Zalotka większa

Nazwa
Zalotaka
zwierzaka
wi´ksza
Leucorrhinia pectoralis
(Charpentier, 1825)
Zalotka wi´ksza
stawonogi, owady, wa˝ki,
wa˝kowate
Opis gatunku
1042
Mo˝liwoÊç pomy∏ki z innymi
gatunkami
Samce, dzi´ki ˝ó∏tej plamie na odw∏oku, sà praktycznie nie
do pomylenia z innymi gatunkami. Samice obecnoÊcià du˝ych ˝ó∏tych plam przypominajà samice zalotki czerwonawej Leucorrhinia rubicunda. Ostatnia plama (na 7. segmencie) wykazuje pewne ró˝nice: u L. pectoralis jest prawie tak szeroka, jak d∏uga, u L. rubicunda jej d∏ugoÊç jest
wyraênie wi´ksza od szerokoÊci. Poza tym wyrostki na
brzusznej stronie 9. segmentu odw∏oka sà u L. pectoralis
du˝e, d∏ugie, lekko trójkàtne, widoczne nawet go∏ym
okiem, gdy u L. rubicunda prawie w ogóle niewykszta∏cone (por. literatura powy˝ej).
W∏aÊciwoÊci biologiczne
Cykl ˝yciowy
Trwa zazwyczaj 2 lata. Wi´kszà cz´Êç tego okresu obejmuje stadium larwalne. Larwy wyst´pujà wÊród podwodnej
roÊlinnoÊci, prawdopodobnie tak˝e na dnie. Po zakoƒczonym rozwoju i metamorfozie zachodzi wylot imagines na
przybrze˝nej roÊlinnoÊci, w Polsce g∏ównie w maju do poczàtku czerwca; pierwsze wychodzàce imagines mo˝na
jednak napotkaç wyjàtkowo ju˝ w koƒcu kwietnia. Po
1–2 tygodniach dojrzewania p∏ciowego imagines rozpoczynajà aktywnoÊç rozrodczà w Êrodowiskach rozwoju.
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
D∏ugoÊç cia∏a 36–43 mm, odw∏oka 23–27 mm. Rozpi´toÊç
skrzyde∏ 58-66 mm, d∏ugoÊç tylnego skrzyd∏a 29-33 mm.
Ciemno ubarwione wa˝ki, o czarniawych, niewielkich plamach u nasady tylnych skrzyde∏ i czarnej pterostigmie. Na
grzbiecie segmentów odw∏oka, od 1. do 7., du˝a, szeroka
plama. U samca plamy na segmentach 1.–6., czerwonobràzowe do brunatnobràzowych, s∏abo widoczne na czarnym tle. Zw´˝ona ku ty∏owi, du˝a plama na segmencie
7. jest natomiast intensywnie ˝ó∏ta, silnie kontrastujàc
z t∏em. Doskonale widoczna, nawet w locie, jest podstawowà cechà odró˝niajàcà od samców innych gatunków zalotek. U samicy wszystkie plamy na odw∏oku sà ˝ó∏te. Przysadki na koƒcu odw∏oka czarne. Bardzo dobrymi cechami
diagnostycznymi jest tak˝e wyglàd narzàdów kopulacyjnych
samca oraz wyrostków na brzusznej stronie 9. segmentu
odw∏oka samicy (patrz np. Askew 1988, Sandhall 1987).
Larwy, osiàgajàce w ostatnim stadium 20–23 mm d∏ugoÊci
(tak˝e d∏ugoÊç wylinek), charakteryzujà si´ zwartà budowà
cia∏a, nieco beczu∏kowatym odw∏okiem (patrzàc z góry),
du˝ymi oczami i ∏y˝kowatà maskà cz´Êciowo obejmujàcà
przód g∏owy. Oznaczanie gatunku po szczegó∏ach budowy
wymaga jednak specjalistycznej literatury (np. Heidemann
i Seidenbusch 1993).
Zalotka wi´ksza, samiec (fot. Marcin Panak).
