Świadomość uzależniającego działania nikotyny

PRACE ORYGINALNE
Dominika KAROLCZAK1
Magdalena WILK2
Agata BŁASZCZYK1
Łukasz SZYLBERG2
Monika SEGET1
Ewa FLOREK3
Andrzej MARSZAŁEK1,2
Świadomość uzależniającego działania
nikotyny – badania ankietowe studentów
i pracowników CM UMK
Katedra Patomorfologii Klinicznej, Uniwersytet
Medyczny im. Karola Marcinkowskiego
w Poznaniu
Kierownik:
Prof. dr hab. Przemysław Majewski
Tytoń jest jednym z głównych czynników odpowiedzialnych za rozwój
procesów nowotworowych w organizmie, chorób układu krążenia oraz
nienowotworowych chorób układu
oddechowego. Produkty tytoniowe
są szkodliwe dla zdrowia, ponieważ
zawarta w nich nikotyna powoduje
uzależnienie. Liczne badania przeprowadzone na ludziach oraz na modelach
zwierzęcych dowodzą, że nikotyna
jest uzależniającym środkiem psychofizycznym, który wyzwala kaskadę
zdarzeń neurobiologicznych w mózgowych ośrodkach nagrody, prowadząc
do nasilenia zachowań mających na
celu wzmocnione zażywanie tytoniu. W
Polsce liczba palaczy szacowana jest
na około 9,5 miliona osób. Wśród osób
czynnie palących tytoń jest znaczna
liczba studentów kierunków medycznych. Do badania przystąpiło 480 osób
(253 kobiety oraz 227 mężczyzn): 416
studentów kierunków medycznych
Uniwersytetu im. Mikołaja Kopernika
Collegium Medicum w Bydgoszczy
(CM UMK; II rok kierunku analityka
medyczna, III rok kierunku analityka
medyczna, III rok kierunku lekarskiego); 59 studentów kierunku inżynieria
biomedyczna Uniwersytetu Technologiczno-Przyrodniczego im. Jana i
Jędrzeja Śniadeckich w Bydgoszczy,
którzy odbywali zajęcia w CM UMK;
5 pracowników CM UMK. Do palenia
papierosów przyznało się 13% wszystkich respondentów. Ankietowani studenci oraz pracownicy uniwersyteccy
w przeważającej części odpowiedzieli
twierdząco na pytanie o wywoływanie
uzależnienia psychofizycznego u osób
palących tytoń. Przeprowadzona ankieta ujawniła również wysoką świadomość na temat wykorzystania nikotyny
w czasie rzucenia palenia. Najwięcej
osób miało swój pierwszy kontakt z
dymem tytoniowym już we wczesnych
latach życia, spotykając się z dymem
tytoniowym w domu rodzinnym oraz w
szkole podstawowej. Znacznie mniejszy procent ankietowanych studentów
spotkał się pierwszy raz z dymem ty-
Katedra i Zakład Patomorfologii Klinicznej,
Collegium Medicum w Bydgoszczy,
Uniwersytet im. Mikołaja Kopernika w Toruniu
Kierownik:
Prof. UMK dr hab. Andrzej Marszałek
Laboratorium Badań Środowiskowych,
Katedra i Zakład Toksykologii,
Uniwersytet Medyczny
im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu
Kierownik Laboratorium:
Prof. dr hab. Ewa Florek
Dodatkowe słowa kluczowe:
palenie papierosów
badanie ankietowe
studenci
nikotyna
uzależnienie
Additional key words:
cigarette smoking
survey
students
nicotine dependence
Adres do korespondencji:
Dr hab. Andrzej Marszałek, prof. UMK
Uniwersytet im. Mikołaja Kopernika
w Toruniu,
Collegium Medicum im. L. Rydygiera
w Bydgoszczy
Katedra i Zakład Patomorfologii Klinicznej
85-094 Bydgoszcz, ul. M. Skłodowskiej-Curie
Tel. +48-52-585-4200; faks +48-52-585-4049
e-mail: [email protected]
884
The awareness of addictive effect of nicotine
- a questionnaire survey of students and employees
of CM UMK
Przegląd Lekarski 2012 / 69 / 10
Tobacco is one of the main factors
responsible for the development of human tumors, cardiovascular diseases
and non-malignant respiratory diseases. Tobacco products are harmful
to health and they contain nicotine,
which is highly addictive. Many studies in humans and in animal models
have shown that nicotine is addictive
psychoactive drug, which triggers a
cascade of neurobiological events in
the brain reward centers leading to
the intensity of behavior what aims to
enhanced use of tobacco. In Poland
the number of smokers is estimated
at about 9.5 million people. Among
active smokers is a significant number of medical students. 480 people
have joined the study (253 women and
227 men): 416 student of Collegium
Medicum in Bydgoszcz of Nicolaus
Copernicus University in Torun (CM
UMK), 59 students of biomedical engineering at the University of Technology and Life Sciences in Bydgoszcz
and 5 employees of CM UMK. 13% of
all respondents admitted to smoking
cigarettes. Respondents students
and university staff mainly responded
affirmatively to the question about
psychoactive addiction by smoking.
