Różanka - Natura 2000

tytu∏ rozdzia∏u (nazwa ryby gatunku)
Ró˝anka
Rhodeus sericeus
(Pallas, 1776)
Ró˝anka
ryby, karpiokszta∏tne,
karpiowate
Opis gatunku
1134
Mo˝liwoÊç pomy∏ki z innymi
gatunkami
Bardzo wyraêne cechy morfologii ró˝anki praktycznie wykluczajà mo˝liwoÊç pomy∏ki z innymi gatunkami.
Cechy biologiczne
Rozmna˝anie
Ró˝anka jest jedynym krajowym przedstawicielem ryb
ostrakofilnych, które wykorzystujà do rozrodu ma∏˝e z rodziny Unionidae (Anodonta sp. i Unio sp.). Sezon rozrodczy trwa od koƒca kwietnia do poczàtków lipca. W czasie
rozrodu samiec i samica uzyskujà barwy godowe oraz zaznacza si´ dymorfizm p∏ciowy. Samiec zaczyna ustanawiaç
terytoria (Wiepkema 1961), okupujàc obszar o Êrednicy
ok. 60–80 cm z kilkoma ma∏˝ami i przeganiajàc inne samce (Reynolds i in. 1997). Poza terytorializmem u samców
obserwowane sà alternatywne strategie rozrodcze (Smith
i in. 2003). Samce wykonujà prosty taniec godowy, którym
zach´cajà samice do odbycia tar∏a.
U samic brodawka moczop∏ciowa wyd∏u˝a si´ w pok∏ade∏ko – d∏ugà mi´kkà rurk´, przez którà jaja zostajà wprowadzone do jamy skrzelowej ma∏˝a. D∏ugoÊç pok∏ade∏ka ulega wyraênym wahaniom w czasie rozrodu. Tu˝ przed przystàpieniem do tar∏a pok∏ade∏ko wyd∏u˝a si´ do d∏ugoÊci ok.
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
Ró˝anka jest jednà z najmniejszych ryb karpiowatych Europy, gdy˝ jej maksymalna d∏ugoÊç ca∏kowita nie przekracza
9 cm. Cia∏o ró˝anki jest silnie bocznie sp∏aszczone i wygrzbiecone. Dobrze rozwini´ta p∏etwa grzbietowa jest lekko zaokràglona, natomiast odbytowa nieznacznie wci´ta.
P∏etwa ogonowa osadzona jest na dobrze umi´Ênionym,
wàskim trzonie ogona i równie˝ nieznacznie wci´ta. Ca∏e
cia∏o ró˝anki pokryte jest stosunkowo du˝à cykloidalnà ∏uskà nieznacznie zachodzàcà na siebie dachówkowato.
Wzd∏u˝ osi cia∏a znajduje si´ do 40 ∏usek. Linia boczna jest
niepe∏na, bardzo krótka, po∏o˝ona ponad nasadà p∏etwy
piersiowej. Kana∏ linii bocznej przechodzi tylko przez 5 do
6 ∏usek. Po bokach, od Êrodka cia∏a do koƒca ogona, ciàgnie si´ wyraêna zielononiebieska smuga z metalicznym
po∏yskiem. W czasie sezonu rozrodczego p∏etwa grzbietowa i odbytowa nabierajà czerwonej barwy, bardziej jaskrawej u samców. Na koƒcach tych p∏etw pojawia si´ czarno
po∏yskujàca obwódka.
Wyraêne ró˝nice mi´dzy p∏ciami widoczne sà tylko w sezonie rozrodczym. Samce przyjmuje szat´ godowà. P∏etwy
stajà si´ intensywnie czerwone, a na czubku g∏owy, w oko-
licach otworów nosowych, ponad otworem g´bowym oraz
nad oczami rozwija si´ wysypka per∏owa. Samice nie majà wysypki per∏owej, natomiast brodawka moczop∏ciowa
wyd∏u˝a si´ w pok∏ade∏ko, czasami obecne przez ca∏y rok.
Poza sezonem rozrodczym wielkoÊç pok∏ade∏ka wynosi kilka milimetrów. Generalnie d∏ugoÊç pok∏ade∏ka zale˝y od
stopnia gotowoÊci do odbycia tar∏a.
221
Gatunki zwierzàt (z wyjàtkiem ptaków) – Ryby
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
1134
222
5 cm, si´gajàc wyraênie poza p∏etw´ ogonowà (Feliksiak
1955, Wiepkema 1961), natomiast mi´dzy aktami tar∏a
najcz´Êciej nie si´ga poza p∏etw´ odbytowà.
Zap∏odnienie i rozwój jaj odbywa si´ w jamie skrzelowej
ma∏˝y. Samica wprowadza jaja za pomocà pok∏ade∏ka
przez syfon wypustowy ma∏˝a, po czym samiec wydala
porcj´ plemników w okolicach syfonu wpustowego. Plemniki zostajà wprowadzone do jamy skrzelowej ma∏˝a wraz
z wodà (Dujvené de Wit 1955).
P∏odnoÊç ró˝anki w wodach Polski jest niewielka i waha si´
w zakresie od 200 do 700 oocytów. Tar∏o jest porcjowe,
a w czasie sezonu reprodukcyjnego samica przyst´puje do
rozrodu co 10–12 dni (Wiepkema 1961). Jednorazowo samica sk∏ada od 8 do 12 ziaren ikry (maksymalnie do 20).
Ârednica najwi´kszych, wype∏nionych ˝ó∏tkiem oocytów dochodzi do 2,5 mm, ale ich wielkoÊç zale˝na jest równie˝ od rozmiarów samic. Jaja po przejÊciu przez pok∏ade∏ko przyjmujà kszta∏t
gruszkowaty, o wymiarach 2,25 x 1,5 mm (Feliksiak 1955).
Rozwój ró˝anki od chwili zap∏odnienia przebiega wewnàtrz ma∏˝a. Narybek ró˝anki opuszcza ma∏˝a po
20–40 dniach i jest w znacznym stopniu zaawansowany
w rozwoju (Aldridge 1999). D∏ugoÊç jego cia∏a wynosi
ok. 7–8 mm (Balon 1959).
AktywnoÊç
Ró˝anka jest gatunkiem o wyraênie dziennej aktywnoÊci.
W ciàgu dnia penetruje Êrodowisko, ˝erujàc wÊród roÊlinnoÊci zanurzonej, a wyraêny zanik aktywnoÊci nast´puje
w godzinach nocnych (Przybylski 1996).
Sposób od˝ywiania
G∏ównymi sk∏adnikami pokarmu ró˝anki sà detrytus, szczàtki roÊlin naczyniowych oraz glony (Scenedesmus, Spirogyra,
Cyclotella (Frankiewicz i in. 1991, Leszczyƒski 1963, Przybylski 1996, Spataru i Gruia 1967, Terlecki 1993). W treÊci
przewodów pokarmowych stwierdzano równie˝ znaczne iloÊci piasku (do 30% obj´toÊci treÊci pokarmowej) (Leszczyƒski
1963, Przybylski 1996) oraz niewielki udzia∏ bezkr´gowców,
g∏ównie larw Chironomidae, Simuliidae i Êladowe iloÊci Cladocera i Copepoda. Sk∏ad pokarmu ró˝anki zmienia si´ wraz
z rozmiarami cia∏a. M∏ode osobniki (o d∏ugoÊci cia∏a do 40
mm) od˝ywiajà si´ zarówno pokarmem roÊlinnym, jak i zwierz´cym (Leszczyƒski 1963), natomiast u wi´kszych ró˝anek
przewa˝a pokarm niskostrawny (detrytus, szczàtki roÊlin.
Badajàc pokarm ró˝anki z Kana∏u Wieprz – Krzna, stwierdzono, ˝e udzia∏ larw Chironomidae maleje wraz z d∏ugoÊcià cia∏a ryb, podczas gdy udzia∏ szczàtków roÊlin roÊnie (Przybylski
1996). Wysoka specjalizacja pokarmowa ró˝anki (roÊlinoi detrytuso˝ernoÊç) jest mo˝liwa dzi´ki wykszta∏ceniu d∏ugiego przewodu pokarmowego, który wykazuje alometrycznà
zale˝noÊç od d∏ugoÊci cia∏a (Przybylski 1996). AktywnoÊç ˝erowania ró˝anki uzale˝niona jest od temperatury wody. W laboratorium zaobserwowano, ˝e aktywnoÊç ta ustaje przy
temperaturze 6ºC, podczas gdy Ziemianowski i Cristea
(1961) stwierdzili ˝erowanie jeszcze w temp. wody 1,8ºC.
Cechy ekologiczne
Siedliska
Ró˝anka uznawana jest za jeden z najbardziej wyspecjalizowanych gatunków o wàskim zakresie tolerancji zmian
siedliska (Grandmottet 1983). Zaliczana do ryb limnetycznych (Schiemer i Waidbacher 1991), preferuje wody
stojàce lub wolno p∏ynàce, zasiedlajàc jeziora, stawy, starorzecza i kana∏y. Wyst´puje równie˝ w dolnym i Êrodkowym biegu du˝ych rzek. W ciekach ryba ta wybiera miejsca zaroÊni´te roÊlinnoÊcià zanurzonà, o dnie mulistym,
wyraênie utrzymujàc si´ bli˝ej brzegów (Copp i Jurajda
1993, Przybylski i Zi´ba 2000). Z powodu rozrodu obecnoÊç ró˝anki zwiàzana jest z wyst´powaniem ma∏˝y z rodziny Unionidae. Wymagania siedliskowe ró˝anki zbli˝one sà do wymagaƒ szcze˝ui wielkiej (Anodonta cygnea),
choç gatunkiem preferowanym jest skójka malarska
(Unio pictorum) (Reynolds i in. 1997).
Niewiele wiadomo o odpornoÊci tego gatunku na czynniki
Êrodowiska. Sugeruje si´, ˝e wolno ˝yjàce ró˝anki wra˝liwe
sà na niedobór tlenu, jednak Wissing i Zebe (1988) stwierdzili zdolnoÊç ró˝anki do zmian metabolizmu umo˝liwiajàcych przetrwanie d∏u˝szych okresów niedoboru tlenu. Na niskà zawartoÊç tlenu odporne sà jaja i larwy rozwijajàce si´
w komorze skrzelowej ma∏˝a (Kryžanovskij 1949). Ró˝anka
wykazuje równie˝ szeroki zakres temperatur optymalnych,
który zmienia si´ wraz z porami roku (Zahn 1964).
Wyst´powanie ró˝anki wydaje si´ byç równie˝ silnie uzale˝nione od obecnoÊci ryb drapie˝nych, przede wszystkim okonia i sandacza, które mogà znacznie redukowaç jej wyl´g.
Siedliska z Za∏àcznika I Dyrektywy
Siedliskowej, mogàce wchodziç w zakres
zainteresowania
3150 – starorzecza i naturalne eutroficzne zbiorniki wodne ze zbiorowiskami z Nympheion, Potamion
3130 – brzegi lub osuszane dna zbiorników wodnych ze
zbiorowiskami z Littorelletea, Isoëto-Nanojuncetea
3260 – nizinne i podgórskie rzeki ze zbiorowiskami w∏osieniczników Ranunculion fluitantis
3160 – naturalne, dystroficzne zbiorniki wodne (siedliska
prawdopodobnego wystepowania ró˝anki)
Rozmieszczenie geograficzne
Ró˝anka jest euroazjatyckim gatunkiem o dysjunktywnym rozmieszczeniu (Holčik 1999)). Jej dalekowschodni area∏ obejmuje dorzecze Amuru, wysp´ Sachalin
oraz rzeki wpadajàce do Zatoki Piotra Wielkiego i Morza Japoƒskiego (pó∏nocna Korea i pó∏nocne Chiny).
W Europie wyst´puje od Francji do zlewiska Morza Kaspijskiego i Czarnego. Pó∏nocna granica zasi´gu tego
gatunku obejmuje zlewisko po∏udniowego Ba∏tyku do
wysokoÊci rzeki Newy. Ró˝anka naturalnie nie wyst´puje na Pó∏wyspie Pirenejskim, Wyspach Brytyjskich, w Ir-
tytu∏ rozdzia∏u (nazwa ryby gatunku)
Ró˝anka
Mapa rozmieszczenia w Polsce
Rozmieszczenie ró˝anki w wodach Polski przedstawia mapa, na której zaznaczono obecne, jak i wczeÊniejsze (poczàtek XX wieku) stanowiska – g∏ównie na podstawie przeglàdu literatury podsumowanego przez Przybylskiego
(2001) oraz póêniejszych badaƒ w∏asnych.
14
A
1
2
15
3
4
16
5
6
17
7
8
18
9
19
20
21
22
23
24
10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21
B
C
C
D
D
E
E
F
F
54
53
G
G
H
I
I
52
J
J
K
K
L
L
M
M
51
N
N
O
1
O
2
1
3
4
5
16
2
6
50
7
17
P
P
A
1Bf
a bc
e f
Bd
g h i
R
R
j k l
0
C
20 40 60 80 100km
S
S
49
Status gatunku
Dyrektywa „Siedliska-Fauna-Flora”: Za∏àczniki II i IV;
Konwencja Berneƒska: Za∏àcznik III;
W Polsce ró˝anka podlega ochronie gatunkowej i zaliczana jest do ryb zagro˝onych NT kategorie IUCN (Witkowski
i in. 1999, G∏owaciƒski 2002).
W Êwiecie (Europa) ró˝anka uznawana jest za gatunek zagro˝ony (V) (Lelek 1987) i podlega ochronie prawnej,
m.in. w Belgii, Holandii i Niemczech.
W Polsce – gatunek do obserwacji z uwagi na brak prawid∏owego rozpoznania rozmieszczenia i liczebnoÊci lokalnych populacji.
1134
Na obszarach chronionych wyst´puje tylko niewielka
cz´Êç populacji ró˝anki, g∏ównie w parkach krajobrazowych, na terenie których wyst´pujà zbiorniki wodne oraz
w Parkach Narodowych na obszarze nizinnym Polski,
gdzie przedmiotem ochrony sà jeziora i rzeki, tj. Biebrzaƒskim, Narwiaƒskim, Poleskim.
Przemiany i stan populacji w skali
kraju, potencjalne zagro˝enia
Przemiany i stan populacji
Populacje ró˝anki w jeziorach i du˝ych rzekach mo˝na
uznaç za stabilne. W ciekach mniejszych liczebnoÊç populacji podlega znacznym wahaniom, a szansa dalszego
ich trwania w du˝e mierze zale˝na jest od zasilania tych
populacji ze stawów hodowlanych znajdujàcych si´
w zlewni cieku.
Potencjalne zagro˝enia
Podstawowym zagro˝eniem ró˝anki jest post´pujàca degradacja Êrodowiska wodnego, g∏ównie zanieczyszczenia
przemys∏owe, które ograniczajà bàdê eliminujà ma∏˝e
z rodziny skójkowatych.
A
B
H
Wyst´powanie gatunku
na obszarach chronionych
Propozycje dzia∏aƒ ochronnych
Propozycje wzgl´dem siedliska gatunku
Ochrona naturalnych, zanikajàcych zbiorników przed
melioracjà i zasypywaniem. Utrzymanie naturalnego
charakteru du˝ych rzek, w szczególnoÊci dobrze rozwini´tej strefy brzegowej poroÊni´tej roÊlinnoÊcià naczyniowà. Utrzymanie i odtworzenie naturalnych po∏àczeƒ
starorzeczy z rzekami. Rekultywacja sieci rowów melioracyjnych, które wskutek zaniedbaƒ (wyp∏ycenie i zaroÊni´cie) przesta∏y spe∏niaç rol´ specyficznego Êrodowiska wodnego. Utrzymanie stabilnoÊci i jakoÊci systemów
hydrologicznych wód p∏ynàcych, poziomów wodonoÊnych i wód stojàcych.
Propozycje wzgl´dem gatunku
Zachowanie tego gatunku jest ÊciÊle uzale˝nione od zachowania ma∏˝y z rodziny skójkowatych (Unionide) wykorzystywanych prze ró˝ank´ do sk∏adania jaj. Rozród tego
gatunku poza ma∏˝ami nie jest mo˝liwy. Nale˝y równie˝
opracowaç sposoby ochrony i utrzymania populacji wyst´pujàcych w stawach hodowlanych.
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
landii, Islandii, Danii, Skandynawii, Finlandii, we W∏oszech, na Peloponezie oraz w rzece Ural i rzekach wpadajàcych do wschodniej cz´Êci Morza Kaspijskiego
(Holčik 1999).
Na terenie Europy ryba ta zosta∏a introdukowana do wód
Anglii (Maintland i Campbell 1992), pó∏nocnych W∏och i
zachodniej Grecji najprawdopodobniej przez akwarystów
(Holčik 1999). Ponadto stwierdzono obecnoÊç ró˝anki
w Ameryce Pó∏nocnej w rzece Sawmil i Bronx, stan Nowy
York (Smidt i in. 1981).
W Polsce ró˝anka wyst´puje na terenie ca∏ego kraju
tworzàc lokalne populacje o zró˝nicowanej wielkoÊci.
Stanowiska w zbiornikach wodnych w pó∏nocnej Polsce
znajdujà si´ na pó∏nocnej granicy zasi´gu tego gatunku. Nie stwierdzono jej w naturalnych zbiornikach wodnych po∏udniowej Polski, Karpat, Gór Âwi´tokrzyskich
i Sudetów (Przybylski 2000).
DoÊwiadczenia i kierunki badaƒ
Pomimo licznych prac nad behawiorem rozrodczym biologia ró˝anki nie jest poznana w stopniu wystarczajàcym.
W szczególnoÊci konieczne jest podj´cie badaƒ nad roz-
223
Gatunki zwierzàt (z wyjàtkiem ptaków) – Ryby
1134
mieszczeniem i zmianami liczebnoÊci populacji tego gatunku. W celu skutecznej ochrony ró˝anki nale˝y:
• okreÊliç dok∏adne wymagania Êrodowiskowe w celu prawid∏owego typowania siedlisk do restytucji;
• opracowaç zalecenia dla rybackich u˝ytkowników wód
(stawy hodowlane) w celu ochrony populacji wyst´pujàcych w tych siedliskach;
• zbadaç toksycznoÊç najcz´Êciej stosowanych Êrodków
ochrony roÊlin i nawozów sztucznych na populacj´ ró˝anki.
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
Bibliografia
224
ALDRIDGE, D. C. 1999. -Development of European bitterling in
the gills of freshwater mussels. J. Fish Biol., 54: 138–151.
BALON E. 1959. Postup osifikácie šupin u lopatky dúhovej (Rhodeus sericeus amarus). Biológia, Bratislava, 14: 173–178.
COPP G. H., JURAJDA P. 1993. Do small riverine fish move inshore at night? J. Fish Biol., 43 (Supp;. A): 229–241.
DUJVENÉ DE WIT J. J. 1955. Some observation on the European
Bitterling (Rhodeus amarus). S. Afr. J. Sci., 51: 249–251.
FRANKIEWICZ P., ZALEWSKI M., BIRO P., TATRAI I., PRZYBYLSKI M. 1991. The food of fish streams of the northern part of
the catchment area of lake Balaton (Hungary). Acta Hydrobiol., 33: 149–160.
FELIKSIAK S. 1955. Próba rozwoju ró˝anki Rhodeus sericeus
(Pallas) z pomini´ciem ma∏˝a. Kosmos A, 4: 313–315.
GRANDMOTTET J. P. 1983. Principles exigence des téléostéens
dulcicoles vis-a-vis de l’habitat aquatique. Annals. scient.
Univ. Besan˜on, 4: 3–32.
G∏OWACI¡SKI Z. 2001. (red.) Polska czerwona ksi´ga zwierzàt.
Kr´gowce. PWRiL Warszawa.
HOLČIK J. 1999. Rhodeus sericeus. W: Bãnãrescu, P. M. (red.).
The freshwater fishes of Europe 5 I. Cyprinidae: Wiebelsheim: Aula-Verlag. 1–32.
KRYŽANOVSKIJ S. G. 1949. Ekologo-morfologičeskije zakonomernosti razvitija karpovych, vjunovych i somovych ryb (Cyprinoidei i Siluroidei). Trudy Inst. morfol. životn.,10:1–265.
LELEK A. 1987. The Freshwater Fishes of Europe. Vol. 9. Thretened
Fishes of Europe. Wiesbaden, Aula-Verlag GmbH.
LESZCZY¡SKI L. 1963. Pokarm m∏odocianych stadiów niektórych gatunków ryb kilku jezior okolic W´gorzewa. Rocz.
Nauk Rol., 82B: 236–250.
MAINTLAND P. S., CAMPBELL R. N. 1992. Freshwater Fishes of
the British Isles. London, Harper Collins Pub.
PRZYBYLSKI M. 1996. The diel feeding pattern of Bitterling, Rhodeus sericeus amarus (Bloch) in the Wieprz-Krzna Canal, Poland. Pol. Arch. Hydrobiol., 43: 203–212.
PRZYBYLSKI M. 2000. Ró˝anka. W; Bryliƒska M. (red.) Ryby S∏odkowodne Polski. PWN. Warszawa. 233–237.
PRZYBYLSKI M. 2000. Ró˝anka. W: G∏owaciƒski Z., 2001. (red.)
Polska czerwona ksi´ga zwierzàt. Kr´gowce. PWRiL Warszawa, 299–301.
PRZYBYLSKI M., ZI¢BA G. 2000. Microhabitat preferences of European bitterling, Rhodeus sericeus in the Drzewiczka River
(Pilica basin). Pol. Arch. Hydrobiol., 47: 99–114.
REYNOLDS J. D., DEBUSE V. J., ALDRIGE D. C. 1997. Host specialisation in an unusual symbiosis: European bitterling
spawning in freshwater mussels. Oikos, 78: 539–545.
SCHIEMER F., WAIDBACHER H. 1991. Strategies and conservation of a Denubian fish fauna. W: Boon P. J., Callow P., Petts
G. E. (red.) River conservation and Management. 365–382.
London, John Wiley and Sons, Ltd.
SCHMIDT R. E., SAMARITAN J. M., PAPPANTONIOU A. 1981.
Status of Bitterling, Rhodeus sericeus, in southeastern New
York. Copeia, 1981: 481–482.
SMITH C., REICHARD M., JURAJDA P., PRZYBYLSKI M. 2003. The
reproductive ecology of the European bitterling (Rhodeus sericeus). J. Zool., Lond. 1–18.
SPATARU P., GRUIA L. 1967. Die biologische Stellung des Bitterlings Rhodeus sericeus amarus im Flachseekomplex CrapinaJijila. Arch. Hydrobiol., (Suppl. 30) 4: 420–432.
TERLECKI J. 1993. Zale˝noÊci pokarmowe u m∏odych ryb na
przyk∏adzie przybrze˝nej strefy nizinnego zbiornika zaporowego. Acta Acad. Agecult. Tech Olst., 19:1–58.
WIEPKEMA P. R. 1961. An ethological analysis of the reproductive behaviour of the bitterling (Rhodeus amarus Bloch) Arch.
Neerl. Zool., 14:103–199.
WITKOWSKI A., B¸ACHUTA J., KOTUSZ J., HEESE T. 1999. Czerwona lista s∏odkowodnej ichtiofauny Polski. Chroƒmy Przyr.
Ojcz., 55: 5–19.
WISSING J., ZEBE E., 1988. The anaerobic metabolism of the bitterling Rhodeus amarus (Cyprinidae, Teleostei). Comp. Biochem. Physiol., 89B: 299–303.
ZAHN E. 1964. Jahreszeitliche Veräderungen der Vorzugstemperaturen von Scholl (Pleuronectes platessa Linne)
und Bitterling (Rhodeus sericeus Pallas). Verh. Dtsch.
Zoolog. Ges. München. 1983. Akad. Verlag, Leipzig,
562–580.
ZIEMIANOWSKI W. B., CRISTEA E. 1961. Beobachtungen zur
Ernährungsdynamik der Fische während des Winters. Z. f. Fisherei, 1961: 275–298.
Miros∏aw Przybylski