35
Gatunki zwierzàt (z wyjàtkiem ptaków) – Bezkr´gowce
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
1042
36
Najintensywniej przebiega ona od ostatniej dekady maja
do drugiej dekady czerwca. Na cz´Êci stanowisk okres lotu trwa jednak do po∏owy lipca, a rzadko prawie do koƒca miesiàca. Stare imagines ginà, a ze z∏o˝onych jaj po kilku tygodniach wyl´gajà si´ larwy nowego pokolenia.
AktywnoÊç
W okresie przed- i poreprodukcyjnym oraz w trakcie aktywnoÊci ˝erowiskowej imagines przebywajà cz´sto w sàsiedztwie Êrodowisk rozwoju, w zakrzewieniach, zaroÊlach,
na skrajach i polanach leÊnych, wilgotnych ∏àkach, p∏atach
szuwarów turzycowych.
W okresie aktywnoÊci rozrodczej w Êrodowiskach rozwoju samce oczekujàce na samice sà terytorialne. Te2
rytoria o przeci´tnej wielkoÊci ok. 10 m kontrolowane sà ze stanowisk obserwacyjnych (cz´sto sta∏ych)
i lotu patrolowego. Intruzi, tj. samce w∏asnego gatunku (czasem te˝ innych gatunków), mogà byç atakowani i przeganiani. Jednak˝e przy wi´kszym zag´szczeniu samców stajà si´ one mniej agresywne i bardziej tolerancyjne. Po sformowaniu tandemu z przyby∏à samicà dochodzi do 15–25 minutowej kopulacji
na roÊlinnoÊci. Nast´pnie samica przyst´puje do
sk∏adania jaj (swobodnie do wody), najch´tniej
w miejscach z podwodnà roÊlinnoÊcià, z regu∏y w towarzystwie pilnujàcego, latajàcego w pobli˝u samca.
Od˝ywianie
Imagines i larwy sà drapie˝nikami. Pierwsze ∏owià ofiary
(ró˝ne drobne owady) w locie, drugie czatujà na przemieszczajàcà si´ w zasi´gu ataku zdobycz, rozmaite
drobne bezkr´gowce wodne – skorupiaki, larwy owadów.
Wra˝liwoÊç
Wra˝liwoÊç na niepokojenie znikoma. P∏ochliwoÊç niewielka. Obserwacje mo˝na prowadziç, bez ˝adnych negatywnych konsekwencji, z odleg∏oÊci od dwóch do kilku metrów.
W∏aÊciwoÊci ekologiczne
Zalotka wi´ksza zasiedla w Polsce ró˝ne wody stojàce, od
umiarkowanie kwaÊnych po s∏abo zasadowe (wydaje si´,
˝e cz´Êciej s∏abo kwaÊne i neutralne), cz´sto o Êredniej lub
niskiej ˝yznoÊci – mezo- i dystroficzne, ale tak˝e ˝yzne – eutroficzne. Unika jednak wód bardzo ˝yznych.
W szerokim spektrum Êrodowisk gatunku wyró˝niç mo˝na
takie, które sà zasiedlane:
a) najcz´Êciej:
• ma∏e oczka i bagna ÊródleÊne,
• torfianki na torfowiskach niskich oraz sfagnowych –
przejÊciowych i wysokich,
• naturalne ma∏e jeziorka i oczka na torfowiskach sfagnowych lub przynajmniej ze sfagnowymi obrze˝ami,
• torfowiska niskie (z wysokim poziomem wody, turzycowe, k∏ociowe),
• jeziora, zarówno dystroficzne z torfowiskowymi (sfagnowymi) obrze˝ami, jak i eutroficzne, te ostatnie starzejàce
si´, z bogatà roÊlinnoÊcià, cz´sto w kontakcie z moczarami lub torfowiskami ró˝nego rodzaju,
b) z mniejszà cz´stoÊcià:
• starzejàce si´ zbiorniki powyrobiskowe w piaskowniach,
˝wirowniach, gliniankach, kredowniach,
• oczka Êródpolne i Êród∏àkowe,
• stawy rybne (najch´tniej porzucone),
c) rzadko lub tylko wyjàtkowo:
• starorzecza,
• rozszerzone fragmenty lub pobocza wód wolno p∏ynàcych (rowów, strumieni).
Zalotka wi´ksza unika wód zarówno ca∏kowicie i g´sto zaroÊni´tych, jak i prawie w ogóle nieporoÊni´tych. Poza tymi ograniczeniami roÊlinnoÊç na zbiornikach zasiedlanych
przez ten gatunek jest bardzo zró˝nicowana:
a) wynurzona – rozproszona lub formujàca jedynie pas
przybrze˝ny,
b) p∏ywajàca i zanurzona, w tym tak˝e docierajàca okresowo
do powierzchni – luêna do g´stej, jednak˝e zawsze z wolnymi od roÊlinnoÊci p∏atami o wielkoÊci przynajmniej 5 m2,
c) o szerokim spektrum gatunkowym; zwraca jednak
uwag´ ch´tne zasiedlanie w Polsce:
• zbiorników mezotroficznyhch (Characeae),
• oczek i jezior, których obrze˝a formujà: Sphagnum oraz
ró˝ne turzyce Carex (np. dzióbkowata C. rostrata, sztywna C. elata), bobrek trójlistkowy Menyanthes trifoliata,
czermieƒ b∏otna Calla palustris, siedmiopalecznik b∏otny
Comarum palustre i inne gatunki,
• jezior i mniejszych zbiorników z obecnoÊcià turzyc Carex,
osoki aloesowatej Stratiotes aloides i ˝abiÊcieku p∏ywajàcego Hydrocharis morsus-ranae.
Wyst´powaniu zalotki wi´kszej wydaje si´ tak˝e sprzyjaç
wi´ksza przezroczystoÊç wody.
Siedliska z Za∏àcznika I mogàce
wchodziç w zakres zainteresowania
Zw∏aszcza:
3150–Naturalne jeziora eutroficzne z roÊlinnoÊcià Magnopotamion lub Hydrocharition
3160–Naturalne dystroficzne jeziora i stawy
W pewnym stopniu tak˝e:
3140 Oligo- i mezotroficzne wody z podwodnymi ∏àkami
ramienic Chara sp.
Rozmieszczenie geograficzne
Gatunek eurosyberyjski, z centrum area∏u we wschodniej
cz´Êci Europy Ârodkowej, Europie Wschodniej i zachodniej
Syberii. Area∏ gatunku rozciàga si´ od Francji po A∏taj
i Mongoli´ oraz od po∏udniowej Fennoskandii po po∏udniowà Francj´, pó∏noc W∏och i Pó∏wyspu Ba∏kaƒskiego
i bardzo lokalnie po Turcj´, Gruzj´ i Armeni´.
Nazwa
Zalotaka
zwierzaka
wi´ksza
Status gatunku
Dyrektywa „Siedliska-Fauna-Flora”: Za∏àczniki II i IV.
Konwencja Berneƒska: Za∏àcznik II.
Gatunek chroniony w Polsce, nieznajdujàcy si´ jednak na
krajowej Czerwonej liÊcie zwierzàt zagro˝onych i ginàcych.
Wyst´powanie gatunku
na obszarach chronionych
DoÊç liczne stanowiska zalotki wi´kszej znajdujà si´ na
obszarach chronionych wysokiej rangi, zw∏aszcza le˝àcych we wschodniej i pó∏nocnej Polsce oraz w centralnej
Wielkopolsce, takich jak parki narodowe, np. Drawieƒski, Wielkopolski, Poleski, i rezerwaty, np. „Meteoryt
Morasko” w Poznaniu czy „Jez. Brzeziczno” na Polesiu.
Bioràc pod uwag´ mniejszà liczb´ stanowisk zalotki
wi´kszej w po∏udniowej Polsce, cenne by∏o jej wspó∏czesne stwierdzenie w rezerwatach na Górnym Âlàsku –
„Jeleniak-Mikuliny” (gdzie wyst´powa∏a tak˝e w latach
60. XX wieku), „Rotuz” i „Dolina ˚abnika”. Sieç obszarów chronionych obejmujàcych stanowiska L. pectoralis
wydaje si´ wystarczajàca.
1042
Rozwój i stan populacji,
potencjalne zagro˝enia
Rozwój i stan populacji
Stan krajowej populacji zalotki wi´kszej mo˝na oceniç
jako dobry do bardzo dobrego. Wprawdzie mo˝na przypuszczaç, ˝e na obszarach bardzo zniszczonych przez
cz∏owieka, np. na uprzemys∏owionym Górnym Âlàsku,
nastàpi∏ lokalny regres gatunku, brak jest jednak danych
do oceny skali tego zjawiska. Nie ulega natomiast wàtpliwoÊci, ˝e odznaczajàca sie stsounkowo du˝a
plastycznoÊcià ekologicznà zalotka wi´ksza znajduje ciàgle jeszcze doÊç du˝o dogodnych do rozwoju siedlisk na
wielu obszarach, w przewadze rolniczych, a nawet miejskich (np. Poznaƒ), gdzie mo˝e wyst´powaç doÊç licznie.
Potencjalne zagro˝enia
Do najistotniejszych potencjalnych zagro˝eƒ nale˝à:
• szybka i daleko posuni´ta eutrofizacja wód na skutek
dop∏ywu du˝ego ∏adunku biogenów (wynik bezpoÊredniej aktywnoÊci cz∏owieka na zbiornikach, np. hodowli
ryb, w´dkarstwa, tak˝e sp∏ywu ze zlewni),
• w wyniku wzrostu ˝yznoÊci spadek przezroczystoÊci wody
oraz zmiany w sk∏adzie i strukturze roÊlinnoÊci – ubo˝enie i zanikanie roÊlinnoÊci zanurzonej, dominacja ubogich gatunkowo, g´stych szuwarów wysokich zarastajàcych stref´ przybrze˝nà czy ca∏e zbiorniki,
• zmiana drobnych zbiorników trwa∏ych w okresowe i ca∏kowite wysychanie wód, proces nasilajàcy si´ w ostatnich, bardzo ciep∏ych latach.
Poziom zagro˝eƒ, choç lokalnie, na obszarach intensywnie
u˝ytkowanych rolniczo i przemys∏owo, jest doÊç du˝y,
w skali kraju wydaje si´ ciàgle niewielki, a liczba stanowisk
dla rozwoju zalotki jest jeszcze du˝a.
Propozycje dzia∏aƒ ochronnych
Propozycje dotyczàce siedliska gatunku
Gatunek nie wymaga w Polsce specjalnych dzia∏aƒ
ochronnych na du˝à skal´. Na obszarach rolniczych
i przemys∏owych wskazane by∏oby jedynie:
• ograniczenie zarybiania i w´dkowania na wybranych zespo∏ach torfianek,
• zapobie˝enie niszczeniu wód powyrobiskowych (torfianki,
˝wirownie, glinianki), tzn. ich zaÊmiecaniu i zasypywaniu,
• rezygnacja z dzia∏aƒ melioracyjnych na torfowiskach
niskich i bagnach; nale˝a∏oby tu rozwa˝yç doprowadzenie, drogà zabiegów hydrotechnicznych, do wysokiego stanu wody na wybranych podsychajàcych torfowiskach niskich.
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
Zalotka wi´ksza wyst´puje prawie w ca∏ej Polsce, poza
wi´kszà cz´Êcià obszarów górskich; w górach stwierdzano
jà rzadko i tylko bardzo lokalnie, w ni˝szych po∏o˝eniach.
W skali kraju jest rozpowszechniona i doÊç pospolita, najcz´Êciej spotykana spoÊród pi´ciu gatunków zalotek, lokalnie nawet pospolita. Liczne stanowiska zlokalizowane sà
zw∏aszcza we wschodniej Polsce, na pojezierzach pó∏nocnej cz´Êci kraju i w Wielkopolsce; dla przyk∏adu, w samym
Poznaniu 4 czynne stanowiska, a w Parku Krajobrazowym
Pojezierza I∏awskiego 14 stanowisk. Natomiast w po∏udniowej Polsce lokalne populacje gatunku sà ju˝ mniej liczne, na wielu obszarach rozproszone, ich liczba maleje
w miar´ posuwania si´ na po∏udnie.
Zasi´g pionowy gatunku w Europie (miejsca z rozrodem) si´ga 820 m n.p.m. W Polsce stwierdzano jà tak˝e do zbli˝onej
wysokoÊci 780 m n.p.m., choç brakuje pewnoÊci, czy by∏y to
osobniki rodzime czy zalecia∏e. Ogólnie wyst´powanie gatunku w Polsce zdecydowanie koncentruje si´ w ni˝szych po∏o˝eniach – na nizinach i wy˝ynach do 400 m n.p.m.
37
Gatunki zwierzàt (z wyjàtkiem ptaków) – Bezkr´gowce
1042
Propozycje wzgl´dem gatunku
Nie przewiduje si´ dzia∏aƒ bezpoÊrednich wzgl´dem gatunku.
Ewentualny wp∏yw dzia∏aƒ na inne
gatunki
Nie przewiduje si´ negatywnego wp∏ywu dzia∏aƒ zwiàzanych z L. pectoralis na inne gatunki.
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
Kierunki i zakres dzia∏aƒ
badawczych
Biologia gatunku jest w miar´ dobrze rozpoznana. Wysi∏ek
badawczy nale˝y skupiç na mniej znanej biologii larw (np.
kwestia wybiórczoÊci mikrosiedliskowej) oraz na wielkopowierzchniowych (jednostka – kwadrat 10x10 km) ocenach
liczebnoÊci gatunku (liczba stanowisk, liczebnoÊç populacji) na terenach podleg∏ych silnej antropopresji. Wskazane
jest przeprowadzenie porównawczych badaƒ w tym zakresie pomi´dzy obszarami lesistymi i intensywnie u˝ytkowanymi, rolniczymi i przemys∏owymi.
Monitoring naukowy
Dla oceny stanu populacji na terenach rolniczych i przemys∏owych pomocny by∏by monitoring w odst´pach 3letnich. Nale˝y go prowadziç na wybranych stanowiskach (siedliska naturalne oraz torfianki, najlepiej niezbyt du˝e zbiorniki o ∏atwo dost´pnych brzegach) wed∏ug nast´pujàcych zasad:
– termin: pierwsza po∏owa czerwca, najlepiej w godzinach 11–14,
– dobre warunki pogodowe (s∏onecznie, temperatura
powy˝ej 20°C).
– liczenie (lub chocia˝by próba oszacowania liczby) samców terytorialnych na odcinku kontrolnym (wskazana
minimalna d∏ugoÊç odcinka 150–200 m) oraz odnotowywanie wszelkich przejawów zachowaƒ rozrodczych
(pary w tandemach, kopulacja, znoszenie jaj); obserwacje tylko na nas∏onecznionych odcinkach brzegu.
Bibliografia
ASKEW R. R. 1988. The dragonflies of Europe. Harley, Colchester.
BERNARD R. 2002. Zalotny lot zalotki. Kronika Miasta Poznania
2002 (3): 101–108.
BERNARD R., BUCZY¡SKI P., TO¡CZYK G. 2002. Present state,
threats and conservation of dragonflies (Odonata) in Poland.
Nature Conservation 59: 53–71.
BUCZY¡SKI P. 1997. Wa˝ki Odonata Poleskiego Parku Narodowego. Parki nar. Rez. przyr. 16 (2): 41–62.
BUCZY¡SKI P. 2000. Wa˝ki (Odonata) niektórych istniejàcych i projektowanych rezerwatów torfowiskowych Polesia Lubelskiego.
Rocz. nauk. Pol. Tow. Ochr. Przyr. „Salamandra” 4: 89–101.
38
BUCZY¡SKI P. 2003. Wa˝ki (Odonata) Parku Krajobrazowego
Pojezierza I∏awskiego. Rocz. nauk. Pol. Tow. Ochr. Przyr. „Salamandra” 7: 65–85.
BUCZY¡SKI P., PAKULNICKA J. 2000. Odonate larvae of gravel
and clay pits in the Mazurian Lake District (NE Poland), with
notes on extremely northern localities of some Mediterranean species. Notul. odonatol. 5 (6): 69–72.
CZEKAJ A. 1993. Wa˝ki (Odonata) Gorców. Wiad. entomol. 12
(3): 155–161.
DOLNÝ A., MISZTA A., PARUSEL J. 2003. Wa˝ki (Insecta: Odonata) czterech rezerwatów przyrody województwa Êlàskiego
(polska cz´Êç Górnego Âlàska) – wyniki wst´pnych badaƒ.
Natura Silesiae Superioris 7: 93–103.
FISCHER Z. 1959. Odonata drobnych zbiorników okolic Miko∏ajek. Pol. Arch. Hydrobiol. 5 [18] (2): 183–201.
GRUHL K. 1929. Tier – und Pflanzenwelt des Kreises Grünberg in
Schlesien und seiner näheren Umgebung. Paul Keppler,
Grünberg.
HEIDEMANN H., SEIDENBUSCH R. 1993. Die Libellenlarven
Deutschlands und Frankreichs. Handbuch für Exuviensammler. Erna Bauer, Keltern.
LEONHARDT W. 1935. Beitrag zur Kenntnis der Odonaten- und
Orthopterenfauna der südlichen Neumark. Märkische Tierwelt 1 (3): 97–105.
MIELEWCZYK S. 1966. Larwy wa˝ek (Odonata) Wielkopolskiego
Parku Narodowego. Prace monogr. Przyr. Wielkopol. Parku
Nar. 4 (3): 1–40.
MIELEWCZYK S. 1970. Wa˝ki (Odonata) i pluskwiaki wodne (Heteroptera) torfowiska niskiego pod Gnieznem (woj. poznaƒskie). Fragm. faun. 16 (1): 1–10.
MROWI¡SKI P. 2003. Chronione gatunki wa˝ek (Odonata)
w Barlinecko–Gorzowskim Parku Krajobrazowym. Wiad. entomol. 22 (2): 115–116.
MUSIA¸ J. 1988. Wa˝ki (Odonata) Wolina i po∏udniowo–wschodniego Uznamu. Bad. fizjogr. Pol. zach., C, 37: 23–46.
SANDHALL Å. 1987. Trollsländor i Europa. Interpublishing,
Stockholm.
SAWKIEWICZ L., ˚AK M. 1966. Wa˝ki (Odonata) Âlàska. Rocz.
Muz. górnoÊl. Bytom, Przyr. 3: 73–132.
SCHORR M. 1996. Leucorrhinia pectoralis (Charpentier, 1825).
W: van Helsdingen P. J., Willemse L., Speight M. C. D. (red.).
Background information on invertebrates of the Habitats Directive and the Bern Convention, Part II – Mantodea, Odonata, Orthoptera and Arachnida. Nature and environment 80.
Council of Europe, Strasbourg: 292–307.
STERNBERG K., SCHIEL F.-J., BUCHWALD R. 2000. Leucorrhinia
pectoralis (Charpentier, 1825), Große Moosjungfer. W:
Sternberg K., Buchwald R. (red.) Die Libellen Baden–Württembergs. Band 2: Großlibellen (Anisoptera), Literatur.
Ulmer, Stuttgart: 415–427.
THEUERKAUF J., ROUYS S. 2001. Habitats of Odonata in the
Bia∏owie˝a Forest and its surroundings. Fragm. faun. 44:
33-39.
Rafa∏ Bernard