Performed questionnaire also revealed a high awareness about the use
of nicotine during smoking cessation.
Most people had their first contact with
tobacco smoke in the early years of
life, meeting with tobacco smoke in the
home and in school. A much smaller
percentage of the students met for
the first time to tobacco smoke in the
later stages of education: high school
and college. Even fewer respondents
had their first encounter with tobacco
smoke in the workplace. In summary,
we can conclude that students and
workers CM UMK show considerable
awareness of the dangers of smoking
and the addictive properties of tobacco
smoke.
D. Karolczak i wsp.
toniowym na późniejszych etapach edukacji: w szkole średniej oraz na uczelni
wyższej. Jeszcze mniej respondentów miało swoje pierwsze spotkanie z dymem
tytoniowym w miejscu pracy. W podsumowaniu możemy stwierdzić, iż studenci
i pracownicy CM UMK wykazują znaczną świadomość szkodliwości palenia i
uzależniających właściwości dymu tytoniowego.
Wstęp
Tytoń jest jednym z głównych czynników
odpowiedzialnych za rozwój procesów nowotworowych w organizmie, chorób układu
krążenia oraz nienowotworowych chorób
układu oddechowego. Produkty tytoniowe
są szkodliwe dla zdrowia, a zawarta w nich
nikotyna w dużym stopniu powoduje uzależnienie. O szkodliwości palenia tytoniu
i uzależniającego wpływu zawartej w niej
nikotyny przekonuje nie tylko WHO ale również inne międzynarodowe organizacje do
spraw zdrowia. Zgodnie z definicją zaproponowaną przez WHO, uzależnieniem określa
się zachowanie polegające na powtarzającym się i kompulsywnym poszukiwaniu
i zażywaniu środka psychofizycznego [3].
Liczne badania przeprowadzone na ludziach
oraz na modelach zwierzęcych dowodzą,
że nikotyna jest uzależniającym środkiem
psychofizycznym, który wyzwala kaskadę
zdarzeń neurobiologicznych w mózgowych
ośrodkach nagrody, prowadząc do nasilenia
zachowań mających na celu wzmocnione
zażywanie tytoniu. Wykazano, iż nawet
krótka ekspozycja na nikotynę indukuje
krótkoterminowe zmiany w pobudzaniu
ośrodków nagrody w mózgu, co może być
jednym z pierwszych, ważnych etapów szlaku powstawania uzależnienia [4]. Pomimo
stwierdzeń, iż wiele substancji zawartych w
tytoniu działa synergistycznie prowadząc do
powstania uzależnienia, to nikotynę uznaje
się za główny czynnik uzależniający [5].
W wielu badaniach nikotyna jest stawiana
na równi z silnie działającymi narkotykami:
heroiną oraz kokainą.
Według danych zaprezentowanych
przez WHO obecnie na świecie, wśród całej
populacji osób dorosłych, palacze tytoniu
stanowią około 1/3 ich liczebności, co stanowi około 1,1 miliarda ludzi [10]. Pomimo
rosnącej świadomości społeczeństw na
temat szkodliwych skutków palenia, palenie
tytoniu stanowi problem na skalę światową.
W Polsce liczba palaczy szacowana jest na
około 9,5 miliona osób [12]. Wśród osób
czynnie palących tytoń jest znaczna ilość
studentów kierunków medycznych [8].
Celem pracy było zbadanie świadomości studentów oraz pracowników Collegium
Medicum w Bydgoszczy Uniwersytetu im.
Mikołaja Kopernika w Toruniu na temat
uzależniających właściwości nikotyny.
5 pracowników CM UMK. Badania przeprowadzono w
roku akademickim 2010/2011. Każdy z respondentów
wypełnił anonimową ankietę składającą się z 15 pytań
dotyczących świadomości szkodliwości palenia tytoniu
oraz uzależnienia od nikotyny. Spośród wszystkich pytań
do analizy przy użyciu statystyki opisowej wybrano trzy
pytania związane z celem niniejszego opracowania. Przy
pomocy kwestionariusza ankiety zebrano informacje na
temat świadomości uzależnienia od tytoniu oraz nikotyny,
wykorzystania nikotyny w leczeniu uzależnień od tytoniu
oraz przedziałów wiekowych, w których respondenci po
raz pierwszy spotkali się z dymem tytoniowym.
Wyniki
Do palenia papierosów przyznało się
13% wszystkich respondentów. W obrębie
studentów III roku kierunku lekarskiego palacze tytoniu stanowili 14%, wśród studentów
III roku analityki medycznej było ich 13%,
wśród studentów II roku analityki medycznej 8%, wśród studentów I roku inżynierii
biomedycznej 7%, natomiast wśród pracowników CM UMK – 40%. Znaczna część
respondentów, palących oraz niepalących,
zdawała sobie sprawę z zagrożeń płynących
z palenia tytoniu. Ankietowani studenci oraz
pracownicy uniwersyteccy w przeważającej
części odpowiedzieli twierdząco na pytanie o
wywoływanie uzależnienia psychofizycznego przez palenie tytoniu (Rycina 1). Studenci
III roku kierunku lekarskiego odpowiedzieli
w 92,09% twierdząco, studenci analityki medycznej III i II roku odpowiedzieli twierdząco
odpowiednio w 93,55% oraz 94,74%. Pracownicy uniwersyteccy jednogłośnie uznali
tytoń oraz nikotynę za substancje silnie uzależniające. Jedynie studenci I roku inżynierii
biomedycznej odpowiedzieli twierdząco w
89,83%, co mimo nieprzekroczenia progu
90% stanowiło wysoki procent przekonań
o uzależniającym działaniu tytoniu.
W przeprowadzonej ankiecie postanowiono zbadać, czy oprócz świadomości
uzależniającego działania tytoniu oraz zawartej w niej nikotyny, respondenci wiedzą,
iż nikotyna jest wykorzystywana w terapiach
służących rzucaniu palenia tytoniu (Rycina
2). Na 316 ankietowanych studentów III
roku kierunku lekarskiego, aż 93,04% z nich
odpowiedziało, że nikotyna jest wykorzystywana w takich kuracjach. Nieco mniejsza
świadomość na temat bardziej korzystnego
zastosowania nikotyny występowała wśród
studentów analityki medycznej; tutaj na III i
II roku studiów studenci odpowiedzieli twierdząco na pytanie o wykorzystanie nikotyny
w czasie rzucania palenia odpowiednio w
83,87% oraz 86,84%. Studenci inżynierii
biomedycznej odpowiedzieli twierdząco na
pytanie w 91,53%. Pracownicy CM UMK
odpowiedzieli w 100% twierdząco.
Wyniki badania zawarte na Rycinie 3
odnoszą się do pytania o miejsce (oraz
pośrednio przedział wiekowy), w którym
respondenci po raz pierwszy zetknęli się z
dymem tytoniowym. Niezależnie od ankietowanej grupy, najwięcej osób miało swój
pierwszy kontakt z dymem tytoniowym już
we wczesnych latach życia, spotykając się z
Materiały i metody
Badaniami objęto 480 osób (253 kobiety oraz
227 mężczyzn), które dobrowolnie wypełniły formularz
ankiety. Wśród osób badanych było 416 studentów kierunków medycznych Uniwersytetu im. Mikołaja Kopernika
Collegium Medicum w Bydgoszczy (CM UMK; II rok
kierunku analityka medyczna, III rok kierunku analityka
medyczna, III rok kierunku lekarskiego); 59 studentów
kierunku inżynieria biomedyczna Uniwersytetu Technologiczno-Przyrodniczego im. Jana i Jędrzeja Śniadeckich
w Bydgoszczy, którzy odbywali zajęcia w CM UMK oraz
Przegląd Lekarski 2012 / 69 / 10
Rycina 1
Świadomość uzależniającego działania dymu tytoniowego wśród studentów oraz pracowników Collegium
Medicum w Bydgoszczy Uniwersytetu im. Mikołaja Kopernika w Toruniu.
Awareness of addictive properties of tobacco smoke among students and employees of Collegium Medicum in
Bydgoszcz, Nicolaus Copernicus University in Torun.
885
dymem tytoniowym w domu rodzinnym oraz
w szkole podstawowej. W przypadku domu
rodzinnego procent ankietowanych zawsze
wynosił od 40% wzwyż. Największy procent
respondentów, którzy spotkali się z dymem
tytoniowym już w domu rodzinnym, stanowią studenci II roku analityki medycznej (aż
73,68%), natomiast najmniejszą styczność z
dymem tytoniowym we wczesnym dzieciństwie w domu rodzinnym mieli ankietowani
z grupy pracowników uniwersyteckich (40%
respondentów). Znacznie mniejszy procent
ankietowanych studentów spotkał się pierwszy raz z dymem tytoniowym na późniejszych etapach edukacji: w szkole średniej
oraz na uczelni wyższej. Największy procent
spośród ankietowanych, których problem
wdychania dymu tytoniowego dotknął dopiero w szkole średniej stanowili pracownicy
uniwersyteccy (40% respondentów), nato-
Rycina 2
Świadomość wykorzystywania nikotyny jako środka wspomagającego w czasie rzucenia palenia wśród
studentów oraz pracowników Collegium Medicum w Bydgoszczy Uniwersytetu im. Mikołaja Kopernika w
Toruniu.
Knowledge of the use of nicotine as an adjuvant during quitting smoking among students and employees of Collegium
Medicum in Bydgoszcz, Nicolaus Copernicus University in Torun.
Rycina 3
Miejsce pierwszego kontaktu z dymem tytoniowym wśród ankietowanych studentów i pracowników Collegium
Medicum w Bydgoszczy Uniwersytetu im. Mikołaja Kopernika w Toruniu.
Environment of first contact with tobacco smoke among the students and employees of Collegium Medicum in
Bydgoszcz, Nicolaus Copernicus University in Torun.
886
Przegląd Lekarski 2012 / 69 / 10
miast najmniejszy procent wystąpił wśród
ankietowanych z II roku analityki medycznej
(10,53%). Ankietowani, którzy spotkali się
po raz pierwszy z dymem tytoniowym na
uczelni wyższej stanowili niewielki procent
całości. Jedynie studenci III roku kierunku
lekarskiego (2,85%) oraz III roku analityki
medycznej (3,23%) odpowiedzieli, że wtedy
mieli pierwszy kontakt z dymem tytoniowym.
Jeszcze mniej respondentów miało swoje
pierwsze spotkanie z dymem tytoniowym
w miejscu pracy. Odpowiedź ta została
udzielona przez studentów III roku kierunku
lekarskiego i stanowiła 0,32% wszystkich
odpowiedzi.
Dyskusja
W ciągu ostatnich trzech dekad wzrosła
świadomość społeczeństw na temat szkodliwych skutków palenia czynnego oraz
biernego. Dlatego też rządy wielu państw,
zwłaszcza tych wysoko rozwiniętych gospodarczo, zastosowały przepisy zabraniające palić w miejscach publicznych oraz w
miejscach pracy. Pomimo tego, iż głównym
założeniem tych ograniczeń jest zmniejszenie ekspozycji osób niepalących na dym
tytoniowy, to zastosowane przedsięwzięcia
mają również na celu skłonienie palaczy do
rzucenia nałogu. Na całym świecie organizuje się wiele programów i inicjatyw antynikotynowych, które mają zwiększyć świadomość
szkodliwości palenia tytoniu. Wiele z tych
programów jest skierowana do środowisk
studenckich, w tym do studentów kierunków
medycznych, którzy jako przyszli lekarze
oraz pracownicy służby zdrowia powinni
nieść przykład i szerzyć wśród pacjentów
zdrowy tryb życia bez nikotyny.
Uzyskane w ankiecie wyniki dotyczące
uzależniającego, a co za tym następuje
szkodliwego działania nikotyny pokazują, iż
wśród studentów i pracowników CM UMK,
niezależnie od kierunku studiów i wieku,
istnieje duża świadomość szkodliwości
dymu tytoniowego. Otrzymane w ankiecie
wartości ponad 90% pewności o szkodliwym i uzależniającym działaniu nikotyny
pozwalają wyciągnąć wnioski o dostępie
respondentów do materiałów, które pomagają im zrozumieć mechanizm działania
nikotyny w organizmie. Biorąc pod uwagę
dość niski procent palaczy ujawnionych w
ankiecie (13%), ważny może być tu czynnik
wykształcenia. Wszyscy respondenci studiowali na wyższych uczelniach, a z opracowań
statystycznych wynika, iż osoby, które nie
mają wyższego wykształcenia, są bardziej
narażone na ryzyko sięgania po różnego
rodzaju używki: alkohol, narkotyki oraz
papierosy [2]. Uzyskane wyniki pozostają w
zgodności z wynikami otrzymanymi wśród
ankietowanych studentów poznańskich
wyższych uczelni [6]. Tutaj liczba palących
studentów nie przekroczyła 23%. Również
wśród studentów ośmiu wyższych uczelni
Gdańska procent palaczy nie był zbyt wysoki, wynosił 25,2%, przy czym najmniej
palaczy było na Akademii Medycznej, najwięcej z kolei na Akademii Sztuk Pięknych
[1]. Nieco większy procent palaczy w środowisku studentów medycyny odnotowano na
Akademii Medycznej w Lublinie. Tu ogólny
procent palących wyniósł 34,9% [11]. Badania przeprowadzone wśród studentów
D. Karolczak i wsp.
pierwszego roku medycyny Akademii Medycznej w Gdańsku [9] pokazują, podobnie
jak w niniejszej pracy, dużą świadomość
studentów medycyny na temat szkodliwości
palenia. Niemal wszyscy pierwszoroczni
gdańscy studenci w ankietowanej grupie
(94%) byli świadomi szkodliwego wpływu
palenia tytoniu na zdrowie. Pomimo obiecujących wyników przeprowadzonej ankiety,
wzrastającej świadomości szkodliwości palenia tytoniu, zakazu wprowadzenia palenia
w miejscach publicznych oraz propagowania
zdrowego trybu życia bez nikotyny, problem palenia tytoniu nie zmniejsza się [7].
Przeprowadzone badania ankietowe wśród
dorosłych Polaków w 2002 roku pokazują, iż
w Polsce problem palenia tytoniu jest nadal
znaczny –do palenia przyznało się 41%
ankietowanych mężczyzn i 28% ankietowanych kobiet. Niski procent palaczy wśród
studentów i pracowników akademickich oraz
ich wysoka świadomość szkodliwości palenia dają nadzieję na edukację pozostałej
reszty społeczeństwa, która cały czas żyje
w uzależnieniu od nikotyny.
Nikotyna jest substancją tak silnie uzależniającą, iż dla wielu osób niemożliwe jest
rzucenie palenia bez wystąpienia efektu głodu nikotynowego. Dlatego wiele osób chcąc
porzucić nałóg decyduje się na stopniowe
ograniczenie palenia a także na tak zwane
nikotynowe terapie zastępcze, których
zadaniem jest dostarczanie do organizmu
nikotyny inną drogą niż inhalacja dymem
tytoniowym. W przemyśle farmaceutycznym
wykorzystywane są do tego celu plastry
nikotynowe, które utrzymują w organizmie
względnie stałe stężenie nikotyny, dzięki
czemu palacz nie czuje potrzeby ciągłego
dostarczania jej do organizmu. W przeprowadzonej ankiecie respondentom zadano
pytanie, czy nikotyna jest wykorzystywana w
procesie rzucania palenia. Znaczny procent
ankietowanych odpowiedział twierdząco na
zadane pytanie, a pracownicy CM UMK w
100% odpowiedzieli twierdząco. W dobie
ciągłego rozwoju środków masowego przekazu, kluczem do sukcesu dla wielu leków
jest reklama. To właśnie dzięki reklamom
do wielu ludzi nie tylko dociera informacja
o możliwych sposobach rzucenia palenia,
ale również w informacji tej zawarty jest
przekaz, iż we wszystkich preparatach do
tego celu wykorzystywanych obecna jest
nikotyna. Pozwala to zwiększyć świadomość
już nawet młodych osób o silnych właściwościach uzależniających nikotyny.
Przegląd Lekarski 2012 / 69 / 10
Bardzo duży procent ankietowanych
studentów spotkał się z dymem tytoniowym
już w domu rodzinnym. Można wywnioskować, iż osoby te były biernymi palaczami
od wczesnych lat życia, co z pewnością
pozostawiło ślad w ich organizmach, gdyż
dym tytoniowy ma szczególnie toksyczne
działania na wczesnych etapach rozwoju.
Liczne badania naukowe wskazują na
związek biernego palenia z przypadkami
nagłej śmierci łóżeczkowej, astmą oraz innymi schorzeniami układu oddechowego a
także chorobami ucha środkowego. Drugim
co do częstości pierwszego zetknięcia się
z dymem tytoniowym miejscem była szkoła
podstawowa. Wśród dzieci, głównie tych
wchodzących w etap dojrzewania, istnieje
tendencja nie tylko do próbowania rzeczy
„zakazanych”, ale również do robienia wielu rzeczy celem przypodobania się grupie
rówieśników. To właśnie jest przyczyną nie
tylko biernego palenia w czasie przebywania wśród palących przyjaciół, ale również
pierwszych prób palenia czynnego. