. Tschammer Library and Archive.
G
50
Stéphane GOMIS
Université Blaise-Pascal w Clermont-Ferrand
Jean-Jacques Pialès (1711–1789)
i Komisja Zakonna we Francji (1766–1780)
G
Królewsk¹ Komisjê Zakonn¹ utworzono w 1766 r. na rozkaz Ludwika XV
w celu zaprowadzenia porz¹dku w zakonach mniszych. W jej sk³ad wchodzi³o
piêciu pra³atów, w tym arcybiskup Tuluzy Loménie de Brienne, rzeczywisty szef
komisji, oraz czterech funkcjonariuszy pañstwowych. Prace komisji wspiera³o
równie¿ czterech adwokatów z Parlamentu Pary¿a: Jean Cochin, Marc-Antoine
Laget de Bardelin, Jean-Baptiste de Vulpian i Jean-Jacques Pialès. Historiografia
od dawna zajmowa³a siê dzia³alnoœci¹ komisji, g³ównie z powodu postaci arcybiskupa, lecz jej wspó³pracownicy nie stanowili przedmiotu szczególnych badañ.
ród³a nie zawsze zreszt¹ na to pozwala³y. Pionierskie prace Suzanne Lemaire
(1926) i Pierre’a Chevalliera (1959) uzupe³nia, dokonana w 1983 r., edycja Wspomnienia o zakonnikach, ze szczególnym uwzglêdnieniem zakonu œw. Benedykta,
pozwalaj¹ca uwydatniæ rolê jego autora, Jeana-Jacques’a Pialèsa. Znawca prawa
kanonicznego, a w szczególnoœci kwestii beneficjów koœcielnych, nale¿a³ tak¿e
do znacz¹cych jansenistów. Celem autora referatu jest ukazanie oddzia³ywania
tej postaci i jej zas³uguj¹cego na uwagê dorobku intelektualnego. Odwo³anie siê
do licznych rêkopisów (opinii prawnych i korespondencji) pozwoli rzuciæ nowe
œwiat³o na dzia³alnoœæ komisji.
51
Stéphane GOMIS
Jean-Jacques Pialès (1711–1789)
and ‘Commission des Réguliers’ in France (1766–1780)
Having come into being in 1766, the Royal Commission of Monasteries was
appointed by Louis XV. Its clearly defined task was to establish order inside various orders. It consisted of 5 prelates, including the archbishop of Toulouse,
Loménie de Brienne, as well as 4 state advisers. Four solicitors from the Paris
Parliament were appointed for the Commission purposes: Jean Cochin, MarcAntoine Laget de Bardelin, Jean-Baptiste de Vulpian and Jean-Jacques Pialès.
Historiography has for a long time dealt with the activities of the Commission,
mainly because of the figure of the archbishop Loménie de Brienne, while his
direct associates did never prove to be an object of particular attention. As a matter of fact the sources have not always made it possible. The pioneering works by
Suzanne Lemaire (1926) and de Pierre Chevallier (1959) are supplemented by
the 1983 edition of the document titled: A Memory of the Monks, with special
consideration of Saint Benedict order, which lets the role of its author, JeanJacques Pialès, be elevated. The specialist in Canon Law, and in particular in the
field of church benefices, the man found his place also in the heart of some various Jansenist circles. My aim will be to determine how the figure affected his
surroundings and his intellectual achievement, which itself deserves mentioning.
Referring to numerous volumes of manuscripts, in which legal opinions and correspondence are both mingled, shall let us cast a different light on the mysteries
of the Commission activities.
G
52
Jerzy GORZELIK
Zak³ad Historii Sztuki Uniwersytetu Œl¹skiego w Katowicach
Górnoœl¹scy cystersi i sztuka u progu sekularyzacji
G
Miêdzy zakoñczeniem wojen œl¹skich w 1767 a sekularyzacj¹ w 1810 r. dwa
górnoœl¹skie cenobia cysterskie sta³y siê miejscem zakrojonych na szerok¹ skalê
przedsiêwziêæ artystycznych, które nie mia³y swego odpowiednika na Dolnym
Œl¹sku. Modernizowano wystrój i wyposa¿enie klasztorów, zatrudniaj¹c warsztaty
ze Œl¹ska austriackiego i Moraw, dzia³aj¹ce pod przemo¿nym wp³ywem oœrodka
wiedeñskiego. W ten sposób, mimo odciêcia granic¹ pañstwow¹ od dawnej politycznej metropolii, ziemie pruskiego Górnego Œl¹ska zachowywa³y z ni¹ ¿yw¹
wiêŸ kulturow¹.
Podjêta w latach 1785–1790 kompleksowa modernizacja wnêtrza koœcio³a konwentualnego w Rudach, zrealizowana przez warsztat Morawianina Johanna Schuberta, nale¿a³a do najbardziej ambitnych inicjatyw tego typu na ca³ym Górnym
Œl¹sku. Po³¹czy³y siê w niej stylistyka rokoka morawsko-wiedeñskiej proweniencji
oraz formy wczesnego klasycyzmu. O³tarze boczne w Jemielnicy, dzie³o osiad³ego w Opawie Johanna Georga Lehnerta, nale¿¹ do najbardziej oryginalnych
i wyszukanych manifestacji rokokowej sztuki w ca³ym regionie. Obok wymienionych dekoratorów i rzeŸbiarzy dla obu klasztorów pracowali malarze nawi¹zuj¹cy do twórczoœci Franza Antona Maulbertscha. Ostatni akord sztuki górnoœl¹skich cystersów zabrzmia³ zatem szczególnie donoœnie.
53
Jerzy GORZELIK
Cistercians from Upper Silesia and the art
at the beginning of secularization
In the period between the end of Silesian wars in 1767 and the secularization
in 1810, two Upper Silesian Cistercian coenobia became a scene for large-scale
artistic undertakings, which had no counterpart in the Lower Silesia. The interior
decor and furnishings of the monasteries were being modernized by workshops
employed from Austrian Silesia and Moravia, which worked under an overwhelming influence of the Vienna centre. Thus, in spite of being separated from the political metropolis by the country border, the territories of the Prussian Upper Silesia
maintained a lively cultural bond with it.
An extensive modernization of the interior of the conventual church in Rudy,
undertaken in the years 1785–1790 and accomplished by the Moravian, Johann
Schubert’s workshop, was one of the most ambitious initiatives of that kind in
the whole Upper Silesia. The style of Moravia-Vienna Rococo provenance was
combined in it with forms of early classicism. The side altars in Jemielnica, the
work of Johann Georg Lehnert who settled down in Opava, are among the most
unique and elaborate manifestations of Rococo art in the whole region. Apart from
the aforementioned decorators and sculptors, painters referring to Franz Anton
Maulbertsch’s artistic works also worked for the monastery. Therefore, the art of
Upper Silesian Cistercians ended itself on an exceptionally strong note.
G
54
Marek R. GÓRNIAK
Instytut Leksykografii Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Paw³a II
Kasata klasztorów w G³ogowie w 1810 r.
G
G³ogów, miasto o bogatym dziedzictwie kulturowym, w XVIII i XIX w. nadal
stanowi³ wa¿ne centrum administracyjne zachodniej czêœci Œl¹ska (do 1742 r. by³
stolic¹ ksiêstwa, a nastêpnie departamentu kameralnego i powiatu), a tak¿e by³
jednym z najwa¿niejszych oœrodków religijnych diecezji wroc³awskiej (siedziba
archidiakonatu i archiprezbiteratu katolickiego, kapitu³y kolegiackiej, szkó³ wyznaniowych oraz bractw i stowarzyszeñ religijnych).
W dzieje G³ogowa na trwa³e wpisa³o siê wiele zgromadzeñ zakonnych. Klasztory g³ogowskie dzieli³y losy diecezji wroc³awskiej i prze¿ywa³y razem z ni¹
wzloty i upadki. W 1741 r., wraz z wcieleniem Œl¹ska do Prus, sytuacja tutejszych klasztorów pod wzglêdem narodowoœciowym i zakonno-administracyjnym
pogorszy³a siê. Ustalono limity osób przyjmowanych do klasztorów i zakazano
uwzglêdniania kandydatów pochodz¹cych spoza Œl¹ska. Rz¹d pruski ogranicza³
zakonom kontakty z ich centralnymi w³adzami maj¹cymi swe siedziby poza granicami pañstwa i ingerowa³ w kwestie administracyjno-personalne. Co wiêcej,
w pañstwie pruskim zakony nie cieszy³y siê przychylnoœci¹ w³adz, które opowiada³y siê za oœwieceniowymi ideami racjonalizmu, absolutyzmu i utylitaryzmu.
W nastêpstwie edyktu sekularyzacyjnego z 1810 r. zlikwidowano istniej¹ce
w G³ogowie klasztory (dominikanów, franciszkanów i klarysek) i kolegiatê. Rz¹d
pruski zaj¹³ ich dobra i og³osi³ przejêcie ca³ego maj¹tku przez pañstwo. Wykonanie tego zarz¹dzenia powierzono syndykowi miejskiemu Lauterbachowi, który
natychmiast zleci³ sprzeda¿ klasztornych posesji. W krótkim czasie koœcielne nieruchomoœci i wszelkie maj¹tki przej¹³ skarb pañstwa lub zosta³y one sprzedane
prywatnym nabywcom. Czêœæ bezcennych zbiorów bibliotecznych kolegiaty i g³ogowskich klasztorów (wœród nich znajdowa³y siê liczne rêkopisy z niemal wszystkich dziedzin wiedzy) przewieziono do Wroc³awia. Obiekty zakonne zmieni³y
swoje przeznaczenie, zosta³y m.in. zamienione na zbrojownie, przebudowane na
koszary czy zaadaptowane na budynki przemys³owo-handlowe.
Kasata klasztorów i upañstwowienie wszystkich dóbr koœcielnych przynios³y
wiernym Koœcio³a katolickiego na ziemi g³ogowskiej powa¿ny uszczerbek, zarówno duchowy, jak i materialny. Najboleœniej likwidacjê klasztorów odczuli sami
zakonnicy i zakonnice, którzy nagle zostali pozbawieni pracy i dachu nad g³ow¹.
Jednoczeœnie na niemal 30 lat z miasta zniknê³y habity zakonne.
55
Marek R. GÓRNIAK
Dissolution of monasteries in G³ogów in 1810
G³ogów, a city of a rich cultural heritage, in 18th and 19th c. still constituted an
important administrative centre for the western part of Silesia (till the year 1742
it was the capital city of the chamber department and district), being as well one
of the most remarkable religious centres of the diocese of Wroc³aw (premises of
archdeaconry and archpresbytery, collegiate chapter, religious schools, fraternities and religious associations).
Numerous religious congregations earned their place permanently in the history of G³ogów. The priories of G³ogów shared the fate of the diocese of Wroc³aw
and along with it experienced its ups and downs. In the year 1741, at the moment
of incorporating Silesia into Prussia, the situation of the local priories with respect to nationality, monastic and administrative issues had become worse. Limits were set on the number of applicants accepted at the priories and any applicants coming from outside Silesia were not allowed to join. The Prussian
government put the limits on priories’ contacts with their central authorities residing outside the country and interfered in administrative and personnel issues.
What is more, in the Prussian state priories would not receive sympathetic response
or favours from the authorities, which advocated the Enlightenment ideas of rationalism, absolutism and utilitarianism.
As a result of the secularization edict of the year 1810 the priories functioning
in G³ogów (the Dominicans, Franciscans and the Order of St. Clare) as well as
the collegiate church were closed down. The Prussian government distrained their
wealth and announced the takeover of the whole property by the state. It was the
municipal official receiver, Lauterbach, who was entrusted with carrying out this
order, and who immediately ordered the priory possessions to be sold. Very soon
the church estate and any properties were either taken over by the state or sold to
private buyers. Some part of the priceless library collections of the collegiate
church and priories of G³ogów (among which numerous manuscripts in nearly
all fields of science could be found) were transported to Wroc³aw. The priory facilities changed their purpose, they were for instance turned into armouries, rebuilt to become barracks or else adapted to be industrial and commercial buildings.
Dissolution of monasteries and nationalizing of all church properties caused
a profound loss, both spiritual and material, to the Catholic church congregation
of the G³ogów area. Dissolution of monasteries was most grievously felt by the
very monks and nuns who all of a sudden became deprived of work and shelter.
G
56
Jolanta GWIODZIK
Instytut Bibliotekoznawstwa i Informacji Naukowej
Uniwersytetu Œl¹skiego w Katowicach
Pokasacyjne losy ksiêgozbiorów klasztornych
na obszarze Rzeczypospolitej
G
Procesy kasacyjne w XIX w. pocz¹tkowo mia³y charakter ideologiczno-ekonomiczny, nastêpnie zaœ g³ównie polityczny i antykoœcielny, czego wynikiem by³o
zlikwidowanie lub znaczne ograniczenie ¿ycia zakonnego na ziemiach dawnej
Rzeczypospolitej. W konsekwencji tych dzia³añ dosz³o do planowego, systematycznego rozpraszania, przemieszczania i niszczenia ksiêgozbiorów klasztornych.
Kasaty w poszczególnych zaborach przebiega³y zgodnie z przyjêtym ustawodawstwem i jego praktyczn¹ realizacj¹, na ziemiach wschodnich prowadzon¹ przez
Departament Wyznañ Obcych Ministerstwa Spraw Wewnêtrznych w Cesarstwie
Rosyjskim i Kancelariê Nadworn¹ Austrii. W referacie podjêto problematykê
wieloletniego wp³ywu tej polityki na losy poklasztornego mienia, szczególnie
omówiono przekazywanie ksiêgozbiorów do bibliotek pañstwowych, uniwersyteckich, szkolnych, seminaryjnych itp., a tak¿e sprzeda¿ ksi¹¿ek do antykwariatów i prywatnym kolekcjonerom, oddawanie zbiorów do sk³adów makulaturowych
lub rozkradanie i palenie ca³ych kolekcji. Wskazano przyk³ady dziejów ksiêgozbiorów klasztornych dawnej Rzeczypospolitej, w tym wybranych kolekcji poklasztornych w bibliotekach Rosji, Ukrainy, Litwy i Bia³orusi. Przedstawiono
Ÿród³a archiwalne dokumentuj¹ce straty bibliotek zakonnych, a tak¿e metody badañ bibliologicznych s³u¿¹cych rekonstrukcji dawnych ksiêgozbiorów historycznych; ponadto ukazano problematykê ich udostêpnienia w formie elektronicznej.
57
Jolanta GWIODZIK
Fates of the monastic libraries from old Polish-Lithuanian
Commonwealth after the dissolutions
The dissolution processes in the 19th c. had initially been ideology- and economy- oriented, while later they assumed a political and anti-church character,
which resulted in abolishing or considerable reduction of monastic life in the territory of Polish-Lithuanian Commonwealth. In consequence of those actions there
came about a planned and consistent dispersal, transfer and destruction of monastic book collections. Dissolutions in particular monasteries were carried out
in accordance with accepted legislation and its practical realization, in the eastern territories conducted by the Department for Foreign Religious Creeds of the
Ministry of Internal Affairs in the Russian Empire as well as by the Austrian Court
Office. In the present paper the issues have been discussed of the long-lasting influence of this policy on the post-monastic properties, with a special attention paid
to handing over the book collections to state, university, school, seminary libraries, etc, and also selling books to second-hand bookshops and private collectors,
giving the collections away to waste-paper storage centres or else stealing away
and burning the whole collections. Some examples of fates of monastic book collections of the former Polish-Lithuanian Commonwealth have been pointed out,
including chosen post-monastic collections in the libraries of Russia, Ukraine,
Lithuania and Belorussia. We have presented archival sources which documented the losses of monastic libraries, as well as methodology of bibliological research used to reconstruct old historical collections; furthermore, the issue of their
availability in electronic form has been looked into.
G
58
Jan HARASIMOWICZ
Instytut Historii Sztuki Uniwersytetu Wroc³awskiego
Wp³yw kasat 1810 r. na przestrzeñ publiczn¹ Wroc³awia
H
Przestrzeñ publiczn¹ Wroc³awia ogranicza³ do schy³ku XVIII w. pas fortyfikacji otaczaj¹cy miasto lokacyjne. Poza jego zasiêgiem pozostawa³y wyspy
odrzañskie, do czasów pruskich administrowane przez instytucje koœcielne. Dopiero po przekszta³ceniu Wroc³awia w nowoczesn¹ twierdzê system jej nowych
umocnieñ scali³ czêœæ terytorium wysp z organizmem miejskim.
Pierwsze próby sekularyzacji dóbr koœcielnych, podjête we Wroc³awiu w XVI w.
przez protestanck¹ radê miejsk¹, by³y bardzo skromne: jedynym zgromadzeniem
zakonnym, które utraci³o swoje zabudowania, przekszta³cone w miejski szpital,
by³ konwent franciszkanów obserwantów z klasztoru œw. Bernardyna. Spektakularna rozbiórka klasztoru premonstratensów na O³binie, przeprowadzona w 1529 r.
w obliczu zagro¿enia tureckiego, nie oznacza³a wyw³aszczenia konwentu z posiadanych terenów. Co wiêcej, dosta³ on stosown¹ rekompensatê w obrêbie murów – budynki opuszczonego klasztoru franciszkanów konwentualnych.
W protestanckim Wroc³awiu lat 1530–1648 katolickie klasztory dominikanów
i dominikanek oraz premonstratensów, klarysek i krzy¿owców z czerwon¹ gwiazd¹ stanowi³y dwa wyodrêbnione kompleksy zabudowañ, oddzielone od miasta
wysokimi murami. Po wojnie trzydziestoletniej w przestrzeni miejskiej ponownie pojawi³y siê domy obu zgromadzeñ franciszkañskich, do których do³¹czyli
wkrótce kapucyni, wznosz¹c niewielki klasztor przy dzisiejszej ul. Kazimierza
Wielkiego. Od¿y³a komandoria joannicka, po³¹czona charakterystycznym gankiem
ponad ul. Œwidnick¹ z koœcio³em Bo¿ego Cia³a. Zamek cesarski, przekazany
w 1658 r. zakonowi jezuitów, by³ sukcesywnie wyburzany, a na jego miejscu powsta³ kompleks budynków Akademii Leopoldyñskiej.
Stare i Nowe Miasto, w po³owie XVIII w. bardzo ju¿ zagêszczone, musia³y
wkrótce pomieœciæ liczne budynki wojskowe, niezbêdne dla utworzonej we Wroc³awiu twierdzy. Na prze³omie lat 1806 i 1807 zosta³a ona bez wiêkszego trudu
zdobyta przez wojska napoleoñskie. Wiêkszoœæ fortyfikacji rozebrano pod kierunkiem francuskich in¿ynierów, co uwolni³o miasto z krêpuj¹cego je gorsetu.
Sekularyzacja 1810 r. dope³ni³a dzie³a otwierania przestrzeni miejskiej. Tak wa¿ne arterie i wêz³y, jak ul. Œwidnicka, pl. biskupa Nankiera czy pl. Dominikañski,
odgrywaæ mog³y odt¹d znacznie wiêksz¹ rolê w systemie komunikacyjnym miasta. Usytuowane przy nich dawne budynki klasztorne zaczê³y pe³niæ wa¿ne funkcje
publiczne jako instytuty uniwersyteckie, biblioteki, szko³y, s¹dy i wiêzienia.
59
Jan HARASIMOWICZ
Influence of the dissolution in 1810
on the public space in Wroc³aw
The public space of Wroc³aw had been by the end of the 18th c. enclosed by
the fortifications zone which surrounded the foundation town. Outside its boundaries there remained the Oder river islands, administered by church institutions
until the Prussian times. Only after Wroc³aw had been transformed into a modern
fortress the system of its new fortifications united some part of the islands territories with the urban organism.
First attempts to secularize church properties, undertaken in Wroc³aw in the
16th c. by the Protestant city council, were very humble: the only one monastic
congregation which lost its facilities, subsequently converted into a municipal
hospital, was the order of Franciscan Observants from St. Bernardine monastery.
The spectacular demolition of the Premonstratensians at O³bin, carried out in 1529
in the face of Turkish threat, did not imply expropriation of the order of the estates
owned by them. What is more, it received appropriate compensation within the walls
– the buildings of the abandoned monastery of Friars Minor Conventual.
In the Protestant Wroc³aw of the years 1530–1648 Catholic monasteries of
Dominicans and Dominican nuns, as well as Premonstratensians, St. Clare sisters and Red Star Crusaders constituted two distinct building complexes, separated from the town by high walls. After the Thirty Years’ War the houses of both
Franciscan congregations reappeared in the city space, and Capuchins soon joined
them, erecting a small monastery at the present-day Kazimierza Wielkiego (Casimir
the Great) Street. The Hospitaller Commandery revived, connected by the characteristic gallery over Œwidnicka Street with the church of Corpus Christi. The emperor’s castle, handed over in the year 1658 to the Jesuit order, was pulled down
successively, and at its site the complex of Leopoldina buildings was created.
The Old and New Town, very densely built up in the mid-18th c., had soon to
find space for numerous military buildings, indispensable for the fortress established in Wroc³aw. At the turn of years 1806 and 1807 it was captured by the Napoleonic army without any greater difficulty. Most of the fortifications were pulled
down under the supervision of French engineers, which freed the city from its
restraints. The secularization of 1810 completed the task of opening the city space.
Such important traffic arteries and interchanges as Œwidnicka Street, Bishop Nankier Square and Dominican Square could henceforth play a considerably greater
part in the transportation system of the city. The monastic buildings situated there
began to perform important public functions as university institutes, libraries,
schools, courts of law, and prisons.
H
60
Cezary JASTRZÊBSKI
Instytut Geografii Uniwersytetu Humanistyczno-Przyrodniczego
Jana Kochanowskiego w Kielcach
Kasaty klasztorne w Królestwie Polskim
po upadku powstania styczniowego
J
Po st³umieniu powstania styczniowego w³adze rosyjskie zastosowa³y na terenie Królestwa Polskiego (podobnie jak zrobi³y to ju¿ wczeœniej, po upadku powstania listopadowego) represje wobec Koœcio³a katolickiego i skasowa³y wiêkszoœæ istniej¹cych jeszcze wówczas klasztorów. Carat dokona³ tego w odwecie
za du¿e zaanga¿owanie duchownych w manifestacje patriotyczno-religijne w latach 1861–1862 oraz w dzia³ania zbrojne w latach 1863–1864. Zgodnie z ukazem cara Aleksandra II, wydanym 8 XI 1864 r., zlikwidowano 114 spoœród 197
domów zgromadzeñ mêskich i ¿eñskich. Skarb pañstwa przej¹³ utrzymanie pozosta³ych, które otrzyma³y status tzw. etatowych – w wiêkszoœci przewidzianych
dla maksymalnie 14 osób – oraz ponadetatowych, niemog¹cych przyjmowaæ nowicjuszy i przewidzianych do kasacji, jeœli liczba duchownych spad³aby poni¿ej
oœmiu osób. W efekcie tych decyzji w nastêpnych latach zlikwidowano 48 kolejnych klasztorów. Wiele zabudowañ poklasztornych przeznaczono na siedziby instytucji pañstwowych, wiele niszcza³o z powodu braku opieki, a tylko nieliczne
przekazano na cele diecezjalne.
61
Cezary JASTRZÊBSKI
Dissolution of monasteries in the Kingdom of Poland
following the fall of the January Uprising in 1863
After the suppression of the January Uprising, Russian authorities applied in
the territory of the Kingdom of Poland (similarly as they had already done before, after the collapse of the November Uprising) repressions against the Catholic Church and dissolved most of monasteries still existing at that time. Tsarism
did so as a revenge for the remarkable involvement of the clergy in patriotic and
religious demonstrations in the years 1861–1862 as well as in the military actions
in the years 1863–1864. According to tsar Alexander II’s order (ukase), issued
on 8th November 1864, 114 of the 197 male and female monastic houses were
dissolved. State Treasury took over the upkeep of the remaining ones, which received a status of the so-called regular employment ones – most of which were
meant for no more than 14 people – and the over-staffed ones, which were not
allowed to accept novices and were destined for dissolution if the number of clergymen should fall below eight people. As a result of those decisions, 48 other
monasteries became dissolved in the following years. Many post-monastic buildings were converted into seats of state institutions, many would deteriorate for
lack of proper care, and only few of them were handed over for the diocesan purposes.
J
62
ks. Norbert JERZAK
Papieski Wydzia³ Teologiczny we Wroc³awiu
Posekularyzacyjne losy maj¹tku krzy¿owców
z czerwon¹ gwiazd¹ w Nowym Dworze
J
Niezmiernie szybko i z prusk¹ dok³adnoœci¹ zabrali siê królewscy urzêdnicy
do wprowadzenia w ¿ycie postanowieñ edyktu sekularyzacyjnego. Specjalny komisarz von Jordan niezw³ocznie, po udzieleniu mu nominacji i potrzebnych pe³nomocnictw, zabra³ siê do wype³nienia zleconego mu zadania. 19 XI 1810 r. pojawi³ siê w klasztorze œw. Macieja we Wroc³awiu. Zebra³ wszystkich zastanych
tam zakonników w jednej sali i odczyta³ im postanowienia edyktu sekularyzacyjnego oraz oznajmi³, ¿e funkcjê administratora zakonnych dóbr przejmuje kanclerz Kogho.
W komendzie Kluczbork-Nowy Dwór specjalny komisarz von Jordan pojawi³ siê dopiero 27 listopada. Mia³o wtedy miejsce oficjalne og³oszenie edyktu sekularyzacyjnego. Obecni byli wszyscy zakonnicy mieszkaj¹cy w Nowym Dworze i proboszczowie pracuj¹cy w parafiach zakonnych. Komisarz, po odebraniu
od zakonników i s³u¿by przysiêgi na wiernoœæ królowi, wyjecha³ do Wroc³awia.
W chwili og³oszenia edyktu do Krzy¿aków nale¿a³y nastêpuj¹ce wsie: w powiecie kluczborskim – Kujakowice Dolne, Kujakowice Górne, Kuniów, gdzie by³
folwark, £owkowice; w powiecie oleskim – Krasków, Chocianowice, Nowy Dwór,
który by³ g³ównym folwarkiem komendy. W ocenie specjalnego komisarza von
Jordana folwark zakonny w Kuniowie zosta³ oszacowany na 28 947 talarów,
a nowodworski – na 30 800 talarów. Pozosta³e dobra, le¿¹ce w £owkowicach,
Kujakowicach Górnych i Dolnych, Kraskowie czy Chocianowicach, nie zosta³y
wycenione.
Spodziewana szybka sprzeda¿ nowodworskiego maj¹tku okaza³a siê niemo¿liwa. Egzekutor von Taubadel poinformowa³ 28 VIII 1811 r. specjalnego komisarza von Jordana, ¿e nikt nie zg³osi³ siê z zamiarem kupna. Z tego te¿ powodu
krzy¿ackie dobra zosta³y wydzier¿awione. Z uwagi na niekorzystny czas dzier¿awczy – zbli¿a³a siê zima – postanowiono rozpocz¹æ rozmowy z ówczesnym
administratorem dóbr zakonnych i królewskiej domeny Seitendorf, Ernestem Wilhelmem Rudolphem, aby przej¹³ komendê Nowy Dwór w szeœcioletni¹ dzier¿awê. Podstaw¹ do wstêpnych rozmów by³a ocena szacunkowa dóbr.
W trakcie prowadzonych z Rudolphem rozmów ustalono wstêpnie, ¿e quantum dzier¿awcze bêdzie wynosiæ 1668 talarów i jeden srebrny grosz. Z tego quantum wy³¹czono nale¿noœci podatkowe, które mia³ uregulowaæ sam dzier¿awca. Na postanowion¹ op³atê dzier¿awcz¹ Rudolph przysta³. Zdawa³ sobie jednak¿e
sprawê, ¿e w danej chwili nie bêdzie móg³ jej w pe³ni uregulowaæ, dlatego poprosi³, by czwart¹ czêœæ op³aty dzier¿awczej, jak równie¿ op³atê za przejête w ca³oœci
zabudowania gospodarcze i trzodê, móg³ sp³aciæ w póŸniejszym terminie.
63
ks. Norbert JERZAK
Fates of the property of the Red Star Crusaders
from Nowy Dwór after the dissolution
It was with an exceeding speed and Prussian precision that the royal officials
got down to putting the decisions of the dissolution edict into effect. The special
commissar von Jordan, immediately after being authorized and receiving the nominations, began to accomplish the assigned task. On 19th November 1810 he arrived at St. Matthias monastery in Wroc³aw. Von Jordan gathered all the monks
who at the moment were there in one hall and read out the decisions of the dissolution edict as well as announced that the function of monastic property administrator would since be taken over by the chancellor Kogho.
At the Kluczbork-Nowy Dwór headquarters, the special commissar von Jordan turned up only on 27th November. The official announcement of the dissolution edict took place then. All the monks living in Nowy Dwór and parish priests
working in the monastic parishes were present there. Having received the pledge
of allegiance to the king the commissar left for Wroc³aw.
At the moment of announcing the edict the Red Star Crusaders owned the following villages: Kluczbork county – Kujakowice Dolne, Kujakowice Górne,
Kuniów, where there was a manor, £owkowice; in the Olesno county – Krasków,
Chocianowice, Nowy Dwór, which was the headquarters’ main manor. According to assessment of the special commissar von Jordan, the value of monastic
manor in Kuniów was estimated at 28 947 thalers, whereas the Nowy Dwór one
– 30 800 thalers. The other properties located in £owkowice, Kujakowice Górne
and Dolne, Krasków or Chocianowice were not priced.
It turned out to be impossible to quickly sell the Nowy Dwór property. The
executor von Taubadel informed the special commissar von Jordan on 28th August 1811 that there had been no purchase offers. For that reason the Red Star
Crusaders’ properties became leased. As the period was not favourable for leasing – winter was coming – it was decided that talks should be started with the
then administrator of monastic property and royal domain of Seitendorf, Ernest
Wilhelm Rudolph, aiming at his taking out a six-year lease on the Nowy Dwór
headquarters. The approximate evaluation of the properties was the basis for the
preliminary talks.
In the course of talks with Rudolph it was initially agreed that the lease quantity would amount to 1668 thalers and one silver grosz. The amount due as tax,
which was to be paid by the leaseholder, was excluded from this quantity. Rudolph
accepted the decided lease charges, though he realised that at that moment he
would not be able to pay the whole amount, therefore he requested the postponement of payment of one fourth of the lease charge as well as the charge for the
utility buidlings and the flock taken over in entirety.
J
64
Anna JEZIERSKA
Instytut Historii Sztuki Uniwersytetu Wroc³awskiego
Pokasacyjne losy dzie³ sztuki
dolnoœl¹skich klasztorów cysterskich
J
Sekularyzacja klasztorów, ustanowiona edyktem z 30 X 1810 r., w równym
stopniu dotknê³a samych cz³onków zgromadzeñ zakonnych, jak i dóbr kultury gromadzonych przez wieki w budynkach klasztornych i koœcielnych. Poœród tych dóbr
znajdowa³y siê nie tylko wspania³e zbiory biblioteczne, bêd¹ce œwiadectwem kultury umys³owej zakonników, ale tak¿e wybitne dzie³a sztuk plastycznych, takie
jak rzeŸby, obrazy czy ró¿nego rodzaju paramenty liturgiczne i inne dzie³a drobnej plastyki oraz rzemios³a artystycznego. W bogatym ¿yciu zakonnym Œl¹ska
szczególn¹ rolê w zakresie mecenatu artystycznego odgrywa³y klasztory cysterskie, które przez kilka wieków swej dzia³alnoœci na Œl¹sku sta³y siê prawdziwymi centrami rozwoju sztuk plastycznych. Najwa¿niejszym etapem w rozwoju sztuki na us³ugach cystersów by³ okres baroku, gdy na zlecenie klasztorów dzia³ali
artyœci takiej miary jak malarz Michael Willmann czy rzeŸbiarz Franz Joseph Mangoldt. W referacie przedstawiono krótko znaczenie klasztorów cysterskich w rozwoju sztuki œl¹skiej oraz losy pochodz¹cych z nich dzie³, które – wyrwane
w 1810 r. ze swego naturalnego kontekstu – trafi³y g³ównie do wroc³awskich zbiorów, staj¹c siê m.in. zacz¹tkiem nowo utworzonego pierwszego publicznego muzeum sztuki we Wroc³awiu (Królewskiego Muzeum Sztuki i Staro¿ytnoœci).
65
Anna JEZIERSKA
Fates of the works of art from suppressed
Cistercian abbeys in Lower Silesia
Secularizaton of monasteries, legislated by the edict of 30th October 1810, to
the same extent affected the very members of monastic congregations as the cultural artifacts collected for centuries in the monastic and church buildings. Among
those, there were not only magnificent book collections, providing a testimony to
the intellectual culture of the monks, but also eminent works of fine arts, such as
sculptures, paintings or liturgical ornaments as well as other works of smallerscale visual arts and handicraft. Within the rich monastic life of Silesia a particular role in patronage of the arts was played by Cistercian monasteries, which
throughout a few centuries of their activities in Silesia became actual centres of
fine arts development. The most significant moment in the development of the
art being at Cistercians’ service was the baroque period, when artists of such calibre as the painter Michael Willmann or sculptor Franz Joseph Mangoldt used to
accomplish commissioned works for the monastery. In the present paper the meaning of Cistercian monasteries for the development of Silesian art has been briefly
discussed, as well as fates of the works of art which originated there, which –
torn out from their natural context in the year 1810 – found their way mainly to
the collections of Wroc³aw, and thus became for instance a beginning of the newly founded first public museum of art in Wroc³aw (The Royal Museum of Arts
and Antiquities).
J
66
Stanis³aw JUJECZKA
Instytut Historyczny Uniwersytetu Wroc³awskiego
Kasaty zakonne w krajach habsburskich za cesarza Józefa II
na tle kasat w drugiej po³owie XVIII i pocz¹tkach XIX w.
J
Kasat zakonnych dokonano w czasach rz¹dów cesarza Józefa II (1765–1790)
w dwóch turach. W pierwszej (1782–1783) zlikwidowano wszystkie klasztory zakonów œciœle kontemplacyjnych (kartuzów, paulinów, klarysek, benedyktynek itp.),
w drugiej (1784–1787) kilkaset klasztorów innych zakonów. Wszystkie kasaty
mia³y swoje Ÿród³o w „józefiñskiej” wizji relacji Koœcio³a i pañstwa – a dok³adniej Koœcio³a w pañstwie – i by³y elementem szeroko zakrojonych modernizacyjnych reform cesarza Józefa. Fundusze uzyskane ze sprzeda¿y dóbr poklasztornych by³y przeznaczane g³ównie na cele szkolne, w tym na seminaria duchowne.
Na tym przyk³adzie wzorowali siê w³adcy Bawarii Karol II Teodor (zm. 1799)
i Maksymilian IV Józef (zm. 1825), przeprowadzaj¹c podobne akcje na podleg³ych sobie ziemiach (w latach 1778–1784, i w czasach generalnej sekularyzacji
w latach 1802–1804, a tak¿e Fryderyk II z Wirtembergii (w latach 1802–1810).
Zupe³nie inne wzorce sekularyzacji dóbr koœcielnych p³ynê³y w tym czasie
z rewolucyjnej Francji, gdzie kolejne prawa: nacjonalizacja dóbr zakonnych (listopad 1789 r.), zniesienie œlubów zakonnych (luty 1790 r.), konstytucja cywilna
kleru (lipiec 1790 r.) zmierza³y do wyeliminowania z ¿ycia obywateli nie tylko
kleru, lecz tak¿e religii katolickiej i zast¹pienia jej now¹, rewolucyjn¹ „religi¹”
rozumu. Prowadzi³o to wielokroæ raczej do dzikiego wandalizmu (po³¹czonego
z mêczeñstwem wielu zakonników) ni¿ do realnego wzbogacenia skarbu pañstwa.
Model rewolucyjny (najczêœciej w ³agodniejszej formie) wprowadzany by³ w ¿ycie
tak¿e na zajmowanych przez wojska francuskie terenach Rzeszy na wschód od
Renu (np. w 1803 r. w Kolonii).
67
Stanis³aw JUJECZKA
Dissolution of monasteries in Habsburg Domain
under the emperor Joseph II against the background
of dissolutions in the second half of 18th and beginning of 19th c.
The dissolutions of monasteries were carried out under the emperor Joseph II
rule (1765–1790) in two rounds. In the first one (1782–1783) all monasteries of
the strictly contemplative orders became dissolved (Carthusians, Pauline Fathers,
St. Clare order, Benedictine nuns, etc), while in the second round (1784–1787)
several hundred of monasteries of other orders. All dissolutions had their source
in the “Josephian” vision of relationships between the state and the church – and
more precisely the church within the state – and were an element of large-scale
modernization reforms of the emperor Joseph. The funds obtained from sales of
post-monastic properties were assigned mainly for school purposes, in that for
seminaries. That example was followed by Bavarian sovereigns Charles II Theodore (died in 1799) and Maximilian IV Joseph (died in 1825), who carried out
similar actions in the territories subordinate to them (in the years 1778–1784 and
in the period of general secularization in the years 1802–1804), as well as by Frederick II of Württemberg (in the years 1802–1810).
Completely different models for secularization of church properties were coming at that time from the revolutionary France, where successive legal regulations:
nationalization of monastic properties (November 1789), abolition of monastic
vows (February 1790), civilian constitution of the clergy (July 1790), aimed at
eliminating from the citizens’ lives not only of the clergy itself, but also the Catholic religion, and replacing it with a new, revolutionary “religion” of reason. On
many occasions it more often led rather to a wild vandalism (involving martyrdom of many monks) than to actual enrichment of the state treasury. The revolutionary model (most often in its softer form) would be brought into effect also on
the Reich territories to the east of Rhine which were occupied by the French army
(e.g. in 1803 in Cologne).
J
68
Krzysztof KACZMAREK
Instytut Historii Uniwersytetu Adama Mickiewicza w Poznaniu
Pokasacyjne losy koœcio³a dominikanów we Wronkach
K
Klasztor we Wronkach nale¿a³ do najstarszych fundacji dominikañskich na ziemiach polskich – dokument fundacyjny dla tego domu wystawi³ ksi¹¿ê wielkopolski Przemys³ I w roku 1279. Dzieje wronieckiego konwentu bardzo rzadko
by³y przedmiotem zainteresowania historyków; ich nieliczne wypowiedzi koncentrowa³y siê na kwestii samego za³o¿enia klasztoru, niemal nic natomiast nie
wiadomo o jego dzia³alnoœci w œredniowieczu i czasach nowo¿ytnych. Zachowane
do naszych czasów Ÿród³a umo¿liwiaj¹ czêœciowe uzupe³nienie zaniedbañ starszej historiografii. Szczególnie obfite materia³y oœwietlaj¹ kwestiê kasaty i pokasacyjnych losów dominikañskich obiektów (w tym zw³aszcza koœcio³a) we Wronkach. Przechowywana w poznañskim Archiwum Archidiecezjalnym
korespondencja pomiêdzy kolejnymi plebanami koœcio³a parafialnego we Wronkach i kuri¹ arcybiskupi¹ umo¿liwia przeœledzenie walki o restauracjê podominikañskiego koœcio³a, a tak¿e odtworzenie losów nale¿¹cych do zakonników ruchomoœci.
69
Krzysztof KACZMAREK
Fates of the Dominican church in Wronki after their dissolution
The monastery in Wronki was among the oldest Dominican foundations in the
territories of Poland – the foundation document for this monastic house was issued by duke of Great Poland, Przemys³ I, in the year 1279. Its history has very
seldom been an object of historians’ interest; their few statements were focused
on the issue of the very establishment of the monastery, while hardly anything is
known of its activities in the Middle Ages or in modern times. The sources preserved until our times enable us to partially make up for the neglect of earlier
historiography. Especially ample source materials illuminate the question of the
dissolution and post-dissolution fates of Dominican facilities (and particularly the
church) in Wronki. The correspondence between successive parsons of the parish church in Wronki and archiepiscopal curia kept at the Archdiocesean Archive
of Poznañ makes it possible to scrutinize the struggle to restore the post-Dominican church and also allows to reconstruct the fates of movables belonging to the
monks.
K
70
o. Marian KANIOR OSB
Opactwo Ojców Benedyktynów w Tyñcu
Mêskie klasztory benedyktyñskie pod zaborem pruskim
K
W wyniku kolejnych rozbiorów Polski w latach 1772–1795 zaborem pruskim
objêto trzy opactwa benedyktyñskie: Lubiñ, Mogilno i Pu³tusk. Po roku 1807 opactwa te wesz³y w obrêb Ksiêstwa Warszawskiego. W wyniku ustaleñ kongresu wiedeñskiego Lubiñ i Mogilno znalaz³y siê ponownie pod panowaniem pruskim
w ramach Wielkiego Ksiêstwa Poznañskiego, Pu³tusk natomiast pozosta³ w Królestwie Kongresowym.
Rozporz¹dzenie gabinetowe z 31 III 1833 r. nakaza³o w ci¹gu trzech lat likwidacjê wszystkich klasztorów w prowincji poznañskiej. Jako jedne z pierwszych zosta³y zlikwidowane opactwa benedyktyñskie w Lubiniu i Mogilnie. W
Mogilnie rz¹d pruski przej¹³ w 1833 r. na skarb pañstwa ca³e uposa¿enie, budynki, maj¹tek ruchomy i ca³y kapita³. Koœció³ poklasztorny przemianowano na œwi¹tyniê parafialn¹, a drugi koœció³ mia³ spe³niaæ funkcjê pomocnicz¹. Budynki klasztorne przeznaczono czêœciowo na potrzeby ksiê¿y pracuj¹cych w parafii, a tak¿e
na u¿ytek gminy i szkó³: katolickiej i protestanckiej. Likwidacjê opactwa lubiñskiego przeprowadzono w latach 1834–1836. Koœció³ opacki oddano parafii lubiñskiej. Koœció³ œw. Leonarda zamieniono na zbór protestancki. Bogate aparaty
liturgiczne, dzwony, obrazy przekazano ró¿nym parafiom. G³ówn¹ czêœæ archiwum przejê³y pruskie w³adze administracyjne. Najcenniejsze woluminy ksiêgozbioru bibliotecznego przes³ano bibliotekom: królewskiej i uniwersyteckiej w
Berlinie. Du¿¹ jego czêœæ otrzyma³a Biblioteka Seminaryjna w Poznaniu. W 1847
r. dokonano niemal ca³kowitego zburzenia budynków klasztornych.
71
o. Marian KANIOR OSB
Monasteries of Benedictines in the territories
of the Prussian partition
As the result of successive partitions of Poland in the years 1772–1795 three
Benedictine abbeys went under the Prussian rule: Lubiñ, Mogilno and Pu³tusk.
After the year 1807 these abbeys got included in the Duchy of Warsaw. According to the decisions of the Congress of Vienna, Lubiñ and Mogilno went back
under the Prussian rule within the Great Duchy of Poznañ, whereas Pu³tusk remained within the Congress Poland.
The cabinet directive of 31st March 1833 ordered all monasteries in the province of Poznañ to be closed down within the period of three years. Among the
first monasteries to be suppressed there were the Benedictine ones of Lubiñ and
Mogilno. In Mogilno, in the year 1833, the Prussian government took over for
state treasury the whole benefice, buildings, movables and the whole capital. The
post-monastery church was renamed into a parish temple, whereas the second
church was supposed to fulfil an auxiliary function. The monastery properties were
partially allotted for the needs of the priests working in the parish and also for
the purposes of district authorities as well as Catholic and Protestant schools. The
Lubiñ abbey became dissolved in the years 1834–1836. The abbey church was
given to the parish of Lubiñ. St. Leonard church was converted into a Protestant
church. Rich liturgical apparatus, bells and paintings were handed over to different parishes. The main section of the archives was taken over by Prussian administration authorities. The most valuable volumes of the library collection were sent
to the royal library and the university library in Berlin. The Seminary Library in
Poznañ received a considerable part of it. In the year 1847 there took place a nearly
total demolition of the monastery buildings.
K
72
Weronika KARLAK
Biblioteka Uniwersytecka we Wroc³awiu
Pokasacyjne zasoby starych druków
w Bibliotece Uniwersyteckiej we Wroc³awiu –
dzia³alnoœæ J.G. Büschinga a stan obecny
K
Decyzja o po³¹czeniu w 1811 r. w jedn¹ uczelniê wroc³awskiej Leopoldiny
i frankfurckiej Viadriny by³a równoznaczna z po³¹czeniem ich zbiorów bibliotecznych. Powo³ana w ten sposób do ¿ycia Biblioteka Uniwersytecka rozpoczê³a dzia³alnoœæ z ksiêgozbiorem obejmuj¹cym prawie 38 tys. woluminów. Jednak to nie
ten zasób mia³ œwiadczyæ o randze biblioteki w najbli¿szym stuleciu. O rozmiarach i wartoœci ksiêgozbioru zdecydowa³ dekret z 1810 r. nakazuj¹cy sekularyzacjê œl¹skich klasztorów. W jego wyniku ksi¹¿ki z kilkudziesiêciu bibliotek klasztornych Wroc³awia i prowincji œl¹skiej, w ramach akcji zapocz¹tkowanej przez
J.G. Büschinga, powiêkszy³y w latach 1811–1815 zasób Biblioteki Uniwersyteckiej – trzykrotnie w stosunku do stanu pocz¹tkowego.
Sposób zabezpieczania klasztornych ksiêgozbiorów, ich selekcja w macierzystych placówkach, transport do klasztoru augustianów na Piasku, katalogowanie,
wy³¹czanie dubletów, oznaczanie ksi¹¿ek specjalnym ekslibrisem – te zagadnienia s¹ mniej lub bardziej szczegó³owo znane dziêki dokumentom i literaturze.
Trudniej odpowiedzieæ na pytanie dotycz¹ce liczby ksi¹¿ek. Nie wszystkie biblioteki klasztorne prowadzi³y inwentarze czy katalogi w³asnych zbiorów, nie dysponujemy te¿ wykazami ksi¹¿ek zwiezionych do Wroc³awia. Przyjmuje siê szacunkowo, ¿e wszystkie biblioteki klasztorne na Œl¹sku przed sekularyzacj¹
posiada³y ³¹cznie oko³o 180–200 tys. woluminów, z czego do zbiorów Biblioteki
Uniwersyteckiej trafi³o w ramach akcji zabezpieczania oko³o 70–80 tys. Los okaza³
siê nie³askawy tak¿e dla tych zbiorów – po II wojnie œwiatowej z ca³ego zasobu
starych druków dawnej biblioteki zachowa³o siê jedynie 45 tys., w tym nieokreœlona liczba ksi¹¿ek z ksiêgozbiorów poklasztornych.
Oddzia³ Starych Druków Biblioteki Uniwersyteckiej we Wroc³awiu posiada
obecnie ok. 310 tys. dzie³ w 230 tys. woluminów. Stan badañ proweniencyjnych
nie obejmuje niestety ca³oœci zbiorów oddzia³u. Dostêpne kartoteki, indeksy czy
katalogi cz¹stkowe zawieraj¹ dane proweniencyjne tylko dla mniej wiêcej po³owy tej czêœci kolekcji, w której mog¹ znaleŸæ siê dzisiaj pozosta³oœci ksiêgozbiorów pochodz¹cych z sekularyzacji. Daje to jednak pewn¹ mo¿liwoœæ podjêcia
próby oszacowania zachowanych resztek i ich charakterystyki w odniesieniu do
poszczególnych klasztorów.
73
Weronika KARLAK
Old prints from the suppressed monasteries
in the Wroc³aw University Library.
J.G. Büsching’s activities and current state
The 1811 decision of merging the Wroc³aw Leopoldina and Frankfurt Viadrina into one university was equal to merging their library collections. Having thus
come into being, the University Library, commenced its activities with the book
collection comprising nearly 38 thousand volumes. It was not the size of the collection, though, which was to prove the library’s renown in the century to come.
The size and value of the book collection were determined by the 1810 edict announcing secularization of Silesian monasteries. As its result, books of several
dozen of monastic libraries of Wroc³aw and Silesian province, as part of action
initiated by J.G. Büsching, in the years 1811–1815 tripled the size of University
Library collection in relation to its original state.
The way of protecting the monastic collections, the selection made at the home
institutions, transportation to the Augustinian monastery at Piasek, cataloguing,
excluding duplicates, marking the books with special bookplates – these issues
are known in greater or lesser detail thanks to documents and subject-related literature. It is more difficult to answer the question about the number of books.
Not all monastic libraries kept inventories or catalogues of their own collections;
we do not have at our disposal any registers of the books brought to Wroc³aw. It
is roughly estimated that all monastic libraries in Silesia owned altogether about
180–200 thousand of volumes before the secularization, of which about 70–80
thousand found their way to the University Library as part of protection-aimed
actions. The fate was by no means favourable to these collections either – after
the World War II it was only 45 thousand that was left of the whole collection of
old prints of the former library, including an undetermined number of books from
the post-monastic collections.
The Old Prints Department of the University Library in Wroc³aw has at present
about 310 thousand works, in that about 230 thousand of volumes. The state of
provenance-oriented research does not unfortunately involve the whole collection of the department. The available files, indexes or fragmentary catalogues include provenance data only for more or less half of this part of the collection in
which any remains of the collections from the secularization period can be found
today. It provides some opportunity, though, to make an attempt of estimating the
preserved remnants and compiling their characteristics with respect to particular
monasteries.
K
74
ks. Mieczys³aw KOGUT
Papieski Wydzia³ Teologiczny we Wroc³awiu
Sekularyzacja dóbr komandorii krzy¿aków
z czerwon¹ gwiazd¹ w Kluczborku
K
Krzy¿acy z czerwon¹ gwiazd¹ wyroœli z laickiego bractwa szpitalnego istniej¹cego w Pradze przy szpitalu i przytu³ku fundowanym w latach 1233–1234 przez
czesk¹ ksiê¿niczkê b³. Agnieszkê. Bulle papieskie z lat 1237–1238 nada³y bractwu prawny charakter zakonu kanonickiego. Siostra Agnieszki, Anna, ¿ona Henryka Pobo¿nego, by³a przejêta podobnym duchem religijnoœci i mi³osierdzia. Ona
to, spe³niaj¹c wraz z synami Henrykiem i W³adys³awem zamiar zmar³ego mê¿a,
sprowadzi³a do Wroc³awia krzy¿aków z czerwon¹ gwiazd¹ i odda³a im szpital
œw. El¿biety. Nie wiemy, kiedy po raz pierwszy krzy¿acy z czerwon¹ gwiazd¹
pojawili siê w Kluczborku. Prawdopodobnie mog³o to byæ pod koniec pierwszej
po³owy XIII w., kiedy jeden z mistrzów zakonnych, Merbut (1240–1250), naby³
54 ³any we wsi Cunowiz (Kunowice), po³o¿onej gdzieœ na obszarze dzisiejszego
Kluczborka. W dokumencie wystawionym dla szpitala œw. El¿biety 26 II 1253 r.
wymieniono jako nale¿¹ce do krzy¿aków z czerwon¹ gwiazd¹ m.in. Chocianowice, Kluczbork, Krasków, Kujakowice Górne i Dolne, Kuniów, £owkowice oraz
Nowy Dwór. Wszystkie te posiad³oœci podlega³y w³adzy komtura, którego siedziba pocz¹tkowo znajdowa³a siê w Kluczborku, a póŸniej zosta³a przeniesiona
do Nowego Dworu (Neuhof).
W swych dobrach krzy¿acy prowadzili przede wszystkim dzia³alnoœæ ewangelizacyjn¹ i charytatywn¹. Kap³ani krzy¿accy poza Kluczborkiem duszpasterzowali tak¿e w Kuniowie, Kujakowicach i £owkowicach. W tych te¿ miejscowoœciach zorganizowali szko³y przyparafialne. Dzia³alnoœæ szpitalnicza skupia³a siê
w centralnym miejscu w Kluczborku.
Realizacja edyktu kasacyjnego wydanego przez króla pruskiego Fryderyka Wilhelma III w dniu 30 X 1810 r. rozpoczê³a siê ju¿ 19 XI tego samego roku. Dzieñ
wczeœniej Komisja Konfiskacyjna klasztorów wyda³a reskrypt upowa¿niaj¹cy komisarza von Jordana do skonfiskowania dóbr klasztoru krzy¿aków z czerwon¹
gwiazd¹ we Wroc³awiu. Komisarz niezw³ocznie uda³ siê do klasztoru œw. Macieja, aby w obecnoœci mistrza zaznajomiæ ca³y konwent z treœci¹ reskryptu. Od tej
chwili ca³ym maj¹tkiem klasztornym dysponowa³ pruski w³adca.
75
ks. Mieczys³aw KOGUT
Secularization of the estate belonging to
the Red Star Crusaders from Kluczbork
Red Star Crusaders originated from lay hospitaller brotherhood existing in Prague at the hospital and shelter founded in the years 1233–1234 by the Bohemian
princess, Agnes the Blessed. The papal bulls from the period of 1237–1238 bestowed the legal status of a canon order upon the brotherhood. Agnes’s sister, Anna,
Henryk Pobo¿ny’s (Henry the Pious’s) wife, was pervaded by a similar spirit of
religiousness and mercy. It was her who, fulfilling along with her sons, Henryk
and W³adys³aw, the deceased husband’s intention, brought the Red Star Crusaders to Wroc³aw and handed over St. Elizabeth hospital to them. It is not known
when the Red Star Crusaders for the first time appeared in Kluczbork. It might
have been towards the end of the first half of the 13th c. when one of the order’s
Grand Masters, Merbut (1240–1250), purchased 54 ³an (measure of land equal to
16.8 ha) in the village of Cunowiz (Kunowice), located somewhere in the area of
the present-day Kluczbork. In the document issued for St. Elizabeth hospital on
26th February 1253, the following locations, among others, were mentioned as
belonging to the Red Star Crusaders: Chocianowice, Kluczbork, Krasków, Kujakowice Górne and Dolne, Kuniów, £owkowice as well as Nowy Dwór. All those
estates were under the commander’s authority, whose seat was initially located
in Kluczbork and afterwards was moved to Nowy Dwór (Neuhof).
In their properties the Crusaders above all engaged in evangelizing and charity activities. Crusader priests outside Kluczbork did their pastoral work also in
Kuniów, Kujakowice and £owkowice. It was also where they organized parish
schools. Hospitaller activity was concentrated in the central location in Kluczbork.
Realization of the dissolution edict, issued by the Prussian king Frederick William III on 30th October 1810, commenced as soon as 19th November of the same
year. A day before that date the Confiscation Commission for monasteries issued
a rescript authorizing the commissar von Jordan to confiscate the Red Star Crusaders’ properties in Wroc³aw. The commissar with no delay made his way to St.
Matthias monastery in order to – in the presence of the Grand Master – make everyone in the convent acquainted with the content of the rescript. Since then, the
Prussian sovereign had the whole monastery property at his disposal.
K
76
Arkadij Iwanowicz KOMISSARIENKO
Rosyjska Akademia Administracji Publicznej przy Prezydencie Federacji Rosyjskiej,
Moskwa = Russian Academy of Public Administration under the President
of the Russian Federation (RAPA)
Kasaty zakonne w Rosji w 1764 r.
ród³a, problematyka, badania
K
W referacie ukazano relacje ³¹cz¹ce pañstwo rosyjskie i Cerkiew prawos³awn¹
w zakresie w³asnoœci ziemskiej. Przedstawiono m.in. Ÿród³a oraz rozwój polityki
pañstwa od pocz¹tku XVII do koñca XVIII w., skierowanej na likwidacjê
dóbr cerkiewno-klasztornych, koncentruj¹c siê zw³aszcza na okresie lat 20.–60.
XVIII w. W³¹czenie duchowieñstwa do systemu administracyjnego kszta³tuj¹cego siê re¿imu absolutystycznego (powo³anie Synodu) zosta³o uznane za wa¿ny
etap na drodze podporz¹dkowania w³adzy pañstwowej cerkiewnej w³asnoœci ziemskiej razem z zamieszkuj¹cym j¹ ch³opstwem. Bazê Ÿród³ow¹ stanowi¹, przewa¿nie po raz pierwszy wprowadzone do obiegu, dokumenty pochodz¹ce z pañstwowych archiwów Rosji (g³ównie Rosyjskiego Pañstwowego Archiwum Dawnych
Akt, Rosyjskiego Pañstwowego Archiwum Historycznego, Rosyjskiego Pañstwowego Archiwum Historyczno-Wojskowego). Przedstawiono dane dotycz¹ce rozmiarów cerkiewno-klasztornej w³asnoœci ziemskiej i liczebnoœci ch³opów w poszczególnych regionach imperium rosyjskiego w XVIII w., stanu ojcowizny oraz
sytuacji ch³opów cerkiewnych. Zbadano przedsiêwziêcia rz¹du z lat 20.–50.
XVIII w. s³u¿¹ce kontrolowaniu dzia³alnoœci finansowej i gospodarczej Cerkwi
(dzia³alnoœæ Kolegium Gospodarczego powo³anego pod koniec 1757 r., oficerskiego zarz¹du mienia klasztornego). Sporo uwagi poœwiêcono polityce cara Piotra
III, który w lutym 1762 r. wyda³ dekret o przeprowadzeniu sekularyzacji dóbr cerkiewnych, a zw³aszcza polityce carycy Katarzyny II, która opracowa³a plan oraz
przebieg reformy sekularyzacyjnej (dzia³alnoœæ Komisji stats-sekretarza G.N. Tiep³owa w latach 1762–1764, manifest z 26 II 1764 r.). W zakoñczeniu podsumowano wyniki reformy – przekazanie na w³asnoœæ pañstwa 8,5 mln dziesiêcin ziemi, oko³o 2 mln ch³opów oraz 1, 5 mln rubli rocznego dochodu.
77
Arkadiy Ivanovich KOMISSARENKO
Secularization in Russia in 1764. Records, issues, research
In the present article the problem of correlation between the Russian state and
the Orthodox Church with respect to land ownership has been considered; among
other issues, the origins and development of the state policy aimed at suppression of church and monastic properties in the period between the beginning of
the 17th c. till the end of the 18th c. have been presented. A special attention has
been devoted to the period between the 20’s and 60’s of the 18th c. The inclusion
of clergy into the administrative system of the developing absolutist regime (the
appointment of Synod) has been looked into as an important stage in the process
of yielding the Orthodox Church land ownership along with the peasants inhabiting the estates to the Soviet authorities. The source material has been provided
mainly by the documents put into circulation for the first time and coming from
state archives of Russia (mostly Russian State Public Record Office, Russian State
Historic Archives, Russian State Historic and Military Archives, etc). In the article we have presented data concerning the scale of The Orthodox Church and
monastic land ownership as well as the population of peasants in particular regions of Russian Empire in the 18th c., as well as the status of patrimony and situation of the Orthodox Church peasants. Moreover, the government initiatives in
the years 20–50’s of the 18th c. have been examined with respect to the supervision over financial and economic activities of the Russian Orthodox Church (activities of the Economic Magistrates Court appointed at the end of 1757, officers’ management of the monastic properties). Significance has been attached to
the policies of emperor Peter III’s, who in February 1762 issued an edict about
secularizing the Orthodox church properties, and in particular the policies of the
empress Katerina II, who elaborated on a precise plan and course of the secularization reform (the activities of the stats-secretary G.N. Tieplov’s Commitee in
1762–1764; 26th February 1764 manifesto). In the conclusion the outcomes of the
reform have been summed up – handing over of 8.5 million tithes of land, approximately 2 million peasants and 1.5 million roubles of annual income to the
ownership of the State.
K
78
ks. bp Jan KOPIEC
Wydzia³ Teologiczny Uniwersytetu Opolskiego
Stanowisko papiestwa wobec sekularyzacji klasztorów
K
Trwaj¹cy przez d³u¿szy okres proces zaboru dóbr koœcielnych i likwidacji zakonów i ich klasztorów, a tak¿e wielu innych instytucji koœcielnych (np. kapitu³
kolegiackich) stanowi³ przejaw absolutystycznego, a nastêpnie oœwieceniowego
pogl¹du na miejsce Koœcio³a w nowo¿ytnym pañstwie. Dominuj¹cym d¹¿eniem
by³o sprowadzenie Koœcio³a do roli instytucji wspomagaj¹cej poszczególne pañstwa, z osobami duchownymi jako urzêdnikami pañstwowymi. Pojawi³a siê równie¿ tendencja do ograniczenia wp³ywów Stolicy Apostolskiej jako odrêbnego,
ponadpañstwowego podmiotu, i to zarówno w pañstwach katolickich, jak i protestanckich, a skrajnym przyk³adem by³a Francja w okresie Wielkiej Rewolucji.
Od œredniowiecza bowiem w³asnoœæ ziemska i odrêbne od pañstwowych struktury organizacyjne by³y fundamentem niezale¿noœci i wolnoœci, jako atrybuty autonomii Koœcio³a. Zakusy na w³asnoœæ koœcieln¹ papie¿e zawsze traktowali jako
zamach na autonomiê Koœcio³a, a przez to na swobodê w rozwijaniu jego ró¿norodnych pos³ug. Protestuj¹c przeciw zaborom dóbr i sekularyzacjom klasztorów,
zawsze jednak ostatecznie godzili siê z faktami dokonanymi, obawiaj¹c siê zaistnienia schizmy, czym nie bez realnego niebezpieczeñstwa grozili w³adcy œwieccy.
79
ks. bp Jan KOPIEC
Pope’s attitude toward the secularization of monasteries
The prolonged process of the church property seizure and suppressing religious
orders and their monasteries as well as many other church instituitions (e.g. collegiate chapters) constituted a manifestation of the absolutist, and later Enlightenment, view on the Church position in a modern state. The dominant aspiration
was to make the role of the Church come down to an institution supporting particular states, with clergymen as state officials. A tendecy was observed as well
to reduce the influence of the Holy See as a separate, suprastate subject, and not
only in Catholic states but also in Protestant ones, with an extreme example of
France in the period of Great Revolution. For, since the Middle Ages, the land
ownership and organizational structures separate from those of the state provided
the basis for independence and freedom as the attributes of the Church autonomy. Any designs on the church property were regarded by popes as the violation
of Church autonomy and hence of the freedom to develop its various services.
While protesting against the seizure of property and secularization of monasteries, all in all they always eventually accepted a fait accompli for the fear of a
possible schism, which was what lay sovereigns would threaten them with, not
without a real danger behind it.
K
80
Bo¿ena KOREDCZUK
Instytut Informacji Naukowej i Bibliotekoznawstwa Uniwersytetu Wroc³awskiego
Spory wokó³ losów bibliotek po kasacie klasztorów
w Królestwie Polskim w latach 1815–1830
K
Zgodnie z postanowieniami konstytucji nadanej w 1815 r. Królestwu Polskiemu duchowieñstwo wszystkich wyznañ oddano „pod protekcjê i nadzór prawa
i rz¹du”. Car Aleksander I w 1817 r. wszelkie sprawy dotycz¹ce Koœcio³a katolickiego przekaza³ Komisji Rz¹dowej Wyznañ Religijnych i Oœwiecenia Publicznego (WRiOP). Sprawa przejêcia ksiêgozbiorów bibliotek klasztornych œciœle
³¹czy³a siê z polityk¹ oœwiatow¹ Królestwa Kongresowego i powodowa³a œcieranie siê pogl¹dów dwóch obozów: liberalno-racjonalistycznego, reprezentowanego g³ównie przez ministra WRiOP, masona, Stanis³awa Kostkê Potockiego, i obozu
klerykalno-jezuickiego, wspieranego przez grupê lojalistów z póŸniejszym ministrem WRiOP Stanis³awem Grabowskim i kierownikiem Wydzia³u Cenzury Józefem Kalasantym Szaniawskim na czele.
Na mocy dekretu kasacyjnego z 17 IV 1819 r. ksiêgozbiory poklasztorne zasili³y, zgodnie z koncepcj¹ Potockiego i wykonawcy jego postanowieñ Bogumi³a
Samuela Lindego, nowo powsta³¹ Bibliotekê Królewskiego Uniwersytetu Warszawskiego oraz biblioteki szkolne. Jednak¿e czêœæ klasztornych zbiorów bibliotecznych, wbrew postanowieniom dekretu, rozkradziono lub uleg³y one rozproszeniu i zniszczeniu. Potocki swoje krytyczne pogl¹dy na temat kleru i poziomu
ich oœwiaty, w tym czytelnictwa, zawar³ w satyrze Podró¿ do Ciemnogrodu, co
przyp³aci³ utrat¹ stanowiska w 1820 r. Jego nastêpca, S. Grabowski, ca³kowicie
zmieni³ koncepcjê wykorzystania mienia poklasztornego i, przy sprzeciwie wielu oœwieconych osób, realizowa³ j¹ w kolejnych latach.
81
Bo¿ena KOREDCZUK
Controversies around the fates of the libraries
after the dissolution of monasteries
in the Kingdom of Poland from 1815 to 1830
In accordance with the decisions of the constitution granted to the Kingdom
of Poland in the year 1815, the clergy of all faiths went “under the protection and
supervision of law and the government”. In the year 1817 tsar Alexander I handed down all issues concerning Catholic church to the Government Commission
for Religious Creed and Public Enlightenment (RCaPE). The question of taking
over the collections of monastery libraries was strictly related to the educational
politicy of the Congress Poland and brought about the clash of views of two wings:
liberal-rationalist one, represented mainly by the minister of RCaPE, a mason,
Stanis³aw Kostka Potocki, and the clerical-Jesuit one, supported by the loyalists
group with the later RCaPE minister, Stanis³aw Grabowski and the director of
the Censorship Department, Józef Kalasanty Szaniawski, in the lead.
On the strength of the secularization edict of 17th April 1819 the post-monastery book collections – in accordance with Potocki’s and the executor of his decisions, Bogumi³ Samuel Linde’s idea – enriched the newly founded Library of the
King’s University of Warsaw as well as school libraries. Some part of the monastery library collections, however, contrary to the decisions of the edict, became
either stolen or scattered or destroyed. Potocki expressed his criticism of the clergy
and level of their education, including their readership, in the satire Podró¿ do
Ciemnogrodu, which cost him the loss of his position in the year 1820. His successor, S. Grabowski, utterly changed the concept of using the post-monastery
property and, while meeting with opposition from many enlightened parties, would
put it into effect in the years to come.
K
82
S³awomir KOŒCIELAK
Instytut Historii Uniwersytetu Gdañskiego
Kasata zakonów w okrêgu gdañskim w œwietle raportów
o stanie personalnym konwentów z lat 1817–1835
K
Podstaw¹ niniejszego opracowania s¹ zachowane w Geheimes Staatsarchiv des
Preussischen Kulturbesitz w Berlinie dwa poszyty akt zawieraj¹ce raporty o stanie personalnym likwidowanych w okrêgu gdañskim (jak równie¿ w okrêgach
che³miñskim i micha³owskim) konwentów, sporz¹dzane na ¿yczenie ówczesnego Ministerstwa Wyznañ Królestwa Prus (zespó³ aktowy nosi dziœ miano Kultursministerium). Bazê porównawcz¹ stanowi¹ podobne akta z Archiwum Pañstwowego w Gdañsku (niezawieraj¹ce jednak danych dotycz¹cych Gdañska). Raporty
te, poza szczegó³owym stanem obsady domów, skrupulatnie odnotowywanym co
roku, a nawet czêœciej, zawieraj¹ wiele cennych informacji przydatnych w badaniach nie tylko okresu kasaty, ale równie¿ poprzedzaj¹cych j¹ ostatnich lat normalnej egzystencji klasztorów.
Analiza towarzysz¹cych tym raportom pism ukazuje problemy i konflikty zwi¹zane z wdra¿aniem, czasami bardzo restrykcyjnym, pruskich rozporz¹dzeñ. Interesuj¹ca jest dynamika przemian zachodz¹cych w stanie liczebnym konwentów
i wskazanie prze³omowego momentu, po którym obsady zaczê³y gwa³townie siê
kurczyæ. Szczegó³owoœæ raportów pozwala na opisanie pe³nionych w okresie przejœciowym funkcji, kariery duchownej, wielkoœci i sposobów spo¿ytkowania przeznaczonych na utrzymanie zakonników œrodków. Mo¿na równie¿ poddaæ analizie sam¹ formu³ê sporz¹dzania raportów, pojawiaj¹ce siê w nich b³êdy, niedba³oœæ
pruskich urzêdników w zapisie nazwisk i nazw miejscowoœci.
Dane o stanie personalnym zawieraj¹ równie¿ wiele cennych informacji odnoœnie do wieku, miejsca pochodzenia, momentu wst¹pienia do zakonu i zakonnej profesji poszczególnych cz³onków konwentów, tak mêskich, jak i ¿eñskich.
Stanowi¹ zatem wa¿ny rezerwuar wiedzy na temat rekrutacji, struktury i potencja³u klasztorów prze³omu XVIII i XIX w.
83
S³awomir KOŒCIELAK
Dissolutions of religious orders in the region of Gdañsk
in the light of reports about the personnel
of their convents from 1817 to 1835
The basis for the present study is the two sewn sheets of records preserved in
Geheimes Staatsarchiv des Preussischen Kulturbesitz in Berlin which include reports on the personnel numbers in the convents being dissolved in the Gdañsk
district (as well as in the districts of Che³mno and Micha³ów), drawn up at the
request of the then Ministry of Creeds of the Kingdom of Prussia (the record complex is today called Kultursministerium). The comparative source basis has been
provided by similar records from the National Archive in Gdañsk (not including,
however, any data concerning Gdañsk). Those reports – apart from detailed numbers of the houses personnel, meticulously noted down on a yearly basis, and even
more frequently – include lots of significant information useful not only in a research into the period of dissolution, but also the last years of regular existence
of monasteries preceding the dissolution.
The analysis of letters accompanying those reports reveals problems and conflicts related to the implementation, sometimes very restrictive, of the Prussian
directives. Interesting issue is the dynamics of changes that occurred in the numbers of convent personnel as well as indicating a turning point after which those
numbers began to shrink violently. The detailed character of the reports enables
us to describe the functions performed in the transitional period, a clergyman’s
career, the amount and the ways in which the means assigned for monks’ upkeep
were used. The very formula of drawing up the reports, the mistakes occurring
there, carelessness of the Prussian officials in recording people’s and geographical names, might be analysed as well.
The personnel-related data comprise also valuable information regarding age,
place of origin, moment of entering the order and monastic profession of particular convent members, both male and female ones. Thus, they constitute an important reservoir of knowledge about recruitment, structure and potential of the
monasteries at the turn of the 18th and 19th c.
K
84
Ma³gorzata KOŒKA
Archiwum G³ówne Akt Dawnych w Warszawie
Losy ksiêgozbiorów klasztornych po kasacie 1819 r.
Misja S.B. Lindego
K
W maju 1819 r. Komisja Rz¹dowa Wyznañ Religijnych i Oœwiecenia Publicznego, w ramach realizacji postanowieñ dekretu supresyjnego z 17 IV 1819 r., nakaza³a komisjom wojewódzkim opieczêtowanie bibliotek kasowanych klasztorów
i przes³anie jej katalogów przechowywanych w nich ksi¹¿ek. Z misj¹ spenetrowania bibliotek klasztornych i wy³¹czenia z nich wartoœciowych woluminów minister Stanis³aw Kostka Potocki wydelegowa³ Samuela Bogumi³a Lindego, dyrektora g³ównego Biblioteki Publicznej w Warszawie.
Od wiosny do jesieni 1819 r. Linde zrewidowa³ 48 bibliotek klasztornych
i 15 kolegiackich w województwach: mazowieckim, p³ockim, kaliskim, krakowskim i sandomierskim. Misja dyrektora zakoñczy³a siê pozyskaniem do zbiorów
Biblioteki Publicznej blisko 50 tys. ksi¹¿ek (z oko³o 80 tys. przejrzanych przez
Lindego).
W klasztorach spotyka³ siê z obojêtnoœci¹, niechêci¹, a niekiedy wrêcz wrogoœci¹ zakonnic i zakonników, szczególnie gdy próbowa³ rekwirowaæ ksi¹¿ki równie¿ w tych domach, których akt supresyjny nie dotyczy³.
Swemu protektorowi, ministrowi Potockiemu, Linde przesy³a³ na bie¿¹co
szczegó³owe sprawozdania z podró¿y. Obecnie stanowi¹ one g³ówne Ÿród³o wiedzy na temat przeprowadzonej w 1819 r. akcji pozyskiwania ksiêgozbiorów klasztornych dla Biblioteki Publicznej w Warszawie.
85
Ma³gorzata KOŒKA
Fates of monastic libraries after their dissolution in 1819.
Mission of S.B. Linde
In May 1819 the Government Commission for Religious Creeds and Public
Enlightenment, within the action of putting the decisions of the suppression edict
of 17th April 1819 into effect, ordered the voivodeship commissions to unseal the
libraries of the dissolved monasteries and send the catalogues of the books stored
in them. Minister Stanis³aw Kostka Potocki delegated the mission of searching
through the monastic libraries and excluding valuable volumes from them to Samuel Bogumi³ Linde, the director general of the Public Library in Warsaw.
From spring till autumn 1819 Linde searched 48 monastic libraries and 15 collegiate ones in the following voivodeships: Masovian, of P³ock, of Kalisz, Cracovian and of Sandomierz. The director’s mission resulted in gaining nearly 50
thousand books for the collections of the Public Library (out of apprx. 80 thousand of all books browsed by Linde).
In the monasteries he encountered attitudes of indifference, aversion and sometimes even hostility on the part of nuns and monks, especially when he tried to
requisition books also in those houses, which were not subject to the suppression
act.
Linde would send detailed reports of his journey to his patron, minister Potocki, on the current basis. Nowadays they constitute the main source of knowledge about the action of acquiring monastic book collections for the Public Library in Warsaw, carried out in the year 1819.
K
86
Ma³gorzata KOŒKA
Archiwum G³ówne Akt Dawnych w Warszawie
ród³a do kasat klasztornych
w Archiwum G³ównym Akt Dawnych
K
W zasobach Archiwum G³ównego Akt Dawnych znajduj¹ siê dokumenty dotycz¹ce kasaty z 1819 r. S¹ to przede wszystkim akta ogólne dotycz¹ce supresji
i akta poszczególnych klasztorów przechowywane w zespole Centralne W³adze
Wyznaniowe Królestwa Polskiego, a tak¿e akta o charakterze skarbowym (Komisja Rz¹dowa Przychodów i Skarbu) oraz dokumentacja w Wydzia³ach Wyznañ
w³adz terenowych (Komisja Województwa Mazowieckiego, Komisja Województwa Kaliskiego).
Liczne, rozproszone materia³y znajduj¹ siê w aktach I Rady Stanu Królestwa
Polskiego i w protoko³ach Rady Administracyjnej Królestwa Polskiego.
Nieco innego typu dokumenty dotycz¹ kasaty z 1864 r. S¹ to czêsto akta o
charakterze policyjno-represyjnym, zgromadzone m.in. w zespo³ach Zarz¹d Genera³ Policmajstra w Królestwie Polskim i Sekretariat Stanu Królestwa Polskiego.
Z kasat¹ z 1864 r. zwi¹zane jest równie¿ blisko 150 planów klasztorów przechowywanych w zbiorach kartograficznych AGAD.
Fragmenty archiwów kasowanych klasztorów znajduj¹ siê tak¿e w archiwach
rodzinnych, gdzie stanowi¹ czêœci zbiorów o charakterze kolekcjonerskim. Przyk³adowo w Archiwum Zamoyskich znajduj¹ siê dokumenty pochodz¹ce z archiwum klasztoru kanoników regularnych laterañskich w Czerwiñsku i archiwum
bo¿ogrobców w Miechowie, najpewniej nabyte przez Stanis³awa Kostkê Zamoyskiego.
87
Ma³gorzata KOŒKA
Records concerning dissolutions of monasteries
in the Central Archives of Historical Records in Warsaw
In the collections of the Central Archives of Historical Records there may be
found documents concerning the dissolution of 1819. Those are mainly records
regarding suppression as well as records of particular monasteries stored at the
complex of Central Creed Authorities of the Kingdom of Poland, and also treasury-related records (Government Commission for Income and Treasury), as well
as documentation in Creed Departments of the field-located authorities (Masovian Voivodeship Commission, Kalisz Voivodeship Commission).
Numerous, dispersed materials may be found in the records of I State Council
of the Kingdom of Poland and in the protocols of the Administration Council of
the Kingdom of Poland.
Documents of slightly different type regard the dissolution of 1864. Those are
often records of police and repressions kind, collected, among others, in the complexes of Board of Police Superintendent General in the Kingdom of Poland and
State Secretariat of the Kingdom of Poland.
Connected to the 1864 dissolution are also nearly 150 plans of monasteries
stored in the cartographic collections of Central Archives of Historical Records.
Fragments of the dissolved monasteries’ archives are to be found also in the
family archives, where they constitute a part having a collector’s value. For instance in the Archive of Zamoyscy there are documents coming from the archive
of Lateran Canons Regular monastery in Czerwiñsk and from the Holy Sepulchre congregation archive in Miechów, most certainly purchased by Stanis³aw
Kostka Zamoyski.
K
88
Edyta KOTYÑSKA
Biblioteka Uniwersytecka we Wroc³awiu
Sekularyzacja ksiêgozbiorów klasztornych
na Œl¹sku – stan badañ
K
W pracy podjêto próbê oceny dotychczasowego piœmiennictwa, przede wszystkim w jêzyku polskim i niemieckim, odnosz¹cego siê do ksiêgozbiorów klasztornych z terenu Œl¹ska. Literatura na ten temat jest bardzo bogata (od przyczynków do monografii), ale niestety nie powsta³a ona w rezultacie zaplanowanych
i konsekwentnie prowadzonych prac. Z tego powodu, na przestrzeni lat, polscy
naukowcy (m.in.: B. Bieñkowska, K. Maleczyñska, A. Migoñ, K. Migoñ, S. Solicki, A. Œwierk) próbowali nadaæ kierunek badaniom nad ksiêgozbiorami historycznymi. Opublikowali szereg postulatów, które w niniejszej pracy zosta³y poddane analizie. W wydanych wczeœniej przegl¹dach badawczych proponowano, aby
opracowaæ bibliografie, katalogi i kartoteki, a tak¿e sporz¹dziæ dokumentacjê
Ÿród³ow¹. Postulowano skoordynowanie badañ prowadzonych przez przedstawicieli ró¿nych dyscyplin naukowych, takich jak: bibliologia, filologia, historia, kulturoznawstwo czy muzykologia, oraz skorzystanie z miêdzynarodowej wspó³pracy.
Polscy naukowcy wykonali ju¿ niezmiernie cenn¹ pracê i teraz nale¿a³oby j¹ odpowiednio wykorzystaæ. Do pomocy niezbêdni bêd¹ bibliotekarze i archiwiœci oraz
informatycy, którzy – wykorzystuj¹c nowe media i technologie informacyjne –
bêd¹ mogli przygotowaæ odpowiednie narzêdzia do urzeczywistnienia poszczególnych postulatów. Realizacja tych dzia³añ powinna prowadziæ do syntezy dziejów ksiêgozbiorów klasztornych na Œl¹sku.
89
Edyta KOTYÑSKA
Dissolution of monastic libraries in Silesia. State of research
In the present paper an attempt has been made to evaluate the academic literature written so far, above all in the Polish and German languages, referring to
monastic book collections from the region of Silesia. The literature on this subject matter is very extensive (from contributions to monographs), but unfortunately
it was not created as a result of well-planned, consistently conducted works. For
that reason, over the years, Polish researchers (among others: B. Bieñkowska, K.
Maleczyñska, A. Migoñ, K. Migoñ, S. Solicki, A. Œwierk) have been trying to
establish some direction of the research on historical book collections. They published a number of propositions, which have been subjected to analysis in the
present paper. In the previously published research reviews it was suggested that
bibliography, catalogues and file should be compiled, as well as the sources documentation be drawn up. The coordination of research done by representatives of
various academic disciplines was called for, such as bibliology, philology, history, cultural studies or musicology, as well as taking advantage of international
cooperation. Polish scholars have already done an immensely significant work,
which should now be appropriately used. It will be indispensable to get support
of librarians and archivists as well as IT specialists, who – by using new media
and information technologies – are able to prepare adequate tools to carry out particular propositions. Accomplishment of those activities should lead to synthesizing the history of monastic book collections in Silesia.
K
90
ks. Janusz KRÓLIKOWSKI
Wydzia³ Teologiczny Uniwersytetu Papieskiego Jana Paw³a II w Krakowie,
Sekcja w Tarnowie
Wp³yw kasaty na sytuacjê egzystencjalno-duchow¹ klasztoru
na przyk³adzie staros¹deckich klarysek
K
Klasztor staros¹deckich klarysek stanowi wyj¹tkowe zjawisko w kontekœcie
kasat klasztorów, zdo³a³ bowiem, mimo kasaty i zwi¹zanych z tym trudnoœci, przetrwaæ, odrodziæ siê, a pod pewnymi wzglêdami nawet umocniæ.
W obliczu dekretu kasacyjnego i zaawansowanego postêpowania maj¹cego
wprowadziæ go w ¿ycie mniszki nie da³y ³atwo za wygran¹. Co jest oczywiste,
odwo³a³y siê do modlitwy jako podstawowego œrodka, który mia³y do dyspozycji. Nie uciek³y siê jednak tylko do tego sposobu reagowania na zaistnia³¹ sytuacjê. Rozpoczê³y szerok¹ ofensywê „dyplomatyczn¹” na dworze cesarskim, o czym
œwiadcz¹ zachowane odpisy listów kierowanych do ró¿nych w³adz i zaprzyjaŸnionych osób z proœb¹ o wstawiennictwo. Ich pierwszym efektem by³o zawieszenie
realizacji dekretu, chocia¿ na klasztor spad³y ciê¿kie doœwiadczenia – zakaz przyjmowania kandydatek i pozbawienie znacznej czêœci zaplecza gospodarczego. Nie
sp³yci³o to jednak ¿ycia duchowego klasztoru, które kultywowano, a nawet rozwijano i nadawano mu nowe formy. Aby uwolniæ siê od oskar¿eñ o „nieu¿ytecznoœæ” (oficjalnie uzasadniaj¹cych kasaty klasztorów), klaryski za³o¿y³y szko³ê dla
dziewcz¹t, która zupe³nie dobrze siê rozwija³a. Niew¹tpliwie by³ to jeden z czynników umo¿liwiaj¹cych otwarcie nowicjatu.
Przerwa w prowadzeniu formacji zakonnej spowodowa³a jednak, ¿e nie by³o
wiadomo, jak po up³ywie lat i w nowych warunkach tak¹ formacjê prowadziæ.
Determinacja mniszek umo¿liwi³a im prze³amanie tak¿e i tych trudnoœci. Staros¹decki klasztor klarysek jest niew¹tpliwie rzadkim przyk³adem zmierzenia siê
z kasatami i wyjœcia z nich, mimo niekwestionowanych strat, zw³aszcza materialnych, obronn¹ rêk¹.
91
ks. Janusz KRÓLIKOWSKI
Influence of dissolution on existential and spiritual state
of a community on the example of the St. Clare’s monastery
from Stary S¹cz
The monastery of St. Clare sisters from Stary S¹cz constitutes an exceptional
phenomenon in the context of monastery dissolutions, for it succeeded, despite
of the dissolution and difficulties involved, in surviving, reviving and in a few
respects even strengthening its position.
In face of the dissolution edict and advanced proceedings aiming at bringing
it into effect the nuns would not easily give up. What is obvious, they first had
recourse to prayer as the fundamental means which they had at their disposal. It
was not the only way, though, how they reacted to the ensuing situation. They
launched a large-scale “diplomatic” offensive at the emperor’s court, which is
confirmed by the preserved copies of letters addressed to various authorities and
befriended people, in which the nuns requested intercession. Their first effect was
the suspension of the edict execution, although hardships did affect the monastery – a ban on accepting novices and depriving the sisters of a considerable part
of their upkeep base. Yet the monastery spiritual life, cultivated by nuns, did not
become impoverished; it even developed and assumed new forms. In order to secure themselves against accusations of “uselessness” (which officially justified
the dissolutions of monasteries), St. Clare’s sisters established a girls school, which
developed quite efficiently. It was undoubtedly one of the factors which made it
possible to open a novitiate.
The break in running a monastic unit caused, however, that it was not exactly
known how – after several years had passed and new conditions dawned – to run
it again. The nuns’ determination enabled them to overcome those obstacles too.
The St. Clare’s monastery of Stary S¹cz is undoubtedly a rare example of standing up to dissolutions and emerging from them – despite unquestionable losses,
especially the financial ones – unscathed.
K
92
Rafa³ KUBICKI
Instytut Historii Uniwersytetu Gdañskiego
Przebieg i skutki kasat klasztorów na terenie prowincji
Prusy Zachodnie na przyk³adzie dominikanów
K
Problem kasat klasztorów przez w³adze pruskie nie doczeka³ siê jeszcze w literaturze historycznej pe³nego opracowania. W tej sytuacji próba prezentacji procesu i skutków kasat klasztorów dominikañskich w Prowincji Prusy Zachodnie
(Provinz Westpreußen), a póŸniej Prusy (Provinz Preußen) jest jedynie przyczynkiem, który ma pokazaæ mo¿liwoœci badawcze kryj¹ce siê w zachowanych do naszych czasów Ÿród³ach.
W trakcie realizacji czynnoœci zwi¹zanych z kasatami klasztorów powstawa³a
jednolita dokumentacja, w której mo¿na wyodrêbniæ akta ogólne (acta generalia), dotycz¹ce instrukcji postêpowania przy prowadzeniu kasaty, oraz akta szczegó³owe (acta specialia), dokumentuj¹ce kasatê konkretnego klasztoru. Te ostanie tworzono zgodnie z obowi¹zuj¹cym planem akt, uk³adaj¹c je wed³ug schematu,
w którym uwzglêdniano: akta rejestruj¹ce personel i sk³ady osobowe konwentów (Klosterpersonal des Dominikaners...), w³aœciwe akta kasacyjne danego klasztoru (Aufhebung des Dominikaner-Klosters...), akta zarz¹du nad maj¹tkiem (Vermögen des Dominikaner-Klosters...) i wreszcie akta dotycz¹ce spraw budowlanych
(Bauangelegenheiten). Akta zgromadzone w dwóch ostatnich grupach obejmowa³y zarówno okres, gdy klasztor jeszcze funkcjonowa³, jak i póŸniejsze losy
maj¹tku trwa³ego, przekazywanego na inne cele koœcielne lub edukacyjne.
Niestety nie zachowa³a siê pe³na dokumentacja klasztorów dominikañskich
z Prus Zachodnich, obejmuj¹ca wymienione grupy materia³ów. Najwiêcej ocala³ych Ÿróde³ dotyczy klasztorów w Toruniu i Che³mnie, natomiast dla klasztorów
w Gdañsku i Tczewie zachowa³y siê tylko nieliczne poszyty. W zwi¹zku z tym
nie zawsze mo¿na odtworzyæ szczegó³owo przebieg kasaty danego klasztoru
i dalsze losy jago maj¹tku.
93
Rafa³ KUBICKI
Course and consequences of monastery dissolutions
in the Western Prussia on the example of Dominicans
There has not yet been any thorough study in the field of history research
devoted to the problem of monastery dissolutions carried out by Prussian authorities. In such situation an attempt to present the course and consequences of Dominican monastery dissolutions in the Western Prussia province (Provinz Westpreußen), and subsequently in Prussia province (Provinz Preußen) is but
a contribution, which is meant to point at research opportunities to be found in
the sources preserved until our times.
In the proceedings connected with monastery dissolutions a uniform documentation was being created, in which one may distinguish general records (acta generalia), concerning the instructions for dissolution procedures, and specific
records (acta specialia), documenting the dissolution of a particular monastery.
The latter were drawn up according to the valid records scheme, arranging them
according to a pattern in which the following were taken into account: records of
personnel registration and composition of the convents (Klosterpersonal des Dominikaners...), records proper for the dissolution of a given monastery (Aufhebung
des Dominikaner-Klosters...), property administration records (Vermögen des
Dominikaner-Klosters...) and eventually records regarding construction-related
issues (Bauangelegenheiten). The records of the two latter groups comprised both
the period when the monastery still functioned and the later fates of its real estate, handed over for other church or educational purposes.
Unfortunately what came down to our times was only some incomplete documentation of the Western Prussia Dominican properties that would comprise the
aforementioned groups of materials. Most of the preserved sources concern the
monasteries of Toruñ and Che³mno, while we have only few sewn sheets of records
for the monasteries of Gdañsk and Tczew. Therefore it is not always possible to
reconstruct the course of a given monastery dissolution and further fates of its
property in a detailed way.
K
94
Teresa KULAK
Instytut Historyczny Uniwersytetu Wroc³awskiego
Udzia³ zasobów materialnych z likwidowanych klasztorów
w powstaniu w 1811 r. Uniwersytetu Wroc³awskiego
K
Po likwidacji w 1773 r. Towarzystwa Jezusowego jezuicka Akademia Leopoldyñska
w³aœciwie wegetowa³a naukowo i materialnie. Jej zasoby finansowe i maj¹tki przejê³y
w³adze pruskie, zamieniaj¹c je w œl¹ski fundusz szkolny, z którego dotowa³y protestanckie uniwersytety. W 1809 r. z tego funduszu 7 tys. talarów otrzyma³a Viadrina, uniwersytet we Frankfurcie nad Odr¹, od dawna znajduj¹cy siê w powa¿nym kryzysie naukowym i dydaktycznym, który mia³ zaostrzyæ siê po powstaniu w 1810 r. Uniwersytetu w
Berlinie. Wprawdzie w latach 1807–1810 pojawi³y siê plany zreformowania Akademii
Leopoldyñskiej, ale wymaga³y one znacznych nak³adów pieniê¿nych. Dopiero og³oszony 30 X 1810 r. edykt królewski nakazuj¹cy sekularyzacjê wszystkich klasztorów i fundacji Koœcio³a katolickiego da³ w³adzom do dyspozycji odpowiednie œrodki finansowe i
materialne. O po³¹czeniu obu uczelni i utworzeniu we Wroc³awiu piêciowydzia³owego
Uniwersytetu zdecydowa³ rozkaz gabinetowy Fryderyka Wilhelma III z 21 IV 1811 r.
Bud¿et roczny nowej uczelni ustalono na 61 tys. talarów, z czego prawie 48 tys. mia³o
pochodziæ z sekularyzacji.
Nowa uczelnia, o nieustalonej pocz¹tkowo nazwie, najczêœciej okreœlana jako Viadrina Wratislavienis albo Universitas litterarum Viadrina Wratislavienis, wymaga³a odpowiednich sal wyk³adowych, pomieszczeñ na zbiory naukowe (biblioteczne, mineralogiczne, okazów przyrodniczych), budynków dla klinik i instrumentarium medycznego.
Wraz z likwidacj¹ zakonów budynki klasztorne przejê³o pañstwo, co umo¿liwi³o zaspokojenie potrzeb lokalowych Uniwersytetu. O pierwszych decyzjach z 1811 r. G³ównej
Komisji Sekularyzacyjnej œwiadczy oddanie Instytutowi Anatomicznemu klasztoru dominikanek ze zgromadzenia œw. Katarzyny (Katarinenstrasse nr 16), gdzie te¿ pomieszczono klinikê po³o¿nicz¹. Z kolei klinikê chorób wewnêtrznych usytuowano w budynku obok
koœcio³a œw. Barbary, na posesji Barbarakirchof nr 2. Wiêcej budynków otrzyma³ uniwersytet na Ostrowie Tumskim, gdzie na potrzeby kliniki chirurgicznej zajêto domy przy
ul. Katedralnej (Domstrasse nr 8), a tak¿e budynki przy ulicach œw. Marcina nr 7–9 i
przy kolegiacie œw. Krzy¿a (An der Kreuzkirche nr 10).
Najwiêkszym nabytkiem uczelni by³ klasztor augustianów na Piasku (Neue Sandstrasse
nr 4), gdzie znalaz³a miejsce Biblioteka Uniwersytecka, stanowi¹ca zacz¹tek projektowanej przez J.G. Büschinga Centralnej Biblioteki Œl¹skiej. Bardzo szybko, po w³¹czeniu do niej zbiorów Viadriny i Leopoldyny, a tak¿e zasobów bibliotek z sekularyzowanych na terenie ca³ego Œl¹ska zakonów, osi¹gnê³a 300 tys. tomów i 2 tys. rêkopisów. W
kompleksie budynków klasztornych pomieszczono te¿ muzeum, gdzie znalaz³ siê zbiór
pochodz¹cych z tego samego Ÿród³a obrazów, kolekcje gemm, odlewów antyków greckich i rzymskich oraz œl¹skich zbiorów archeologicznych i instrumentów muzycznych.
Ogólnie mo¿na stwierdziæ, ¿e w powstaniu w 1811 r. Uniwersytetu Wroc³awskiego
donios³y by³ udzia³ zasobów materialnych i finansowych z likwidowanych klasztorów
we Wroc³awiu i na Œl¹sku. Bez nich nie mo¿na by³oby siê wówczas spodziewaæ ani utworzenia nowej uczelni, ani jej odpowiedniego uposa¿enia.
95
Teresa KULAK
The input of possessions transferred from suppressed
monasteries to the newly created Wroc³aw University in 1811
After the Society of Jesus had been suppressed in 1773, the Jesuit Leopoldina was in
fact vegetating with respect to both its academic and financial condition. Its financial
resources and properties were taken over by Prussian authorities, which converted them
into the Silesian school fund that subsidized Protestant universities. In the year 1809 Viadrina, the university in Frankfurt (Oder), having for long suffered from a serious academic and didactic crisis, which was to become even worse after the Berlin university
was founded in 1810, received 7 thousand thalers out of this fund. Indeed, in the years
1807–1810 some plans came up to reform Leopoldina, but they would involve considerable financial outlays. It was only the royal edict of 30th October 1810, which ordered
the secularization of all monasteries and Catholic Church foundations, that put adequate
financial and material means at the authorities’ disposal. Frederick William III’s cabinet
order of 21st April 1811 decided on merging two universities and creating a five-department University in Wroc³aw. The annual budget of the new university was agreed to
amount to 61 thousand thalers, of which nearly 48 thousand was to come from secularization.
The new university, initially unnamed, most often called Viadrina Wratislavienis or
Universitas litterarum Viadrina Wratislavienis, needed proper lecture halls, rooms to store
scholarly collections (library, mineralogical, biological specimens), buildings for clinics
and for medical instruments. Along with the secularization of monasteries, the monastic
buildings were taken over by the state, which enabled the University to satisfy its accommodation needs. First decisions of Chief Secularization Commission of the year 1811
are confirmed by the action of handing over the monastery of Dominican sisters’ of St.
Catherine congregation (at Katarinenstrasse 16) to the Institute of Anatomy, where the
maternity clinic was placed, too. Next, the internal diseases clinic was accommodated in
the building near St. Barbara’s church, at the property Barbarakirchof number 2. More
buildings were given to the university at Ostrów Tumski, where – to satisfy the needs of
the surgical clinic – houses in Katedralna Street (Domstrasse 8) were occupied, as well
as the buildings at St. Martin Street 7–9 and near the collegiate church of the Holy Cross
(an der Kreuzkirche 10).
The greatest acquisition of the university was the Augustinian monastery “Na Piasku” (Neue Sandstrasse 4), where the University Library got located, which marked the
beginnings of the Central Silesian Library being designed by J.G. Büsching. Very soon,
after the collections from Viadrina and Leopoldina had been incorporated into it, as well
as the resources from the libraries of the secularized monasteries from the whole region
of Silesia, it acquired 300 thousand volumes and 2 thousand manuscripts. In the complex of monastic buildings a museum was housed, where a collection of paintings coming from the same source, collections of gems, casts of Greek and Roman antiques, Silesian archaeological collections and musical instruments could be found.
All in all, it can be stated that material possessions and financial means coming from
the suppressed monasteries in Wroc³aw and Silesia contributed a lot to the creation of
the University of Wroc³aw in 1811. If not for them, neither the creation of new university nor its proper endowment would have been possible at that time.
K
96
Bo¿ena KUMOR-GOMU£KA
Archiwum Pañstwowe we Wroc³awiu
Wroc³awskie ksiêgozbiory koœcielne w projekcie
Œl¹skiej Biblioteki Centralnej – dlaczego tak, dlaczego nie?
Kszta³towanie idei zorganizowania zjednoczonej Biblioteki
Miejskiej we Wroc³awiu w okresie przed- i posekularyzacyjnym
K
W okresie przedsekularyzacyjnym filarami wroc³awskiego i œl¹skiego bibliotekarstwa by³y m.in. stanowi¹ce w³asnoœæ miasta ksiêgozbiory zgromadzone przy
trzech koœcio³ach ewangelickich – œw. El¿biety (którego ksiêgozbiór nazywano
Rehdigeran¹), œw. Marii Magdaleny i œw. Bernardyna. A¿ do momentu utworzenia w stolicy Œl¹ska Ksi¹¿nicy Uniwersyteckiej pe³ni³y one de facto funkcjê jedynych publicznych bibliotek miasta. W opracowanym w paŸdzierniku 1810 r.
pierwszym projekcie Œl¹skiej Biblioteki Centralnej Büsching wyznaczy³ poczesne miejsce trzem miejskim ksiêgozbiorom koœcielnym, zasobnym w niespe³na
40 tys. tomów. Mo¿liwoœæ realizacji za³o¿eñ projektu, jaka pojawi³a siê wraz
z og³oszeniem 30 X 1810 r. edyktu sekularyzacyjnego, pojmowano pocz¹tkowo
jako rozwi¹zanie alternatywne wobec podejmowanych od koñca XVIII w., lecz
niezrealizowanych na skutek z³ej kondycji finansowej miasta prób zjednoczenia
trzech bibliotek w jedn¹ ogólnodostêpn¹ Bibliotekê Miejsk¹. Ambiwalentn¹ postawê w³adz miejskich wobec nowego planu koncentracji ksiêgozbiorów spowodowa³o kontrowersyjne ¿¹danie Büschinga przyznania prowincji praw w³asnoœci
do zbiorów. Przeszkod¹ okaza³a siê tak¿e koniecznoœæ zachowania wiernoœci jednemu z za³o¿eñ aktu fundacyjnego Rehdigerany, gwarantuj¹cemu zachowanie
nazwy „Biblioteka Rehdigerowska”.
Przy braku ostatecznych decyzji miasta w kwestii wcielenia do Œl¹skiej Biblioteki Centralnej trzech ksiêgozbiorów miejskich d¹¿eniem G³ównej Komisji Sekularyzacyjnej sta³o siê w³¹czenie do jej zbiorów bibliotek obu po³¹czonych uniwersytetów, frankfurckiego i leopoldyñskiego.
Pozostawione na marginesie dalszych wydarzeñ ksiêgozbiory miejskie nadal
funkcjonowa³y przy koœcio³ach. Idea ich zjednoczenia doczeka³a siê realizacji
w 1865 r., kiedy utworzono wroc³awsk¹ Bibliotekê Miejsk¹ (Breslauer Stadtbibliothek), wykorzystuj¹c ich bogate zasoby.
97
Bo¿ena KUMOR-GOMU£KA
Church libraries from Wroc³aw and the project of Silesian
Central Library – why yes, why not? Idea of the Municipal
Library in Wroc³aw before and next to the dissolution
In the period preceding secularization there existed three main pillars of librarianship in Wroc³aw and in the region of Silesia: the city-owned book collections by three evangelical churches – St. Elizabeth (whose book collection was
called Rehdigerana), St. Mary Magdalene, and St. Bernardine. They had in fact
performed the function of the only public libraries in the city until the time when
University Library was created in the Silesian capital. In the first project of Silesian Central Library, drawn up in October 1810, Büsching assigned a prominent
place for the three church collections of the city, which themselves had less than
40 thousand volumes. The chance to carry out the assumptions of the project,
which came up along with the announcement of the 30th October 1810 secularization edict, was initially recognized as an alternative solution to the attempts –
undertaken since the end of the 18th c. but not realized because of the poor financial condition of the city – to combine three libraries into one, widely accessible,
Municipal Library. The reason for the city authorities’ ambivalent attitude towards
the new plan to concentrate the book collections was the Büsching’s controversial demand to grant the province with the ownership rights to the collections.
The necessity to remain faithful to one of the assumptions of Rehdigerana foundation act, which guaranteed the name “Rehdiger Library” to be sustained, turned
out to be yet another obstacle.
In the absence of city authorities’ final decisions with regard to the incorporating of the three book collections into Silesian Central Library, inclusion into it
of the collections from the two joined universities, the Frankfurt one and the Leopoldina, became the Chief Secularization Commission’s aspiration.
The municipal collections, left out on the margins of further events, still functioned at the churches. The concept of uniting them became finally realized in
the year 1865, when the Municipal Library of Wroc³aw (Breslauer Stadtbibliothek) was established, taking advantage of their rich resources.
K
98
Rados³aw LOLO
Wydzia³ Historyczny Akademii Humanistycznej im. Aleksandra Gieysztora w Pu³tusku
Kasata klasztoru jezuitów w Pu³tusku
L
Jezuici przybyli do Pu³tuska w roku 1566, a fundatorem ich kolegium by³ biskup p³ocki Andrzej Noskowski. W wieku XVI i pocz¹tkach XVII pu³tuska placówka odgrywa³a istotn¹ rolê jako siedziba wiceprowincja³a Prowincji Austriackiej w Rzeczypospolitej. Pu³tuskie kolegium przyci¹ga³o wybitnych jezuitów
(m.in. Piotra Skargê, Jakuba Wujka, Macieja Kazimierza Sarbiewskiego). Szczyci³o siê te¿ gronem znakomitych absolwentów, wœród których mo¿na wymieniæ
Andrzeja Batorego czy Jerzego Ossoliñskiego. Placówka okresowo by³a te¿ siedzib¹ studium teologicznego dla kleryków jezuickich, a na jej bazie powsta³o
pierwsze w diecezji p³ockiej seminarium duchowne. Od drugiej dekady XVII w.,
wraz z rozwojem struktur Towarzystwa Jezusowego, znaczenie pu³tuskiej placówki wyraŸnie s³ab³o. Mimo to a¿ do kasaty zakonu odgrywa³a istotn¹ rolê w Prowincji Polskiej, Litewskiej i ostatecznie Mazowieckiej.
Kasata zakonu w mieœcie biskupim przebiega³a w interesuj¹cy sposób. Komisja Edukacji Narodowej (KEN) przejê³a najpierw osiem wsi stanowi¹cych uposa¿enie pu³tuskich jezuitów. Nie zajêto jednak gruntów miejskich w rejonie Góry
Abrahama. Dziêki interewencji biskupa 15 eksjezuitów pozosta³o w Pu³tusku
i prowadzi³o od 1779 r. szko³ê podwydzia³ow¹ KEN. Dysponowali oni uposa¿eniem z³o¿onym z oœmiu dziesiêcin i gruntami miejskimi. Niechêtnie odnosili siê
jednak do struktur KEN, co znalaz³o odzwierciedlenie w raportach wizytacyjnych.
Biskup p³ocki Micha³ Jerzy Poniatowski, w obawie przed ca³kowitym przejêciem
szko³y i jej maj¹tku na terenie biskupiego miasta przez KEN, w roku 1781 przekaza³ placówkê benedyktynom, których z tego w³aœnie powodu przeniós³ do Pu³tuska z P³ocka.
99
Rados³aw LOLO
Dissolution of the Jesuit monastery in Pu³tusk
Jesuits arrived in Pu³tusk in the year 1566, the founder of their college being
the bishop of P³ock, Andrzej Noskowski. In the 16th and at the beginning of the
17th c. the institution in Pu³tusk played a major part as a seat of the vice-provincial of the Austrian Province in the Polish-Lithuanian Commonwealth. The college of Pu³tusk attracted many distinguished Jesuits (e.g. Piotr Skarga, Jakub
Wujek, Maciej Kazimierz Sarbiewski). It boasted a circle of brilliant graduates,
too, among whom Andrzej Batory and Jerzy Ossoliñski may be mentioned. The
institution would also periodically house a theological school for Jesuit clerical
students, and on its basis the first seminary in the diocese of P³ock was founded.
Since the second decade of the 17th c., along with the development of the Society
of Jesus structures, the meaning of the Pu³tusk institution would clearly diminish. In spite of that, until the dissolution of the order, it still played a siginificant
part in the Polish, Lithuanian and eventually Masovian Provinces.
The dissolution of the order in the bishop’s town was proceeding in an interesting way. The National Education Commission first took over eight villages
which constituted the endowment of the Jesuits of Pu³tusk. The municipal properties in the area of Abraham’s Mountain were not taken though. Thanks to the
bishop’s intervention, 15 ex-Jesuits remained in Pu³tusk and until the year 1779
ran a National Education Commission sub-faculty school. They had at their disposal an endowment consisting of eight tithes and municipal properties. Their attitude to the National Education Commission structures was quite unfriendly
though, which was reflected in the inspection reports. The bishop of P³ock, Micha³
Jerzy Poniatowski, in fear of a total seizure of the school and its property in the
territory of the bishop’s town by National Education Commission, in the year 1781
handed the institution over to the Benedictines, whom for this very reason he had
transferred from P³ock to Pu³tusk.
L
100
Beata LORENS
Instytut Historii Uniwersytetu Rzeszowskiego
Klasztory bazyliañskie w Galicji
wobec dzia³añ kasacyjnych w latach 1772–1790
L
W 1772 r., po pierwszym rozbiorze Polski, w granicach monarchii Habsburgów znalaz³o siê 48 klasztorów bazyliañskich nale¿¹cych do prowincji polskiej
nosz¹cej wezwanie Opieki NMP oraz dwa monastery z litewskiej prowincji œw.
Trójcy. W ramach polityki religijnej prowadzonej przez cesarzow¹ Mariê Teresê
zapocz¹tkowano akcjê ³¹czenia ma³ych monasterów z wiêkszymi. Proces ten, nazwany redukcj¹, zyska³ przychyln¹ opiniê samych bazylianów. Zasadnicza akcja
zamykania klasztorów nast¹pi³a w czasach rz¹dów cesarza Józefa II. Poprzedzona zosta³a dzia³aniami w³adz austriackich maj¹cymi na celu ustalenie dok³adnej
liczby klasztorów, ich sk³adu osobowego, posiadanego maj¹tku, prowadzonej dzia³alnoœci duszpasterskiej. Na podstawie tych zestawieñ podejmowano decyzje o dalszym losie placówek. Nasilenie akcji kasacyjnej nast¹pi³o w latach 1787–1789.
Do zamkniêcia przeznaczono wiêkszoœæ z istniej¹cych klasztorów, zezwalaj¹c na
funkcjonowanie tylko szeœciu monasterów. Dzia³ania podjête wówczas przez protoihumena Wiktora Staro¿yñskiego uchroni³y czêœæ placówek przed likwidacj¹.
Przedmiotem szczegó³owej analizy s¹ dzia³ania bazylianów maj¹ce na celu uchronienie klasztorów przed likwidacj¹ oraz ich reakcja na politykê religijn¹ monarchii habsburskiej.
101
Beata LORENS
Basilian monasteries in Galicia
in face of the dissolutions from 1772 to 1790
In the year 1772, after the first partition of Poland, within the borders of the
Habsburg monarchy there were 48 Basilian monasteries belonging to the Polish
province dedicated to Saint Virgin Mary’s Protection, as well as two monasteries
of the Lithuanian province of the Holy Trinity. Within the religious policy employed by the empress Maria Theresa, the action of joining smaller monasteries
with the larger ones was initiated. This process, called reduction, won a favourable opinion of Basilians themselves. The fundamental action of suppressing
monasteries occurred under Joseph II’s rule. It had been preceded with some actions undertaken by Austrian authorities, which aimed at establishing the precise
number of monasteries, their personnel composition, property owned and the pastoral work being done. Those reports provided basis for decisions on further fates
of the institutions. Escalation in the dissolution actions came about in the years
1787–1789. Most of the existing monasteries were destined for dissolution, only
six were permitted to continue their functioning. Actions undertaken then by the
provincial (protoihumen) Wiktor Staro¿yñski, saved some of the institutions from
dissolution. Basilians’ actions aiming at saving monasteries from dissolution and
their reaction to religious policies of the Habsburg monarchy are the object of
detailed analysis.
L
102
Beata MARCISZ-CZAPLA
Wörth am Main
T³oki pieczêtne z sekularyzowanych klasztorów œl¹skich
w zbiorach Muzeum Narodowego we Wroc³awiu
M
W zbiorach sfragistycznych Muzeum Narodowego we Wroc³awiu znajduje siê
wielka, z³o¿ona z ponad 300 obiektów kolekcja t³oków pieczêtnych z dawnych
klasztorów œl¹skich. Pochodz¹ one z okresu od XIV do XIX w., najliczniej zaœ
prezentowane s¹ t³oki nowo¿ytne. Nale¿a³y do maj¹cych swoje placówki na terenie Œl¹ska zgromadzeñ mêskich i ¿eñskich (np. augustianów, cystersów, dominikanów, karmelitów, klarysek, norbertanów), w tym do zakonów rycerskich i szpitalnych (np. joannitów, bo¿ogrobców, krzy¿owców z czerwon¹ gwiazd¹). Now¹
to¿samoœæ nada³ tej kolekcji niedopracowany dot¹d album pieczêci lakowych,
pochodz¹cy z pierwszej po³owy XIX w. Jego tytu³ g³osi, ¿e album zawiera wszystkie pieczêcie zlikwidowanych na Œl¹sku klasztorów i opactw (Sammlung saemtlicher Siegel, der in Schlesien aufgehobenen Stifter und Kloster). Porównanie
zbioru t³oków i odcisków lakowych w albumie potwierdzi³o wczeœniejsze przypuszczenia, ¿e t³oki – w proweniencji opatrywane dot¹d lakoniczn¹ wzmiank¹
„ze zbiorów poniemieckich” – zosta³y skonfiskowane w czasie sekularyzacji
w 1810 r. Nieznany autor wykona³ w laku staranny odcisk ka¿dego t³oku pieczêtnego, informuj¹c, z jakiego klasztoru, opactwa lub kolegiaty t³ok pochodzi. Zbiór
pieczêci lakowych w albumie (338 odcisków) pokrywa siê niemal ca³kowicie ze
zbiorem t³oków przechowywanych obecnie w muzeum. Album ten ukazuje zatem pe³n¹ historiê kolekcji, stanowi jednak cenne Ÿród³o nie tylko do badañ dziejów zbioru, lecz tak¿e do badañ nad sfragistyk¹ koœcieln¹ Œl¹ska w ogóle.
103
Beata MARCISZ-CZAPLA
Seal matrixes from suppressed monasteries in Silesia
in collections of the National Museum in Wroc³aw
In the sigillographic collections of the National Museum in Wroc³aw there is
a great – comprising more than 300 objects – collection of seal matrixes from the
former Silesian monasteries. They date back to the period between the 14th to
19th c., the greatest in numbers being the modern matrixes. They belonged to male
and female congregations having their institutions in the territory of Silesia (e.g.
Augustinians, Cistercians, Dominicans, Carmelites, St. Clare sisters, Norbertines),
in that to knightly and hospitaller orders (e.g. Knights Hospitallers, Holy Sepulchre congregation, Red Star Crusaders). This collection has been given a new identity by the so far roughly compiled album of wax seals, dating from the first half
of the 19th c. Its title says that the album includes all seals of the monasteries and
abbeys dissolved in Silesia (Sammlung saemtlicher Siegel, der in Schlesien aufgehobenen Stifter und Kloster). The comparison of the collection of matrixes and
wax impresses in the album confirmed the earlier suppositions that the matrixes
– in the provenance section labeled with a brief note “from formerly German collections” – were confiscated during secularization in the year 1810. An unknown
author made a neat wax impress of each seal matrix and provided information
from which monastery, abbey or collegiate church the matrix comes. The collection of the wax seals in the album (338 impresses) almost completely coincides
with the collection of matrixes stored at the museum today. The album therefore
presents the whole history of the collection, yet constitutes not only a valuable
source in the studies on the history of the collection, but also for the research into
the ecclesiastical sigillography of Silesia in general.
M
104
Magdalena MAROSZ
Archiwum Pañstwowe w Krakowie
Kasaty klasztorów augustianów-eremitów na przyk³adzie
akt klasztoru przy koœciele œw. Katarzyny w Krakowie
M
Bull¹ z 9 IV 1256 r. papie¿ Aleksander IV zatwierdzi³ nowo utworzony zakon
augustianów i nada³ mu regu³ê œw. Augustyna. Do Polski zakonników sprowadzi³ w 1343 r. król Kazimierz Wielki, który darowa³ im grunt pod budowê koœcio³a i klasztoru na terenie miasta Kazimierz pod Krakowem.
W drugiej po³owie XVIII w., wskutek rozbiorów Polski, a nastêpnie reform
józefiñskich, klasztor krakowskich augustianów utraci³ znaczn¹ czêœæ swoich maj¹tków. Ponadto w 1786 r. Kraków nawiedzi³o silne trzêsienie ziemi, w którego
efekcie pêk³o sklepienie koœcio³a œw. Katarzyny, co spowodowa³o jego zamkniêcie a¿ do 1864 r.
Po trzecim rozbiorze na ziemiach polskich powsta³y trzy odrêbne prowincje
augustiañskie. W 1811 r. nast¹pi³o po³¹czenie klasztorów prowincji galicyjskiej
z klasztorami w Ksiêstwie Warszawskim (uprzednio nale¿¹cymi do prowincji pruskiej), co mia³o stanowiæ próbê odtworzenia istniej¹cej przed rozbiorami jednej
prowincji polskiej. Jednak¿e zmiany sytuacji politycznej, niestabilnoœæ w³adz zakonnych i czêste przypadki opuszczania zgromadzeñ przez zakonników u³atwia³y w³adzom zaborczym ich likwidacjê. Na terenie Galicji likwidacja augustiañskich klasztorów, przeprowadzona w ramach reform józefiñskich, zaczê³a siê ju¿
w 1783 r. Do 1840 r. zlikwidowano szeœæ klasztorów, pozosta³ tylko krakowski,
a to dziêki utworzeniu Wolnego Miasta Krakowa. W 1864 r. przeprowadzono ostateczn¹ kasatê klasztorów augustiañskich w zaborze rosyjskim (jako jedn¹ z represji po powstaniu styczniowym).
Nowa sytuacja przyczyni³a siê do zmian organizacyjnych w klasztorze krakowskim i zbieg³a siê w czasie z otwarciem po 62 latach koœcio³a œw. Katarzyny
dla wiernych. 9 VI 1865 r., na mocy dekretu genera³a zakonu, klasztor krakowski
zosta³ samodzieln¹ placówk¹, zwan¹ komisariatem generalskim, podleg³¹
bezpoœrednio w³adzom zakonnym w Rzymie.
W 1950 r., wskutek zaanga¿owania siê zakonników w ruch tzw. ksiê¿y patriotów, kardyna³ A. Sapieha wyda³ zarz¹dzenie o zlikwidowaniu klasztoru augustianów w Krakowie. Jego reaktywacja nast¹pi³a dopiero na pocz¹tku lat 80.
XX w.
105
Magdalena MAROSZ
Dissolutions of the Hermits of St. Augustine monasteries,
on the example of acts from monastery
at St. Catherine church in Cracow
By the bull of 9th April 1256, the Pope Alexander IV approved the newly founded Augustinian order and bestowed upon it the rule of St. Augustine. Monks were
brought to Poland in 1343 by the king Casimir III the Great, who gave them a plot
of land in the near-Cracow town of Kazimierz to build a church and a monastery.
In the second half of the 18th c., as a result of the partitions of Poland and the
subsequent Josephian reforms, the monastery of the Augustinians of Cracow lost
a considerable part of its properties. What is more, in 1786 Cracow was hit by
a powerful earthquake, which caused the vault of St. Catherine church to break,
which in turn brought about the church closedown till the year 1864.
After the third partition in the territories of Poland three distinct Augustinian
provinces were established. In the year 1811 the monasteries of the Galicia province were united with those of the Duchy of Warsaw (previously belonging to the
Prussian province), which was meant to be an attempt to recreate one Polish province that had existed prior to partitions. However, changes in the political situation, instability of monastic authorities, and frequent cases of leaving monasteries by the monks made it easier for the partitioners’ authorities to carry out their
dissolution. In the territory of Galicia the dissolution of Augustinian monasteries, carried out within the Josephian reforms, began as early as in 1783. By the
year 1840 six monasteries had been dissolved, only the one of Cracow remained,
which was due to the creation of the Free City of Cracow. In the year 1864 the
ultimate dissolution of Augustinian monasteries under the Russian rule took place
(as one of the repressions after the January Uprising).
The new situation initiated some organization-related changes in the monastery of Cracow and coincided with the re-opening of St. Catherine church for the
faithful after 62 years. On 9th June 1865, on the strength of the edict issued by
the general of the order, the monastery of Cracow gained the status of an independent unit, called the general’s office, directly subordinate to the monastic authorities in Rome.
In the year 1950, as a result of monks’ involvement in the movement of the
so-called priests-patriots, the cardinal A. Sapieha issued a directive on dissolving
the Augustinian monastery in Cracow. Its reactivation occurred only in the early
80’s of the 20th c.
M
106
Antoni MAZIARZ
Instytut Historii Uniwersytetu Opolskiego
Kasata Kongregacji Gostyñskiej ksiê¿y filipinów w 1876 r.
M
Wspólnota ksiê¿y filipinów w Gostynie zosta³a zlikwidowana w wyniku drugiej fali sekularyzacji, jaka objê³a Niemcy po powstaniu II Rzeszy. Przyk³ad kongregacji œw. Filipa Neri mo¿e wskazywaæ, ¿e pod³o¿em ustaw kasacyjnych z lat
1872–1875, w przeciwieñstwie do wczeœniejszych edyktów, by³y przede wszystkim wzglêdy natury ideologicznej i politycznej. W drugiej po³owie XIX w. trudniej by³o zarzuciæ wspólnotom dekadentyzm i paso¿ytniczy charakter, odwo³ano
siê natomiast do hase³ o zagro¿eniu dla œwie¿ej jednoœci pañstwa p³yn¹cemu ze
strony ponadnarodowych wspólnot religijnych. W wypadku kongregacji gostyñskiej na decyzjê w³adz wp³ynê³a patriotyczna postawa cz³onków wspólnoty wyra¿ana w dobie powstania styczniowego.
Kasata objê³a ksiê¿y filipinów, choæ formalnie nie stanowi¹ oni wspólnoty zakonnej. W³adze zakwalifikowa³y ich kongregacjê do „zakonów pokrewnych” Towarzystwa Jezusowego. „S¹dnego dnia” 25 VIII 1876 r. gospodarze œwiêtogórskiego sanktuarium musieli opuœciæ swój klasztor. ¯egna³y ich t³umy wiernych,
rozrzewnionych, ale dumnych ze swych ksiê¿y. Filipini – kierowani przez prepozyta, ksiêdza Bernarda Preibisza – byli lepiej przygotowani do kasaty ni¿ zakonnicy na pocz¹tku XIX w. Zabezpieczono maj¹tek, podjêto kroki s³u¿¹ce przeciwdzia³aniu dezintegracji cz³onków. Dziêki temu wspólnota mog³a przetrwaæ trudny
okres na wygnaniu (na terenie Galicji) i powróciæ na gostyñsk¹ Œwiêt¹ Górê po
odrodzeniu pañstwa polskiego.
107
Antoni MAZIARZ
Dissolution of the Congregation of Saint Philip Neri
of Gostyñ in 1876
The congregation of Saint Philip Neri priests in Gostyñ became dissolved as
a result of the second wave of secularization which overwhelmed Germany after
the German Empire had been created. The example of Saint Philip Neri congregation may indicate that the background for dissolution acts of the years
1872–1875, contrary to previous edicts, was mainly constituted by ideological and
political considerations. In the second half of the 19th c. it was more difficult to
accuse congregations of decadence or parasitic character, ideas were however
brought forth of the threat to the fresh integrity of the state posed by supranational religious congregations. In case of the Gostyñ congregation, the authorities’
decision was prompted by the patriotic attitudes of the congregation members
manifested at the time of January Uprising.
The dissolution did embrace the priests of Saint Philip Neri, even though they
do not formally constitute a monastic community. The authorities classified their
congregation as “the order akin” to the Society of Jesus. On 25th August 1876,
“the Judgment Day”, the hosts of the Holy Mountain (Œwiêta Góra) sanctuary had
to leave their monastery. Crowds of the faithful, moved to tears but proud of their
priests, bade them farewell. Saint Philip brethren – guided by provost, Father Bernard Preibisz – were better prepared for the dissolution than the monks at the beginning of the 19th c. The property was secured, steps were taken to prevent the
disintegration of the congregation members. Thanks to that, the community could
survive the difficult exile period (in the territory of Galicia) and return to the Holy
Mountain of Gostyñ after the Polish State had been revived.
M
108
Krzysztof MIGOÑ
Instytut Informacji Naukowej i Bibliotekoznawstwa Uniwersytetu Wroc³awskiego
Nowy obraz œwiata ksi¹¿ek po XVIII–XIX-wiecznych
kasatach klasztorów – Œl¹sk, Polska, Europa
M
Trwaj¹ce od reformacji do XIX w. kasaty klasztorów powodowa³y – obok innych skutków – zmianê charakteru i zasiêgu nowo¿ytnej kultury ksi¹¿ki. Likwidacja bogatych bibliotek klasztornych poci¹ga³a za sob¹ zniszczenie czêœci zbiorów; ocala³e ksi¹¿ki przenoszono i w³¹czano w inny obieg instytucjonalny
i czytelniczy. Mia³o to dalekosiê¿ne konsekwencje dla kszta³towania siê nowego
³adu w europejskim œwiecie ksi¹¿ek. Niew¹tpliwie trudna dzisiaj do oszacowania czêœæ zbiorów bezpowrotnie przepad³a, inne jednak wesz³y w sk³ad bibliotek
œwieckich, dawniej ju¿ istniej¹cych lub nowo zak³adanych. W XIX w. ksi¹¿ki
i biblioteki sta³y siê przedmiotem zainteresowania w³adz pañstwowych; stopniowo rodzi³a siê w wielu krajach pañstwowa polityka biblioteczna.
Sekularyzacja klasztornych zbiorów bibliotecznych pozwoli³a szerzej udostêpniæ wielki dorobek intelektualny, artystyczny i religijny Europy; na nowych posiadaczy na³o¿y³a obowi¹zek ich uporz¹dkowania, ochrony, skatalogowania, naukowego opracowania. Jednym ze skutków tej swoistej rewolucji w œwiecie
ksi¹¿ek by³ rozwój nowoczesnego bibliotekarstwa (od regu³ opisu i opracowania
zbiorów po zasady udostêpniania zbiorów i budownictwo biblioteczne) i profesjonalizacja zawodu bibliotekarza. Z pocz¹tkiem XIX w. zaczê³a kszta³towaæ siê
autonomiczna nauka o bibliotece i bibliotekarstwie – bibliotekoznawstwo. Potrzeby praktyczne da³y nowe impulsy do dalszego rozwoju bibliografii, kodykologii,
historiografii drukarstwa i innych obszarów wiedzy o ksi¹¿ce.
Drogami Europy, ponad pañstwowymi granicami, przemieszcza³y siê wielkie
iloœci ksi¹¿ek uznanych w dotychczasowych miejscach przechowywania za zbêdne. Biblioteki wymienia³y i sprzedawa³y dublety, na rynek ksiêgarski trafia³y wielkie zasoby starych ksi¹¿ek, które znajdowa³y nowych w³aœcicieli.
Tak na Œl¹sku, jak te¿ w znacznej czêœci ca³ej Europy kasaty klasztorów odegra³y istotn¹ rolê w przebudowie dotychczasowego porz¹dku w œwiecie ksi¹¿ek.
Wiek XIX, „wiek bibliotek” w Europie, da³ mocne podstawy wspó³czesnej kulturze ksi¹¿ki.
109
Krzysztof MIGOÑ
The new image of the world of books after the monastery
dissolutions in 18th and 19th c. Silesia, Poland, Europe
The dissolutions of monasteries that continued from the Reformation times till
the 19th c. brought about – along with other effects – the change of character and
scope of the modern book culture. The closedown of rich monastic libraries involved partial destruction of their collections; the surviving books were moved
and put into a different institutional and readership circulation. This had far-reaching consequences for the formation of a new order in the European world of books.
It is beyond any doubt that some part of the collections – difficult to estimate today how big a part – has been irretrievably lost, other books, though, became part
of secular libraries, either those which had existed before or the newly founded
ones. In the 19th c. books and libraries became the focus of state authorities’ attention; national library policies would gradually come into being in many countries.
Secularization of monastic library collections made it possible to enhance availability of the great intellectual, artistic and religious heritage of Europe; it imposed an obligation on the new owners to order, protect, catalogue and subject
the collections to scientific study. One of the effects of this peculiar revolution in
the world of books was the development of modern librarianship (from rules of
bibliographical description and compiling the collection to regulations concerning availability of the collection and library architecture) and professionalization
of the librarian occupation. At the beginning of the 19th c. there began to develop
an independent science on libraries and librarianship – library science. Practical
needs generated new stimuli for further development of bibliography, codicology, historiography of typography and other fields of knowledge of the book.
Along the roads of Europe, across state boundaries, huge amounts of books
would be transferred which were regarded as unnecessary at their former place
of storage. Libraries exchanged and sold duplicates; huge resources of old books
found their place at the bookshop market where they passed into new owners’
hands.
Both in Silesia and in lots of other places all over Europe, the secularization
of monasteries played a significant part in restructuring the previous order in the
world of books. The 19th c., “the age of libraries” in Europe, provided solid basis
for the modern book culture.
M
110
Jiøí MIHOLA
Pedagogická fakulta Masarykovy univerzity v Brnì
O ¿yciu wewnêtrznym i sytuacji klasztorów mendykanckich
w epoce józefiñskiej (ze szczególnym uwzglêdnieniem
zakonu œw. Franciszka z Paoli)
M
Sekularyzacja klasztorów w czasach rz¹dów Józefa II stanowi przyk³ad jednej z najbardziej niszczycielskich interwencji w ¿ycie klasztorne w historii. Najwiêksze straty ponios³y klasztory nale¿¹ce do zakonów kontemplacyjnych i mendykanckich, w tym równie¿ do zakonu braci najmniejszych œw. Franciszka z Paoli.
Wiêkszoœæ klasztorów minimitów uleg³a sekularyzacji w latach 1784–1789. Niektóre wspólnoty w Wiedniu, Monachium i Ambergu zosta³y czasowo zachowane, choæ z pewnymi ograniczeniami. Postêpuj¹ca sekularyzacja doprowadzi³a do
upadku prowincji zakonu minimitów w 1803 r., kiedy zlikwidowano ostatni, amberski klasztor.
Dobrze zachowane Ÿród³a umo¿liwiaj¹ odtworzenie stanu niemiecko-czeskiej
prowincji oko³o 1771 r., kiedy ¿y³o tam oko³o 200 mnichów, oraz porównanie jej
z sytuacj¹ tych¿e wspólnot w czasie sekularyzacji. Akta wiedeñskich kapitularzy
prowincji z lat 1783–1785 oraz inne bogate materia³y pokazuj¹ sytuacjê w zakonie w przeddzieñ i na pocz¹tku upadku prowincji.
111
Jiøí MIHOLA
On the inner life and the situation of mendicant monasteries
in the Josephian period (with special consideration
of the Minim’s order)
The dissolution of monasteries under the rule of Joseph II is one of the most
devastating interventions with the monastic life ever in history. The most affected monasteries were those of contemplative and mendicant orders; that also included the order of the least brethren of St. Francis of Paola. Most of Minim’s
order monasteries were dissolved in the years 1784–1789. Some communities were
temporarily preserved with certain restrictions in Vienna, Munich, and Amberg.
Progressing secularization and the internal problems of these monasteries led to
the decline of the German-Czech province of Minim’s order after the dissolution
of the last monastery in Amberg in 1803.
The well-preserved sources enable us to reconstruct the state of the GermanCzech province (1771), when there were about two hundred monks living there,
and to compare it with the situation of those communities at the time of their dissolution. The records of the provincial chapter houses from 1783 to 1785 in Vienna and other ample materials depict the situation in the order on the eve and at
the beginning of the decline of the province.
M
112
Norbert MIKA
Gimnazjum nr 3 w Raciborzu
Kasaty klasztorów na ziemi raciborskiej
M
Wbrew obiegowej opinii zgromadzenia zakonne w powiecie raciborskim nie
by³y bardzo zaskoczone prusk¹ kasat¹ i zd¹¿y³y przez kilka poprzedzaj¹cych j¹
miesiêcy oswoiæ siê z myœl¹ o czekaj¹cej je likwidacji. Pierwsz¹ zlikwidowan¹
instytucj¹ koœcieln¹ na ziemi raciborskiej by³o opactwo cystersów w Rudach –
jego kasata nast¹pi³a 26 XI 1810 r. Po wys³uchaniu dekretu rozwi¹zuj¹cego klasztor zgromadzeni w sali jadalnej mnisi przekazali pruskim urzêdnikom insygnia
opata, pieczêcie zgromadzenia i jego administracji, a tak¿e klucze do kasy, archiwum, biblioteki i pozosta³ych pomieszczeñ. Po podpisaniu protoko³u zdawczo-odbiorczego cz³onkowie konwentu musieli zdj¹æ habity i opuœciæ klasztor.
Z 32 zakonników na miejscu pozosta³o tylko 10, a i tych 2 VI 1813 r. zmuszono
do opuszczenia Rud.
Kasatê klasztorów i kolegiaty znajduj¹cych siê w Raciborzu przeprowadzono
dopiero 18 XII 1810 r. Zlikwidowano trzy klasztory – dominikanów, dominikanek i franciszkanów – oraz kolegiatê Wniebowziêcia NMP, któr¹ przekszta³cono
w parafiê farn¹. Znajduj¹cy siê poza murami miejskimi klasztor bo¿ogrobców
i szpital œw. Krzy¿a zosta³y zlikwidowane dopiero 13 IX 1813 r.
Poniewa¿ instytucje koœcielne zd¹¿y³y siê przygotowaæ do kasaty, królewskie
komisje sekularyzacyjne mia³y problem ze znalezieniem na ich terenie wartoœciowego sprzêtu i ksi¹¿ek. Zosta³y one najpewniej przekazane klasztorom znajduj¹cym siê poza granicami Prus. Przejmuj¹cy w imieniu w³adz biblioteki skasowanych klasztorów i kolegiat J.G. Büsching stwierdzi³, ¿e ani w raciborskiej
kolegiacie, ani w klasztorze dominikanek nie by³o ju¿ w tym czasie bibliotek, natomiast biblioteka dominikanów znajdowa³a siê w tak op³akanym stanie, ¿e zabra³ z niej tylko 60 woluminów. Z biblioteki franciszkanów zabra³ jedynie 50 starodruków i piêæ manuskryptów. W dobrym stanie pozostawa³a natomiast licz¹ca
blisko 12 tys. woluminów biblioteka cystersów w Rudach, z której Büsching wybra³ ponad 500 druków i 63 rêkopisy.
113
Norbert MIKA
Monasteries’ dissolutions in the region of Racibórz
Contrary to popular opinion, the monastic congregations in Racibórz district
were not very much surprised by the Prussian dissolution and succeeded, during
the months which preceded it, in coming to terms with the thought of the future
suppression. The first church institution to be dissolved in the region of Racibórz
was the Cistercian abbey in Rudy – its dissolution took place on 26th November
1810. Having heard the edict announcing dissolution of their monastery, monks
gathered in the dining hall, handed over the abbot’s insignia, congregation and
its administration stamps, as well as the keys to the cash box, archive, library and
the remaining rooms. Having signed the acceptance protocol, the members of the
order had to take off their habits and leave the monastery. Of the 32 monks, only
10 remained there, and even those were forced to leave Rudy on 2nd June 1813.
The dissolution of monasteries and collegiate church in Racibórz was not carried out until 18th December 1810. Three monasteries were closed down – the
one of Dominicans, Dominican sisters and Franciscans – as well as the collegiate
church of the Assumption, which became converted into a parish church. The Holy
Sepulchre congregation and the hospital of the Holy Cross, situated outside the
city walls, were closed down only on 13th September 1813.
Owing to the fact that church institutions had already managed to get ready for
the dissolution, the royal secularization commissions had difficulty finding any valuable objects or books at their premises. They had been most certainly handed over
to the monasteries outside Prussian borders. J.G. Büsching, who on behalf of the
authorities was taking over the libraries of the dissolved monasteries, stated that at
that time there were no libraries left either at the collegiate church of Racibórz or at
the Dominican sisters’ monastery, while the Dominican brethren’s library was in
such a miserable condition that he took from it only 60 volumes. From the Franciscans’ library he took a mere 50 old prints and 5 manuscripts. The Cistercians’
library in Rudy, whose collection amounted to 12 thousand volumes, though, remained in a good condition and Büsching selected more than 500 prints and 63
manuscripts from there.
M
114
o. Marek MI£AWICKI OP
Dominikañski Instytut Historyczny w Krakowie
Rewindykacje klasztorów podominikañskich
w II Rzeczypospolitej (1918–1939) jako konsekwencje
polityki antyzakonnej w³adz zaborczych
M
W³adze Austrii, Prus i Rosji po anektowaniu ziem polskich dokona³y wielkich kasat klasztornych, przejmuj¹c mienie na skarb pañstwa. Ogromne kasaty
dotknê³y tak¿e zakon dominikañski. Dobra poklasztorne zosta³y przeznaczone na
szko³y, instytucje charytatywne i oœwiatowe b¹dŸ po prostu uleg³y zniszczeniu
i rozbiórce. W zaborze rosyjskim czêœæ pozakonnego mienia trafi³a w rêce Cerkwi Prawos³awnej. Odzyskanie przez Polskê niepodleg³oœci dawa³o zakonom
szansê odrodzenia siê i odzyskania utraconego mienia. Liczyli na to tak¿e polscy
dominikanie. Ju¿ w 1918 r. w³adze prowincji polskiej podjê³y próbê rewindykowania swojego mienia odebranego zakonowi przez zaborców. Jednak stanê³y przed
nimi ogromne trudnoœci. W³adze niepodleg³ej Polski akceptowa³y zastan¹ sytuacjê i nie kwapi³y siê, by j¹ zmieniæ. Nie zale¿a³o im na zwracaniu budynków, które
s³u¿y³y ró¿nym instytucjom u¿ytku publicznego; za pozosta³e natomiast musia³yby daæ rekompensatê. W latach 1918–1939 dominikanom uda³o siê odzyskaæ
tylko jeden klasztor, w Lublinie; s¹d nakaza³ tak¿e zwrot klasztoru œw. Ducha w
Wilnie, jednak z powodu wybuchu II wojny œwiatowej nie uda³o siê budynków
przej¹æ. Z niektórych prób sami dominikanie rezygnowali, zdarza³o siê te¿, ¿e
przeciwni ich powrotowi byli hierarchowie. Zabudowania podominikañskie (zw³aszcza klasztorne) rewindykowa³ jednak przede wszystkim kler diecezjalny. Odzyskiwanie mienia poklasztornego dotyczy³o wiêkszoœci zakonów, a przyk³ad dominikanów pokazuje, jak bardzo by³o to skomplikowane.
115
o. Marek MI£AWICKI OP
Revindications of post-Dominican monasteries
in the interwar Poland as consequences of the anti-monastic
policy of the partition authorities (1772–1918)
Austrian, Prussian and Russian authorities, having annexed the territories of
Poland, carried out large-scale dissolutions of monasteries, taking their property
over for the benefit of state treasury. Those great dissolutions affected also the
Dominican order. Post-monastic properties have been allocated for schools, charity
and educational institutions or else they were just subjected to destruction and
demolition. Under the Russian rule, the Orthodox Church came into ownership
of some part of the post-monastic property. Regaining independence by Poland
created a chance of monastic orders’ revival and recovering the lost property. Also
Polish Dominicans hoped for that. It was already in the year 1918 that the Polish
province authorities made an attempt to revindicate the property seized from the
order by partitioners. They had to face immense difficulties though. The authorities of independent Poland accepted the situation as it was and were not particularly keen on changing it. They did not care to return the buildings which housed
various institutions of public service; whereas for the remaining ones they would
have to offer compensation. In the years 1918–1939 Dominicans succeeded in
regaining only one monastery, in Lublin; the law court ordered also that the Holy
Spirit monastery in Vilnius be returned, the outbreak of World War II, however,
prevented them from taking the buildings over. Dominicans themselves gave up
a few attempts, it also occurred that hierarchs were against their return. Post-Dominican facilities (especially the monastic ones) were mostly revindicated by the
diocesan clergy. Reclaiming of post-monastic properties concerned majority of
orders, while the Dominican example shows how complicated it could have been.
M
116
Agata MIREK
Oœrodek Badañ nad Geografi¹ Historyczn¹ Koœcio³a w Polsce
Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Paw³a II
Obozy pracy dla zakonnic w Polsce w latach 1954–1956
M
W okresie hegemonii komunistycznego totalitaryzmu we wszystkich europejskich krajach bloku sowieckiego zakony i zgromadzenia zakonne by³y poddawane ró¿norodnym formom represji stosowanych z udzia³em administracji pañstwowej oraz s³u¿b bezpieczeñstwa. Dzia³ania te trwa³y z ró¿n¹ intensywnoœci¹ przez
ca³y okres funkcjonowania systemu. Cel by³ jeden – stopniowo ograniczaæ pola
dzia³alnoœci zgromadzeñ zakonnych, a w dalszej perspektywie doprowadziæ do
ca³kowitej likwidacji ¿ycia zakonnego.
Obozy pracy przymusowej dla zakonnic by³y wa¿nym krokiem do osi¹gniêcia tego zamierzenia. Na terenie Polski w latach 1954–1956 istnia³o osiem takich
obozów. W sierpniu 1954 r., w ramach akcji X 2, w³adze PRL przesiedli³y ponad
1200 zakonnic z Ziem Zachodnich Polski i umieœci³y je w obozach pracy utworzonych w klasztorach w centralnej Polsce, z których wczeœniej usuniêto innych
zakonników i zakonnice. W³adze PRL, dokonuj¹c aktów terroru wobec sióstr,
pos³u¿y³y siê oskar¿aniem ich o rewizjonizm niemiecki. Wysiedlonym i przetrzymywanym w obozach pracy zakonnicom w³adze komunistyczne nigdy nie postawi³y oficjalnych zarzutów. Zakonnice przebywaj¹ce w obozach poddawane by³y
inwigilacji, a tak¿e indoktrynacji politycznej. Masowe wysiedlenia zakonnic zastosowane przez w³adze komunistyczne na tzw. Ziemiach Odzyskanych w sierpniu w 1954 r. nie wp³ynê³y znacz¹co na kondycjê ¿ycia zakonnego w Polsce. Splot
wydarzeñ, który doprowadzi³ do kryzysu politycznego w 1956 r., zmusi³ w³adze
do wycofania siê z tej strategii dzia³ania.
117
Agata MIREK
Labor camps for nuns in Poland in the years 1954–1956
In the period of communist totalitarianism hegemony in all European countries of the Soviet bloc, religious orders and monastic congregations were subject
to various forms of repression applied with the participation of state administration and secret police. Those actions continued with lesser or greater intensity
throughout the period of this system functioning. There was one goal – to gradually reduce the scope of activities of the monastic congregations, and in the longterm perspective, bring the monastic life to an utter suppression.
The camps of forced labor for nuns were an important step in the realization
of this goal. In the territory of Poland in the years 1954–1956 there existed eight
such camps. In August 1954, as part of X 2 operation, the authorities of People’s
Republic of Poland resettled more than 1200 nuns from the Western Territories
of Poland and put them in labor camps created in the monasteries of central Poland, out of which other monks and nuns had been expelled earlier. People’s Republic of Poland authorities, committing acts of terror towards nuns, used the accusations of German revisionism against them. The communist authorities never
brought any official charges against the displaced nuns kept at labor camps. The
nuns staying at the camps were subject to surveillance and political indoctrination. The condition of monastic life in Poland was not significantly affected by
the mass displacement carried out by the communist authorities in the so-called
Regained Territories in August 1954. A series of events that led to the political
crisis in 1956 compelled the authorities to abandon this course of action.
M
118
Karel MÜLLER, Petr TESAØ
Zemský archiv v Opavì
Kasaty klasztorne na Œl¹sku austriackim w okresie
reform józefiñskich w œwietle Ÿróde³ przechowywanych
w Archiwum Ziemskim w Opawie
M
Niniejsza praca prezentuje materia³y archiwalne przechowywane w Archiwum
Ziemskim w Opawie, a tak¿e Ÿród³a pochodz¹ce z innych pañstwowych archiwów prowincjonalnych z obszaru czeskiego Œl¹ska, które mo¿na wykorzystaæ
w badaniach nad procesem kasaty zgromadzeñ zakonnych w okresie reform cesarza Józefa II. Chodzi przede wszystkim o dokumenty powsta³e w ramach dzia³alnoœci pañstwowych struktur administracyjnych, kancelarii koœcielnych oraz,
w wiêkszoœci zniszczonych, domów zakonnych. Materia³y te ukazuj¹ pocz¹tki
oraz przebieg restrykcji, jakim poddano klasztory w okresie józefiñskim. Wybiórczo zosta³y równie¿ przywo³ane Ÿród³a, z których mo¿na uzyskaæ wtórne informacje dotycz¹ce powy¿szej tematyki, m.in. losów zakonników i zakonnic, budynków oraz przedmiotów liturgicznych ze zniszczonych klasztorów.
119
Karel MÜLLER, Petr TESAØ
Monasteries’ dissolutions in Austrian Silesia during the reforms of
the emperor Joseph II in the light of the records kept
in Provincial Archive in Opava
The present work allows one to get acquainted with the archive materials of
Provincial Archive in Opava, supplemented by sources coming from the state provincial archives of the Czech Silesia area, which might be used in the research
into the process of the dissolution of monasteries during the reforms of the emperor Joseph II. The main emphasis is on the source materials which originated
as a result of the activities of the state administration structures, church administrative offices, as well as – mostly damaged – sources of monastic houses, which
documented the beginnings and progress of the restrictions on monastic life during the Josephian period. There have also been some selected sources referred to,
from which secondary information concerning the above subject matter may be
obtained, regarding, among others, the fates of monks and nuns, buildings and
liturgical objects from the destroyed monasteries.
M
120
o. Maurycy Lucjan NIEDZIELA OP
Klasztor Ojców Dominikanów w Warszawie
Kasata klasztoru dominikanów we Wroc³awiu
N
Zadanie og³oszenia królewskiego edyktu sekularyzacyjnego w klasztorze dominikanów wroc³awskich otrzyma³ 18 XI 1810 r. radca rz¹dowy Gossow. Trzy
dni póŸniej oficjalnie og³osi³ zakonnikom dekret kasacyjny. Bracia, powiadomieni
o nastêpstwach ewentualnego buntu przeciw zarz¹dzeniom królewskim, oddali
klucze do klasztoru i bezradnie czekali na rozwój wypadków. Administratorem
maj¹tku zlikwidowanego klasztoru zosta³ mistrz rymarski Józef Lindner, który
natychmiast przyst¹pi³ do pracy.
Koœció³ œw. Wojciecha mia³ dalej funkcjonowaæ, dlatego pozostawiono w nim
niezbêdne utensylia, jak relikwiarze b³. Czes³awa i sprzêty liturgiczne. Resztê wyposa¿enia skonfiskowano. Ponadto czêœæ klasztornych przedmiotów codziennego u¿ytku przekazano bonifratrom, el¿bietankom i Instytutowi Po³o¿nictwa, a resztê sprzedano na aukcji.
Bibliotekê licz¹c¹ 330 rêkopisów i wiele wartoœciowych druków przekazano
Bibliotece Uniwersyteckiej. Archiwum i kilka rêkopisów trafi³o do Archiwum
Pañstwowego.
Po³owê klasztornych zabudowañ, ze wzglêdu na ich z³y stan, trzeba by³o zburzyæ, a drug¹ po³owê wyprzedano. Czêœæ domu kupi³ administrator kasowanego
klasztoru Józef Lindner. Wartoœæ samego placu, na którym sta³y budynki klasztorne, oszacowano na 50 843 talarów.
Ka¿dy z braci otrzyma³ jednorazowo 30 talarów na ubranie i 6 talarów miesiêcznego uposa¿enia oraz nakaz opuszczenia klasztoru. Zakonnicy rozproszyli
siê, ale wiêkszoœæ zosta³a we Wroc³awiu. Jedni byli zatrudnieni jako kap³ani
w diecezji, innych przygarnê³y zaprzyjaŸnione rodziny. Pozostanie tajemnic¹, dlaczego trzymali siê Wroc³awia. Mo¿e tutaj po prostu naj³atwiej im by³o przetrwaæ
materialnie, a mo¿e chcieli byæ w pobli¿u murów klasztoru, z którymi przez œluby
zwi¹zali siê na ca³e ¿ycie.
121
o. Maurycy Lucjan NIEDZIELA OP
Dissolution of the Dominican Priory in Wroc³aw
On 18th November 1810 the government counsellor Gossow was entrusted with
the task of announcing the royal secularization edict in the Wroc³aw Dominican
Priory. Three days later he officially announced the dissolution edict to the monks.
Brothers, having been notified about the consequences of a possible defiance
against royal directives, gave away the keys to the monastery and helplessly waited
for the further course of events. A master leatherworker Józef Lindner was appointed as an administrator of the dissolved monastery property and he immediately got down to work.
St. Adalbert church was to continue its functioning, therefore the necessary
paraphernalia were left there, such as reliquaries of the Blessed Ceslaus and
liturgical equipment. The other furnishings were confiscated. Moreover, some of
the monastic everyday articles were handed over to the Brothers Hospitallers, sisters of St. Elizabeth and Obstetrics Institute, while the rest was sold at the auction.
The library of 330 manuscripts and many valuable prints was handed over to
the University Library. The archive and a few other manuscripts ended up in the
National Archive.
Half of the monastic facilities, because of their poor condition, had to be
knocked down, while the other half were sold out. Part of the house was purchased
by the dissolved monastery administrator, Józef Lindner. The worth of the very
square on which the monastery buildings stood, was estimated at 50 843 thalers.
Each of the brothers received on a one-off basis 30 thalers for clothing and
6 thalers of monthly salary, as well as an order to leave the monastery. The monks
got dispersed, but most of them stayed in Wroc³aw. Some got employed as priests
in the diocese, others were taken in by befriended families. It will remain a mistery why they held on to Wroc³aw. Perhaps it was the easiest for them to earn
their living here, and perhaps they just wanted to be close to the walls of the monastery with which – through monastic vows – they bound themselves for life.
N
122
Piotr OLIÑSKI
Instytut Historii i Archiwistyki Uniwersytetu Miko³aja Kopernika w Toruniu
Miejsce pochówku Fryderyka Piêknego
w kontekœcie pamiêci rodowej Habsburgów
i zlikwidowania klasztorów w ich monarchii
O
Panowanie Fryderyka Piêknego by³o naznaczone licznymi niepowodzeniami.
W³adza w Austrii, któr¹ przej¹³ w 1306 r., wi¹za³a siê z licznymi sporami i koniecznoœci¹ prowadzenia drobnych wojen. Nad jego ¿yciem zaci¹¿y³a jednak
próba objêcia w³adzy w Rzeszy Niemieckiej. Kontrkandydatem do korony cesarskiej by³ Ludwik bawarski i to on, po dwóch wygranych bitwach (w tym znanej
bitwie pod Mühldorf 28 IX 1322 r.), okaza³ siê silniejszy. Ostatnie lata swojego
¿ycia Fryderyk spêdzi³ w Austrii i zmar³ na zamku w Gutenstein 13 I 1330 r.
W referacie przedstawiono wydarzenia zwi¹zane z kolejnymi pochówkami tego
habsburskiego w³adcy. Zgodnie z ¿yczeniem zmar³ego jego cia³o zosta³o przewiezione z Gutenstein do klasztoru kartuskiego w Mauerbach. W 1514 r. miejscem spoczynku Fryderyka zainteresowa³ siê cesarz Maksymilian I. W czasie
pobytu w kartuzji nakaza³ odszukanie trumny Fryderyka, a nastêpnie zleci³ wykonanie odpowiedniego grobowca z pomnikiem. Ta decyzja Maksymiliana wpisywa³a siê w ca³okszta³t pojmowania przez niego genealogii i sposobów jej upamiêtniania. Do kolejnej zmiany miejsca pochówku Fryderyka dosz³o w czasach
rz¹dów cesarza Józefa II, w wyniku przeprowadzonej przez niego kasaty klasztorów. Po likwidacji m.in. klasztoru w Mauerbach cesarz nakaza³ przeniesienie grobu
swojego przodka do katedry œw. Szczepana w Wiedniu.
123
Piotr OLIÑSKI
The place of the interment of Frederick the Fair in the context of
Habsburg’s family memory and the monasteries’ dissolutions
in their empire
Frederick the Fair’s reign was marked with numerous failures. The rule of
Austria, which he took over in the year 1306, involved many disputes and necessity to wage minor wars. His life was heavily affected by the attempt to seize power
in the Reich. His rival for the emperor’s crown was Louis the Bavarian and it
was him who – after two won battles (including the famous battle of Mühldorf
on 28th September 1322) – turned out to be more powerful. Frederick spent the
final years of his life in Austria and died in the Gutenstein castle on 13th January
1330.
In the paper, events related to subsequent burials of the Habsburg monarch
shall be presented. According to the will of the deceased, his body was transported from Gutenstein to the Carthusian monastery in Mauerbach. In the year 1514
emperor Maximilian I became interested in Frederick’s burial site. While staying
at Carthusia he demanded the search for Frederick’s coffin and subsequently commissioned an appropriate tomb with a gravestone to be made. This decision of
Maximilian was consistent with his general conception of genealogy and ways
of commemorating it. Another change in Frederick’s burial site came about under emperor Joseph II’s rule as a consequence of the dissolution of monasteries
carried out by this sovereign. After the Mauerbach monastery, among many others, became dissolved, the emperor ordered that his ancestor’s grave should be
moved to St. Stephen’s cathedral in Vienna.
O
124
ks. Józef PATER
Papieski Wydzia³ Teologiczny we Wroc³awiu
Akta pokasacyjne w zbiorach
Archiwum Archidiecezjalnego we Wroc³awiu
P
We wroc³awskim Archiwum Archidiecezjalnym zgromadzono, obok bogatej
dokumentacji dotycz¹cej wroc³awskiej diecezji, tak¿e akta sekularyzacji z 1810 r.
Zubo¿one klêskami po¿arów i wojen zbiory zosta³y po II wojnie œwiatowej uporz¹dkowane, wkrótce te¿ zaczêto uzupe³niaæ je materia³ami przejmowanymi od
innych instytucji koœcielnych, np. parafii. Skatalogowane i poddane konserwacji
kolekcje oddano do dyspozycji badaczy. Nieocenion¹ pomoc¹ mog¹ siê dla nich
okazaæ katalogi dokumentów pergaminowych i zbiorów akt opracowane przez biskupa profesora Wincentego Urbana, a tak¿e katalog przechowywanych w archiwum ksi¹g metrykalnych wydany przez ksiêdza profesora Józefa Patera.
W archiwum znalaz³o siê sporo dokumentów powsta³ych w ramach towarzysz¹cej procesom sekularyzacyjnym biurokracji, m.in. inwentarze przejmowanych
dóbr koœcielnych (zw³aszcza cennych sprzêtów liturgicznych i wyposa¿enia koœcio³ów) i ich dochodów, a tak¿e wykazy osobowe – zakonników, ale te¿ dzier¿awców i innych u¿ytkowników klasztornych maj¹tków. Szczególnie interesuj¹ce s¹ materia³y dotycz¹ce losów zakonników po likwidacji ich klasztorów,
zarówno tych skierowanych do pracy duszpasterskiej, jak i starych i schorowanych, którzy nie mogli pe³niæ pos³ugi.
Dokumenty kasacyjne przechowywane w archiwum, choæ stanowi¹ dziœ zbiór
niekompletny i w wiêkszoœci nieuporz¹dkowany (zdarza siê, ¿e nazwy poszczególnych poszytów s¹ niezgodne z ich treœci¹ lub nie oddaj¹ ich bogatej zawartoœci), pozwalaj¹ przeœledziæ nieznane losy zakonników i ich spuœcizny duchowej
i materialnej.
125
ks. Józef PATER
Acts concerning the dissolutions in collections
of Archdiocesan Archive in Wroc³aw
In the Wroc³aw Archdiocesan Archive, along with an extensive documentation concerning the diocese of Wroc³aw, also the acts of the 1810 secularization
have been gathered. Impoverished by the calamities of fires and wars, the collections became organized after World War II; soon the action of supplementing them
by materials taken over from other ecclesiastical institutions, e.g. parishes, did
also begin. The collections, having been catalogued and subjected to restoration
works, were given out to the researchers. The catalogues of parchment documents
and collections of records compiled by Bishop Professor Wincenty Urban, as well
as the catalogue of register books stored at the archive, published by Father Professor Józef Pater may turn out to be an invaluable help for them.
In the archive there are many documents which were created within the bureaucracy that accompanied secularization processes, among others, inventories
of the seized church properties (especially of valuable liturgical equipment and
church furnishings) and their earnings, as well as personnel lists – of monks, but
also leaseholders and other users of monastic properties. Especially interesting
are those materials which concern the fates of monks after dissolutions of their
monasteries, both those directed to pastoral work and also the elderly and sick
ones who were no longer able to perform their ministry tasks.
The dissolution documents contained at the archive, though today they constitute an incomplete and mostly disorganized collection (it happens that the names
of particular sewn sheets are not consistent with the content inside or else they
do not reflect how extensive the contents are), enable us to explore the unknown
fates of the monks as well as their spiritual and material legacy.
P
126
Krzysztof PAWLIK
Wroc³aw
Losy ksiêgozbiorów kolegiaty i klasztorów nyskich
po kasacie 1810 r.
P
Zajêcie mienia klasztorów i kapitu³y kolegiackiej w Nysie na mocy edyktu sekularyzacyjnego króla Prus Fryderyka Wilhelma III z 30 X 1810 r. (og³oszonego
na Œl¹sku w listopadzie 1810 r.) przez upe³nomocnionych komisarzy lokalnych –
landrata nyskiego von Prittwitza i dyrektora policji Stegmanna – mia³o miejsce
w dniach 24–28 XI 1810 r. Dopiero w lutym 1812 r. pojawi³ siê w Nysie pe³nomocnik do spraw bibliotek, archiwów, muzykaliów i dzie³ sztuki (Königlicher
Preußischer Commisarius zur Übernahme der Bibliotheken, Archive und Kunstsachen in den aufgehobenen Klöstern Schlesiens), dzia³aj¹cy z ramienia G³ównej Komisji Sekularyzacyjnej we Wroc³awiu (Königliche Preussische Haupt-Commission zur Aufhebung der Stiftern und Klöster in Schlesien), doktor Johann
Gustav Büsching, by podj¹æ decyzje co do dalszego losu dóbr kultury nyskich
fundacji koœcielnych.
W ci¹gu dwutygodniowego pobytu w Nysie przetransportowa³ do sali przy koœció³ku œw. Anny (s³u¿¹cym w tym czasie jako magazyn sprzêtu wojskowego)
biblioteki nastêpuj¹cych sekularyzowanych fundacji nyskich: kapitu³y kolegiackiej oraz klasztorów bo¿ogrobców, franciszkanów, kapucynów, dominikanów
i magdalenek. Zasoby ich obejmowa³y ogó³em oko³o 12 tys. woluminów. Po selekcji ksiêgozbiorów Büsching wys³a³ do Œl¹skiej Biblioteki Centralnej we Wroc³awiu (Schlesische Centralbibliothek zu Breslau, w 1815 r. w³¹czonej do Biblioteki Uniwersyteckiej) oko³o 1200 ksi¹¿ek – g³ównie rêkopisów i inkunabu³ów
treœci teologicznej oraz druków XVI-, XVII- i XVIII-wiecznych z literatur¹ klasyczn¹ i historyczn¹. Zgromadzone przy koœció³ku œw. Anny zbiory, licz¹ce niewiele ponad 10 tys. tomów, stosownie do umowy z G³ówn¹ Komisj¹ Sekularyzacyjn¹ zinwentaryzowa³ w 1812 r. profesor i bibliotekarz Pañstwowego Gimnazjum
Katolickiego w Nysie, Ignaz Vogel.
Z tego zasobu w 1814 r. Vogel wys³a³ do Wroc³awia dwie skrzynie z ksi¹¿kami (oko³o 200 tomów), a w 1815 r. Dom Ksiê¿y Emerytów w Nysie otrzyma³
bez ma³a 700 woluminów. W lipcu 1815 r. pozosta³e ksi¹¿ki przeniesiono na empory gimnazjalnego koœcio³a Wniebowziêcia NMP. Ostatecznie w 1818 r. zbiory
te zosta³y przekazane gimnazjum nyskiemu. Liczy³y wtedy ok. 7700 woluminów.
Pewn¹ ich czêœæ przekazano innym gimnazjom œl¹skim b¹dŸ przeznaczono na makulaturê.
127
Krzysztof PAWLIK
Fates of libraries of the collegiate church and monasteries
from Nysa after the dissolution in 1810
The taking over of the monasteries’ and collegiate chapter’ properties in Nysa
on the strength of the secularization edict, issued on 30th October 1810 by the
Prussian king Frederick William III (announced in Silesia in November 1810),
by the authorized local commissars – the landrat of Nysa, von Prittwitz, and the
police director, Stegmann, took place on 24–28 November 1810. It was not until
February 1812 that the plenipotentiary for libraries, archives, musical artifacts and
works of art (Königlicher Preußischer Commisarius zur Übernahme der Bibliotheken, Archive und Kunstsachen in den aufgehobenen Klöstern Schlesiens) appeared in Nysa, acting on behalf of Chief Secularization Commission in Wroc³aw
(Königliche Preussische Haupt-Commission zur Aufhebung der Stiftern und
Klöster in Schlesien), doctor Johann Gustav Büsching, in order to make a decision about the further fate of cultural properties belonging to the church foundations of Nysa.
Within his two-week stay in Nysa he transported to the hall by St. Anne’s
church (at that time used as a military equipment storehouse) libraries of the following secularized foundations of Nysa: the collegiate chapter, as well as the monasteries of the Holy Sepulchre congregation, Franciscans, Capuchins, Dominicans
and Magdalene sisters. Their collections comprised altogether approximately
12 thousand volumes. Having done some selection in the book collections Büsching sent to the Central Silesian Library in Wroc³aw (Schlesische Centralbibliothek zu Breslau, in 1815 incorporated into the University Library) about 1200
books – mostly manuscripts and incunabulums of theological content, as well as
the prints from the 16th, 17th and 18th c. with Classicist and historical studies
literature. The collections amassed by St. Anne’s church, amounting to slightly
more than 10 thousand volumes, according to the agreement with Chief Secularization Commission were inventoried in the year 1812 by the professor and librarian of the State Catholic Gymnasium (middle school) in Nysa, Ignaz Vogel.
Of this collection, Vogel sent to Wroc³aw in the year 1814 two boxes with books
(about 200 volumes), while in 1815 the Home for Retired Priests in Nysa received
as many as 700 volumes. In July 1815 the remaining books were transferred to
the galleries of the gymnasial church of the Assumption. Eventually, in the year
1818, those collections were handed over to the Nysa gymnasium. They comprised
7700 volumes at that time. Some part of those was handed over to other Silesian
gymnasiums or else given for recycling as waste-paper.
P
128
Grzegorz PISARSKI
Wroc³aw
Druki z dawnej biblioteki opactwa cystersów w Krzeszowie
w zbiorach biblioteki Zak³adu Narodowego im. Ossoliñskich
we Wroc³awiu
P
Pruski edykt królewski z 30 X 1810 r. w sprawie kasacji dóbr zakonnych
i koœcielnych w celu op³acenia francuskich kontrybucji wojennych zadecydowa³
o losach bibliotecznego zbioru cysterskiego opactwa w Krzeszowie na Dolnym
Œl¹sku. W zarz¹dzaniu drukami sekularyzowanego zakonu mo¿na wyró¿niæ kilka okresów. Ze wzglêdu na skomplikowan¹ procedurê dysponowania pokaŸn¹
liczb¹ druków zbiór ten praktycznie uleg³ rozproszeniu. Jeszcze przed I wojn¹
œwiatow¹ pochodz¹ce z niego ksi¹¿ki trafi³y do s¹siednich miast – Legnicy i Kamiennej Góry – a w 1953 r. spor¹ czêœæ biblioteki przewieziono do Wroc³awia –
stolicy Dolnego Œl¹ska i wa¿nego oœrodka uniwersyteckiego. Cystersi opuœcili
swój klasztor ju¿ w roku 1820, pozbawiaj¹c swej opieki zgromadzone w nim ksi¹¿ki i inne druki.
Wiele starych i nowych druków, zw³aszcza w formie ksi¹¿ek dotycz¹cych liturgii i regionu, a tak¿e grafik, map i czasopism z opactwa krzeszowskiego zosta³o przekazanych Zak³adowi Narodowemu im. Ossoliñskich we Wroc³awiu.
O ich pochodzeniu œwiadcz¹ odciski pieczêci opactwa t³oczone bez u¿ycia tuszu
ani ¿adnego innego barwnika, co stanowi stosunkowo rzadko u¿ywany znak proweniencji. Symbol zauwa¿alny na kartach tytu³owych druków to znak krzy¿a
z umieszczonymi u jego ramion majusku³ami DGSM, czyli skrótem frazy „Domus Gratiae Sanctae Mariae” (Dom £aski NMP). Warte odnotowania s¹ unikatowe ilustrowane albumy przechowywane w Dziale Grafiki, poœwiêcone sztuce
ogrodnictwa.
129
Grzegorz PISARSKI
Prints from the old library of the Cistercian abbey
in Krzeszów in the collection of National Ossoliñski Institute
library in Wroc³aw
The Prussian royal edict of 30th October 1810 regarding the secularization of
the monastery and church properties in order to pay the French war tributes sealed
the fate of the library collection of the Cistercian abbey in the Lower Silesian village of Krzeszów. There may be several stages distinguished in the process of
managing the prints from the secularized monastery. On account of the complex
procedure of handling the impressive number of prints, the collection got practically dispersed. Still before the World War I the books of this collection found
their new place in the neighbouring towns – Legnica and Kamienna Góra – and
in the year 1953 a considerable part of the library was moved to Wroc³aw, the
capital of Lower Silesia and important university centre. Cistercians left their
monastery as early as in 1820, thus depriving the books and other prints of their
care and attention.
Many old and new prints, especially in the form of books concerning liturgy
and the region, as well as graphic works, maps and journals were handed over to
National Ossoliñski Institute in Wroc³aw. What proves their place of origin is the
impresses of the abbey stamp that were embossed without using ink or any other
dye, which constitutes a relatively rare sign of provenance. The symbol that is
observed on the title pages of the prints is the sign of a cross with majuscules
DGSM at its arms which stands for the phrase “Domus Gratiae Sanctae Mariae”
(The House of Saint Virgin Mary’s Grace). The unique illustrated albums devoted to the art of gardening and stored in the Graphic Section are also worth mentioning.
P
130
Gregor PLOCH
Oberschlesisches Landesmuseum = Muzeum Ziemi Górnoœl¹skiej, Ratingen (Hösel)
Wp³yw kasat na rozwój spo³eczny w XIX w.
P
Sekularyzacja wywar³a d³ugotrwa³y wp³yw na spo³eczeñstwa europejskie i doprowadzi³a do ogromnych prze³omów w sferze koœcielnej, ekonomicznej i spo³ecznej, w tym równie¿ w szkolnictwie. Pañstwo nie by³o w stanie natychmiast
przej¹æ wszystkich funkcji pe³nionych przez zlikwidowane zakony. Kasata klasztorów przyspieszy³a wiêc proces modernizmu, który dokonywa³ siê w dziedzinie spo³ecznej, charytatywnej i religijnej, a w dalszej mierze wp³yn¹³ na kodyfikacjê stosunków miêdzy pañstwem a Koœcio³em (konkordat, wynagrodzenie kleru
z bud¿etu pañstwowego).
W jêzyku niemieckim rozró¿niane s¹ okreœlenia „Säkularisation” oraz „Säkularisierung”. Pierwszy termin oznacza kasatê klasztorów, drugi natomiast opisuje
przebieg laicyzacji (sekularyzacji) spo³eczeñstwa. Nurtuj¹c¹ kwesti¹ jest wzajemne oddzia³ywanie obu procesów: czy kasata klasztorów by³a skutkiem laicyzacji
spo³eczeñstwa, w którego ¿yciu ju¿ w dobie oœwiecenia religia przesta³a odgrywaæ znacz¹c¹ rolê, czy przeciwnie: kasata klasztorów doprowadzi³a do laicyzacji spo³eczeñstwa?
Skutki nacjonalizacji klasztorów i dalszy rozwój spo³eczny w XIX i XX w. s¹
zajmuj¹cym polem obszernych badañ z zakresu historii, religioznawstwa i teologii, prowadzonych w celu wyjaœnienia zale¿noœci miêdzy religi¹ a modernizmem.
131
Gregor PLOCH
Influence of the dissolution on society’s development in 19th c.
Secularization exerted a long-lasting influence on European societies and
brought about significant turning points in ecclesiastical, economic, social as well
as educational spheres. The state was not able to immediately take over all the
functions performed by dissolved monasteries. The dissolution of monasteries
accelerated the process of modernism, which was taking place in the social, charitable and religious fields, and in the longer perspective affected the codification
of relations between the state and the Church (concordat, remuneration of clergy
from the state budget).
In the German language there are two distinguished terms “Säkularisation” and
“Säkularisierung”. The first term stands for dissolution of monasteries, while the
second one defines the course of secularization of society. An intriguing question
is about the mutual interaction of both processes: was dissolution an effect of secularization of society, in whose life religion ceased to play any significant part
already in the period of Enlightenment, or, on the contrary: did dissolution of
monasteries bring about secularization of society?
The effects of nationalization of monasteries and further social development
in the 19th and 20th c. constitute an absorbing field of extensive research in the
field of history, religious studies and theology, which is being conducted in order
to explain the relationships between religion and modernism.
P
132
Anna POBÓG-LENARTOWICZ
Instytut Historii Uniwersytetu Opolskiego
Kasata klasztoru dominikanów w Opolu
P
Dominikanie zostali sprowadzeni do Opola u schy³ku XIII w., a fundatorem
ich klasztoru by³ ksi¹¿ê Bolko I opolski. Od pocz¹tku by³a to niewielka wspólnota, licz¹ca od kilku do kilkunastu zakonników. Najtrudniejsze okresy w dziejach klasztoru to czasy reformacji (pierwsza po³owa XVI w.) i wojny trzydziestoletniej (1618–1648), kiedy to zakonnicy zostali zmuszeni do opuszczenia swej
siedziby, a koœció³ i zabudowania klasztorne spl¹drowano i zniszczono. W XVIII
w. uda³o siê jednak odbudowaæ klasztor i na nowo postawiæ koœció³, tym razem
w stylu barokowym. Kiedy wydawa³o siê, ¿e najgorsze czasy opolskich dominikanów ju¿ minê³y, nast¹pi³a sekularyzacja klasztoru. Na maj¹tek klasztoru sk³ada³y siê zabudowania klasztorne i gospodarskie, browar, ogród, stajnie i grunty
orne, a tak¿e c³o z mostu ko³o Zawady. W koœciele znajdowa³o siê wówczas m.in.
13 o³tarzy, srebrne naczynia liturgiczne, 22 obrazy i rysunki, w zakrystii zaœ znaleziono 37 ornatów. Wartoœæ maj¹tku oszacowano na 23 215 talarów.
W pierwszych latach po kasacie koœció³ s³u¿y³ miejscowemu gimnazjum,
a w 1820 r. oddano go na u¿ytek miejscowej gminy katolickiej. Kapelanem zosta³ ostatni prze³o¿ony klasztoru dominikañskiego – Andrzej Mondry.
133
Anna POBÓG-LENARTOWICZ
Dissolution of the Dominican monastery in Opole
The Dominicans were brought to Opole towards the end of the 13th c., the
founder of their monastery being Duke Bolko I of Opole. Since the beginning it
had been a small congregation of several monks up to a dozen or so. The hardest
periods in the monastery history occurred during the Reformation (first half of
the 16th c.) and the Thirty Years’ War (1618–1648), when monks were forced to
leave their residence, whereas the church and monastery buildings got pillaged
and destroyed. In the 18th c., though, the monastery was successfully reconstructed and the church was erected anew, this time in the baroque style. As soon as
the worst times seemed to be over for the Dominicans of Opole, there came about
secularization of the monastery. The monastery property consisted of monastic
and utility buildings, brewery, garden, stables, farming lands, as well as the customs duty of the brigde near Zawada. In the church there were at that time, among
other things, 13 altars, silver liturgical vessels, 22 paintings and drawings, while
at the sacristy 37 chasubles were found. Value of the property was estimated to
be 23 215 thalers.
In the first years after the secularization the church was used by the local gymnasium (middle school), whereas in the year 1820 it was handed over to the local
Catholic community. The last superior of the Dominican monastery, Andrzej
Mondry, was appointed as the chaplain.
P
134
ks. Roland PREJS OFMCap
Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Paw³a II
Kasata klasztorów na Œl¹sku w 1810 r. a kasata klasztorów
w Królestwie Polskim w 1864 r. Podobieñstwa i ró¿nice
P
Dwie kasaty klasztorów: pruska w 1810 r. i carska w 1864 r. s¹ zupe³nie ró¿nymi wydarzeniami mimo ³¹cz¹cych je pewnych podobieñstw. W zakresie podstaw prawnych i politycznych obie kasaty wyrasta³y z antyzakonnej polityki zaborców wspartej ideologi¹ oœwiecenia. Ró¿ni³o je to, ¿e w Prusach skasowano
prawie wszystkie klasztory, z wyj¹tkiem kilku ¿eñskich zajmuj¹cych siê szkolnictwem i szpitalnictwem, w Królestwie Polskim zaœ, formalnie rzecz bior¹c, ¿ycie
zakonne mia³o byæ zachowane, choæ poddano je rozmaitym ograniczeniom. Prusy uzna³y wszystkich zakonników za zwolnionych ze œlubów zakonnych; carat
zastosowa³ dziwaczn¹ formu³ê prawn¹ „uwolnienie od ¿ycia zakonnego”, zwolnienie ze œlubów pozostawiaj¹c Stolicy Apostolskiej. Prusy wreszcie spodziewa³y siê wp³ywu do skarbu pañstwa sporych œrodków uzyskanych ze sprzeda¿y maj¹tków klasztornych, carat maj¹tki poklasztorne traktowa³ z du¿¹ ostro¿noœci¹,
pozostawiaj¹c je czêstokroæ w rêkach Koœcio³a. Niemniej mo¿na zauwa¿yæ, ¿e
w³adze carskie siêga³y po rozwi¹zania prawne i praktyczne zastosowane w Prusach, choæ adaptowa³y je do swoich potrzeb. Czerpa³y te¿ z wzorów józefiñskich,
w du¿ym wszak¿e stopniu patrzy³y na klasztory katolickie przez pryzmat ¿ycia
zakonnego w prawos³awiu.
135
ks. Roland PREJS OFMCap
Dissolutions of monasteries in Silesia in 1810 and dissolutions
of monasteries in the Kingdom of Poland in 1864.
Resemblances and differences
Two dissolutions of monasteries: the Prussian one in 1810 and the tsarist one
in 1864 are completely different events despite of certain resemblances connecting them. As far as legal and political bases are concerned, both dissolutions derived from anti-monastic policies of partitioners, supported by the Enlightenment
ideology. They differed in that in Prussia almost all monasteries became dissolved,
except for a few female ones involved in educational activities and hospital work,
whereas in the Kingdom of Poland, from the formal perspective, monastic life
was supposed to be preserved, though it was subjected to variety of limitations.
Prussia recognized all monks as released from the monastic vows; tsarism employed an odd legal formula “liberation from monastic life”, leaving the release
from the vows to the Holy See. Finally, Prussia expected considerable financial
means gained after monastic property sales to fund its state treasury; tsarism treated
the post-monastic properties with a great caution, on many occasions leaving them
under the Church ownership. Nevertheless, it can be observed that tsarist authorities would reach for legal and practical solutions already employed in Prussia,
though they adapted them to their own needs. They followed Josephian models
as well, looking, however, at the Catholic monasteries largely from the angle of
monastic life within the Orthodox faith.
P
136
Olga Miriam PRZYBY£OWICZ
Instytut Archeologii i Etnologii PAN w Warszawie
Archiwalia klasztorów ¿eñskich diecezji krakowskiej,
które w wyniku kasat trafi³y do Archiwum Pañstwowego
we Lwowie
P
Centralne Pañstwowe Archiwum Historyczne Ukrainy we Lwowie (CDIAL)
jest najstarsz¹ i jedn¹ z najbogatszych instytucji archiwalnych na terenie obecnej
Ukrainy. W jego zasobach znajduje siê ponad 12 km akt zgromadzonych w kilkuset zespo³ach. Zbiory dotycz¹ kilku epok i ogromnego terytorium, pocz¹wszy
od XIII-wiecznego ksiêstwa halicko-wo³yñskiego po wspó³czesne czasy niepodleg³ej Ukrainy, a wiêc tak¿e zagadnieñ zwi¹zanych z histori¹ pañstwowoœci polskiej oraz Koœcio³a katolickiego, w tym dziejów monastycyzmu.
Dokumenty klasztorów diecezji krakowskiej trafi³y do Lwowa w wyniku sytuacji politycznej ziem polskich po trzecim zaborze, pod koniec XVIII w. Terytorium, na którym siê znajdowa³y, otrzyma³o nazwê Królestwa Galicji i Lodomerii, a na jego stolicê wybrano Lwów jako najwiêksze miasto nowej jednostki
administracyjnej. Urzêdnicy gubernatora nadzorowali proces kasat i decydowali
o losie zagrabionych w ich trakcie dóbr, odsy³aj¹c czêœæ z nich do Wiednia.
Archiwalia prowincji zakonnych i klasztorów znajduj¹cych siê na terenie dawnej diecezji krakowskiej rozmieszczone s¹ w kilku zespo³ach. Najbogatszy fond
to numer 140 – Zbiór akt dotycz¹cych klasztorów katolickich, koœcio³ów i pojedynczych parafii na terenach Polski, Ukrainy, Bia³orusi i Litwy, obejmuj¹cy 352
jednostki archiwalne z lat 1310–1939. Archiwalia dotycz¹ 13 mêskich klasztorów le¿¹cych w obrêbie diecezji, oœmiu mêskich klasztorów krakowskich oraz
szeœciu ¿eñskich. Z tych ostatnich wszystkie oprócz jednego (zwierzynieckich
norbertanek) znajdowa³y siê poza Krakowem.
137
Olga Miriam PRZYBY£OWICZ
Archives from female monasteries in the diocese of Cracow
in the collections of National Archive in Lviv
The Central National Historical Archive of Ukraine in Lviv (CDIAL) is one
of the oldest and richest archival institutions in the territory of the present-day
Ukraine. Its stores comprise more than 12 km of records gathered in several hundred of complexes. The collections concern a few epochs and a vast territory, beginning with 13th-c. Kingdom of Galicia-Volhynia up till the modern times of the
independent Ukraine, and therefore also the issues connected with the history of
Polish statehood and Catholic Church, including history of monasticism.
Documents of the Cracow diocese monasteries ended up in Lviv as a result of
the political situation of the Polish territories after the third partition, towards the
end of the 18th c. The territory in which they were located got the name of the
Kingdom of Galicia and Lodomeria, and Lviv was appointed as its capital city,
being the biggest city of the new administrative unit. The governor’s officials supervised the process of dissolutions and made decisions about the fates of properties then seized, sending some of them away to Vienna.
The archive material of the monastic provinces and the monasteries located in
the territory of the former diocese of Cracow is arranged in several complexes.
The richest fond is number 140 – Collection of Records Regarding the Catholic
Monasteries, Churches and Particular Parishes in the Territories of Poland,
Ukraine, Belorussia and Lithuania, comprising 352 archival items of the years
1310–1939. The archive material concerns 13 male monasteries located within
the diocese, 8 male monasteries of Cracow and 6 female ones. Of the latter, all
except for one (the Norbertines of Zwierzyniec district) were situated outside Cracow.
P
138
Bogdan ROK
Instytut Historyczny Uniwersytetu Wroc³awskiego
Losy bibliotek klasztorów dominikañskich na obszarze
drugiego rozbioru Rzeczypospolitej po kasatach cesarza Józefa II
R
Wœród rêkopisów Biblioteki Narodowej w Warszawie znajdujemy kilka spisów bibliotek dominikañskich klasztorów przeznaczonych do kasaty. Spisy te, wykonane przez w³adze austriackie w latach 1784–1790, obejmuj¹ 16 jednostek dominikañskich. By³y to klasztory w Be³zie, Borku Starym, Buczaczu, Busku,
Czortkowie, Dzikowie, Krasnobrodzie, £añcucie, Lwowie, Moœciskach, Rohatynie, Samborze, Sieniawie, Œniatyniu, Tarnopolu i ¯migrodzie. W dotychczasowej literaturze historycznej doczeka³ siê analizy wczeœniejszy katalog klasztoru
lwowskiego oraz zawarty we wskazanym rêkopisie katalog klasztoru boreckiego. Inne biblioteki czekaj¹ jeszcze na opracowanie, które mo¿e byæ wk³adem do
rozwa¿añ nad kultur¹ prowincjonaln¹ Rzeczypospolitej koñca XVIII w.
W wymienionych klasztorach polskich miast prowincjonalnych znajdowa³o siê
po kilkaset drukowanych ksi¹¿ek i staropolskich rêkopisów. Przewa¿a³y publikacje w jêzyku ³aciñskim i polskim, znajdujemy te¿ prace w jêzyku w³oskim.
Ksi¹¿ki te z jednej strony s³u¿y³y zakonnikom do kszta³towania ich formacji duchowej, a z drugiej stanowi³y podstawê do prowadzonej przez nich pracy kaznod
z
i
e
j
s
k
o
-duszpasterskiej. Wa¿ne by³y zw³aszcza prace z zakresu kszta³towania postaw zakonników. Mo¿na tu zwróciæ uwagê na publikacje z tekstami Pisma Œwiêtego,
ojców Koœcio³a i póŸniejszych teologów i filozofów, zw³aszcza œw. Tomasza
z Akwinu, oraz publikacje z zakresu teologii kontrowersyjnej, ale tak¿e dzie³a
przyrodnicze i prawnicze. Zachowane w bibliotekach zbiory kazañ daj¹ nam wyobra¿enie o pracy kaznodziejskiej tamtych czasów.
139
Bogdan ROK
Fates of Dominican libraries in the territory of the second
partition of Poland after the dissolutions proceeded
in times of the emperor Joseph II
Among the manuscripts of the Warsaw National Library, several lists may be
found which enumerate libraries of Dominican monasteries destined to be dissolved. Those lists, drawn up by Austrian authorities in the years 1784–1790, comprised 16 Dominican units. Those were the monasteries in Be³z, Borek Stary,
Buczacz, Busk, Czortków, Dzików, Krasnobrod, £añcut, Lviv, Moœciska, Rohatyn,
Sambor, Sieniawa, Œniatyn, Tarnopol and ¯migród. In the historical research works
so far, an earlier catalogue of the Lviv monastery as well as the Borek Stary monastery catalogue, included in the indicated manuscript, have already had their analysis. Other libraries are still to be analysed, which might be an input to the discussion of the provincial culture in the Commonwealth at the end of the 18th c.
In the aforementioned monasteries of the Polish provincial towns, several hundred printed books and Old Polish manuscripts were to be found. Latin and
Polish language publications predominated, there were also works in Italian. On
one hand those books served to develop monks’ spiritual background, on the other hand – they provided basis for their preaching and pastoral work. Especially
important were the works whose content would facilitate shaping monks’ attitudes.
Attention may be drawn here to publications with Holy Scriptures texts, texts
written by Church Fathers and later theologians and philosophers, above all St.
Thomas Aquinas, as well as publications in the field of controversial theology,
but also natural science and legal works. The sermons collections, preserved in
the libraries, give us some idea of the preacher’s work in those days.
R
140
Witalij ROSOWSKI
Oœrodek Badañ nad Poloni¹ i Duszpasterstwem Polonijnym
Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Paw³a II
Losy zakonników ze skasowanych w XIX w. klasztorów
rzymskokatolickich na Ukrainie Prawobrze¿nej
R
Ukraina Prawobrze¿na, kraina rozci¹gaj¹ca siê na prawym brzegu Dniepru,
w XIX w. obejmowa³a dwie rzymskokatolickie diecezje – ³ucko-¿ytomiersk¹ i kamienieck¹, która po kasacie w 1866 r. zosta³a przekazana pod zarz¹d biskupów
³ucko-¿ytomierskich. Na pocz¹tku XIX w. na tym terytorium dzia³a³o kilkanaœcie mêskich zakonów, licz¹cych 88 klasztorów i oko³o 700 zakonników. Byli to
augustianie, bernardyni, bonifratrzy, dominikanie, franciszkanie, kapucyni, karmelici bosi i trzewiczkowi, marianie, pijarzy, reformaci i trynitarze.
W³adze carskie, dzia³aj¹c od pocz¹tku lat 30. do koñca XIX w., niemal¿e ca³kowicie zniszczy³y ¿ycie zakonne na tych ziemiach. W okresie tym prawie wszystkie klasztory uleg³y likwidacji. Najwiêksze kasaty przeprowadzono w latach 1832
(zlikwidowano a¿ 63 klasztory), 1842 (cztery) oraz 1850–1853 (dziewiêæ). W³adze carskie zakazywa³y równie¿ przyjmowania nowicjuszy, co doprowadzi³o do
powolnego wymarcia wspólnot. Zakonnicy ze skasowanych klasztorów najczêœciej mieli do wyboru przejœcie do innych domów zakonnych, podjêcie pracy duszpasterskiej przy jakiejœ parafii lub kaplicy albo przejœcie w szeregi duchowieñstwa diecezjalnego. Przeanalizowano losy ponad 120 zakonników, którzy
mieszkali na terenie wspomnianych diecezji po 1866 r. W tym czasie na Ukrainie Prawobrze¿nej pozostawa³o czynnych zaledwie piêæ klasztorów (trzy kapucyñskie i po jednym bernardynów i reformatów). Na pocz¹tku XX w. na ca³ych
tym obszarze mieszka³o ju¿ tylko 25 zakonników, a jedyny czynny klasztor bernardynów w Zas³aniu faktycznie pe³ni³ funkcjê domu starców dla duchowieñstwa
diecezji
³ucko-¿ytomierskiej i kamienieckiej.
141
Witalij ROSOWSKI
Fates of the religious from the Catholic monasteries
suppressed in Right-bank Ukraine in 19th c.
The Right-bank Ukraine, the land stretching out on the right bank of the Dnieper
River, in the 19th c. comprised two Roman Catholic dioceses: the one of £uck
and ¯ytomierz and the one of Kamieniec, which after the secularization in 1866
came under control of £uck and ¯ytomierz bishops. At the beginning of the 19th
c. in this territory there functioned a dozen or so of male orders, with 88 monasteries and approximately 700 monks. Those were Augustinians, Observants, Brothers Hospitallers, Dominicans, Franciscans, Capuchins, Discalced Carmelites and
Calced Carmelites, Marians, Piarists, the Reformati and Trinitarians.
The tsarist authorities, operating in the period from the early 30’s till the end
of the 19th c., brought about a nearly utter destruction of the monastic life in those
lands. Within this period almost all monasteries got suppressed. The largest suppressions were carried out in 1832 (as many as 63 monasteries were closed down
then), 1842 (four) and 1850–1853 (nine). The tsarist authorities would also forbid to accept any novices, which led to gradual extinction of the congregations.
Monks of the suppressed monasteries had a choice of either transferring to other
monastic houses, or undertaking pastoral work at some parish or chapel or else
joining the ranks of diocesan clergy. Fates of more than 120 monks, who after
the year 1866 inhabited the area of the dioceses mentioned, were analysed. At
that time in the Right-bank Ukraine there remained only five active monasteries
(three Capuchin ones, one of the Observants and one of the Reformati). In the
early 20th c. it was only 25 monks who lived there, and the only active Observant
monastery in Zas³aw did in reality function as the home for the aged clergymen
of the £uck and ¯ytomierz diocese and the Kamieniec one.
R
142
Waldemar ROZYNKOWSKI
Instytut Historii i Archiwistyki Uniwersytetu Miko³aja Kopernika w Toruniu
Kasata klasztoru dominikanów w Toruniu
R
Na prze³omie XVIII i XIX w. w granicach diecezji che³miñskiej funkcjonowa³o ³¹cznie 26 klasztorów mêskich, w tym dom zakonny dominikanów w Toruniu (klasztor ufundowano w 1263 r.). Oprócz tego zakonu w Toruniu funkcjonowa³ w tym czasie jeszcze tylko jeden zakon mêski – bernardyni. W³adze pruskie,
dokonuj¹c kasaty klasztorów poszczególnych zakonów, nie oszczêdzi³y toruñskich
dominikanów. Rozporz¹dzenie o kasacie ich klasztoru zosta³o wydane 22 IX 1819 r.
Niespe³na rok póŸniej, 22 VI 1820 r., minister wyznañ wyrazi³ zgodê na przeniesienie dominikanów toruñskich do klasztoru w Che³mnie. Zapewne niektórzy
z nich rzeczywiœcie siê tam udali, jednak na pewno nie wszyscy. Trzech z nich
pozosta³o w Toruniu i pe³ni³o funkcje duszpasterskie w miejskich œwi¹tyniach.
W proces likwidacji domu zakonnego dominikanów wpisa³ siê podtoruñski
Kaszczorek, z którym zakonnicy zwi¹zani byli od œredniowiecza. W tamtejszych
ksiêgach metrykalnych znajdujemy pochodz¹ce z okresu po 1820 r. œlady toruñskich dominikanów: ojca Damiana Kêpiñskiego oraz ojca Mateusza Lipiñskiego. Oznacza to, ¿e dominikanie kontynuowali dzia³alnoœæ duszpastersk¹ w ma³ej
podtoruñskiej parafii, mimo likwidacji domu zakonnego. Ojciec Mateusz zmar³
na plebanii w Kaszczorku 20 III 1830 r., w wieku 66 lat.
Po kasacie dominikañskie budynki klasztorne zosta³y przekazane Ministerstwu
Wojny na cele wojskowe. W 1821 r. czêœæ zabudowañ rozebrano, a na ich miejscu
wzniesiono magazyny wojskowe oraz garnizonow¹ piekarniê. Koœció³ w 1821 r.
przekazano miastu; do 1831 r. s³u¿y³ on toruñskim katolikom, a nastêpnie zamieniono go na magazyn ¿ywnoœci. W 1834 r. podominikañska œwi¹tynia œw. Miko³aja zosta³a zburzona.
143
Waldemar ROZYNKOWSKI
Dissolution of the Dominican monastery in Toruñ
At the turn of the 18th and 19th c. within the territory of the diocese of Che³mno
there functioned altogether 26 male monasteries, in that the Dominican monastic
house in Toruñ (the monastery was founded in 1263). Apart from this order, in
Toruñ there was at that time only one more male order, namely the Observants.
Prussian authorities, carrying out the dissolution of particular orders’ monasteries did not spare the Dominicans of Toruñ. The directive with regard to the dissolution of their monastery was issued on 22nd September 1819. In less than a year,
on 22nd June 1820, the minister of creed agreed to transfer the Dominicans of Toruñ
to the monastery in Che³mno. Certainly some did in fact go there, though definitely not all of them. Three Dominicans stayed in Toruñ and fulfilled the pastoral function in the city churches.
The near-Toruñ Kaszczorek, to which the monks had been bound up since the
Middle Ages, became an inherent part of the dissolution process of the Dominican monastic house. In the local registers the traces of the Dominicans of Toruñ
may be found dating from the period after 1820: Father Damian Kêpiñski and
Father Mateusz Lipiñski. It means that Dominican monks continued their pastoral activities in this small near-Toruñ parish, despite the dissolution of their monastic house. Father Mateusz died at the Kaszczorek parish on 20th March 1830,
at the age of 66.
After the dissolution, the Dominican monastic buildings were handed over to
the Ministry of War for the military purposes. In the year 1821 some of the buildings were pulled down and at the site the military warehouse and garrison bakery
were built. The church was given to the town in 1821; it had served the Catholics
of Toruñ till the year 1831, whereas afterwards it was converted into a food storehouse. In the year 1834 the post-Dominican St. Nicholas church was demolished.
R
144
Halina RUSIÑSKA-GIERTYCH
Instytut Informacji Naukowej i Bibliotekoznawstwa Uniwersytetu Wroc³awskiego
Drukarnie zakonne Koœcio³a ³aciñskiego
na ziemiach ruskich Rzeczypospolitej od XVII do XIX w. i ich losy
R
Ponad dwustuletnia dzia³alnoœæ zgromadzeñ zakonnych pozostawi³a g³êboki
œlad swojej bytnoœci na ziemiach wschodniej Rzeczypospolitej. Sta³o siê to za
spraw¹ ich d³ugofalowej dzia³alnoœci duszpasterskiej, charytatywnej, edukacyjnej, a tak¿e wydawniczo-typograficznej. Ta ostatnia nie zawsze by³a przez badaczy doceniana, choæ wi¹¿e siê œciœle z procesem nauczania, kszta³towaniem
w spo³eczeñstwie postaw religijnych, ideologicznych, moralnych i patriotycznych,
przekazem informacji, a tak¿e prób¹ tworzenia lokalnego ruchu umys³owego.
Celem wyst¹pienia jest przybli¿enie dziejów t³oczni zakonnych Koœcio³a ³aciñskiego prowincji ruskiej oraz ukazanie roli, jak¹ drukarnie te odegra³y. Przyczyni³y siê bowiem nie tylko do szerzenia s³owa drukowanego, ale tak¿e do katolicyzacji, latynizacji, polonizacji i edukacji ludnoœci kresowej. W ich dorobku
wydawniczym, prócz pokaŸnej grupy publikacji o charakterze religijnym, znalaz³y siê równie¿ druki urzêdowe, podrêczniki szkolne, herbarze, panegiryki, programy teatralne, utwory literackie i publicystyczne, publikacje naukowe. I choæ
w wyniku dzia³añ kasacyjnych oficyny te przesta³y istnieæ, spora czêœæ ich produkcji do dziœ przynosi chlubê zakonnym warsztatom.
145
Halina RUSIÑSKA-GIERTYCH
Printhouses belonging to the Catholic religious orders
on the Russian lands of Polish-Lithuanian Commonwealth
(17th–19th c.) and their fates
The over two-hundred-year-old activities of the monastic congregations left
behind a profound trace of their sojourn in the lands of the eastern Commonwealth.
It was mainly due to their long-lasting pastoral, charity, educational, publishing
and typographic activities. The latter one has not always been appreciated by the
researchers, though it is strictly connected with the teaching process, developing
religious, ideological, moral and patriotic attitudes in the society, with the transfer of information as well as with the attempt to create a local intellectual movement.
The purpose of the paper will be to present the history of monastic presses of
the Latin Church in the Russian province and show the role which those printing
houses played. For they contributed not only to the dissemination of the printed
word, but also to the Catholicization, Latinization, Polonization and education of
the borderland folk. Among their publishing achievements, apart from the remarkable section of religion-related publications, there were also official prints, school
textbooks, herbals, panegyrics, theatre programmes, literary and feature works,
academic publications. And even though as a result of secularization actions those
printing houses ceased to exist, a good deal of their output has been a source of
pride for the monastic workshops until the present day.
R
146
Agnieszka SKORUPIÑSKA
Instytut Historii Uniwersytetu Adama Mickiewicza w Poznaniu
Kasata klasztoru dominikanek w Poznaniu
S
Dzia³aj¹cy przez ponad 700 lat klasztor sióstr dominikanek w Poznaniu, zwanych katarzynkami, wpisa³ siê silnie w religijny i spo³eczny obraz miasta. Ufundowany w 1282 r. przez mo¿ny ród Przedpe³kowiców, a¿ do 1607 r. pozostawa³
jedynym klasztorem klauzurowym na terenie miasta. Pomimo powstania kolejnych klasztorów ¿eñskich katarzynki nie utraci³y szacunku i sympatii mieszczan
i wielkopolskich mo¿nych. Komplikacje rozpoczê³y siê wraz z trudnym dla miasta wiekiem XVIII. Pocz¹tkiem koñca istnienia klasztoru sta³ siê rok 1793 i wkroczenie do miasta Prusaków. Pierwszym ciosem zadanym wspólnocie by³o odebranie jej posiad³oœci ziemskich; kolejne kroki podjête przez Prusaków to wyjêcie
klasztoru spod jurysdykcji biskupiej i podporz¹dkowanie go w³adzy œwieckiej.
Równoczeœnie zakonnice zaczêto nêkaæ karami finansowymi. W 1800 r. powsta³
projekt rozwi¹zania klasztoru. Siostrom uda³o siê uzyskaæ piêcioletnie odroczenie wyroku; mimo to los konwentu wydawa³ siê przes¹dzony. Sytuacjê zmieni³o
wkroczenie do miasta wojsk francuskich w 1806 r., które oddali³o widmo kasaty.
Wraz z przejêciem w³adzy w mieœcie przez Rosjan w 1814 r. budynki przeznaczono na potrzeby wojska, koœció³ zaœ zamieniono w cerkiew. Po raz kolejny sytuacja zmieni³a siê po ponownym zajêciu Poznania przez Prusaków. 21 III 1822 r.
w³adze pruskie nakaza³y siostrom przygotowanie miejsc na przyjêcie sióstr szarytek, które mia³y zast¹piæ dominikanki. Kolejne próby uzyskania odroczenia wyroku okaza³y siê daremne, zakonnicom zezwolono jednak na pozostanie w klasztorze do œwi¹t Wielkiejnocy. Dnia 1 VI 1822 r. siostry opuœci³y klasztor, a koœció³
œw. Katarzyny zosta³ opieczêtowany i zamkniêty dla wiernych; koñca dobieg³a
historia najstarszego poznañskiego klasztoru.
147
Agnieszka SKORUPIÑSKA
Dissolution of the Dominican nunnery in Poznañ
The Dominican nunnery, called St. Catherine sisters, functioning for over 700
years in Poznañ made a lasting impression on the religious and social landscape
of the city. Founded in the year 1282 by a mighty family of Przedpe³kowice, until the year 1607 it remained the only enclosed monastery in the whole city. Even
though subsequent female monasteries were created, the respect and the liking
that St. Catherine sisters enjoyed on the part of citizens and the mighty of Great
Poland did not diminish. Things started getting complicated in the 18th c., a very
hard time for the city. The beginning of the end of the monastery existence was
the year 1793, when Prussians marched into the city. The first blow to be struck
at the congregation was the seizure of their landed properties, while the subsequent steps taken by Prussians were excluding the monastery from the bishop’s
jurisdiction and subordinating it to lay authorities. At the same time the nuns started
being tormented by financial penalties. In the year 1800 a scheme was drawn up
to dissolve the monastery. The sisters succeeded in getting a five-year reprieve
for his sentence; in spite of that the fate of the convent seemed to be confirmed.
The situation changed after the French army marched into the city in the year 1806,
which postponed the phantom of dissolution. Along with the seizure of power by
the Russians in the year 1814 the buildings were allocated for military purposes,
while the church was converted into the Orthodox one. Another change in the
situation was brought about after the Prussians again seized the city of Poznañ.
On 21st March 1822 Prussian authorities ordered the sisters to make the place ready
for Sisters of Charity who would replace the Dominican nuns. Other attempts to
get the decision deferred proved to be futile, the nuns were allowed, though, to
stay in the monastery until the Easter holiday. On 1st June 1822 the sisters left
their monastery, while the St. Catherine church got sealed and closed for the faithful; thus the history of the oldest monastery of Poznañ came to an end.
S
148
Pawe³ SKRZYWANEK
Fundacja Lubi¹¿, Wroc³aw
Dzieje renowacji zabudowañ poklasztornych
opactwa cystersów w Lubi¹¿u
S
W 1989 r. powsta³a Fundacja Lubi¹¿, zrodzona ze spo³ecznej idei ratowania
wspania³ego zespo³u klasztornego w Lubi¹¿u. Data nie by³a przypadkowa – rok
ten wyzwoli³ wiele wspania³ych obywatelskich pomys³ów wa¿nych dla Polski,
regionu i obywateli. Ratowanie jednego z najwiêkszych zabytków w Polsce przez
grono wolontariuszy jest zadaniem wyj¹tkowym na skalê europejsk¹. W ci¹gu
ponad 20 lat pracy Fundacja Lubi¹¿ zebra³a blisko 21 mln z³, z czego oko³o 9 mln
to œrodki od prywatnych sponsorów, przesz³o 8 mln – pieni¹dze pochodz¹ce
z bud¿etu pañstwa lub samorz¹du, a ponad 2,5 mln – œrodki wypracowane przez
sam¹ Fundacjê.
Uda³o siê zrealizowaæ wiele prac budowlanych i konserwatorskich. Dziœ klasztorowi nie grozi katastrofa budowlana i ruina. Na pocz¹tku lat 90. przeprowadzono ratunkowy remont budynku klasztoru oraz prace konserwatorskie w Sali
Ksi¹¿êcej. Wzmocniono konstrukcjê obiektu, kotwi¹c jego œciany, a wyburzaj¹c
zbêdne podzia³y sal i korytarzy, przywrócono zespo³owi pierwotne za³o¿enie.
W kolejnych latach wzmocniono wiêŸbê dachow¹ wszystkich obiektów poklasztornych, wymieniono ca³e pokrycie dachów, zainstalowano rynny, rury spustowe, odgromienie.
Pod koniec lat 90. rozpoczêto prace konserwatorskie w koœciele NMP, refektarzu i bibliotece. Dwie najwspanialsze sale w kompleksie pocysterskim – Sala
Ksi¹¿êca i refektarz klasztorny – zachwycaj¹ dziœ swoim piêknem i ogromem.
W koœciele NMP naprawiono i czêœciowo wymieniono posadzkê, w oknach pojawi³y siê witra¿owe szyby, a w wie¿ach nowe schody, rozpoczêto te¿ prace konserwatorskie w kaplicach i uporz¹dkowano kryptê zakonn¹.
Fundacja przygotowa³a koncepcjê zagospodarowania obiektu na cele muzealne, konferencyjne i hotelowe. Gotowe s¹ dokumenty zezwalaj¹ce na odbudowê
czêœci obiektów. Wstêpny koszt rewitalizacji kompleksu klasztornego oszacowano
na 300 mln z³.
149
Pawe³ SKRZYWANEK
History of the renovations of the Cistercian abbey
in Lubi¹¿ after its dissolution
In the year 1989 the Lubi¹¿ Foundation was created, engendered by a public
idea to save the magnificent monastery complex in Lubi¹¿. The date was not accidental – the year brought forth many excellent ideas of great importance for
Poland, the region and citizens. The rescue of the one of the greatest sights in
Poland by a group of volunteers is an outstanding initiative on a European scale.
During more that 20 years of the its work, the Lubi¹¿ Foundation collected nearly 21 million zlotys, of which about 9 million are means coming from private sponsors, more than 8 million – money from the state budget or self-government, and
more than 2,5 million are means gained by the Foundation itself.
Lots of construction and restoration works have been accomplished. The monastery is no longer endangered today by a construction catastrophe or ruin. At the
beginning of the 90’s a rescue refurbishment of the monastery building was carried out, as well as the restoration works in the Duke’s Hall. The structure of the
building was reinforced by bracing its walls, and by knocking down some useless divisions of halls and corridors the original layout was restored to the complex. In the following years the rafter framing of the roofs in all post-monastic
facilities was consolidated, the whole roof cover was replaced, drainpipes, release
pipes and lightning conductors system were installed.
Towards the end of the 90’s the restoration works began in the Saint Virgin
Mary’s church, refectory and library. Two most splendid halls of the post-Cistercian complex – the Duke’s Hall and monastic refectory – enrapture nowadays with
their beauty and largeness. In the Saint Virgin Mary’s church the floor was repaired and partially replaced, stained-glass panes appeared in the windows and
new staircase – in the towers, the restoration works began also in chapels and the
monastic crypt was tidied up.
The Foundation worked out a concept for developing the facility into a museum, conference centre and hotel. Documentation permitting to reconstruct some
of the buildings has been prepared. The preliminary cost of the monastic complex revitalization has been estimated at 300 million zlotys.
S
150
o. Jan Andrzej SPIE¯ OP
Klasztor Ojców Dominikanów w Warszawie
Kasaty klasztorów dominikañskich na dawnych ziemiach
Rzeczypospolitej w oczach œwiadków
S
Autor przedstawia obraz kasat zapisany przez dominikanów z dawnej prowincji
Ruskiej, którzy doœwiadczyli ich skutków. Niekiedy kasaty traktowane s¹ jako
przejaw represji zaborców, lecz by³y one konsekwencj¹ pogl¹dów oœwieceniowych, popularnych ówczeœnie nie tylko w krêgu elit politycznych, ale tak¿e wœród
biskupów. Tak by³o w Kamieñcu Podolskim, gdzie w 1787 r. król Stanis³aw August Poniatowski podj¹³ decyzjê o kasacie klasztorów franciszkanów, trynitarzy,
dominikanek i dominikanów. Na czele powo³anej do tego zadania komisji sta³
biskup kamieñski Andrzej Krasiñski. Dominikanów ocali³o zajêcie Kamieñca
przez Rosjê w 1792 r. Tu¿ po trzecim rozbiorze Polski kasaty józefiñskie pilnie
obserwowa³ z perspektywy klasztoru w Podkamieniu, te¿ nimi zagro¿onego, Wawrzyniec Ka³uski (autor kroniki spisanej w latach 1788–1797), a w po³owie XIX w.
Sadok Bar¹cz (który podj¹³ kontynuacjê kroniki Ka³uskiego od 1800 r.). Obaj kronikarze nie tylko odnotowali fakty zwi¹zane z kasatami, ale tak¿e opisali odczucia dotkniêtych nimi zakonników. Przedstawili te¿ wp³yw ustaw józefiñskich na
¿ycie klasztoru w Podkamieniu i starania o utrzymanie zasad ¿ycia zakonnego.
Obserwowali tak¿e losy wypêdzonych z Rosji jezuitów i unickich bazylianów
z Poczajowa. Cennym dla historyków i historyków sztuki owocem procedury kasacyjnej s¹ dok³adne inwentarze maj¹tku klasztornego, w tym wyposa¿enia koœcio³ów.
151
o. Jan Andrzej SPIE¯ OP
Dissolutions of the Dominican monasteries in territory
of the old Polish-Lithuanian Commonwealth
viewed by the witnesses
Author of the present paper depicts dissolutions as recorded by Dominicans
of the former Russian province who experienced their effects. Sometimes dissolutions are treated as a manifestaton of partitioners’ repressions, they were, however, the consequence of Enlightenment views, popular at that time not only in
the circles of political elites but also among bishops. It was so in Kamieniec Podolski, where in the year 1787 king Stanis³aw August Poniatowski made a decision of dissolving the monasteries of Franciscans, Trinitarians, Dominican nuns
and monks. At the head of the commission appointed for that task there stood the
bishop of Kamieniec, Andrzej Krasiñski. Dominicans were saved by the capture
of Kamieniec by Russia in the year 1792. Right after the third partition of Poland
the Josephian dissolutions were closely watched, from the perspective of Podkamieñ monastery, also endangered by them, by Wawrzyniec Ka³uski (the author
of the chronicle written in the years 1788–1797), while in the mid-19th c. by Sadok Bar¹cz (who undertook the continuation of Ka³uski’s chronicle from the year
1800). Both chroniclers not only noted down facts connected to dissolutions, but
also described the feelings of monks affected by them. They presented as well
how Josephian laws influenced the monastery life and the attempts to maintain
the principles of monastic life. They also observed the fates of Jesuits expelled
from Russia and Uniate Basilians from Poczajów. The precise inventories of monastic properties, in that the furnishings of churches, constitute an outcome of the
dissolution procedure which is of great significance for historians and art historians.
S
152
Bart³omiej STAWIARSKI
Instytut Historyczny Uniwersytetu Wroc³awskiego
Sekularyzacja jako problem badawczy
wspó³czesnej nauki anglosaskiej
S
We wspó³czesnej nauce anglosaskiej sekularyzacja jest problemem badanym
g³ównie przez socjologów religii. Wyró¿nili oni kilka zjawisk zwi¹zanych z procesami sekularyzacyjnymi. Jednym z nich jest sekularyzacja jednostkowa (indywidualna). Nurt poœwiêconych jej badañ powsta³ w latach 60. XX w., na gruncie
niezadowolenia socjologów religii z ograniczeñ, jakie stwarza³a „pozytywistyczna” metodologia. Zaczêto k³aœæ wiêkszy nacisk na badanie osobistego udzia³u jednostek w strukturach spo³ecznych i ich sekularyzacji. Studia takie analizowa³y
znaczenie koœcio³ów dla jednostek, lecz nie zwi¹zki spo³eczne miêdzy tymi jednostkami. W tym kontekœcie badacze, z Bergerem i Luckmannem na czele, postulowali powrót do Ÿróde³ badawczych socjologii religii, m.in. prac Durkheima,
Marksa, Meada, Tönniesa czy Webera. W tym ujêciu religia postrzegana by³a jako
pewien typ porz¹dku spo³ecznego, skutkuj¹cy wyobcowaniem œwiadomoœci. Kolejny nurt skupia uwagê ju¿ nie na jednostce, lecz na sekularyzacji spo³eczeñstwa
jako ca³oœci. Sekularyzacja rozumiana jest tutaj jako naturalny proces i zarazem
efekt œwiadomych dzia³añ nastêpuj¹cych w poszczególnych p³aszczyznach ¿ycia
spo³ecznego (np. ekonomii, edukacji, polityce i prawie). Ostatni¹ p³aszczyznê
badawcz¹ zajmuje sekularyzacja organizacyjna. Sekularyzacja jest, zgodnie z tym
ujêciem, traktowana jako proces modernizacji religii. Pe³ny obraz badañ nad sekularyzacj¹ we wspó³czesnej socjologii religii widoczny jest w dwóch koncepcjach sekularyzacji: „uczulaj¹cej” (a sensitizing concept) oraz wielowymiarowej
(a multi-dimensional concept).
153
Bart³omiej STAWIARSKI
Secularization as a research topic
in modern Anglo-Saxon historiography
In the contemporary Anglo-Saxon studies, secularization is an issue studied
mainly by sociologists of religion. They have distinguished several phenomena
related to secularization processes. One of them is a singular (individual) secularization. The current of research devoted to it was initiated in the 60’s of the
20th c. on the grounds of the discontent shared by sociologists of religion with
the limitations that the ‘positivistic’ methodology generated. More emphasis began to be placed on studies of individuals’ personal participation in the social structures and their secularization. Such research provided analysis of the meaning of
the church for individuals but did not deal with social relationships between those
individuals. In this context, researchers, with Berger and Luckmann in the lead,
proposed the return to research origins of the sociology of religion, among others, to the works by Durkheim, Marks, Mead, Tönnies or Weber. In this approach,
religion was perceived as a certain type of social order, resulting in isolating the
consciousness. Another current of research focuses its attention not any more on
an individual but on secularization of the society as a whole. Secularization is
here understood as natural process and at the same time effect of conscious actions occurring in particular areas of social life (e.g. in economy, education, politics and law). The last field of research is occupied by organizational secularization. From this perspective, secularization is approached as the process of
modernization of religion. A complete view of the research into secularization in
the contemporary sociology of religion is visible in two concepts of secularization: a sensitizing one and a multi-dimensional one.
S
154
Roman STELMACH
Archiwum Pañstwowe we Wroc³awiu
Proces przejmowania dokumentacji poklasztornej
do Archiwum Prowincjonalnego we Wroc³awiu
do 1825 r.
S
W wyniku sekularyzacji klasztorów na Œl¹sku, przeprowadzonej na mocy edyktu króla Fryderyka Wilhelma III z 1810 r., utworzone zosta³o we Wroc³awiu nowe
archiwum, które pocz¹tkowo by³o czêœci¹ biblioteki powsta³ego w 1811 r. we Wroc³awiu uniwersytetu. Mieœci³o siê ono w gmachu biblioteki dawnego klasztoru
kanoników regularnych Na Piasku. Na wniosek G³ównej Komisji Sekularyzacyjnej, której cz³onkiem by³ m.in. J.G. Büsching, do nowego archiwum (wkrótce Archiwum Prowincjonalnego – Provinzial Archiv zu Breslau) trafi³a dokumentacja
75 kolegiat i klasztorów œl¹skich. Wbrew pocz¹tkowym planom do archiwum nie
trafi³y dokumenty komend œl¹skich joannitów, a tak¿e wroc³awskich klasztorów
urszulanek, el¿bietanek i bonifratrów. Do zasobu archiwum nie trafi³y te¿ akta
katedry wroc³awskiej, które znalaz³y siê w zasobie nowego Archiwum Archidiecezjalnego we Wroc³awiu.
Do 1820 r. przejêto ponad 30 tys. dokumentów, z których utworzono nowe zespo³y archiwalne; w póŸniejszym czasie przybra³y one numery kolejnych repozytur od Rep. 53 do Rep. 128. Wed³ug wzoru zaproponowanego przez J.G. Wobsa
dokumenty opracowano w repertoriach, odrêbnych dla ka¿dego zespo³u. Prace te
prowadzili J.G. Büsching i jego asystenci archiwalni F. Jarick i G.A. Stenzel, póŸniejszy dyrektor archiwum. Opracowanie dokumentów i zasobu aktowego zakoñczono w 1822 r. Podczas II wojny œwiatowej dokumentacja posekularyzacyjna bêd¹ca
w³asnoœci¹ dawnego Archiwum Prowincjonalnego (póŸniej Pañstwowego) we Wroc³awiu uleg³a zniszczeniu. Archiwum Prowincjonalne przejê³o archiwalia ze œl¹skich klasztorów kanoników regularnych, benedyktynów, cystersów, dominikanów,
franciszkanów i minorytów, kapucynów, karmelitów, kartuzów, klarysek, krzy¿owców, magdalenek, paulinów, premonstratensów, a tak¿e z kolegiat.
155
Roman STELMACH
Process of transferring religious orders’ acts
to Provincial Archive in Wroc³aw to 1825
As a result of Silesian monasteries secularization, carried out on the strength
of Frederick William III’s edict of 1810, a new archive was created in Wroc³aw,
initially as a section of the library of the Wroc³aw university, which was founded
in 1811. It was placed in the library building of the former monastery of canons
regular “Na Piasku”. As formally requested by Chief Secularization Commission,
whose member was, among others, J.G. Büsching, records of 75 collegiate churches and Silesian monasteries were placed in the new archive (soon Provincial Archive – Provinzial Archiv zu Breslau). Contrary to original plans, the documents
of Silesian Knights Hospitallers’ headquarters were never put there; neither were
the ones of the Wroc³aw monasteries of Ursuline nuns, sisters of St. Elizabeth or
Brothers Hospitallers. Acts of the Wroc³aw cathedral did not find their way to
the archive collection and instead they were placed in the new Archdiocesan Archive in Wroc³aw.
By the year 1820 more than 30 thousand documents had been transferred, of
which new archival complexes were created; later on, they assumed numbers of
subsequent repositories from Rep. 53 to Rep. 128. The documents were compiled
according to the pattern suggested by J.G. Wobs, in indexes, separate for each
complex. This work was performed by J.G. Büsching and his archive assistants,
F. Jarick and G.A. Stenzel, later director of the archive. The compilation of the
documents and the collection of acts were completed in 1822. During the World
War II, the post-secularization documentation owned by the former Provincial
Archive (later National Archive) in Wroc³aw got destroyed. The Provincial Archive took over the archive material from the Silesian monasteries of canons regular, Benedictines, Cistercians, Dominicans, Franciscans and Friars Minor, Capuchins, Carmelites, Carthusians, sisters of St. Clare, brothers of the Holy Cross,
St. Mary Magdalene order, Paulines, Premonstratensians, as well as from the collegiate churches.
S
156
ks. Józef SWASTEK
Papieski Wydzia³ Teologiczny we Wroc³awiu
Kasata opactwa cystersów w Kamieñcu Z¹bkowickim w 1810 r.
S
Kamieniec Z¹bkowicki nale¿y do najstarszych miejscowoœci na Dolnym Œl¹sku. Zosta³ zbudowany w 1096 r. przez ksiêcia czeskiego Brzetys³awa II jako gród
obronny nad Nys¹ K³odzk¹. W 1207 r. kanonik regularny z wroc³awskiego opactwa „Na Piasku”, ojciec Wincenty z Pogorzeli, za³o¿y³ w Kamieñcu klasztor kanoników regularnych; bracia opiekowali siê równie¿ kaplic¹ grodow¹ w Bardzie,
gdzie doznawa³a wielkiej czci ³askami s³yn¹ca figura Matki Boskiej.
W 1247 r. miejsce kanoników zajêli cystersi z Lubi¹¿a. Pracowali oni w Kamieñcu do czasu sekularyzacji klasztorów og³oszonej 30 X 1810 r. W tym czasie
obejmowali opiek¹ duszpastersk¹ ludnoœæ Kamieñca, Barda oraz oœmiu parafii.
Wykonanie dekretu kasacyjnego nast¹pi³o po 19 XI 1810 r. Cystersi w Kamieñcu utracili wówczas 50 maj¹tków.
Duszpasterstwo w Kamieñcu i Bardzie po 1810 r. przejêli ksiê¿a diecezjalni.
W Bardzie pracowali do 1946 r. Dobra nale¿¹ce do klasztoru w Bardzie naby³a
siostra króla pruskiego Fryderyka Wilhelma III Luiza Wilhelmina, ksiê¿na Prus
i królowa holenderska.
157
ks. Józef SWASTEK
Dissolution of the Cistercian abbey
in Kamieniec Z¹bkowicki in 1810
Kamieniec Z¹bkowicki belongs to the oldest towns in Lower Silesia. It was
constructed in the year 1096 by the Bohemian duke Brzetys³aw II as the fortified
town on the Nysa K³odzka river. In the year 1207 the regular canon from the
Wroc³aw abbey „Na Piasku”, Father Wincenty of Pogorzela, founded the monastery for regular canons in Kamieniec; brothers also looked after the castle chapel
in Bardo, where the figure of the Mother of God, famous for her favours, was
deeply venerated.
In the year 1247 the canons got replaced by Cistercians from Lubi¹¿. They
had been working in Kamieniec until the time of secularization of monasteries
proclaimed on 30th October 1810. At that time their pastoral work embraced the
population of Kamieniec, Bardo and eight parishes. The realization of the dissolution edict took place after 19th November 1810. Cistercians in Kamieniec lost
50 estates at that time.
The pastoral work in Kamieniec and Bardo after the year 1810 was taken over
by diocesan priests. They worked in Bardo until the year 1946. The properties
belonging to the Bardo monastery were purchased by Prussian king Frederick
William III’s sister, princess Louisa Wilhelmine of Prussia, queen of the Netherlands.
S
158
o. Anzelm Janusz SZTEINKE OFM
Wy¿sze Seminarium Duchowne Prowincji Matki Boskiej Anielskiej
Zakonu Braci Mniejszych w Krakowie
Kasata klasztoru franciszkanów reformatów
na Górze Œwiêtej Anny w 1810 r.
S
Pocz¹tki sanktuarium na Górze Œwiêtej Anny siêgaj¹ oko³o 1480 r. W 1655 r.
opiekê nad nim przejêli franciszkanie reformaci z Prowincji Ma³opolskiej. Konsekracja koœcio³a odby³a siê w 1673 r. Wybudowan¹ na pocz¹tku XVIII w. kalwariê zakonnicy przejêli dopiero w 1756 r., a w 1764 r. zainaugurowali nabo¿eñstwa w jêzykach polskim i niemieckim. Trzy lata póŸniej wydali modlitewnik.
Rz¹d pruski zdawa³ sobie sprawê ze znaczenia sanktuarium dla ludnoœci katolickiej i dlatego chcia³ je wy³¹czyæ spod mocy dekretu sekularyzacyjnego z 1810 r.
Kanonik Steiner, w imieniu G³ównej Komisji Sekularyzacyjnej, zapyta³ proboszcza Malornego z Leœnicy: „Czy z punktu widzenia katolików by³by sens, ¿eby
tam zostali reformaci, czy by³oby lepiej utworzyæ przy koœciele osobn¹ parafiê
i osiedliæ tam lokalnego duchownego lub kazaæ mu mieszkaæ w parafii [Leœnica], a reformatów usun¹æ ca³kowicie z okolicy?”. Proboszcz odpowiedzia³: „Co
do pozostawienia reformatów na Górze Œwiêtej Anny, nie jestem temu przychylny, poniewa¿ ci ludzie s¹ zbyt zabobonni i zajmuj¹ siê rozdzielaniem pomiêdzy
ludnoœci¹ rozmaitych poœwiêcanych zió³ i œwistków”. Komisja zg³osi³a ten nieprzychylny wyrok do Berlina i 15 VI 1811 r. minister Hardenberg przyzna³, ¿e
podziela opiniê komisji, i¿ utrzymanie polskich franciszkanów na Górze Œwiêtej
Anny nie jest w³aœciwe. Jednoczeœnie zleci³ utrzymanie sanktuarium jako celu
pielgrzymek. Mimo kasaty klasztoru kilku reformatów do 1822 r. obs³ugiwa³o
sanktuarium. W 1832 r. opiekê nad nim przejêli kaznodzieje kalwaryjscy.
159
o. Anzelm Janusz SZTEINKE OFM
Dissolution of the Reformed friars monastery
in Góra Œwiêtej Anny (Mount Saint Ann) in 1810
The beginnings of Mount Saint Ann sanctuary date back to about 1480. In the
year 1655 the Reformed friars of the Lesser Poland province started looking after
the sanctuary. The church was consecrated in 1673. The Calvary, built at the beginning of the 18th c., was taken over by the monks as late as in 1756, while in
1764 the church services in the Polish and German languages were inaugurated.
Three years later a prayer book was published.
The Prussian government well realized the meaning of the sanctuary for the
Catholic population and for that reason it wanted to exclude it from the force of
the secularization edict of 1810. The canon Steiner, on behalf of the Chief Secularization Commission asked the parish priest Malorny of Leœnica: “Does it make
any sense from the Catholics’ point of view that the Reformed friars remain there,
or would it be better to create a separate parish by the church and get a local clergyman settled there or order him to live in the parish [Leœnica], while the Reformed friars be removed altogether from the neighbourhood ?” The parish priest
replied: “As for letting the Reformed friars stay on Mount Saint Ann, I am not
favourably inclined towards this, for they are too superstitious and get occupied
with distribution of various blessed herbs and scraps among people”. The Commission reported this unfavourable verdict to Berlin and on 15th June 1811,
minister Hardenberg admitted that he shared the Commission’s opinion about the
inappropriateness of keeping Polish friars on Mount Saint Ann. At the same time
he ordered that the sanctuary should be preserved as a pilgrimage destination. Despite the dissolution of the monastery, several friars served at the sanctuary till
1822. In the year 1832 the Calvary preachers began to take care of it.
S
160
Anna SZYLAR
Pañstwowa Wy¿sza Szko³a Zawodowa im. prof. S. Tarnowskiego w Tarnobrzegu
Kasata klasztoru benedyktynek w Sandomierzu
S
Benedyktynki zosta³y sprowadzone do Sandomierza w 1615 r. Fundatork¹ konwentu by³a El¿bieta z Gostomskich Sieniawska, która przekaza³a mniszkom dzia³ki
w obrêbie murów miejskich wraz z drewnianym klasztorem i koœcio³em i zabezpieczy³a ich byt materialny, daj¹c im dobra ziemskie po³o¿one w pobli¿u Sandomierza.
W kolejnych dziesiêcioleciach zasoby materialne konwentu powiêksza³y siê
dziêki posagom oraz dzia³alnoœci gospodarczej. Klasztor nale¿a³ do bogatych
i dobrze uposa¿onych, a nowicjuszki pochodzi³y przewa¿nie z zamo¿nych i wp³ywowych rodów. Egzystencj¹ benedyktynek zachwia³y wydarzenia polityczne zwi¹zane z rozbiorami Polski oraz zmian¹ terytorialnej przynale¿noœci Sandomierza.
W 1819 r., w wyniku ustawy supresyjnej, klasztor znalaz³ siê w grupie domów zakonnych o zredukowanej do 15 liczbie sióstr, a jego maj¹tki ziemskie zosta³y przejête na rzecz pañstwa. Klasztor nie zosta³ skasowany ze wzglêdu na prowadzon¹ w nim szko³ê dla dziewcz¹t, jedyn¹ w tym czasie w Sandomierzu.
ród³em utrzymania zakonnic mia³y staæ siê pensje, które ostatecznie zast¹piono
dochodami z wydzier¿awionych im maj¹tków.
Po upadku powstania styczniowego benedyktynkom odebrano prawo do prowadzenia szko³y, a klasztor zaliczono do grupy tzw. klasztorów etatowych. Nie
skasowano go w trybie natychmiastowym; 14 zakonnicom wyznaczono skromne
pensje, wprowadzono zakaz przyjmowania nowicjuszek, a w zabudowaniach klasztornych zorganizowano zbiorczy dom dla zakonnic ze skasowanych klasztorów.
W ten sposób rozpoczê³a siê powolna likwidacja klasztoru, która trwa³a do 1903 r.,
kiedy to genera³-gubernator warszawski podpisa³ decyzjê o jego zamkniêciu. Szeœæ
mieszkaj¹cych w nim sióstr przewieziono do klasztoru benedyktynek w £om¿y.
161
Anna SZYLAR
Dissolution of the Benedictine monastery in Sandomierz
The Benedictine nuns were brought to Sandomierz in the year 1615. The convent founder was El¿bieta of Gostomscy Sieniawska, who handed over to the nuns
some plots of land within the city walls, together with a wooden monastery and
church, as well as ensured that they would be provided for by giving them landed
property located near Sandomierz.
In the following decades the financial resources of the convent were growing
thanks to dowries and economic activities. The monastery ranked as a rich and
well-endowed one, and the novices usually came from wealthy and influential
families. The Benedictines’ existence was shattered by the political events connected with the partitions of Poland and the change to territorial status of Sandomierz.
In the year 1819, in consequence of the suppression act, the monastery found
itself in the group of monastic houses in which the number of nuns became reduced to 15, while its landed properties were taken over by the state. The monastery was not dissolved because of the girls school it was running, which was the
only such school in Sandomierz at that time. The source of support for the nuns
was to be the salaries, but eventually it was replaced by the income from the properties leased to them.
After the January Uprising collapsed, the right to run the school was taken away
from the Benedictines and the monastery was ranked as the so-called regular-employment one. It was not dissolved with immediate effect; 14 nuns were given
modest salaries, a ban was introduced on accepting novices, and at the monastery premises a community house was organized for the nuns of dissolved monasteries. In that way a slow dissolution of the monastery began, which lasted until
1903, when the general-governor of Warsaw signed the decision to close it down.
The six nuns living there were transferred to the Benedictine monastery in £om¿a.
S
162
Hermina ŒWIÊCH
Uniwersytet Papieski Jana Paw³a II w Krakowie
Przyczyny i przebieg kasat ¿eñskich klasztorów w Krakowie
w drugiej po³owie XVIII i na pocz¹tku XIX w.
Œ
Kasaty ¿eñskich klasztorów na terenie Krakowa przeprowadzone w drugiej
po³owie XVIII i na pocz¹tku XIX w. stanowi³y element szerszego zjawiska zapocz¹tkowanego w Koœciele u progu epoki oœwiecenia. W Krakowie likwidacjê
klasztorów przeprowadzi³ polski hierarcha Micha³ Poniatowski, który jako prymas sprawowa³ od 1782 r. urz¹d administratora diecezji krakowskiej. W latach
1787–1789 zlikwidowano dwa ¿eñskie klasztory – karmelitanek bosych przy koœciele œw. Marcina i bernardynek przy koœciele œw. Agnieszki – i zamkniêto nowicjaty we wspólnotach augustianek, koletek, dominikanek na Gródku, tercjarek
dominikañskich oraz duchaczek. Przed³u¿eniem antyzakonnej polityki sta³y siê
dzia³ania podjête przez rz¹d zaborczy po 1795 r., gdy Kraków znalaz³ siê pod panowaniem monarchii austriackiej. Dokonano wówczas kasaty klasztoru norbertanek przy ul. Wiœlnej oraz nakazano po³¹czenie dwóch wspólnot tercjarek
dominikañskich, Mniejszej i Wiêkszej, doprowadzaj¹c do ich stopniowego wyludnienia i likwidacji.
163
Hermina ŒWIÊCH
Causes and the course of dissolutions of the female monasteries
in Cracow in the second half of 18th and the beginning of 19th c.
The dissolutions of female monasteries in the city of Cracow, carried out in
the second half of the 18th and at the beginning of the 19th c., constituted an element of a larger phenomenon initiated in the Church on the eve of Enlightenment
epoch. In Cracow the closing down of monasteries was carried out by Polish hierarch Micha³ Poniatowski, who, as the primate, had held the office of an administrator of Cracow archdiocese since the year 1782. In the period between
1787–1789 two female monasteries became dissolved – the one of Discalced Carmelite nuns by St. Martin’s church and the one of Observant nuns by St. Agnes’
church – and novitiates were closed down in the congregations of Augustinian,
St. Colette, Dominican at Gródek, Dominican tertiaries and Holy Spirit sisters.
The extension of anti-monastic policy was the actions undertaken by the partitioner’s government after the year 1795, when Cracow went under the Austrian
monarchy rule. The dissolution of the Norbertines monastery in Wiœlna Street took
place at that time and the fusion of two congregations of Dominican tertiaries,
Minor and Major, was ordered, which led to their gradual depopulation and closedown.
Œ
164
Krzysztof WALCZAK
Instytut Informacji Naukowej i Bibliotekoznawstwa Uniwersytetu Wroc³awskiego
Wp³yw kasat zakonów na losy bibliotek
XIX-wiecznego Kalisza
W
Wiek XIX przyniós³, poœród wielu innych wydarzeñ politycznych i spo³ecznych, tak¿e kasaty zgromadzeñ zakonnych, dokonywane z ró¿nych przyczyn
i pobudek (a tak¿e w ró¿nym czasie) we wszystkich trzech zaborach. Tematem
artyku³u s¹ dzia³ania kasacyjne na terenie wielkopolskiego Kalisza, znajduj¹cego siê jednak – w przeciwieñstwie do wiêkszoœci terenów Wielkopolski – od czasów kongresu wiedeñskiego w zaborze rosyjskim. Proces likwidowania klasztorów determinowa³ losy poszczególnych elementów ich maj¹tku, w tym zw³aszcza
ksiêgozbiorów, stanowi¹cych zwykle jeden z najcenniejszych elementów dorobku duchowego, kulturalnego i materialnego poszczególnych klasztorów. Autor
œledzi dzieje kaliskich bibliotek zakonnych, opisuj¹c losy poszczególnych ksiêgozbiorów i ich pozosta³oœci zachowane do dnia dzisiejszego.
165
Krzysztof WALCZAK
Influence of the secularization on the fates
of the libraries in Kalisz in 19th c.
The 19th c. brought about, among many other political and social events, also
the secularization of the monastic congregations, carried out for variety of reasons (and also at different times) in all three partition areas. The subject matter of
the article is the secularizing actions in the area of the Great Poland city of Kalisz, located however – contrary to majority of Great Poland regions – since the
time of Congress of Vienna under the Russian rule. The process of secularizing
monasteries determined the fates of particular elements of their property, including above all their library collections, which usually themselves constituted one
of the most valuable elements of spiritual, cultural and material wealth of particular monasteries. The author examines the history of the monastic libraries of
Kalisz by describing the fates of particular book collections and their remnants
preserved until today.
W
166
Aldona WARZECHA
Archiwum Pañstwowe w Krakowie
ród³a do kasat klasztornych
w Archiwum Pañstwowym w Krakowie
W
W referacie przedstawiono przechowywane w zasobie Archiwum Pañstwowego w Krakowie materia³y archiwalne dotycz¹ce likwidacji klasztorów przeprowadzonej na prze³omie XVIII i XIX w. Z uwagi na zasiêg terytorialny archiwaliów gromadzonych w krakowskim archiwum s¹ to materia³y odnosz¹ce siê
w g³ównej mierze do klasztorów zlikwidowanych na terenie Krakowa.
Scharakteryzowano poszczególne zespo³y archiwalne zawieraj¹ce akta odnosz¹ce siê do zagadnienia kasat klasztorów i zakonów przez w³adze austriackie.
ród³a do kasat klasztornych s¹ bowiem znacznie rozproszone w zasobie archiwum i odnaleŸæ je mo¿na w jednostkach nale¿¹cych do a¿ kilkunastu ró¿nych
zespo³ów archiwalnych. Przewa¿nie s¹ to akta zawieraj¹ce informacje o charakterze w³asnoœciowym – odnosz¹ce siê do maj¹tku pozosta³ego po zlikwidowanych klasztorach (budynków klasztornych, innych nieruchomoœci poklasztornych,
spisów bibliotek klasztornych, spraw funduszu religijnego). W referacie uwzglêdniono te¿ akta zawieraj¹ce informacje na temat zamkniêtych i zlikwidowanych
na terenie Krakowa koœcio³ów (kwestie zagospodarowania budynków koœcio³ów,
ich wyposa¿enia itd.).
Powy¿sze rodzaje archiwaliów przedstawiono pod k¹tem ich przydatnoœci dla
badaczy, a wiêc podaj¹c miejsce ich przechowywania i zawartoœæ, ale tak¿e stan
zachowania czy jêzyk, w jakim zosta³y sporz¹dzone. Referat wzbogacaj¹ przyk³ady poszczególnych dokumentów.
167
Aldona WARZECHA
Records concerning dissolutions of monasteries
in the National Archive in Cracow
In the present paper we have shown the archive material being stored at the
National Archive in Cracow and concerning the dissolutions of monasteries carried out at the turn of the 18th and 19th c. Because of the territorial scope of the
archive material gathered at the archive of Cracow, those records mostly refer to
the monasteries dissolved in the city of Cracow.
The characterization has been provided of particular archive complexes including files referring to the issue of dissolutions of monasteries and monastic orders
carried out by Austrian authorities. Records concerning dissolutions of monasteries are much scattered over the archive store and may be found in units belonging to as many as a dozen or so of various archive complexes. Those are usually files including information of the ownership – referring to the properties left
after the dissolved monasteries (monastic buildings, other post-monastic estates,
lists of monastic libraries, issues of religious fund). In the paper we have also taken
into consideration the files including information on the Cracow churches that
were closed down and suppressed (questions of adapting the church buildings,
their furnishings, etc).
The above types of archive materials have been presented from the perspective of their usefulness for the researchers, therefore the storage location and content are given, but also the condition in which they survived or language in which
they were compiled. The paper is enriched by examples of particular documents.
W
168
Gabriela W¥S
Instytut Historyczny Uniwersytetu Wroc³awskiego
Teoria i praktyka ¿ycia klasztornego na terenach
wyznania protestanckiego od XVI do XIX w.
W
Przez wieki zagadnienie stosunku reformacji do klasztornej egzystencji by³o
zdominowane przez odczytywanie luterañskiej krytyki ¿ycia monastycznego jako
jednoznacznie negatywnej. Sytuacji nie zmieni³o pojawienie siê form wspólnego
¿ycia w protestantyzmie w drugiej po³owie XIX w. Dopiero wspólnoty ewangelickie powstaj¹ce w XX w. spowodowa³y w drugiej po³owie XX w. zadanie nowych pytañ badawczych dotycz¹cych „klasztoru protestanckiego”. Zwrócono
uwagê, ¿e czêsto na terenach protestanckich przez dziesi¹tki lat po wprowadzeniu reformacji trwa³y katolickie klasztory, nie tylko z powodu oporu samych zakonników, lecz tak¿e w odpowiedzi na potrzeby spo³eczne. Dostrze¿ono te¿ wytworzenie nowej, ewangelickiej formy ¿ycia klasztornego, zw³aszcza kobiecego.
Przez stulecia dziesi¹tki takich instytucji klasztornych funkcjonowa³y na terenach
wyznañ protestanckich, w tym wrogiego monastycyzmowi kalwinizmu.
Ponadto zwrócono uwagê, ¿e Luter nie krytykowa³ ca³kowicie ¿ycia klasztornego, ale jedynie dwa jego aspekty: wybór drogi zakonnej jako czynu pomagaj¹cego w zbawieniu (co zwi¹zane by³o z ostro krytykowan¹ przez Lutra tzw. pobo¿noœci¹ uczynkow¹) i przekonanie, ¿e z³o¿enie œlubów zakonnych przenosi
cz³owieka do lepszej warstwy chrzeœcijan. Obecnie wskazuje siê nie tylko na to,
¿e w myœli Lutra znajduj¹ siê elementy pozytywnego s¹du o ¿yciu klasztornym.
W czêœci badañ jawi siê on jako reformator ¿ycia klasztornego.
W XVIII w. wynikaj¹c¹ z zasad religijno-teologicznych reformacyjn¹ krytykê ¿ycia zakonnego zast¹pi³a krytyka racjonalno-oœwieceniowa, odwo³uj¹ca siê
do nieprzydatnoœci, a nawet szkodliwoœci spo³ecznej klasztorów.
Zjawiskiem towarzysz¹cym krytyce ¿ycia zakonnego by³ dokonywany przez
w³adzê œwieck¹ proces sekularyzacji dóbr koœcielnych, w tym zw³aszcza klasztornych. W okresie reformacji podkreœlano, ¿e celem ich przejêcia jest prawid³owe
u¿ycie tych dóbr na cele religijno-koœcielne. W XVII w. wypracowano ju¿ polityczn¹ zasadê terytorializmu, wed³ug której najwy¿sza w³adza we wszystkich zakresach nale¿y do w³adzy œwieckiej, dlatego jest ona tak¿e uprawniona do zarz¹dzania Koœcio³em. Od po³owy XVII w. stosowano ju¿ w miêdzynarodowych
konfliktach praktykê odszkodowañ terytorialnych w postaci przekazywania decyzj¹ si³ politycznych sekularyzowanych w³adztw koœcielnych. W okresie oœwiecenia w³adza pañstwowa rozwi¹zywa³a klasztory i przejmowa³a ich maj¹tki, nie
odwo³uj¹c siê ju¿ do uzasadnienia religijnego, lecz jedynie do etycznego i ekonomicznego, choæ dominuj¹cym powodem by³o d¹¿enie do likwidacji autonomicznych zwi¹zków-wspólnot klasztornych.
169
Gabriela W¥S
Theory and practice of the religious life
in protestant countries (16th–19th c.)
For centuries the discussion of Reformation attitude to monastic existence had
been dominated by the interpretation of Lutheran criticism of monastic life as explicitly negative. The situation did not change either after some forms of shared
life in Protestantism appeared in the second half of the 19th c. It was only the evangelical communities arising in the 20th c. that caused the new research questions
to be asked in the second half of the 20th c. about the issue of “Protestant monastery”. It was noted that often in the Protestant territories, for decades since the
Reformation was introduced, Catholic monasteries lasted, not only because of the
very monks’ resistance, but also in response to the needs of society. A creation of
new, evangelical form of monastic life, especially female, was observed. For centuries, dozens of such monastic institutions functioned in the territories of Protestant faith, including the monasticism-hostile Calvinism.
Furthermore, attention was paid to the fact that Luther did not criticize the
monastic life altogether, but its two aspects only: the choice of monastic way as
a deed facilitating one’s salvation (which was connected with the so-called deeddependent piety, severely criticized by Luther) and the belief that monastic vows
transfer a human being to a better class of Christians. Nowadays it is not only
pointed out that there are elements of positive judgement on monastic life in Luther’s thought – in some research he appears as its reformer.
In the 18th c. the Reformation criticism of the monastic life based on religious
and theological rules was replaced by rationalism- and Enlightenment-based criticism referring to the uselessness or even social harmfulness of monasteries.
The phenomenon which accompanied the criticism of monastic life was the
secularization process of church – and especially monastic – properties. During
the Reformation, it was emphasized that the aim of taking them over was to use
those properties properly for religious and church-related purposes. In the 17th c.
the political principle of territorialism had already been developed, according to
which the secular authorities held the highest power in every field, hence they
were authorized to manage the Church as well. Since mid-17th c. the practice of
territorial indemnities had been applied in international conflicts, which consisted in transferring secularized church controls by decision of political powers. In
the Enlightenment period the state authorities would dissolve monasteries and take
over their properties, no longer referring to religious justification, but only to ethical and economic one, though actually the essential grounds for those actions
was the aspiration to dissolve the independent monastic associations – communities.
W
170
Walentyna WÊGRZYN-KLISOWSKA
Uniwersytet Muzyczny Fryderyka Chopina w Warszawie
Znaczenie pruskiej kasaty z 1810 r.
dla œl¹skiej kultury muzycznej
W
Sekularyzacja z 1810 r. to wydarzenie o ambiwalentnym znaczeniu. Z dniem
30 X 1810 r. przesta³y istnieæ kapele i szko³y klasztorne. Zgromadzone na Œl¹sku
ksiêgozbiory i kolekcje muzykaliów uleg³y rozbiciu, rozproszeniu lub zaginiêciu, lecz jednoczeœnie ocala³e zbiory sta³y siê ogólnie dostêpne. Zyski finansowe
z sekularyzacji pos³u¿y³y m.in. do utworzenia uniwersytetów w Berlinie (1810)
i Wroc³awiu (1811), którym przekazano czêœæ odebranych klasztorom ksiêgozbiorów i muzykaliów. Pozosta³e trafi³y do bibliotek Berlina, Królewca, Poznania, do
gimnazjów miast œl¹skich lub na makulaturê. Muzykalia w Królewskich Instytutach Muzyki Koœcielnej obu uniwersytetów s³u¿y³y jako pomoce dydaktyczne,
by³y wykorzystywane do wykonañ koncertowych i badañ naukowych, publikowanych do 1941 r. i wznawianych po 1951 r. w RFN. Najcenniejsze rêkopisy,
ukryte w czasie wojny i przejête przez wojska radzieckie, po powstaniu NRD trafi³y do Berlina.
Prace polskie powsta³e po 1946 r. uzupe³ni³y lub skorygowa³y wczeœniejszy
obraz historycznej przesz³oœci Œl¹ska, niekompletny i przedstawiany tendencyjnie. Badania J. Pikulika, B. Bartkowskiego, K. Doli, J. Morawskiego, B. Przybyszewskiej-Jarmiñskiej i W. Wêgrzyn-Klisowskiej potwierdzi³y z³o¿onoœæ wielonarodowego obrazu kultury muzycznej Œl¹ska do 1810 r., a polscy twórcy,
muzykolodzy i wykonawcy maj¹ swój znaczny udzia³ w przywracaniu do ¿ycia
historycznych utworów. Muzykalia œl¹skie bêd¹ jeszcze d³ugo przedmiotem zainteresowania, przyczyniaj¹c siê do dalszego o¿ywiania ¿ycia muzycznego.
171
Walentyna WÊGRZYN-KLISOWSKA
Significance of the Prussian suppression in 1810
on the Silesian musical culture
The secularization of 1810 is an event of ambivalent meaning. On 30th October 1810 the monastic bands and schools ceased to exist. The Silesian book collections and collections of music-related artifacts became damaged, dispersed or
lost, yet at the same time the saved collections became widely accessible. The
financial profits obtained from secularization were used, among other things, to
create the universities in Berlin (1810) and in Wroc³aw (1811), to which some
parts of the book and music-related collections were handed over. Others ended
up in the libraries of Berlin, Kaliningrad, Poznañ, at Silesian gymnasiums (middle schools) or as waste-paper. The music-related objects in Royal Institutes of
Sacred Music of both universities were used as didactic aids, or else for concert
performances and academic research, published till 1941 and resumed after 1951
in the Federal Republic of Germany. The most valuable manuscripts, hidden during the war and taken over by the Soviet army, found their place in Berlin after
the creation of the German Democratic Republic.
Polish works from the period after 1946 either supplemented or corrected the
earlier view of the historical past of Silesia, which was incomplete and presented
in a biased way. In the research done by J. Pikulik, B. Bartkowski, K. Dola,
J. Morawski, B. Przybyszewska-Jarmiñska and W. Wêgrzyn-Klisowska, the complexity of multinational scene of Silesian music culture till the year 1810 has been
recognized, while Polish composers, musicologists and performers have their great
share in restoring period compositions to life. Silesian music artifacts shall remain an object of interest for a long time, contributing to further revival of the
music life.
W
172
Przemys³aw WISZEWSKI
Instytut Historyczny Uniwersytetu Wroc³awskiego
Kto zyska³? Zmiany w³asnoœci maj¹tków klasztornych
na Œl¹sku po kasacie 1810 r.
W
Celem referatu jest uchwycenie skutków kasat œl¹skich dla spo³ecznej struktury w³aœcicieli nieruchomoœci w XIX w.: w jakim stopniu i na jak d³ugo wzrós³
dziêki nim stan posiadania szlachty miejscowej, grupy urzêdników pruskich rezyduj¹cych poza Œl¹skiem czy zamo¿nych mieszczan, zw³aszcza wielkich fabrykantów drugiej po³owy XIX w.? Jakie znaczenie mia³y kasaty dla zwiêkszenia
udzia³u skarbu pruskiego, wzglêdnie królewskiego, we w³asnoœci nieruchomoœci
rolnych na terenie prowincji? Podstaw¹ dla rozwa¿añ bêd¹ losy maj¹tków z ¿yznej
strefy œrodkowego Œl¹ska (maj¹tek opactwa w Lubi¹¿u), przynosz¹cych relatywnie
mniejsze zyski dóbr ze strefy podsudeckiej (maj¹tki opactw w Krzeszowie
i Lubomierzu), a tak¿e maj¹tków ziemskich z terenu Œl¹ska Opolskiego (dobra
klasztoru w Czarnow¹sach).
173
Przemys³aw WISZEWSKI
Who took advantage? Changes in ownership of the monastic estate
in Silesia after the dissolutions in 1810
The purpose of the present paper is to comprehend the effects of Silesian dissolutions for the social structure of estate owners in the 19th c.: to what extent
and for how long did the assets of the local gentry, a group of Prussian officials
residing outside Silesia, or wealthy burghers, especially great manufacturers of
the second half of the 19th c., grow thanks to them? What meaning did the dissolutions have for the increase in Prussian, or alternatively royal, treasury share in
the ownership of farming estates in the territory of the province? The basis for
our discussion shall be the fates of properties of the fertile zone of Central Silesia
(the Lubi¹¿ abbey estate), properties, relatively less profitable, of near-Sudetes
area (the Krzeszów and Lubomierz abbeys estates), as well as landed estates of
the Opole Silesia (the properties of Czarnow¹sy monastery).
W
174
Irena WODZIANOWSKA
Instytut Historii Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Paw³a II
Przyczyny i przebieg kasat klasztorów bazyliañskich
w imperium carów na przyk³adzie Prawobrze¿nej Ukrainy
W
Przed rozbiorami na terenie Rzeczypospolitej Obojga Narodów istnia³o 246
klasztorów bazyliañskich, licz¹cych ³¹cznie 2128 zakonników. Na Prawobrze¿nej Ukrainie pierwsze ich kasaty przeprowadzono w wyniku wydanego przez Katarzynê II nakazu likwidacji wszystkich tych placówek, które nie zajmowa³y siê
dzia³alnoœci¹ oœwiatow¹ ani charytatywn¹. W latach 1795–1796 w ramach polityki „u¿ytecznoœci” zamkniêto 1/3 klasztorów. W 1804 r. przyst¹piono do systematycznej likwidacji domów zakonnych, poprzedzonej zbieraniem szczegó³owych
informacji o liczbie zakonników, budynkach oraz maj¹tkach klasztornych. Dane
te pozwoli³y na opracowanie projektu kasacyjnego, w którym oprócz dzia³alnoœci oœwiatowej zwrócono uwagê na liczebnoœæ wspólnot. Na Prawobrze¿nej Ukrainie zaproponowano skasowanie 18 z 28 istniej¹cych klasztorów mêskich oraz
wszystkich trzech klasztorów ¿eñskich. Projekt wywo³a³ protesty Koœcio³a unickiego i Wileñskiego Okrêgu Szkolnego i ostatecznie nie zosta³ zrealizowany.
Wkrótce pojawi³y siê jednak dalsze utrudnienia w rozwoju zakonu: zakaz przyjmowania ³acinników do nowicjatów bazyliañskich, zlikwidowanie funkcji prowincja³ów, podporz¹dkowanie zakonników konsystorzom biskupim, kasaty poszczególnych klasztorów, a w dalszej kolejnoœci odebranie maj¹tków klasztornych
i likwidacja bazyliañskich szkó³ œrednich. W kolejnych latach dodatkowym argumentem w planach zamykania domów zakonnych sta³y siê antyrosyjskie postawy duchowieñstwa, szczególnie silne podczas powstania listopadowego. To
wówczas dosz³o do dramatycznych wydarzeñ i kasaty klasztoru w Poczajowie.
Ostatni akt, czyli przymuszanie duchownych do podpisania oœwiadczeñ o przejœciu na prawos³awie, doprowadzi³ w 1839 r. opornych zakonników do deportacji
do klasztorów prawos³awnych w g³êbi Rosji.
175
Irena WODZIANOWSKA
Reasons and course of the Basilian monasteries’ dissolution
in Russian empire based on the example of Right-bank Ukraine
Prior to partitions there had existed 246 Basilian monasteries in the territory
of Polish-Lithuanian Commonwealth, where the total number of monks amounted to 2128. In the Right-bank Ukraine their first dissolutions were carried out on
the strength of Catherine II’s order to close down all such institutions which did
not deal with educational or charity activities. In the years 1795–1796, within the
“utility” policy, 1/3 of monasteries were suppressed. In 1804 the systematic process of dissolving monastic houses was commenced, which itself had been preceded with collecting detailed information on the number of monks, buildings and
monastic properties. Those data made it possible to work out the dissolution project, in which – apart from educational activities – size of congregations was taken into consideration. In Right-bank Ukraine it was suggested that 18 out of 28
existing male monasteries as well as all three female monasteries should be dissolved. This project generated a wave of protest in the Uniate Church and the
School District of Vilnius and ultimately was not carried out. More impediments
soon came up, however, which hindered the development of the order: banning
Latin Rite candidates from Basilian novitiates, eliminating the function of provincials, subordinating monks to episcopal consistories, dissolutions of particular monasteries, and further on, seizure of monastic properties and closedown of
Basilian secondary schools. In the years to follow, the anti-Russian attitudes of
the clergy, especially strong during the November Uprising, provided yet another
argument to support the plans of suppressing monastic houses. It was then that
some dramatic events and dissolution of the monastery in Poczajów took place.
The last act – forcing the clergymen to sign a statement of conversion to the Orthodox faith – led to the deportation of insubordinate monks to Orthodox monasteries in the depths of Russia in the year 1839.
W
176
Arkadiusz WOJTY£A
Instytut Historii Sztuki Uniwersytetu Wroc³awskiego
Losy fundacji artystycznych zakonu krzy¿owców
z czerwon¹ gwiazd¹ na Œl¹sku po kasacie zgromadzenia
W
W pierwszej po³owie XVIII w. wroc³awscy krzy¿owcy z czerwon¹ gwiazd¹,
tworz¹c legendê o palestyñskim rodowodzie zakonu, podjêli starania o oficjalne
zatwierdzenie statusu rycerskiego œl¹skiej ga³êzi zgromadzenia. Zamanifestowaniu tej rangi, kwestionowanej m.in. przez wroc³awski konsystorz biskupi, s³u¿y³y równie¿ podejmowane z wielkim rozmachem inicjatywy artystyczne, które niejednokrotnie przekracza³y mo¿liwoœci finansowe œl¹skich szpitalników. Splendor
ten jednak zacz¹³ gasn¹æ wraz z przejêciem Œl¹ska przez Prusy, a ostateczny kres
po³o¿y³a mu kasata w 1810 r. Odebrane zakonnikom obiekty zamieniano na szko³y,
urzêdy i magazyny, a ich adaptacja do nowych funkcji niejednokrotnie wi¹za³a
siê z unicestwieniem ich wysokich walorów architektonicznych (taki los spotka³
m.in. koœció³ œw. Micha³a w Œwidnicy). Rozproszeniu uleg³o równie¿ wyposa¿enie zamykanych koœcio³ów, którego znikom¹ czêœæ udaje siê obecnie odnaleŸæ
w œwi¹tyniach i muzeach œl¹skich. Wyobra¿enie na temat pierwotnego wyposa¿enia wroc³awskiego klasztoru œw. Macieja daj¹ protoko³y i inwentarze sporz¹dzone w trakcie dzia³añ sekularyzacyjnych. Wymieniono w nich m.in. cykle portretów mistrzów wroc³awskich i praskich, obrazy dobrodziejów zakonu, pejza¿e
czy obrazy o treœci religijnej. Czêœæ z tych obiektów bezpowrotnie zaginê³a, inne
natomiast uda³o siê zlokalizowaæ. Podjêto równie¿ próbê rekonstrukcji utworzonej u progu XVIII stulecia w tym klasztorze kolekcji cennych numizmatów i rysunków dawnych mistrzów.
177
Arkadiusz WOJTY£A
Fates of the artistic foundations of the Red Star Crusaders
in Silesia after their dissolution
In the first half of the 18th c. the Red Star Crusaders of Wroc³aw, creating
a legend of the Palestine lineage of the order, began to make attempts to get official approval of the knightly status of the Silesian branch of the congregation. To
manifest this status, about which doubts were expressed for example by the bishop’s consistory of Wroc³aw, some grand-scale artistic initiatives were undertaken, which more than once exceeded the financial potential of Silesian hospitallers.
The splendour would gradually fade away, however, when Silesia was taken over
by Prussia, while the secularization in the year 1810 brought about its ultimate
end. The facilities seized from the monks were converted into schools, offices
and storehouses and such adaptation to new functions often involved annihilation of their architectural value (such fate befell for example St. Michael’s church
in Œwidnica). It was also the furnishings of the suppressed churches that became
dispersed, scarcely any of which may nowadays be found in temples and museums of Silesia. One can get some idea of how St. Michael’s monastery of Wroc³aw
may have been originally furnished by looking into protocols and inventories
drawn up within secularization activities. Among other things, there have been
mentioned there the series of portraits by Wroc³aw and Prague masters, paintings
received from benefactors of the order, landscapes and paintings of religious content. Some of these objects became irretrievably lost, others, though, were successfully located. An attempt has been made as well to reconstruct the collection
of precious numismatic items and old masters’ drawings, which was created in
this monastery on the eve of the 18th c.
W
178
Filip WOLAÑSKI
Instytut Historyczny Uniwersytetu Wroc³awskiego
Kasaty klasztorów bernardyñskich w Galicji w latach 1785–1789
W
W referacie przedstawiono okolicznoœci kasat klasztorów Braci Mniejszych
Regularnej Obserwancji w Galicji dokonywanych w latach 1785–1789. Przedmiotem analizy bêdzie szczególna sytuacja klasztorów bernardyñskich w czasie masowo przeprowadzanych kasat w okresie reform józefiñskich w Austrii. Dla zgromadzenia Braci Mniejszych szczególnie istotny wydaje siê zw³aszcza okres
miêdzy 1785 a 1789 r., kiedy wa¿y³y siê losy poszczególnych domów zakonnych,
a niebezpieczeñstwo kasaty zawis³o praktycznie nad po³ow¹ z nich. Mimo podejmowanych badañ problem ten pozostaje s³abo rozpoznany i wymaga dalszych
ustaleñ. W Galicji bowiem bernardyni, w porównaniu z innymi zgromadzeniami, utracili najmniej placówek zakonnych. Celem referatu jest uchwycenie œladów wydarzeñ zwi¹zanych z kasatami klasztorów bernardyñskich. Z uwagi na
charakter wykorzystanych Ÿróde³ przedmiotem badañ bêdzie obraz tych wydarzeñ w zachowanych archiwaliach bernardyñskich. Analiza ma dotyczyæ przede
wszystkim klasztorów w Husiatyniu, Bochni, Samborze oraz Tarnowie.
179
Filip WOLAÑSKI
Dissolutions of the Franciscan Observant monasteries
in Galicia (1785–1789)
In the present paper we have looked into the circumstances of the dissolutions
of Friars Minor of Regular Observance monasteries in Galicia carried out in the
years 1785–1789. The subject of the analysis will be a specific situation of the
Observant monasteries at the time of large-scale dissolutions in the period of Josephian reforms in Austria. For the congregation of Friars Minor the period between 1785 and 1789 seems to be exceptionally important, as the fates of particular monastic houses were being decided at that time and the threat of dissolution
loomed over virtually half of them. Despite of the research undertaken, the problem has been hardly recognized so far and calls for further findings. In Galicia
the Observants lost fewer monastic institutions than any other congregation. The
purpose of the present paper is to capture traces of the events connected to the
dissolution of the Observant monasteries. On account of the type of the sources
used, the subject of our research will be depiction of these events as preserved in
the Observant archive records. The analysis will above all concern the monasteries in Husiatyñ, Bochnia, Sambor and Tarnów.
W
180
ks. Franciszek WOLNIK
Wydzia³ Teologiczny Uniwersytetu Opolskiego
Sekularyzacja górnoœl¹skich opactw cysterskich
W
Na Górnym Œl¹sku istnia³y dwa mêskie opactwa cysterskie: w Rudach i Jemielnicy. Dekret sekularyzacyjny pruskiego rz¹du z 30 X 1810 r. og³oszono i wprowadzono w ¿ycie w Jemielnicy 24 XI, a w Rudach 26 XI 1810 r.
Licz¹cy 32 cz³onków rudzki konwent uleg³ rozproszeniu. W Rudach pozosta³o 10 mnichów zaanga¿owanych w pracê w gimnazjum i w duszpasterstwie parafialnym. Dobra ruchome klasztoru zosta³y 2 IV 1811 r. wystawione na aukcjê,
a najcenniejsze rêkopisy i starodruki z klasztornego ksiêgozbioru przekazano tworzonej we Wroc³awiu bibliotece. Stopniowo zacz¹³ zanikaæ kult Matki Boskiej
Rudzkiej. W latach 1812–1813 w zabudowaniach poklasztornych urz¹dzono szpital wojskowy, a w latach 1817–1945 pocysterskie dobra by³y w³asnoœci¹ ksi¹¿¹t
raciborskich. W styczniu 1945 r. poklasztorne budynki i koœció³ zosta³y podpalone przez ¿o³nierzy Armii Czerwonej. Wreszcie 7 VII 1998 r. Skarb Pañstwa przekaza³ gliwickiej diecezji pocysterski kompleks klasztorno-pa³acowy i otaczaj¹cy
go park. Dokumenty z rudzkiego klasztoru zachowa³y siê w Archiwum Pañstwowym we Wroc³awiu.
Cennym Ÿród³em do poznania sytuacji konwentu jemielnickiego w czasie sekularyzacji jest zachowana kronika Jucundinusa Pientaka, ostatniego cystersa-proboszcza w Jemielnicy. W momencie sekularyzacji opactwa w klasztorze jemielnickim przebywa³o oprócz opata 18 mnichów. Trzech z nich sprawowa³o po
sekularyzacji urz¹d proboszcza, pozostali rozproszyli siê. W 1813 r., podczas
wojny, do jemielnickich zabudowañ poklasztornych przeniesiono francuski szpital wojskowy. Dawny koœció³ klasztorny zosta³ przeznaczony na koœció³ parafialny.
181
ks. Franciszek WOLNIK
Secularization of the Cistercian monasteries in Upper Silesia
In Upper Silesia there existed two male Cistercian abbeys: in Rudy and in Jemielnica. The secularization edict issued by the Prussian government on 30th October 1810 was announced and brought into effect in Jemielnica on 24th November and in Rudy on 26th November 1810.
The Rudy monastery, having 32 members, got dispersed. In Rudy there remained 10 monks engaged in their work in gymnasium (middle school) and in
parish chaplaincy. The monastery movables were put up for auction on 2nd April
1811, while the most valuable manuscripts and old prints of the monastic collection were handed over to the library just being created in Wroc³aw. The cult of
the Holy Mother of Rudy would gradually vanish. In the years 1812–1813 an army
hospital was set up in the post-monastic buildings, while in the years 1817–1945
post-Cistercian properties belonged to dukes of Racibórz. In January 1945 Red
Army soldiers set fire to the post-monastic buildings and the church. Finally, on
7th July 1998 the State Treasury handed over the post-Cistercian monastery and
palace complex, along with the surrounding park, to the diocese of Gliwice. Documents from the Rudy monastery were preserved in the National Archive in
Wroc³aw.
A valuable source of knowledge about the situation of the Jemielnica order at
the time of secularization is the preserved chronicle by Jucundinus Pientak, the
last Cistercian parish priest in Jemielnica. At the moment when the abbey was
being secularized, in the Jemielnica monastery there stayed, apart from the abbot, 18 monks. Three of them held the function of the parish priest after the secularization, others got dispersed. In the year 1813, during the war, a French army
hospital was transferred to the post-monastic buildings of Jemielnica. The former
monastic church was converted into a parish church.
W
182
Marek L. WÓJCIK
Instytut Historyczny Uniwersytetu Wroc³awskiego
¯ywotnoœæ symboliki monastycznej w tradycji heraldycznej
Dolnego Œl¹ska po 1810 r.
W
Heraldyka samorz¹dowa bada herby jednostek samorz¹du terytorialnego, czyli
województw, powiatów, gmin i miast. W roku 1810 na terenie pañstwa pruskiego przywilej posiadania herbów przys³ugiwa³ jedynie miastom i prowincjom.
W 1815 r. wprowadzono podzia³ na powiaty, ale reforma nie da³a impulsu do tworzenia herbów. BodŸcem sta³a siê dopiero Niemiecka Ordynacja Gminna (Deutschen Gemeindeordnung) z 30 I 1935 r., która zezwoli³a na u¿ywanie herbów tak¿e
gminom i powiatom. Do tego czasu symbolikê monastyczn¹ w œl¹skich herbach
samorz¹dowych wykorzystywa³y tylko dwa oœrodki miejskie – Kostom³oty i Lubomierz. Liczba herbów o symbolice monastycznej nie wzros³a po wejœciu w ¿ycie
wspomnianej ordynacji, czemu na przeszkodzie stan¹³ wybuch II wojny œwiatowej. Po 1945 r. prawo zezwala³o na posiadanie herbów wy³¹cznie oœrodkom miejskim, a ide¹ przewodni¹ w³adz by³o rugowanie z ¿ycia publicznego symboli koœcielnych. Proces ich przywracania rozpocz¹³ siê po reformach administracyjnych
z lat 1990–1999, zezwalaj¹cych na posiadanie herbów tak¿e gminom i powiatom. Samorz¹dy, zw³aszcza gminne, chêtnie odwo³uj¹ siê do symboliki monastycznej, daj¹c w ten sposób wyraz swego uznania dla dokonañ zakonników i ich wk³adu w rozwój poszczególnych oœrodków i regionów. W herbach dominuj¹ typowe
dla konkretnych wspólnot zakonnych symbole, ponadto pastora³y, postacie œwiêtych czy powszechnie rozpoznawalne klasztorne budowle. Tynktury niektórych
herbów nawi¹zuj¹ do barw zakonnych habitów.
183
Marek L. WÓJCIK
Vitality of monastic symbolism in the heraldic tradition
of Lower Silesia after 1810
The heraldry of self-governments looks into coats of arms of local government
units, which are voivodeships, counties, districts, and towns. In the year 1810 in
the territory of the Prussian state it was only towns and provinces that enjoyed
a privilege of being endowed with coats of arms. In 1815 the division into counties was introduced, the reform, however, did not trigger the creation of coats of
arms. It was first initiated by the German District Statute (Deutschen Gemeindeordnung) of 30th January 1935, which allowed districts and counties to use coats
of arms. By that time only two towns – Kostom³oty and Lubomierz – had employed monastic symbolism in Silesian self-governmental coats of arms. The number of coats of arms employing monastic symbolism did not rise after the aforementioned statute was brought into effect, which can be accounted for by the
outbreak of World War II. After the year 1945, the right to own coats of arms was
granted only to towns, while the authorities would focus their actions on eliminating church symbols from the public life. The process of their reinstatement
began after the administrative reforms of the years 1990–1999, when the permission to own coats of arms was granted also to districts and counties. Self-governments, especially the district ones, willingly employ monastic symbolism, thus
showing appreciation of monks’ achievements and their input to the development
of particular centres and regions. In the coats of arms there prevail symbols typical for monastic congregations, furthermore, crosiers, figures of the Saints or widely recognized monastic buildings. Tinctures of some coats of arms correspond to
the colours of monastic habits.
W
184
Agnieszka ZAB£OCKA-KOS
Instytut Historii Sztuki Uniwersytetu Wroc³awskiego
Nowe funkcje zsekularyzowanych budynków koœcielnych
w Europie w XVIII i XIX w.
Z
Sekularyzacja dóbr koœcielnych w XVIII i XIX w. wi¹za³a siê z radykaln¹ zmian¹ funkcji i u¿ytkowników obiektów klasztornych i biskupich. Budynki klasztorne najbardziej nadawa³y siê na szpitale, wiêzienia i koszary, a nawet fabryki.
W szczególnie reprezentacyjnych gmachach umieszczano urzêdy pañstwowe
i miejskie, pa³ace opatów i biskupów przekszta³cano w rezydencje nowych w³aœcicieli. Budowle w z³ym stanie technicznym wyburzano, tworz¹c tym samym
nowe, atrakcyjne tereny inwestycyjne w centrach miast. W prowadzonych w ostatnim dziesiêcioleciu intensywnych badaniach nad znaczeniem sekularyzacji
czêsto powtarza siê pytanie: czy kasaty mia³y tylko negatywne skutki zwi¹zane
z zerwaniem ci¹g³oœci kulturowej, czy mo¿na znaleŸæ tak¿e pozytywne strony sekularyzacji, oceniaj¹c j¹ w kategoriach procesów modernizacyjnych? Opisuje siê
nowe funkcje nadane dobrom koœcielnym, rzadko jednak bada siê ich oddzia³ywanie na przestrzeñ, w której siê znajdowa³y, i ich rolê jako katalizatora wielowarstwowych przemian. Na ogó³ podkreœla siê ujemne nastêpstwa sekularyzacji.
A przecie¿ przypisanie zespo³om klasztornym nowych funkcji czêsto inicjowa³o
w miastach i na wsiach gruntowne przemiany nie tylko architektoniczno-funkcjonalne, ale tak¿e i spo³eczne. Niniejszy referat ma na celu wskazanie aspektów
modernizacyjnych nowych funkcji zarówno obiektów klasztornych, jak i przejêtych dóbr koœcielnych w Europie, ze szczególnym uwzglêdnieniem Œl¹ska. Tak
sformu³owany temat nie by³ dotychczas przedmiotem interdyscyplinarnych studiów, dlatego skupiê siê bardziej na zaprezentowaniu postulatów badawczych ni¿
na udzieleniu konkretnych odpowiedzi.
185
Agnieszka ZAB£OCKA-KOS
New functions of the secularized ecclesiastical buildings
in the Europe in 18th and 19th c.
The secularization of church properties in the 18th and 19th c. involved a radical change of the function of monastic and episcopal facilities and their users.
Monastic buildings were most suitable for hospitals, prisons and even factories.
The exceptionally impressive-looking edifices would house civil and municipal
offices, abbots’ and bishops’ palaces were converted into new owners’ residences. The buildings of poor technical condition were pulled down, at the same time
creating new attractive investment sites in the city centres. Within the intensive
research on the meaning of secularization done over the most recent decade a question has frequently been repeated: did secularization have only negative effects
referring to the broken continuity of culture or is it possible to find as well some
positive sides of secularization, while evaluating it in terms of modernization processes? New functions bestowed upon church properties are being described; rarely
is any research done on how they affected the space in which they functioned or
their role as a catalyst of multifaceted changes. In general, negative consequences of secularization are emphasized. And after all the fact of assigning new functions to monasteries often initiated thorough changes in towns and villages, not
only architecture- and function-related but also social ones. The present paper aims
at pointing out the modernization aspects of the new functions of both monastic
facilities and the church properties taken over in Europe, with a special consideration of Silesia. A topic thus formulated has not yet been an object of any interdisciplinary studies, therefore my focus will be on presenting the research postulates rather than providing definite answers.
Z
186
Maciej ZDANEK
Archiwum Uniwersytetu Jagielloñskiego w Krakowie
Losy archiwów i bibliotek ma³opolskiej grupy
opactw cysterskich po kasacie w 1819 r.
Z
W granicach Królestwa Polskiego, utworzonego w 1815 r. na mocy decyzji kongresu wiedeñskiego, znalaz³o siê piêæ opactw cysterskich, po³o¿onych w L¹dzie,
Jêdrzejowie, Sulejowie, Koprzywnicy i W¹chocku. Cztery ostatnie klasztory tworzy³y zwart¹ i historycznie wyodrêbnion¹ grupê ma³opolskich XII-wiecznych fundacji linii morimondzkiej. Wszystkie zakonne domy cysterskie w Królestwie Polskim uleg³y kasacie na mocy dekretu supresyjnego z 17 IV 1819 r. Zasady i przebieg
kasaty zosta³y dobrze opracowane w literaturze przedmiotu (prace P.P. Gacha,
M. Borkowskiej, A. Chalcarza OCist, ks. D. Olszewskiego). W sferze kulturalnej
najbardziej dotkliwym skutkiem kasaty by³a destrukcja architektonicznych kompleksów koœcielno-klasztornych i przejêcie przez pañstwo zespo³ów archiwalnobibliotecznych. Ksiêgozbiory te uleg³y rozproszeniu, a ze wzglêdu na sposób ich
przejêcia, rozdzielania oraz z powodu póŸniejszych wypadków dziejowych – równie¿ nieodwracalnemu zniszczeniu. Celem referatu jest przedstawienie przejmowania tych zespo³ów oraz ich dalsze losy. Wskazanie najwa¿niejszych aktualnych
lokalizacji (m.in. AGAD, Archiwum Pañstwowe w Radomiu, Ossolineum, Biblioteka Narodowa, Biblioteka Uniwersytecka w Warszawie, Biblioteka Publiczna im. H. £opaciñskiego w Lublinie, Biblioteka Diecezjalna w Sandomierzu), a
tak¿e zabytków ocala³ych, zidentyfikowanych na podstawie katalogów archiwalnych i bibliotecznych, oraz dziœ nieistniej¹cych lub niezlokalizowanych, lecz znanych z literatury, bêdzie mia³o na celu pokazanie mo¿liwoœci czêœciowej rekonstrukcji zbiorów. Jest to bowiem praca do dziœ pozostaj¹ca w sferze postulatów.
187
Maciej ZDANEK
Fates of Little Poland Cistercian archives and libraries
after dissolutions of their abbeys in 1819
Within the borders of the Kingdom of Poland, established in 1815 on the
strength of the Congress of Vienna decisions, five Cistercian abbeys were to be
found, located in L¹d, Jêdrzejów, Sulejów, Koprzywnica and W¹chock. The four
latter monasteries created a compact and historically distinguished group of Little Poland 12th-c. foundations of the Morimond line. All Cistercian monastic houses in the Kingdom of Poland underwent dissolution on the strength of the suppression edict of 17th April 1819. The rules and course of the dissolution have
been given a thorough study in the subject literature (works by P.P. Gach,
M. Borkowska, A. Chalcarz Cistercian Father, Father D. Olszewski). In the cultural sphere, the most severe loss was the destruction of architectural church and
monastery complexes, as well as the seizure of the archive and library complexes
by the state. Book collections got dispersed and – owing to the manner in which
they were taken over, divided up and because of the later historical events – irreversibly destroyed, too. The purpose of the present paper is to show how those
complexes were taken over and their further fates. Pointing out the most important current locations (among others AGAD, National Archive in Radom, Ossolineum, National Library, University Library in Warsaw, H. £opaciñski Public Library in Lublin, Diocesan Library in Sandomierz), as well as the preserved objects,
identified on the basis of archival and library catalogues, and also those no longer existing today or not possible to be localized but known from literature, will
aim at showing the opportunities of a partial reconstruction of the collections. For
this is the work which has so far remained in the sphere of propositions.
Z
188
Roœcis³aw ¯ERELIK
Instytut Historyczny Uniwersytetu Wroc³awskiego
Inwentaryzacja dokumentów poklasztornych
w Archiwum Prowincjonalnym we Wroc³awiu
(Staatsarchiv Breslau)
¯
Na mocy edyktu z 30 X 1810 r. zsekularyzowano niemal wszystkie klasztory
œl¹skie i skonfiskowano ich maj¹tki. G³ówna Komisja Sekularyzacyjna musia³a tak¿e
zabezpieczyæ niezwykle cenne zbiory biblioteczne, archiwalne i dzie³a sztuki 75
klasztorów i fundacji. Z ramienia Komisji zadania tego podj¹³ siê królewsko-pruski komisarz do spraw bibliotek, archiwów i zbiorów sztuki, profesor J.G. Büsching.
Do po³owy 1812 r. zosta³y przejête i zgromadzone we Wroc³awiu na Piasku archiwa klasztorów wroc³awskich, dolnoœl¹skich i górnoœl¹skich, z których czêœæ mia³a
XVIII-wieczne inwentarze swojego zasobu. Archiwalia klasztorne zosta³y przekazane uniwersytetowi, gdzie w celu ich uporz¹dkowania utworzono specjalny
dzia³ naukowy. Rozpoczêto pierwsze prace inwentaryzacyjne, zgodnie z planem
u³o¿onym przez znanego œl¹skiego historyka J.G. Worbsa. Dokumenty ka¿dego
klasztoru (wed³ug ówczesnych szacunków by³o ich ³¹cznie ponad 30 tys.) mia³y
stanowiæ odrêbn¹ ca³oœæ – repozyturê, a w repertoriach poszczególnych repozytur ka¿dy dokument mia³ byæ opisany w 12 rubrykach. Ostatecznie szczegó³owy,
ale uproszczony w stosunku do poprzedniego uk³ad repertorium dokumentowego zawdziêczamy Büschingowi, a nastêpnie J.K.F. Jarickowi. Ten ostatni, przyjêty do pracy jeszcze jako student prawa, mia³ szczególne zas³ugi w inwentaryzacji dyplomów. Do 1815 r. Büsching zinwentaryzowa³ 2387 dokumentów, Jarick
zaœ, w latach 1817–1822 (do swojej œmierci 11 XI 1822 r.), najpewniej oko³o
22 tys. Pozosta³e 5 tys. dyplomów z ma³ych archiwów klasztornych, noty uzupe³niaj¹ce oraz dokumenty w jêzyku czeskim i polskim spisywali jego nastêpcy
jeszcze w latach 40. XIX w. Sporz¹dzone przez Büschinga, Jaricka i ich nastêpców repertoria s³u¿¹ do dzisiaj kolejnym pokoleniom historyków badaj¹cych dzieje
Œl¹ska.
189
Roœcis³aw ¯ERELIK
Inventorying of post-monastic documents
in the Provincial Archive of Wroc³aw
On the strength of the edict of 30th October 1810 almost all Silesian monasteries were secularized and their properties impounded. The Chief Secularization
Commission had to secure the exceptionally valuable library and archival collections as well as works of art coming from 75 monasteries and foundations. On
behalf of the Commission the task was undertaken by the Royal-Prussian commissar for libraries, archives and art collections, professor J.G. Büsching. By mid1812 the archives of Lower Silesian and Upper Silesian monasteries had been
taken over and stored in Wroc³aw “Na Piasku”; some of those had the 18th-c. inventories of their collections. The monastic archive material was handed over to
the university, where – with the aim of ordering them – a special research department was established. The first inventory works began, according to the plan drawn
up by the well-known Silesian historian J.G. Worbs. Documents of each monastery (according to the estimates made at that time they amounted to more than
30 thousand) were intended to constitute a separate entity – repository, while in
the indexes of particular repositories each document was to be described within
12 entry lines. The detailed layout of the document index, though simplified in
comparison with the previous one, is ultimately owed to Büsching, and subsequently to J.K.F. Jarick. The latter, having been employed while still being a student of law, rendered considerable services in inventorying diplomas. By the year
1815 Büsching had inventoried 2387 documents, while Jarick, in the years
1817–1822 (until his death on 11th November 1822), most certainly about 22 thousand. The remaining 5 thousand diplomas of small monastery archives, complementary notes and documents in the Czech and Polish languages were being listed by his successors still in the 40’s of the 19th c. The indexes compiled by
Büsching, Jarick and their successors serve the successive generations of historians doing research on Silesian history until the present day.
¯
SPIS REFERATÓW
LIST OF PAPERS
192
193
dr hab., prof. Ewa ANDRYSIAK (Katedra Bibliotekoznawstwa i Informacji
Naukowej Uniwersytetu £ódzkiego)
Losy ksiêgozbioru kanoników regularnych laterañskich w Kaliszu po likwidacji ich
klasztoru w 1810 r.
Fates of the library of the Lateran Canons from Kalisz after the dissolution of their
monastery in 1810
mgr Aleksander ANDRZEJEWSKI, prof. Leszek KAJZER (Instytut Archeologii
Uniwersytetu £ódzkiego) – referat odczyta mgr Aleksander PRZYBY£OK,
doktorant w tym¿e Instytucie
Od ksi¹¿êcego pa³acu do ³¹ki, czyli klasztory po kasacie
From a ducal palace to a meadow – monasteries after dissolutions
dr Ondøej BASTL (Archiv hlavního mìsta Prahy)
Osud a další èinnosti duchovních zrušených klášterù v Èeských zemích
Losy zakonników ze skasowanych klasztorów czeskich
Fates and activities of religious from the suppressed Czech monasteries
dr Magdalena BILSKA-CIEÆWIERZ (P³ock)
Kasaty kolegiat na obszarze archidiecezji gnieŸnieñskiej i losy ich maj¹tku
Dissolutions of the collegiate churches of the archdiocese of Gniezno and the fates of
their properties
mgr Katarzyna BOCK (Instytut Historyczny Uniwersytetu Wroc³awskiego)
Losy konwentu i maj¹tku klarysek wroc³awskich po kasacie w 1810 r.
Fates of the community and property of the monastery of St. Clare in Wroc³aw after the
dissolution in 1810
mgr Urszula BOÑCZUK-DAWIDZIUK (Muzeum Uniwersytetu Wroc³awskiego)
Zbiory malarstwa, rzeŸby i grafiki pozyskane przez Uniwersytet Wroc³awski w wyniku
sekularyzacji klasztorów w 1810 r.
The collections of painting, sculpture and graphics obtained by Wroc³aw University as
a result of secularization of monasteries in 1810
prof. Karl BORCHARDT (Monumenta Germaniae Historica, München)
Secularization of the Hospitaller Commanderies in Silesia
Kasata komandorii joannickich na Œl¹sku
ks. dr hab. Andrzej BRUDZIÑSKI (Uniwersytet Papieski Jana Paw³a II
w Krakowie)
Kasaty klasztorów mêskich w Krakowie na prze³omie XVIII i XIX w.
Dissolutions of male monasteries in Cracow at the turn of 18th and 19th c.
o. dr S³awomir BRZOZECKI OP (Instytut Leksykografii Katolickiego Uniwersytetu
Lubelskiego Jana Paw³a II)
Kasata klasztorów w Wilnie w 1844 r.
Dissolution of monasteries in Wilno in 1844
194
mgr El¿bieta BYLINOWA (Biblioteka Uniwersytecka w Warszawie, Gabinet Starych
Druków)
Pocysterskie ksiêgozbiory z Koprzywnicy, Sulejowa i W¹chocka w zbiorach Biblioteki
Uniwersyteckiej w Warszawie
Post-Cistercian libraries from Koprzywnica, Sulejów and W¹chock at the collection of
Warsaw University Library
dr Maria CUBRZYÑSKA-LEONARCZYK (Biblioteka Uniwersytecka w Warszawie,
Gabinet Starych Druków)
Kolekcje klasztorne w zbiorze starych druków Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie –
historia i wspó³czesnoœæ
Monastic collections in the early imprints department of the Warsaw University Library:
history and present time
mgr Marianna CZAPNIK (Biblioteka Uniwersytecka w Warszawie, Gabinet Starych
Druków)
Losy ksiêgozbiorów klasztornych £owicza w XIX w.
Fates of the monastic libraries from £owicz in 19th c.
prof. Marek DERWICH (Instytut Historyczny Uniwersytetu Wroc³awskiego)
Ziemie polskie jako schronienie mnichów-uciekinierów z klasztorów skasowanych
na prze³omie XVIII i XIX w.
Polish lands as a refuge for the monks expelled from suppressed monasteries
at the turn of the 18th and 19th c.
ks. prof. Kazimierz DOLA (Wydzia³ Teologiczny Uniwersytetu Opolskiego) –
referat zostanie odczytany
Zabezpieczenie materialne zakonników z klasztorów objêtych dekretem sekularyzacyjnym
z 1810 r.
Material provisions for religious from monasteries suppressed in 1810
dr O³eh DUCH (Ëüâ³âñüêèé Íàö³îííàëüíèé Óí³âåðñèòåò ³ì. ²âàíà Ôðàíêà, ì. Ëüâ³â =
Wydzia³ Historyczny Uniwersytetu Narodowego im. Iwana Franki we Lwowie)
Kasata monasterów bazylianek w Imperium Habsburgów i Cesarstwie Rosyjskim
w koñcu XVIII i pierwszej po³owie XIX w.
Dissolution of the female Basilian monasteries in the Habsburg Empire and Russian
Empire at the end of 18th and the first half of 19th c.
dr Piotr DYMMEL (Instytut Historii Uniwersytetu Marii Curie-Sk³odowskiej
w Lublinie)
ród³a do kasat klasztornych w Archiwum Pañstwowym w Lublinie
Records concerning dissolutions of monasteries in the National Archive in Lublin
mgr El¿bieta GALIK (Archiwum Pañstwowe we Wroc³awiu)
Powstanie Archiwum Prowincjonalnego we Wroc³awiu jako wynik sekularyzacji
klasztorów na Œl¹sku
Creation of the Provincial Archive in Wroc³aw as a consequence of the Silesian
monasteries’ dissolution
195
dr Maja G¥SSOWSKA (Muzeum Narodowe w Warszawie)
Œredniowieczne zabytki z klasztorów œl¹skich w zbiorach Muzeum Narodowego
w Warszawie
Medieval objects from Silesian monasteries in collections of the National Museum
in Warsaw
ks. dr Henryk GERLIC (Parafia œw. Micha³a Archanio³a w Gliwicach)
Losy zakonników cysterskich na Œl¹sku po sekularyzacji
Fates of Cistercian monks from Silesia after the dissolution of their monasteries
dr Wac³aw GOJNICZEK (Instytut Historii Uniwersytetu Œl¹skiego w Katowicach)
ród³a do dziejów klasztorów dominikanów i jezuitów w zbiorach cieszyñskich bibliotek
i archiwów
Sources to the history of the Dominicans and Jesuits in the archives and libraries
in Cieszyn
dr Stéphane GOMIS (Université Blaise-Pascal w Clermont-Ferrand)
Jean-Jacques Pialès (1711–1789) et la Commission des Réguliers en France (1766–1780)
Jean-Jacques Pialès (1711–1789) i Komisja Zakonna we Francji (1766–1780)
Jean-Jacques Pialès (1711–1789) and ‘Commission des Réguliers’ in France (1766–1780)
dr Jerzy GORZELIK (Zak³ad Historii Sztuki Uniwersytetu Œl¹skiego w Katowicach)
Górnoœl¹scy cystersi i sztuka u progu sekularyzacji
Cistercians from Upper Silesia and the art at the beginning of secularization
mgr Marek R. GÓRNIAK (Instytut Leksykografii Katolickiego Uniwersytetu
Lubelskiego Jana Paw³a II)
Kasata klasztorów w G³ogowie w 1810 r.
Dissolution of monasteries in G³ogów in 1810
dr Jolanta GWIODZIK (Instytut Bibliotekoznawstwa i Informacji Naukowej
Uniwersytetu Œl¹skiego w Katowicach)
Pokasacyjne losy ksiêgozbiorów klasztornych na obszarze Rzeczypospolitej
Fates of the monastic libraries from old Polish-Lithuanian Commonwealth
after the dissolutions
prof. Jan HARASIMOWICZ (Instytut Historii Sztuki Uniwersytetu Wroc³awskiego)
Wp³yw kasat 1810 r. na przestrzeñ publiczn¹ Wroc³awia
Influence of the dissolution in 1810 on the public space in Wroc³aw
dr Cezary JASTRZÊBSKI (Instytut Geografii Uniwersytetu Humanistyczno-Przyrodniczego Jana Kochanowskiego w Kielcach)
Kasaty klasztorne w Królestwie Polskim po upadku powstania styczniowego
Dissolution of monasteries in the Kingdom of Poland following the fall of the January
Uprising in 1863
ks. dr Norbert JERZAK (Papieski Wydzia³ Teologiczny we Wroc³awiu)
Posekularyzacyjne losy maj¹tku krzy¿owców z czerwon¹ gwiazd¹ w Nowym Dworze
Fates of the property of the Red Star Crusaders from Nowy Dwór after the dissolution
196
mgr Anna JEZIERSKA (Instytut Historii Sztuki Uniwersytetu Wroc³awskiego)
Pokasacyjne losy dzie³ sztuki dolnoœl¹skich klasztorów cysterskich
Fates of the works of art from suppressed Cistercian abbeys in Lower Silesia
dr Stanis³aw JUJECZKA (Instytut Historyczny Uniwersytetu Wroc³awskiego)
Kasaty zakonne w krajach habsburskich za cesarza Józefa II na tle kasat w drugiej
po³owie XVIII i pocz¹tkach XIX w.
Dissolution of monasteries in Habsburg Domain under the emperor Joseph II against
the background of dissolutions in the second half of 18th and beginning of 19th c.
dr hab., prof. Krzysztof KACZMAREK (Instytut Historii Uniwersytetu
Adama Mickiewicza w Poznaniu)
Pokasacyjne losy koœcio³a dominikanów we Wronkach
Fates of the Dominican church in Wronki after their dissolution
o. prof. Marian KANIOR OSB (Opactwo Ojców Benedyktynów w Tyñcu)
Mêskie klasztory benedyktyñskie pod zaborem pruskim
Monasteries of Benedictines in the territories of the Prussian partition
mgr Weronika KARLAK (Biblioteka Uniwersytecka we Wroc³awiu)
Pokasacyjne zasoby starych druków w Bibliotece Uniwersyteckiej we Wroc³awiu –
dzia³alnoœæ J.G. Büschinga a stan obecny
Old prints from the suppressed monasteries in the Wroc³aw University Library.
J.G. Büsching’s activities and current state
ks. prof. Mieczys³aw KOGUT (Papieski Wydzia³ Teologiczny we Wroc³awiu)
Sekularyzacja dóbr komandorii krzy¿aków z czerwon¹ gwiazd¹ w Kluczborku
Secularization of the estate belonging to the Red Star Crusaders from Kluczbork
prof. dr Arkadij Iwanowicz KOMISSARIENKO (Ðîññèéñêaÿ àêàäåìèa
ãîñóäàðñòâåííîé ñëóæáû ïðè Ïðåçèäåíòå Ðîññèéñêîé Ôåäåðàöèè, Ìîñêâà =
Russian Academy of Public Administration under the President of the Russian
Federation – RAPA)
Ñåêóëÿðèçàöèîííàÿ ðåôîðìà â Ðîññèè â 1764 ãîäó: èñòîêè, âûðàáîòêà, ïðîâåäåíèÿ
Kasaty zakonne w Rosji w 1764 r. ród³a, problematyka, badania
Secularization in Russia in 1764. Records, issues, research
ks. bp prof. Jan KOPIEC (Wydzia³ Teologiczny Uniwersytetu Opolskiego)
Stanowisko papiestwa wobec sekularyzacji klasztorów
Pope’s attitude toward the secularization of monasteries
dr Bo¿ena KOREDCZUK (Instytut Informacji Naukowej i Bibliotekoznawstwa
Uniwersytetu Wroc³awskiego)
Spory wokó³ losów bibliotek po kasacie klasztorów w Królestwie Polskim w latach
1815–1830
Controversies around the fates of the libraries after the dissolution of monasteries
in the Kingdom of Poland from 1815 to 1830
197
dr S³awomir KOŒCIELAK (Instytut Historii Uniwersytetu Gdañskiego)
Kasata zakonów w okrêgu gdañskim w œwietle raportów o stanie personalnym
konwentów z lat 1817–1835
Dissolutions of religious orders in the region of Gdañsk in the light of reports about
the personnel of their convents from 1817 to 1835
mgr Ma³gorzata KOŒKA (Archiwum G³ówne Akt Dawnych w Warszawie)
Losy ksiêgozbiorów klasztornych po kasacie 1819 r. Misja S.B. Lindego
Fates of monastic libraries after their dissolution in 1819. Mission of S.B. Linde
mgr Ma³gorzata KOŒKA (Archiwum G³ówne Akt Dawnych w Warszawie)
ród³a do kasat klasztornych w Archiwum G³ównym Akt Dawnych
Records concerning dissolutions of monasteries in the Central Archives of Historical
Records in Warsaw
dr Edyta KOTYÑSKA (Biblioteka Uniwersytecka we Wroc³awiu)
Sekularyzacja ksiêgozbiorów klasztornych na Œl¹sku – stan badañ
Dissolution of monastic libraries in Silesia. State of research
ks. dr hab., prof. Janusz KRÓLIKOWSKI (Wydzia³ Teologiczny Uniwersytetu
Papieskiego Jana Paw³a II w Krakowie, Sekcja w Tarnowie)
Wp³yw kasaty na sytuacjê egzystencjalno-duchow¹ klasztoru na przyk³adzie
staros¹deckich klarysek
Influence of dissolution on existential and spiritual state of a community on the example
of the St. Clare’s monastery from Stary S¹cz
dr Rafa³ KUBICKI (Instytut Historii Uniwersytetu Gdañskiego)
Przebieg i skutki kasat klasztorów na terenie prowincji Prusy Zachodnie na przyk³adzie
dominikanów
Course and consequences of monastery dissolutions in the Western Prussia
on the example of Dominicans
prof. Teresa KULAK (Instytut Historyczny Uniwersytetu Wroc³awskiego)
Udzia³ zasobów materialnych z likwidowanych klasztorów w powstaniu w 1811 r.
Uniwersytetu Wroc³awskiego
The input of possessions transferred from suppressed monasteries to the newly created
Wroc³aw University in 1811
mgr Bo¿ena KUMOR-GOMU£KA (Archiwum Pañstwowe we Wroc³awiu)
Wroc³awskie ksiêgozbiory koœcielne w projekcie Œl¹skiej Biblioteki Centralnej – dlaczego
tak, dlaczego nie? Kszta³towanie idei zorganizowania zjednoczonej Biblioteki Miejskiej
we Wroc³awiu w okresie przed- i posekularyzacyjnym
Church libraries from Wroc³aw and the project of Silesian Central Library – why yes,
why not? Idea of the Municipal Library in Wroc³aw before and next to the dissolution
dr Rados³aw LOLO (Wydzia³ Historyczny Akademii Humanistycznej
im. Aleksandra Gieysztora w Pu³tusku)
Kasata klasztoru jezuitów w Pu³tusku
Dissolution of the Jesuit monastery in Pu³tusk
198
dr Beata LORENS (Instytut Historii Uniwersytetu Rzeszowskiego)
Klasztory bazyliañskie w Galicji wobec dzia³añ kasacyjnych w latach 1772–1790
Basilian monasteries in Galicia in face of the dissolutions from 1772 to 1790
dr Beata MARCISZ-CZAPLA (Wörth am Main)
T³oki pieczêtne z sekularyzowanych klasztorów œl¹skich w zbiorach Muzeum
Narodowego we Wroc³awiu
Seal matrixes from suppressed monasteries in Silesia in collections of the National
Museum in Wroc³aw
mgr Magdalena MAROSZ (Archiwum Pañstwowe w Krakowie)
Kasaty klasztorów augustianów-eremitów na przyk³adzie akt klasztoru przy koœciele
œw. Katarzyny w Krakowie
Dissolutions of the Hermits of St. Augustine monasteries, on the example of acts from
monastery at St. Catherine church in Cracow
dr Antoni MAZIARZ (Instytut Historii Uniwersytetu Opolskiego)
Kasata Kongregacji Gostyñskiej ksiê¿y filipinów w 1876 r.
Dissolution of the Congregation of Saint Philip Neri of Gostyñ in 1876
prof. Krzysztof MIGOÑ (Instytut Informacji Naukowej i Bibliotekoznawstwa
Uniwersytetu Wroc³awskiego)
Nowy obraz œwiata ksi¹¿ek po XVIII–XIX-wiecznych kasatach klasztorów – Œl¹sk,
Polska, Europa
The new image of the world of books after the monastery dissolutions in 18th and 19th c.
Silesia, Poland, Europe
mgr Jiøí MIHOLA (Pedagogická fakulta Masarykovy univerzity v Brnì)
K vnitønímu životu a situaci mendikantských klášterù v období josefinismu
(se zamìøením na øád paulánù)
O ¿yciu wewnêtrznym i sytuacji klasztorów mendykanckich w epoce józefiñskiej
(ze szczególnym uwzglêdnieniem zakonu œw. Franciszka z Paoli)
On the inner life and the situation of mendicant monasteries in the Josephian period
(with special consideration of Minim’s order)
dr Norbert MIKA (Gimnazjum nr 3 w Raciborzu)
Kasaty klasztorów na ziemi raciborskiej
Monasteries’ dissolutions in the region of Racibórz
o. Marek MI£ AWICKI OP (Dominikañski Instytut Historyczny w Krakowie)
Rewindykacje klasztorów podominikañskich w II Rzeczypospolitej (1918–1939)
jako konsekwencje polityki antyzakonnej w³adz zaborczych
Revindications of post-Dominican monasteries in the interwar Poland as consequences of
the anti-monastic policy of the partition authorities (1772–1918)
dr hab. Agata MIREK (Oœrodek Badañ nad Geografi¹ Historyczn¹ Koœcio³a
w Polsce Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Paw³a II)
Obozy pracy dla zakonnic w Polsce w latach 1954–1956
Labor camps for nuns in Poland in the years 1954–1956
199
dr Karel MÜLLER, mgr PETR TESAØ (Zemský archiv v Opavì)
Rušení klášterù v Rakouském Slezsku za josefínských reforem ve svìtle pramenù
Zemského archivu v Opavì
Kasaty klasztorne na Œl¹sku austriackim w okresie reform józefiñskich w œwietle Ÿróde³
przechowywanych w Archiwum Ziemskim w Opawie
Monasteries’ dissolutions in Austrian Silesia during the reforms of the emperor Joseph II
in the light of the records kept in Provincial Archive in Opava
o. dr Maurycy Lucjan NIEDZIELA OP (Klasztor Ojców Dominikanów
w Warszawie)
Kasata klasztoru dominikanów we Wroc³awiu
Dissolution of the Dominican Priory in Wroc³aw
dr hab. Piotr OLIÑSKI (Instytut Historii i Archiwistyki Uniwersytetu
Miko³aja Kopernika w Toruniu)
Miejsce pochówku Fryderyka Piêknego w kontekœcie pamiêci rodowej Habsburgów
i zlikwidowania klasztorów w ich monarchii
The place of the interment of Frederick the Fair in the context of Habsburg’s family
memory and the monasteries’ dissolutions in their empire
ks. prof. Józef PATER (Papieski Wydzia³ Teologiczny we Wroc³awiu)
Akta pokasacyjne w zbiorach Archiwum Archidiecezjalnego we Wroc³awiu
Acts concerning the dissolutions in collections of Archdiocesan Archive in Wroc³aw
mgr Krzysztof PAWLIK (Wroc³aw)
Losy ksiêgozbiorów kolegiaty i klasztorów nyskich po kasacie 1810 r.
Fates of libraries of the collegiate church and monasteries from Nysa after the dissolution
in 1810
mgr Grzegorz PISARSKI (Wroc³aw)
Druki z dawnej biblioteki opactwa cystersów w Krzeszowie w zbiorach biblioteki Zak³adu
Narodowego im. Ossoliñskich we Wroc³awiu
Prints from the old library of the Cistercian abbey in Krzeszów in the collection of
National Ossoliñski Institute library in Wroc³aw
dr Gregor PLOCH (Oberschlesisches Landesmuseum Ratingen (Hösel))
Wp³yw kasat na rozwój spo³eczny w XIX w.
Influence of the dissolution on society’s development in 19th c.
prof. Anna POBÓG-LENARTOWICZ (Instytut Historii Uniwersytetu Opolskiego)
Kasata klasztoru dominikanów w Opolu
Dissolution of the Dominican monastery in Opole
ks. dr hab., prof. Roland PREJS OFMCap (Katolicki Uniwersytet Lubelski
Jana Paw³a II)
Kasata klasztorów na Œl¹sku w 1810 r. a kasata klasztorów w Królestwie Polskim
w 1864 r. Podobieñstwa i ró¿nice
Dissolutions of monasteries in Silesia in 1810 and dissolutions of monasteries
in the Kingdom of Poland in 1864. Resemblances and differences
200
dr Olga Miriam PRZYBY£OWICZ (Instytut Archeologii i Etnologii PAN
w Warszawie)
Archiwalia klasztorów ¿eñskich diecezji krakowskiej, które w wyniku kasat trafi³y
do Archiwum Pañstwowego we Lwowie
Archives from female monasteries in the diocese of Cracow in the collections of National
Archive in Lviv
prof. Bogdan ROK (Instytut Historyczny Uniwersytetu Wroc³awskiego)
Losy bibliotek klasztorów dominikañskich na obszarze drugiego rozbioru Rzeczypospolitej
po kasatach cesarza Józefa II
Fates of Dominican libraries in the territory of the second partition of Poland after
the dissolutions proceeded in times of the emperor Joseph II
dr Witalij ROSOWSKI (Oœrodek Badañ nad Poloni¹ i Duszpasterstwem Polonijnym
Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Paw³a II)
Losy zakonników ze skasowanych w XIX w. klasztorów rzymskokatolickich na Ukrainie
Prawobrze¿nej
Fates of the religious from the Catholic monasteries suppressed in Right-bank Ukraine
in 19th c.
dr hab. Waldemar ROZYNKOWSKI (Instytut Historii i Archiwistyki Uniwersytetu
Miko³aja Kopernika w Toruniu)
Kasata klasztoru dominikanów w Toruniu
Dissolution of the Dominican monastery in Toruñ
dr Halina RUSIÑSKA-GIERTYCH (Instytut Informacji Naukowej
i Bibliotekoznawstwa Uniwersytetu Wroc³awskiego)
Drukarnie zakonne Koœcio³a ³aciñskiego na ziemiach ruskich Rzeczypospolitej od XVII
do XIX w. i ich losy
Printhouses belonging to the Catholic religious orders on the Russian lands of PolishLithuanian Commonwealth (17th–19th c.) and their fates
mgr Agnieszka SKORUPIÑSKA (Instytut Historii Uniwersytetu Adama Mickiewicza
w Poznaniu)
Kasata klasztoru dominikanek w Poznaniu
Dissolution of the Dominican nunnery in Poznañ
mgr Pawe³ SKRZYWANEK (Fundacja Lubi¹¿, Wroc³aw)
Dzieje renowacji zabudowañ poklasztornych opactwa cystersów w Lubi¹¿u
History of the renovations of the Cistercian abbey in Lubi¹¿ after its dissolution
o. Jan Andrzej SPIE¯ OP (Klasztor Ojców Dominikanów w Warszawie)
Kasaty klasztorów dominikañskich na dawnych ziemiach Rzeczypospolitej w oczach
œwiadków
Dissolutions of the Dominican monasteries in territory of the old Polish-Lithuanian
Commonwealth viewed by the witnesses
mgr Bart³omiej STAWIARSKI (Instytut Historyczny Uniwersytetu Wroc³awskiego)
Sekularyzacja jako problem badawczy wspó³czesnej nauki anglosaskiej
Secularization as a research topic in modern Anglo-Saxon historiography
201
dr Roman STELMACH (Archiwum Pañstwowe we Wroc³awiu)
Proces przejmowania dokumentacji poklasztornej do Archiwum Prowincjonalnego
we Wroc³awiu do 1825 r.
Process of transferring religious orders’ acts to Provincial Archive in Wroc³aw to 1825
ks. prof. Józef SWASTEK (Papieski Wydzia³ Teologiczny we Wroc³awiu)
Kasata opactwa cystersów w Kamieñcu Z¹bkowickim w 1810 r.
Dissolution of the Cistercian abbey in Kamieniec Z¹bkowicki in 1810
o. dr Anzelm Janusz SZTEINKE OFM (Wy¿sze Seminarium Duchowne Prowincji
Matki Boskiej Anielskiej Zakonu Braci Mniejszych w Krakowie)
Kasata klasztoru franciszkanów reformatów na Górze Œwiêtej Anny w 1810 r.
Dissolution of the Reformed friars monastery in Góra Œwiêtej Anny (Mount Saint Ann)
in 1810
dr Anna SZYLAR (Pañstwowa Wy¿sza Szko³a Zawodowa
im. prof. S. Tarnowskiego w Tarnobrzegu)
Kasata klasztoru benedyktynek w Sandomierzu
Dissolution of the Benedictine monastery in Sandomierz
mgr Hermina ŒWIÊCH (Uniwersytet Papieski Jana Paw³a II w Krakowie)
Przyczyny i przebieg kasat ¿eñskich klasztorów w Krakowie w drugiej po³owie XVIII
i na pocz¹tku XIX w.
Causes and the course of dissolutions of the female monasteries in Cracow in the second
th
th
half of 18 and the beginning of 19 c.
dr hab., prof. Krzysztof WALCZAK (Instytut Informacji Naukowej
i Bibliotekoznawstwa Uniwersytetu Wroc³awskiego)
Wp³yw kasat zakonów na losy bibliotek XIX-wiecznego Kalisza
Influence of the secularization on the fates of the libraries in Kalisz in 19th c.
mgr Aldona WARZECHA (Archiwum Pañstwowe w Krakowie)
ród³a do kasat klasztornych w Archiwum Pañstwowym w Krakowie
Records concerning dissolutions of monasteries in the National Archive in Cracow
dr hab., prof. Gabriela W¥S (Instytut Historyczny Uniwersytetu Wroc³awskiego)
Teoria i praktyka ¿ycia klasztornego na terenach wyznania protestanckiego od XVI
do XIX w.
Theory and practice of the religious life in protestant countries (16th–19th c.)
prof. dr kw. II st. Walentyna WÊGRZYN-KLISOWSKA (Uniwersytet Muzyczny
Fryderyka Chopina w Warszawie)
Znaczenie pruskiej kasaty z 1810 r. dla œl¹skiej kultury muzycznej
Significance of the Prussian suppresion in 1810 on the Silesian musical culture
dr hab. Przemys³aw WISZEWSKI (Instytut Historyczny Uniwersytetu
Wroc³awskiego)
Kto zyska³? Zmiany w³asnoœci maj¹tków klasztornych na Œl¹sku
po kasacie 1810 r.
Who took advantage? Changes in ownership of the monastic estate in Silesia after
the dissolutions in 1810
dr Irena WODZIANOWSKA (Instytut Historii Katolickiego Uniwersytetu
Lubelskiego Jana Paw³a II)
Przyczyny i przebieg kasat klasztorów bazyliañskich w imperium carów na przyk³adzie
Prawobrze¿nej Ukrainy
Reasons and course of the Basilian monasteries’ dissolution in Russian empire based on
the example of Right-bank Ukraine
dr Arkadiusz WOJTY£A (Instytut Historii Sztuki Uniwersytetu Wroc³awskiego)
Losy fundacji artystycznych zakonu krzy¿owców z czerwon¹ gwiazd¹ na Œl¹sku
po kasacie zgromadzenia
Fates of the artistic foundations of the Red Star Crusaders in Silesia after their
dissolution
dr Filip WOLAÑSKI (Instytut Historyczny Uniwersytetu Wroc³awskiego)
Kasaty klasztorów bernardyñskich w Galicji w latach 1785–1789
Dissolutions of the Franciscan Observant monasteries in Galicia (1785–1789)
ks. prof. Franciszek WOLNIK (Wydzia³ Teologiczny Uniwersytetu Opolskiego)
Sekularyzacja górnoœl¹skich opactw cysterskich
Secularization of the Cistercian monasteries in Upper Silesia
dr Marek L. WÓJCIK (Instytut Historyczny Uniwersytetu Wroc³awskiego)
¯ywotnoœæ symboliki monastycznej w tradycji heraldycznej Dolnego Œl¹ska po 1810 r.
Vitality of monastic symbolism in the heraldic tradition of Lower Silesia after 1810
dr hab. Agnieszka ZAB£OCKA-KOS (Instytut Historii Sztuki Uniwersytetu
Wroc³awskiego)
Nowe funkcje zsekularyzowanych budynków koœcielnych w Europie
w XVIII i XIX w.
New functions of the secularized ecclesiastical buildings in the Europe in 18th and 19th c.
dr Maciej ZDANEK (Archiwum Uniwersytetu Jagielloñskiego w Krakowie)
Losy archiwów i bibliotek ma³opolskiej grupy opactw cysterskich po kasacie w 1819 r.
Fates of Little Poland Cistercian archives and libraries after dissolutions of their abbeys
in 1819
prof. Roœcis³aw ¯ERELIK (Instytut Historyczny Uniwersytetu Wroc³awskiego)
Inwentaryzacja dokumentów poklasztornych w Archiwum Prowincjonalnym
we Wroc³awiu (Staatsarchiv Breslau)
Inventorying of post-monastic documents in the Provincial Archive of Wroc³aw
SPIS UCZESTNIKÓW
LIST OF PARTICIPANTS
204
205
dr hab., prof. Ewa ANDRYSIAK
Katedra Bibliotekoznawstwa i Informacji Naukowej Uniwersytetu £ódzkiego
ul. Jana Matejki 34 A, 90-237 £ódŸ
* ul. Godebskiego 33, 62-800 Kalisz
e-mail: [email protected]
mgr Aleksander ANDRZEJEWSKI
Instytut Archeologii Uniwersytetu £ódzkiego
ul. Uniwersytecka 3, 90-137 £ódŸ
* ul. Tymiankowa 36, 92-712 £ódŸ
e-mail: [email protected]
dr Ondøej BASTL
Archiv hlavního mìsta Prahy
Archivní 6, CR 149 00 Praha 4
* Janského 2251, CR 155 00 Praha 5
e-mail: [email protected]; [email protected]
dr Magdalena BILSKA-CIEÆWIERZ
P³ock
* Nowe Gulczewo, ul. Szlachecka 28, 09-410 P³ock
e-mail: [email protected]
mgr Katarzyna BOCK
Instytut Historyczny Uniwersytetu Wroc³awskiego
ul. Szewska 49, 50-139 Wroc³aw
* ul. T. Koœciuszki 2, 55-334 Mrozów
e-mail: [email protected]
mgr Urszula BOÑCZUK-DAWIDZIUK
Muzeum Uniwersytetu Wroc³awskiego
pl. Uniwersytecki 1, 50-137 Wroc³aw
e-mail: [email protected]
prof. Karl BORCHARDT
Monumenta Germaniae Historica
Ludwigstrasse 16, D 80539 München
e-mail: [email protected]
ks. dr hab. Andrzej BRUDZIÑSKI
Uniwersytet Papieski Jana Paw³a II w Krakowie
ul. Kanonicza 25, 31-002 Kraków
e-mail: [email protected]
o. dr S³awomir BRZOZECKI OP
Instytut Leksykografii Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Paw³a II
ul. Chopina 27, 20-023 Lublin
* ul. Z³ota 9, 20-112 Lublin
e-mail: [email protected]
* adres prywatny / home address.
206
mgr El¿bieta BYLINOWA
Biblioteka Uniwersytecka w Warszawie, Gabinet Starych Druków
ul. Dobra 56/66, 00-312 Warszawa
e-mail: [email protected]
dr Maria CUBRZYÑSKA-LEONARCZYK
Biblioteka Uniwersytecka w Warszawie, Gabinet Starych Druków
ul. Dobra 56/66, 00-312 Warszawa
e-mail: [email protected]
mgr Marianna CZAPNIK
Biblioteka Uniwersytecka w Warszawie, Gabinet Starych Druków
ul. Dobra 56/66, 00-312 Warszawa
e-mail: [email protected]
prof. Marek DERWICH
Instytut Historyczny Uniwersytetu Wroc³awskiego
ul. Szewska 49, 50-139 Wroc³aw
e-mail: [email protected]
ks. prof. Kazimierz DOLA
Wydzia³ Teologiczny Uniwersytetu Opolskiego
ul. Drzyma³y 1 A, 45-342 Opole
* ul. Bramy Grodkowskiej 5, 48-300 Nysa
e-mail: [email protected]
dr O³eh DUCH
Ëüâ³âñüêèé Íàö³îííàëüíèé Óí³âåðñèòåò ³ì. ²âàíà Ôðàíêà, ì. Ëüâ³â = Wydzia³
Historyczny Uniwersytetu Narodowego im. Iwana Franki we Lwowie
ul. Uniwersytecka 1, UA 79000 Lwów
* ul. Lubiñska 156/23, UA 79040 Lwów
e-mail: [email protected]
dr Piotr DYMMEL
Instytut Historii Uniwersytetu Marii Curie-Sk³odowskiej w Lublinie
pl. Marii Curie-Sk³odowskiej 4, 20-031 Lublin
e-mail: [email protected]
mgr El¿bieta GALIK
Archiwum Pañstwowe we Wroc³awiu
ul. Pomorska 2, 50-215 Wroc³aw
* ul. Grabiszyñska 88/37, 53-437 Wroc³aw
e-mail: [email protected]
dr Maja G¥SSOWSKA
Muzeum Narodowe w Warszawie
Aleje Jerozolimskie 3, 00-495 Warszawa
* ul. Pereca 2/1225, 00-849 Warszawa
e-mail: [email protected]
207
ks. dr Henryk GERLIC
Parafia œw. Micha³a Archanio³a w Gliwicach
ul. Boles³awa Krzywoustego 1, 44-100 Gliwice
e-mail: [email protected]
dr Wac³aw GOJNICZEK
Instytut Historii Uniwersytetu Œl¹skiego w Katowicach
ul. Bankowa 11, 40-007 Katowice
e-mail: [email protected]
dr Stéphane GOMIS
Université Blaise-Pascal w Clermont-Ferrand
34, avenue Carnot – BP 185, F 63006 Clermont-Ferrand cedex
* 23 rue des Laitières, F 94300 Vincennes
e-mail: [email protected]
dr Jerzy GORZELIK
Zak³ad Historii Sztuki Uniwersytetu Œl¹skiego w Katowicach
ul. Bankowa 12, 40-007 Katowice
e-mail: [email protected]
mgr Marek R. GÓRNIAK
Instytut Leksykografii Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Paw³a II
ul. Chopina 27, 20-023 Lublin
* ul. Nadbystrzycka 97/9, 20-501 Lublin
e-mail: [email protected]
dr Jolanta GWIODZIK
Instytut Bibliotekoznawstwa i Informacji Naukowej Uniwersytetu Œl¹skiego
w Katowicach
pl. Sejmu Œl¹skiego 1, 40-009 Katowice
* ul. Kujawska 6/28, 40-219 Katowice
e-mail: [email protected]
prof. Jan HARASIMOWICZ
Instytut Historii Sztuki Uniwersytetu Wroc³awskiego
ul. Szewska 36, 50-139 Wroc³aw
e-mail: [email protected]
dr Cezary JASTRZÊBSKI
Instytut Geografii Uniwersytetu Humanistyczno-Przyrodniczego Jana Kochanowskiego w Kielcach
ul. Œwiêtokrzyska 15, 25-406 Kielce
* ul. Kowalczewskiego 2/6, 25-635 Kielce
e-mail: [email protected]
ks. dr Norbert JERZAK
Papieski Wydzia³ Teologiczny we Wroc³awiu
ul. Katedralna 9, 50-328 Wroc³aw
e-mail: [email protected]
208
mgr Anna JEZIERSKA
Instytut Historii Sztuki Uniwersytetu Wroc³awskiego
ul. Szewska 36, 50-139 Wroc³aw
* ul. Legnicka 92/2, 54-206 Wroc³aw
e-mail: [email protected]
dr Stanis³aw JUJECZKA
Instytut Historyczny Uniwersytetu Wroc³awskiego
ul. Szewska 49, 50-139 Wroc³aw
* ul. Pomorska 30/8, 59-220 Legnica
e-mail: stanis³[email protected]
dr hab., prof. Krzysztof KACZMAREK
Instytut Historii Uniwersytetu Adama Mickiewicza w Poznaniu
ul. œw. Marcin 78, 61-809 Poznañ
* ul. Leszczyñska 87, 62-050 Mosina
e-mail: [email protected]
prof. Leszek KAJZER
Instytut Archeologii Uniwersytetu £ódzkiego
ul. Uniwersytecka 3, 90-137 £ódŸ
* ul. M³ynarska 8/9, 91-823 £ódŸ
e-mail: [email protected]
o. prof. Marian KANIOR OSB
Opactwo Ojców Benedyktynów w Tyñcu
ul. Benedyktyñska 37, 30-398 Kraków
e-mail: [email protected]
mgr Weronika KARLAK
Biblioteka Uniwersytecka we Wroc³awiu
ul. œw. Jadwigi 3/4, 50-266 Wroc³aw
e-mail: [email protected]
ks. prof. Mieczys³aw KOGUT
Papieski Wydzia³ Teologiczny we Wroc³awiu
ul. Katedralna 9, 50-328 Wroc³aw
e-mail: [email protected]
ïðîô. Àðêàäèé Êîìèññàðåíêî = prof. Arkadij Iwanowicz KOMISSARIENKO
Ðîññèéñêaÿ àêàäåìèa ãîñóäàðñòâåííîé ñëóæáû ïðè Ïðåçèäåíòå
Ðîññèéñêîé Ôåäåðàöèè, Ìîñêâà = Russian Academy of Public
Administration under the President of the Russian Federation – RAPA)
óë. Aêàäåìèêà Áàêóëåâà, äîì 8, êâ. 85, RU 117513 Moscow
e-mail: [email protected]
209
ks. bp prof. Jan KOPIEC
Wydzia³ Teologiczny Uniwersytetu Opolskiego
ul. Drzyma³y 1 A, 45-342 Opole
* ul. Grunwaldzka 7, 45-054 Opole
e-mail: [email protected]
dr Bo¿ena KOREDCZUK
Instytut Informacji Naukowej i Bibliotekoznawstwa Uniwersytetu
Wroc³awskiego
pl. Uniwersytecki 7–13, 50-137 Wroc³aw
e-mail: [email protected]
dr S³awomir KOŒCIELAK
Instytut Historii Uniwersytetu Gdañskiego
ul. Wita Stwosza 55, 80-952 Gdañsk
* ul. Ba¿yñskiego 1a, 80-952 Gdañsk
e-mail: [email protected]
mgr Ma³gorzata KOŒKA
Archiwum G³ówne Akt Dawnych w Warszawie
ul. D³uga 7, 00-263 Warszawa
e-mail: [email protected]
dr Edyta KOTYÑSKA
Biblioteka Uniwersytecka we Wroc³awiu
ul. œw. Jadwigi 3/4, 50-266 Wroc³aw
e-mail: [email protected]
ks. dr hab., prof. Janusz KRÓLIKOWSKI
Wydzia³ Teologiczny Uniwersytetu Papieskiego Jana Paw³a II w Krakowie,
Sekcja w Tarnowie
ul. Pi³sudskiego 6, 33-100 Tarnów
* al. Matki Bo¿ej Fatimskiej 39, 33–100 Tarnów
e-mail: [email protected]
dr Rafa³ KUBICKI
Instytut Historii Uniwersytetu Gdañskiego
ul. Wita Stwosza 55, 80-952 Gdañsk
e-mail: [email protected]
prof. Teresa KULAK
Instytut Historyczny Uniwersytetu Wroc³awskiego
ul. Szewska 49, 50-139 Wroc³aw
e-mail: [email protected]
mgr Bo¿ena KUMOR-GOMU£KA
Archiwum Pañstwowe we Wroc³awiu
ul. Pomorska 2, 50-215 Wroc³aw
e-mail: [email protected]
210
dr Rados³aw LOLO
Wydzia³ Historyczny Akademii Humanistycznej im. Aleksandra Gieysztora
w Pu³tusku
ul. Mickiewicza 36 B, 06-100 Pu³tusk
e-mail: [email protected]
dr Beata LORENS
Instytut Historii Uniwersytetu Rzeszowskiego
al. Rejtana 16c, 35-959 Rzeszów
e-mail: [email protected]
Wies³aw MACIUSZCZAK [goœæ]
Towarzystwo Ziemi G³ogowskiej
ul. Brama Brzostowska 1, 67-200 G³ogów
e-mail: [email protected]
dr Beata MARCISZ-CZAPLA
Wörth am Main
e-mail: [email protected]
mgr Magdalena MAROSZ
Archiwum Pañstwowe w Krakowie
ul. Sienna 16, 30-960 Kraków
e-mail: [email protected]
Mateusz MATUSZYK
* ul. E. Dembowskiego 52/2
51-670 Wroc³aw
e-mail: [email protected]
dr Antoni MAZIARZ
Instytut Historii Uniwersytetu Opolskiego
ul. Strzelców Bytomskich 2, 45-084 Opole
e-mail: [email protected]
prof. Krzysztof MIGOÑ
Instytut Informacji Naukowej i Bibliotekoznawstwa Uniwersytetu
Wroc³awskiego
pl. Uniwersytecki 9/13, 50-137 Wroc³aw
* ul. Damrota 28/6, 50-306 Wroc³aw
e-mail: [email protected]
mgr Jiøí MIHOLA
Pedagogická fakulta Masarykovy univerzity v Brnì
Poøíèí 9, CR 603 00 Brno
e-mail: [email protected]
211
dr Norbert MIKA
Gimnazjum nr 3 w Raciborzu
ul. ¯orska 44/9, 47-400 Racibórz
e-mail: [email protected]
o. Marek MI£AWICKI OP
Dominikañski Instytut Historyczny w Krakowie
ul. Stolarska 12, 31-043 Kraków
e-mail: [email protected]
dr hab. Agata MIREK
Oœrodek Badañ nad Geografi¹ Historyczn¹ Koœcio³a w Polsce Katolickiego
Uniwersytetu Lubelskiego Jana Paw³a II
Aleje Rac³awickie 14, 20-950 Lublin
e-mail: [email protected]
dr Karel MÜLLER
Zemský archiv v Opavì
Snìmovní 1, CR 746 22 Opava
e-mail: [email protected]
o. dr Maurycy Lucjan NIEDZIELA OP
Klasztor Ojców Dominikanów w Warszawie
ul. Freta 10, 00-227 Warszawa
e-mail: [email protected]
dr hab. Piotr OLIÑSKI
Instytut Historii i Archiwistyki Uniwersytetu Miko³aja Kopernika w Toruniu
ul. Gagarina 9, 87-100 Toruñ
e-mail: [email protected]
ks. prof. Józef PATER
Papieski Wydzia³ Teologiczny we Wroc³awiu
ul. Katedralna 9, 50-328 Wroc³aw
* ul. œw. Józefa 1/3, 50-329 Wroc³aw
e-mail: [email protected]
mgr Krzysztof PAWLIK
Wroc³aw
* ul. Bobrza 12/12, 54-220 Wroc³aw
e-mail: [email protected]
mgr Grzegorz PISARSKI
Wroc³aw
* ul. Têczowa 10/20, 53-602 Wroc³aw
e-mail: [email protected]
212
dr Gregor PLOCH
Oberschlesisches Landesmuseum Ratingen (Hösel)
Bahnhofstrasse 62, D 40883 Ratingen (Hösel)
e-mail: [email protected]
prof. Anna POBÓG-LENARTOWICZ
Instytut Historii Uniwersytetu Opolskiego
ul. Strzelców Bytomskich 2, 45-084 Opole
* ul. Przedszkolna 12, 46-070 Chmielowice
e-mail: [email protected]
ks. dr hab., prof. Roland PREJS OFMCap
Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Paw³a II
Aleje Rac³awickie 14, 20-950 Lublin
* ul. Krakowskie Przedmieœcie 42, 20-002 Lublin
e-mail: [email protected]
mgr Aleksander PRZYBY£OK
Instytut Archeologii Uniwersytetu £ódzkiego
ul. Uniwersytecka 3, 90-137 £ódŸ
dr Olga Miriam PRZYBY£OWICZ
Instytut Archeologii i Etnologii PAN w Warszawie
al. Solidarnoœci 105, 00-140 Warszawa
e-mail: [email protected]
prof. Bogdan ROK
Instytut Historyczny Uniwersytetu Wroc³awskiego
ul. Szewska 49, 50-139 Wroc³aw
e-mail: [email protected]
dr Witalij ROSOWSKI
Oœrodek Badañ nad Poloni¹ i Duszpasterstwem Polonijnym Katolickiego
Uniwersytetu Lubelskiego Jana Paw³a II
Aleje Rac³awickie 14, 20-950 Lublin
e-mail: [email protected]
dr hab. Waldemar ROZYNKOWSKI
Instytut Historii i Archiwistyki Uniwersytetu Miko³aja Kopernika w Toruniu
ul. Gagarina 9, 87-100 Toruñ
* ul. Zbo¿owa 72, 87-100 Toruñ
e-mail: [email protected]
dr Halina RUSIÑSKA-GIERTYCH
Instytut Informacji Naukowej i Bibliotekoznawstwa Uniwersytetu
Wroc³awskiego
pl. Uniwersytecki 7–13, 50-137 Wroc³aw
e-mail: [email protected]
213
mgr Agnieszka SKORUPIÑSKA
Instytut Historii Uniwersytetu Adama Mickiewicza w Poznaniu
ul. œw. Marcin 78, 61-809 Poznañ
* os. Rusa 11/47, 61-245 Poznañ
e-mail: [email protected]
mgr Pawe³ SKRZYWANEK
Fundacja Lubi¹¿
pl. Maksa Borna 9, 50-204 Wroc³aw
e-mail: [email protected]
ks. Micha³ SO£OMIENIUK [goœæ]
Archiwum Archidiecezjalne w GnieŸnie
ul. Kolegiaty 2, 62-200 Gniezno
e-mail: [email protected]
o. Jan Andrzej SPIE¯ OP
Klasztor Ojców Dominikanów w Warszawie
ul. Dominikañska 2, 02-741 Warszawa
e-mail: [email protected]
mgr Bart³omiej STAWIARSKI
Instytut Historyczny Uniwersytetu Wroc³awskiego
ul. Szewska 49, 50-139 Wroc³aw
e-mail: [email protected]
dr Roman STELMACH
Archiwum Pañstwowe we Wroc³awiu
ul. Pomorska 2, 50-215 Wroc³aw
* ul. Pr¹dzyñskiego 18/8, 50-430 Wroc³aw
e-mail: [email protected]
ks. prof. Józef SWASTEK
Papieski Wydzia³ Teologiczny we Wroc³awiu
ul. Katedralna 9, 50-328 Wroc³aw
* pl. Strzelecki 22, 50-224 Wroc³aw
o. dr Anzelm Janusz SZTEINKE OFM
Wy¿sze Seminarium Duchowne Prowincji Matki Boskiej Anielskiej Zakonu
Braci Mniejszych w Krakowie
Klasztor Ojców Franciszkanów
ul. Modzelewskiego 98A, 02-679 Warszawa
e-mail: [email protected]
mgr Piotr SZUKIEL
* ul. Pomorska 20/15
50-218 Wroc³aw
e-mail: [email protected]
214
dr Anna SZYLAR
Pañstwowa Wy¿sza Szko³a Zawodowa im. prof. S. Tarnowskiego
w Tarnobrzegu
ul. Sienkiewicza 50, 39-400 Tarnobrzeg
e-mail: [email protected]
mgr Hermina ŒWIÊCH
Uniwersytet Papieski Jana Paw³a II w Krakowie
ul. Kanonicza 25, 31-002 Kraków
* ul. Mi³kowskiego 6/46, 30-349 Kraków
e-mail: [email protected]
mgr Petr TESAØ
Zemský archiv v Opavì
Snìmovní 1, CR 746 22 Opava
e-mail: [email protected]
dr hab., prof. Krzysztof WALCZAK
Instytut Informacji Naukowej i Bibliotekoznawstwa Uniwersytetu
Wroc³awskiego
pl. Uniwersytecki 7–13, 50-137 Wroc³aw
e-mail: [email protected]
mgr Aldona WARZECHA
Archiwum Pañstwowe w Krakowie
ul. Sienna 16, 30-960 Kraków
e-mail: [email protected]
dr hab., prof. Gabriela W¥S
Instytut Historyczny Uniwersytetu Wroc³awskiego
ul. Szewska 49, 50-139 Wroc³aw
e-mail: [email protected]
prof. dr kw. II st. Walentyna WÊGRZYN-KLISOWSKA
Uniwersytet Muzyczny Fryderyka Chopina w Warszawie
ul. Okólnik 2, 00-368 Warszawa
* ul. Bystrzycka 71/16, 54-215 Wroc³aw
e-mail: [email protected]; [email protected]
dr hab. Przemys³aw WISZEWSKI
Instytut Historyczny Uniwersytetu Wroc³awskiego
ul. Szewska 49, 50-139 Wroc³aw
e-mail: [email protected]
dr Irena WODZIANOWSKA
Instytut Historii Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Paw³a II
Aleje Rac³awickie 14, 20-950 Lublin
e-mail: [email protected]
215
dr Arkadiusz WOJTY£A
Instytut Historii Sztuki Uniwersytetu Wroc³awskiego
ul. Szewska 36, 50-139 Wroc³aw
e-mail: [email protected]
dr Filip WOLAÑSKI
Instytut Historyczny Uniwersytetu Wroc³awskiego
ul. Szewska 49, 50-139 Wroc³aw
e-mail: [email protected]
ks. prof. Franciszek WOLNIK
Wydzia³ Teologiczny Uniwersytetu Opolskiego
ul. Drzyma³y 1 A, 45-342 Opole
* ul. Powstañców Œl¹skich 3a, 47-175 Kad³ub
e-mail: [email protected]
dr Marek L. WÓJCIK
Instytut Historyczny Uniwersytetu Wroc³awskiego
ul. Szewska 49, 50-139 Wroc³aw
e-mail: [email protected]
dr hab. Agnieszka ZAB£OCKA-KOS
Instytut Historii Sztuki Uniwersytetu Wroc³awskiego
ul. Szewska 36, 50-139 Wroc³aw
e-mail: [email protected]
dr Maciej ZDANEK
Archiwum Uniwersytetu Jagielloñskiego w Krakowie
al. Mickiewicza 22, 30-059 Kraków
e-mail: [email protected]
prof. Roœcis³aw ¯ERELIK
Instytut Historyczny Uniwersytetu Wroc³awskiego
ul. Szewska 49, 50-139 Wroc³aw
e-mail: [email protected]
PROGRAM KONFERENCJI
PROGRAMME OF CONFERENCE
218
219
SKRÓCONY PROGRAM OBRAD
Otwarcie
Znaczenie kasat dla kultury, Wroc³awia i Uniwersytetu Wroc³awskiego
Sekcja I
1. Pruskie kasaty klasztorne na Œl¹sku. 2. Kasaty w Wielkopolsce i Prusach
Zachodnich. 3. Kasaty w Królestwie Polskim
Sekcja II
1. Losy ksiêgozbiorów klasztornych. 2. Kasaty a Archiwum Prowincjonalne
we Wroc³awiu. 3. Skutki kasat
Sekcja III
1. Geneza: kasaty w okresie reformacji, oœwiecenia i Wielkiej Rewolucji Francuskiej; papiestwo a kasaty. 2. Kasaty józefiñskie. 3. Kasaty w Rosji i na ziemiach
zabranych. 4. ród³a do kasat klasztornych
SHORT PROGRAMME OF CONFERENCE
Opening session
Importance of monastic dissolution for culture, Wroc³aw and Wroc³aw University
Section I
1. The Prussian dissolution of monasteries in Silesia. 2. Dissolution in the Greater Poland and Western Prussia. 3. Secularization in the Kingdom of Poland
Section II
1. Fates of cloisters books collections. 2. Secularization and Provincial Archive
in Wroc³aw. 3. Consequences of dissolutions
Section III
1. Origin: secularization during the Reformation, in the Age of Enlightenment
and during the French Revolution; popes and secularization. 2. Secularization
under the emperor Joseph II. 3. Secularization in Russia and Taken Lands. 4. Records concerning dissolution of monasteries
!"#$
02"3'(4''4*-'("00
,,15- ""01 !8H#'06821-9 "
6- "!<H- "!+G0<
IJJKL?J
4 "40 "!5H8 ""2""
L?JK<JJJ
- ""/H(8
$
5
2
%
#"!
#
$! "6!06"0;1- ""01 !8
"2 " 60"206"0;11-9 "
<JJJK<J?J
"2,(3M1N
!
"#$%&%%#&!'( &') *+& !
<J?JK<<JJ
8 !$'*(
D(+M1N
%!,!!&
!*
%!%!&!&$ !'(&')*
<<JJK<<?J
+(
$M1N
-.'('/*0!-.
%!%&!'('/!-.
<<?JK<>JJ
)!@H
22/!
<>JJK<>?J
# -M1N
1&.#&!'(''*1!-.$
"!%%&%#!&#&-.12'(''
<>?JK<?JJ
- 06'(3
$-D$-M1N
3#4$%1-.!!,'('/*
"%$!!&$&-.12!%!%#'('/
<?JJK<?EO
!0 4H 0 <EJJK<OJJ
(/H0
Czwartek / Thursday, 18.11.2010
Instytut Historyczny / Institute of History
ul. Szewska 49 / Szewska Street 49
Sesja popo³udniowa (w 3 sekcjach) / Afternoon session (in 3 sections)
Sekcja
Section
I
Audytorium
II
Sala 104 / Room 104
III
Sala 108 / Room 108
Tematyka
Topic
I.1. Pruskie kasaty klasztorne na Œl¹sku
The Prussian dissolution
of monasteries in Silesia
II.1. Losy ksiêgozbiorów klasztornych
Fates of cloisters books collections
III.1. Geneza: kasaty w okresie reformacji,
oœwiecenia i Wielkiej Rewolucji Francuskiej;
papiestwo a kasaty
Origin: secularization during the Reformation,
in the Age of Enlightenment and during the
French Revolution; popes and secularization
15.20–15.40
Norbert MIKA (Racibórz)
Kasaty klasztorów na ziemi raciborskiej
Monasteries' dissolutions in the region of
Racibórz
Jolanta GWIODZIK (Katowice)
Pokasacyjne losy ksiêgozbiorów klasztornych
na obszarze Rzeczypospolitej
Fates of the monastic libraries from old PolishLithuanian Commonwealth after the
dissolutions
Gabriela W¥S (Wroc³aw)
Teoria i praktyka ¿ycia klasztornego
na terenach wyznania protestanckiego
od XVI do XIX w.
Theory and practice of the religious life in
protestant countries (16 th –19th c.)
15.40–16.00
Marek R. GÓRNIAK (Lublin)
Kasata klasztorów w G³ogowie w 1810 r.
Dissolution of monasteries in G³ogów in 1810
Maria CUBRZYÑSKA-LEONARCZYK
(Warszawa)
Kolekcje klasztorne w zbiorze starych druków
Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie –
historia i wspó³czesnoœæ
Monastic collections in the early imprints
department of the Warsaw University Library:
history and present time
Bart³omiej STAWIARSKI (Wroc³aw)
Sekularyzacja jako problem badawczy
wspó³czesnej nauki anglosaskiej
Secularization as a research topic in modern
Anglo-Saxon historiography
16.00–16.20
o. Anzelm Janusz SZTEINKE OFM (Kraków)
Kasata klasztoru franciszkanów reformatów na
Górze Œwiêtej Anny w 1810 r.
Dissolution of the Reformed friars monastery in
Góra Œwiêtej Anny (Mount Saint Ann) in 1810
Bogdan ROK (Wroc³aw)
Losy bibliotek klasztorów dominikañskich
na obszarze drugiego rozbioru Rzeczypospolitej
po kasatach cesarza Józefa II
Fates of Dominican libraries in the territory of the
second partition of Poland after the dissolutions
proceeded in times of the emperor Joseph II
Stéphane GOMIS (Clermont-Ferrand)
Jean-Jacques Pialès (1711–1789) et la Commission des Réguliers en France (1766–1780)
Jean-Jacques Pialès (1711–1789) i Komisja
Zakonna we Francji (1766–1780)
Jean-Jacques Pialès (1711–1789) and 'Commission des Réguliers' in France (1766–1780)
16.20–16.40
Przerwa na kawê / Coffee break
#"!H#
<H"S
<H"S
<PEJK<XJJ
6'(
#MWN
+!%KA##&
+
5#&,!
'V(
$-M1N
+.
5#'('W'(X/
A2!&%%
%&!%#
5$&#%&%#'('W'(X/
#"!
#
<H"S
<H"S
<H"S
! /()
M(6N
+!,
7!&&!%
#
> "452C !
+06"0" <XJJK<X>J
! 1(,-#M1N
+!,&#&
$&5!!
+!%$$
8&+A!&%#5!
18" (= M N
@;$
'(')*6,+*B*@&$
?%#%
&!'(')*6%+*B*@&
+" 1-
$M1N
5,!
E%&!$,
.*
:!%#K!$:#
!&#E$
$!&%&!&%
%'( &$$%') *
<X>JK<XEJ
! &/"$M1N
!,#,!
$&#:
?%%8&+A!&
%#:%&!
4$&M!5N
@#.,$!
'(')*
?%@&A2&
%&!%
'(')
TU(M'N
52LM#!N2!!#&O
PQR2&M,%#!=#SLM#
LP&!PR>
T!;#!,
#&,%0,=$#
!$;&#!
*?>
T%&!%#&
#E&=
&%6#7&>
<XEJK<IJJ
!0 (#%*M1N
@%!&,!
$&!
$#&
?%%!&%8&+
A!&+%&!
6V/"'%&(M N
;$5
+!,-B
1,-
A%#5
+!,&-%
-12@
(T4'+#M)N
T!&&QMU&!2M!QO
PQR2VO#M
@
?&2%$!%#
!&A#
<IJJK<LJJ
!0 4H 0 !0 4H 0 !0 4H 0 >JJJ
'!"H'G0"
Pi¹tek / Friday, 19.11.2010
Instytut Historyczny / Institute of History
ul. Szewska 49 / Szewska Street 49
Sesja przedpo³udniowa (w 3 sekcjach) / Morning session (in 3 sections)
Sekcja
Section
I
Audytorium
II
Sala 104 / Room 104
III
Sala 108 / Room 108
Tematyka
Topic
I.1. Pruskie kasaty klasztorne na Œl¹sku – cd.
The Prussian dissolution of monasteries
in Silesia – cont'd
II.1. Losy ksiêgozbiorów klasztornych – cd.
Fates of cloisters books collections – cont'd
III.2. Kasaty józefiñskie – cd.
Secularization under the emperor
Joseph II – cont'd
9.30–9.50
Jerzy GORZELIK (Katowice)
Górnoœl¹scy cystersi i sztuka u progu
sekularyzacji
Cistercians from Upper Silesia and the art at
the beginning of secularization
Marianna CZAPNIK (Warszawa)
Losy ksiêgozbiorów klasztornych £owicza
w XIX w.
Fates of the monastic libraries from £owicz
in 19th c.
Rados³aw LOLO (Pu³tusk)
Kasata klasztoru jezuitów w Pu³tusku
Dissolution of the Jesuit monastery in Pu³tusk
9.50–10.10
ks. Franciszek WOLNIK (Opole)
Sekularyzacja górnoœl¹skich opactw cysterskich
Secularization of the Cistercian monasteries in
Upper Silesia
Ewa ANDRYSIAK (£ódŸ)
Losy ksiêgozbioru kanoników regularnych
laterañskich w Kaliszu po likwidacji ich
klasztoru w 1810 r.
Fates of the library of the Lateran Canons from
Kalisz after the dissolution of their monastery
in 1810
Filip WOLAÑSKI (Wroc³aw)
Kasaty klasztorów bernardyñskich w Galicji
w latach 1785–1789
Dissolutions of the Franciscan Observant
monasteries in Galicia (1785–1789)
10.10–10.30
ks. Józef SWASTEK (Wroc³aw)
Kasata opactwa cystersów w Kamieñcu
Z¹bkowickim w 1810 r.
Dissolution of the Cistercian abbey in
Kamieniec Z¹bkowicki in 1810
Krzysztof WALCZAK (Wroc³aw)
Wp³yw kasat zakonów na losy bibliotek
XIX-wiecznego Kalisza
Influence of the secularization on the fates of
the libraries in Kalisz in 19th c.
o. Jan Andrzej SPIE¯ OP (Warszawa)
Kasaty klasztorów dominikañskich na dawnych
ziemiach Rzeczypospolitej w oczach œwiadków
Dissolutions of the Dominican monasteries
in territory of the old Polish-Lithuanian
Commonwealth viewed by the witnesses
ks. Henryk GERLIC (Gliwice)
Losy zakonników cysterskich na Œl¹sku
po sekularyzacji
Fates of Cistercian monks from Silesia after
the dissolution of their monasteries
Edyta KOTYÑSKA (Wroc³aw)
Sekularyzacja ksiêgozbiorów klasztornych
na Œl¹sku – stan badañ
Dissolution of monastic libraries in Silesia.
State of research
10.30–10.50
10.50–11.10
Przerwa na kawê / Coffee break
Magdalena MAROSZ (Kraków)
Kasaty klasztorów augustianów-eremitów
na przyk³adzie akt klasztoru przy koœciele
œw. Katarzyny w Krakowie
Dissolutions of the Hermits of St. Augustine
monasteries, on the example of acts from
monastery at St. Catherine church in Cracow
Tematyka
Topic
I.1. cd. / cont'd
II.1. cd. / cont'd
III.2. cd. / cont'd
11.10–11.30
Anna JEZIERSKA (Wroc³aw)
Pokasacyjne losy dzie³ sztuki dolnoœl¹skich
klasztorów cysterskich
Fates of the works of art from suppressed
Cistercian abbeys in Lower Silesia
Weronika KARLAK (Wroc³aw)
Pokasacyjne zasoby starych druków w Bibliotece
Uniwersyteckiej we Wroc³awiu – dzia³alnoœæ
J.G. Büschinga a stan obecny
Old prints from the suppressed monasteries in
the Wroc³aw University Library. J.G. Büsching's
activities and current state
Hermina ŒWIÊCH (Kraków)
Przyczyny i przebieg kasat ¿eñskich klasztorów
w Krakowie w drugiej po³owie XVIII
i na pocz¹tku XIX w.
Causes and the course of dissolutions of the
female monasteries in Cracow in the second half
of 18 th and the beginning of 19 th c.
11.30–11.50
ks. Kazimierz DOLA (Opole) – referat
zostanie odczytany
Zabezpieczenie materialne zakonników
z klasztorów objêtych dekretem sekularyzacyjnym
z 1810 r.
Material provisions for religious from
monasteries suppressed in 1810
Bo¿ena KUMOR-GOMU£KA (Wroc³aw)
Wroc³awskie ksiêgozbiory koœcielne w projekcie
Œl¹skiej Biblioteki Centralnej – dlaczego tak,
dlaczego nie? Kszta³towanie idei zorganizowania
zjednoczonej Biblioteki Miejskiej we Wroc³awiu
w okresie przed- i posekularyzacyjnym
Church libraries from Wroc³aw and the project
of Silesian Central Library – why yes, why not?
Idea of the Municipal Library in Wroc³aw before
and next to the dissolution
ks. ANDRZEJ BRUDZIÑSKI (Kraków)
Kasaty klasztorów mêskich w Krakowie
na prze³omie XVIII i XIX w.
Dissolutions of male monasteries in Cracow
at the turn of 18th and 19th c.
11.50–12.10
Pawe³ SKRZYWANEK (Wroc³aw)
Dzieje renowacji zabudowañ poklasztornych
opactwa cystersów w Lubi¹¿u
History of the renovations of the Cistercian
abbey in Lubi¹¿ after its dissolution
Krzysztof PAWLIK (Wroc³aw)
Losy ksiêgozbiorów kolegiaty i klasztorów
nyskich po kasacie 1810 r.
Fates of libraries of the collegiate church and
monasteries from Nysa after the dissolution in
1810
Karel MÜLLER, Petr TESAØ (Opava)
Rušení klášterù v Rakouském Slezsku
za josefínských reforem ve svìtle pramenù
Zemského archivu v Opavì
Kasaty klasztorne na Œl¹sku austriackim
w okresie reform józefiñskich w œwietle Ÿróde³
przechowywanych w Archiwum Ziemskim
w Opawie
Monasteries' dissolutions in Austrian Silesia
during the reforms of the emperor Joseph II
in the light of the records kept in Provincial
Archive in Opava
12.10–13.15
Dyskusja / Discussion
Dyskusja / Discussion
Dyskusja / Discussion
13.30–14.45
Obiad / Lunch
293':4''4*-' ""0" "H ""0"2 "
06+ !ELH+ !+""EL
$
5
6782 67
8
+!4
+"
!
0"0
!!
+6<JEH<JE
!!!
+6<JIH<JI
#"!
#
<)0 !! "!6 "=6 !0K
#)0 60"2 "
+6 K"Y
< ! @8/5!6 "K
:" 26 " /! 66" K"Y
> "452C !K
+06"0" K
"Y
<OJJK<O>J
004&$()
M N
5!&#-.!
:!%:#-.
#"!
#
<H"Y
,8)++M1N
:!&,
53.&!
&$#*T0-.!
%#&%A
5%
T0!-.
> "0)46
10
+06")969
1
'"(&+M 5N
509,&.0
,'II\'I)/
B#9%%
&!%#'II\'I)/
? " 4/
+06"0 #!
<O>JK<OEJ
6($%&(+M#0CN
5!&#"!!
:!%:##
"!0
6V/",M1N
<!#,$
-.!,!,
!
A%2<2-.
H!%+#7
&!
!4(++&(
M !N
Ñåêóëÿðèçàöèîííàÿ ðåôîðìà â Ðîññèè
â 1764 ãîäó: èñòîêè, âûðàáîòêà, ïðîâåäåíèÿ
58,'IF]*^&.
# &
+!8!'IF]*8&
!
<OEJK<PJJ
"'(
M1N
@!#,!.
'('/*
?%##!&%
#%+*A-.%
&!'('/
+#
M1N
,#&!#,,
&<!#,$-.!
&'(\W*
%%$$!&7
2<2-.'(\W
(1-
M5N
5##!#
K!$A8,#0!
,.*
:!%%#B#
K!$ #&8! #
&%'( &%%%') *
<H"Y
<PJJK<P>J
)(',D&#(
$M(6N
5!&#T!
:!%:##
T
7 1[M1N
,&!#
<!#,#-.!
=+2B!>
2$%#&!#
2<2%-.
($&(+M0/6N
$
0#!#.&
,1
8&!%B#7
&!8!#&
G#%8$1
)!@H
22/!
<P>JK<PEJ
#"!
#
>H"Y
> "6!6 )0 $
60"",")6
")0 ?+!0"!! "
G0 2 60"
?H"Y
<PEJK<XJJ
&((+'M#N
6;&0&#
!#
6%B&
%!
4 ,Q++(+M N
&
6!!#&$-
6&2,%#+#
%6!!#-
"64(+(+M0/6N
@*
#1
,
?%$!%#A
#!&8$1
') *
<XJJK<X>J
"2
$M)CN
,
.&#
-
?%:#!-
%&!
!
M1N
3#,#
!
.#*
&%!$%#G&
%#!&#!%
'( &')*
+1'$($
()M0/6N
5-'(]]*
:!%#-'(]]
<X>JK<XEJ
8 !+(-)3+M)CN
5!&#!
:!%:#!
0
!
M1N
_
C##,&,
&,:$'('/*
%###&
&%@+%'('/
6-+3+D,#%
M1N
:!5
..0$
#!8,
&&*
!$$A$!
&8!&%
@!A##='I ')*>
&%
#"!
#
?H"Y
>H"Y
<XEJK<IJJ
"$$M(6N
55$$,90,;%
'(IF*
:!%A$$%+
%90'(IF
) 1+$+M1N
5.[3#.
#,
!'('/*
-&2$[A$%
#+%
&!'('/
<IJJK<L<O
!0 4H 0 !0 4H 0 ?H"Y
!0 4H 0 <L?JK>J?J
64H
><JJK>>JJ
"066H
"066
$
&
2$3*-4''4*-' ""0" "H ""0"2 "
06+ !ELH+ !+""EL
$
5
6782
%
67
8
+!4
+"
!
0"0
!!
+6<JEH<JE
!!!
+6<JIH<JI
#"!
#
> "6!6 )0 $K
60"",")6
")0 K"Y
?+!0"!! "K
G0 2 60" K"Y
EF51! "!6 "
8 60"
2 "
L?JKLOJ
+1(=
M,C !N
5;$!$&0#
#
'('I'(XW
:!%$!&$%
9&0$%!
%2%#'('I'(XW
)"(3+M#0CN
6,!?&;$
#;&,K!$
&#
"%#%?&?
G%K!$7%###&
#7&!#
! 52)#M1N
<,<!#
<&,$-.!
<$&!
%<&<2-.
#"!
#
>H"Y
?H"Y
EH"Y
,8)(
M"8N
-.,.*
%!%&!7
&2#')*
1,(&
$M"N
^&.&&,&#
,!0
+!%:#&
E!2&A
<J<JK<J?J
6! &$+; !
$M*5ZNK2""6! )$%'%*(M*5ZN
T&;$.!&.
?#&!#&#
%&!
'"
+$D
$)M_"N
".;!
6!!#&$
-.!
+#G%#!&#
+%6!!#
-.
<J?JK<JOJ
)!@H
22/!
LOJK<J<J
21-'
M,C !N
$!
,!3&.&
&#
A!&H!%#
&!-!
G#%:#
EH"Y
#"!
#
? "56 ")6 !
+06""82)6
?H"Y
<JOJK<<<J
! 6)+(:
M0/6N
5!'('/*
5#'(F]*
&0
:!%#+'('/
&&!%#5$&#
%&'(F]*8#&&%%
6" .,$%&D+(+
M N
3!,'('/*&
,
!!#!,
+$%%!!'('/
+#!!!
18" (= M N
^&.&<!#
9.#<:
8&$&!%#
A<2%K8&
-
<<<JK<<?J
86'+D
^$M)1!N
5$&,
$40,#,!
:!%$!%
&%9&%%
! 0 (+M#5N
-.!,;$,
&!!.&
& %!%&!G&
!%##!G#%
+*A7#%#++
6$
M!5N
^&.&<!#
0#5
8&$&!%#
<2A
#"!
#
?H"Y
?H"Y
EH"Y
<<?JK<<OJ
+#$.'+M6N
55#
!&!$
:!%#5$&#%
&%$%%E!1$
'(FX
!*
()M!5N
8&, &#0
8,=')'(')X)>,
,,.&
82&%:##
&H!%
#%
! ='II\')'(>
(68)$%'%*(
$M N
<0&,
,!%.
&<!#0$@
<2%#%##&
%A%<2
@22
<<OJK<><J
+$%M#/8N
5!&+&#!
:!%B&#
+&#
8"M0/6N
T&
')W]')WF
@#%!&
')W]')WF
)"%M0/6N
^&.&<!#
0#@!
8&$&!%#
<2@!
<><JK<>EJ
!0 4H 0 !0 4H 0 !0 4H 0 <>EOK<?JJ
) 0/!C@7"4!24M0"0N
:6 0 6 8" "2"22M0"0N
<??JK<E?J
(/H0
<OJJK<XJJ
$1M!NH+8" 8"021M"80N
<LJJ
64H
+2$3*'4''4*-'I?JK<L?J
(/40!A1K0/VM 51 " !NK 5M 51 " !NK=M751)!40;/NK1
# "2"0A1K0/VM2
" "NK 5M2
" "N
K=M
02);60NK1
>JJJ
64H
INFORMACJE PRAKTYCZNE
232
233
1. Kalendarz konferencji
Œroda, 17.11.2010
Przyjazd uczestników i zakwaterowanie w hotelu Dwór Polski, ul. Kie³baœnicza 2
Czwartek, 18.11.2010
Godzina
08.00–09.30
09.30–10.00
10.00–11.30
11.30–12.00
12.00–13.00
13.00–13.45
14.00–15.00
15.20–16.20
16.20–16.40
16.40–18.00
18.00–19.00
20.00
Wydarzenie
rejestracja uczestników
uroczyste otwarcie obrad
obrady
przerwa na kawę
obrady
dyskusja
obiad
obrady w 3 sekcjach
przerwa na kawę
obrady w 3 sekcjach
dyskusja
bankiet
Miejsce
Gmach Główny Uniwersytetu Wrocławskiego,
Oratorium Marianum,
pl. Uniwersytecki 1, parter
restauracja Dwór Polski, Rynek 5
Instytut Historyczny Uniwersytetu
Wrocławskiego, Audytorium oraz sale 104
i 108, ul. Szewska 49, I piętro
restauracja Dwór Polski, Rynek 5
Piątek, 19.11.2010
Godzina
09.30–10.30
10.30–10.50
10.50–12.10
12.10–13.15
13.30–14.45
15.00–16.20
16.20–16.40
16.40–18.00
18.00–19.15
19.30–20.30
21.00–22.00
Wydarzenie
obrady w 3 sekcjach
przerwa na kawę
obrady w 3 sekcjach
dyskusja
obiad
obrady w 3 sekcjach
przerwa na kawę
obrady w 3 sekcjach
dyskusja
kolacja
koncert Chóru Uniwersytetu
Wrocławskiego Gaudium
pod dyrekcją Alana Urbanka
Miejsce
Instytut Historyczny Uniwersytetu
Wrocławskiego, Audytorium oraz sale 104
i 108, ul. Szewska 49, I piętro
restauracja Dwór Polski, Rynek 5
Instytut Historyczny Uniwersytetu
Wrocławskiego, Audytorium oraz sale 104
i 108, ul. Szewska 49, I piętro
restauracja Dwór Polski, Rynek 5
Gmach Główny Uniwersytetu Wrocławskiego,
Aula Leopoldina, pl. Uniwersytecki 1, I piętro
234
Sobota, 20.11.2010
Godzina
09.30–10.30
10.30–10.50
10.50–12.10
12.10–12.40
12.45–13.00
13.30–14.30
15.00–17.00
19.00
Wydarzenie
obrady w 3 sekcjach
przerwa na kawę
obrady w 3 sekcjach
dyskusja
podsumowanie obrad
i zakończenie części
merytorycznej konferencji
obiad
zwiedzanie Wrocławia
(z przewodnikiem)
kolacja
Miejsce
Instytut Historyczny Uniwersytetu
Wrocławskiego, Audytorium oraz sale 104
i 108, ul. Szewska 49, I piętro
Instytut Historyczny Uniwersytetu
Wrocławskiego, Audytorium, ul. Szewska 49,
I piętro
restauracja Dwór Polski, Rynek 5
zbiórka o godz. 15.00 w holu restauracji
Dwór Polski, Rynek 5
restauracja Dwór Polski, Rynek 5
Niedziela, 21.11.2010
Całodzienny objazd naukowy szlakiem cysterskim
(Wrocław – LubiąŜ – Krzeszów – Świdnica – Wrocław)
Godzina
08.30
10.00–11.30
11.30–12.00
14.00–15.30
16.30–17.45
18.00–18.30
19.30
20.00
Wydarzenie
wyjazd do LubiąŜa
zwiedzanie opactwa
i kościoła pocysterskiego
w LubiąŜu
przekąska
zwiedzanie opactwa,
kościoła pocysterskiego
i Mauzoleum Piastów
Świdnickich w Krzeszowie
obiad
zwiedzanie Kościoła Pokoju
powrót do Wrocławia
kolacja
Miejsce
parking przed Arsenałem, ul. Cieszyńskiego 9
pocysterski zespół klasztorny w LubiąŜu
refektarz opactwa w LubiąŜu
pocysterski zespół klasztorny w Krzeszowie
Świdnica, Park Hotel, ul. Pionierów 20
Świdnica, Kościół Pokoju pw. św. Trójcy,
pl. Pokoju 6
parking przed Arsenałem, ul. Cieszyńskiego 9
restauracja Dwór Polski, Rynek 5
235
2. Plan objazdu naukowego szlakiem cysterskim
E–B
B–C
C–D
D–E
Wroc³aw → Lubi¹¿
Lubi¹¿ → Krzeszów
Krzeszów → Œwidnica
Œwidnica → Wroc³aw
236
3. Lokalizacja obiektów konferencyjnych
Wszystkie obiekty konferencyjne (hotel, restauracja, sale obrad) zlokalizowane s¹ na Starym Mieœcie. Dojazd z Dworca G³ównego PKP do przystanku Galeria Dominikañska (pl. Dominikañski) tramwajami linii 2 (kierunek Biskupin), 9
(kierunek Sêpolno), 11 (kierunek Kowale) i 17 (kierunek Sêpolno). Bilet tramwajowy kosztuje 2,40 PLN.
Legenda:
A
B
C
D
E
F
G
Gmach G³ówny Uniwersytetu Wroc³awskiego, pl. Uniwersytecki 1
Instytut Historyczny Uniwersytetu Wroc³awskiego, ul. Szewska 49
hotel Dwór Polski, ul. Kie³baœnicza 2
restauracja Dwór Polski, Rynek 5
przystanek tramwajowy linii 2, 11 i 17
przystanek tramwajowy linii 9
miejsce zbiórki przed objazdem naukowym szlakiem cysterskim w dniu 21.11.2010,
Arsena³, ul. Cieszyñskiego 9
237
PRACTICAL INFORMATION
238
239
1. Calendar of conference
Wednesday, 17.11.2010
Arrival of participants and lodging in Dwór Polski hotel, Kie³baœnicza Street 2
Thursday, 18.11.2010
Hours
08.00–09.30
09.30–10.00
10.00–11.30
11.30–12.00
12.00–13.00
13.00–13.45
14.00–15.00
15.20–16.20
16.20–16.40
16.40–18.00
18.00–19.00
20.00
Events
registration of participants
opening ceremony
session
coffee break
session
discussion
lunch
session in 3 sections
coffee break
session in 3 sections
discussion
banquet
Places
The Main Building of Wrocław University,
Oratorium Marianum, Uniwersytecki Square 1,
ground floor
Dwór Polski restaurant, Market Square 5
Institute of History, Audytorium and rooms
104, 108, Szewska Street 49, first floor
Dwór Polski restaurant, Market Square 5
Friday, 19.11.2010
Hours
09.30–10.30
10.30–10.50
10.50–12.10
12.10–13.15
13.30–14.45
15.00–16.20
16.20–16.40
16.40–18.00
18.00–19.15
19.30–20.30
21.00–22.00
Events
session in 3 sections
coffee break
session in 3 sections
discussion
lunch
session in 3 sections
coffee break
session in 3 sections
discussion
dinner
concert of the University
Choir Gaudium directed by
Alan Urbanek
Places
Institute of History, Audytorium and rooms
104, 108, Szewska Street 49, first floor
Dwór Polski restaurant, Market Square 5
Institute of History, Audytorium and rooms
104, 108, Szewska Street 49, first floor
Dwór Polski restaurant, Market Square 5
The Main Building of Wrocław University,
Aula Leopoldina, Uniwersytecki Square 1, first
floor
240
Saturday, 20.11.2010
Hours
09.30–10.30
10.30–10.50
10.50–12.10
12.10–12.40
12.45–13.00
13.30–14.30
15.00–17.00
19.00
Events
session in 3 sections
coffee break
session in 3 sections
discussion
final discussion and closing
the scientific part of
conference
lunch
sightseeing tour of Wrocław
(with guide)
dinner
Places
Institute of History, Audytorium and room
104, 108, Szewska Street 49, first floor
Institute of History, Audytorium, Szewska
Street 49, first floor
Dwór Polski restaurant, Market Square 5
meeting at 15.00 o’clock in the hall of Dwór
Polski restaurant, Market Square 5
Dwór Polski restaurant, Market Square 5
Sunday, 21.11.2010
All-day scientific tour Cistercian Route in Silesia
(Wrocław – LubiąŜ – Krzeszów – Świdnica – Wrocław)
Hours
08.30
Events
departure to LubiąŜ
19.30
sightseeing of former
Cistercian church and abbey in
LubiąŜ
snack food
sightseeing of former
Cistercian monastery in
Krzeszów (with church and
Mausoleum of the Świdnica–
Jawor Piasts Dynasty)
dinner
sightseeing of the Church of
Peace
return to Wrocław
20.00
supper
10.00–11.30
11.30–12.00
14.00–15.30
16.30–17.45
18.00–18.30
Places
parking space in front of Arsenal,
Cieszyńskiego Street 9
former Cistercian monastery in LubiąŜ
refectory
former Cistercian monastery in Krzeszów
Świdnica, Park Hotel, Pionierów Street 20
Świdnica, The Holy Trinity Church of Peace,
Peace Square 6
parking space in front of Arsenal,
Cieszyńskiego Street 9
Dwór Polski restaurant, Market Square 5
241
2. The map of the scientific tour Cistercian Route in Silesia
E–B
B–C
C–D
D–E
Wroc³aw → Lubi¹¿
Lubi¹¿ → Krzeszów
Krzeszów → Œwidnica
Œwidnica → Wroc³aw
242
3. Localization of the conference objects
All the conference objects (hotel, restaurant and conference rooms) are situated in Old Town. A ride from the Central Railway Station to the tram stop Galeria Dominikañska (Dominikañski Square) on trams of lines 2 (direction Biskupin), 9 (direction Sêpolno), 11 (direction Kowale) and 17 (direction Sêpolno).
Single tram-ticket costs 2,40 PLN.
Key:
A
B
C
D
E
F
G
The Main Building of Wroc³aw University, Uniwersytecki Square 1
Institute of History, Szewska Street 49
Dwór Polski hotel, Kie³baœnicza Street 2
Dwór Polski restaurant, Market Square 5
tram stops of lines 2, 11 and 17
tram stop of line 9
place of meeting before scientific tour Cistercian Route in Silesia on 21.11.2010,
Arsenal, Cieszyñskiego Street 9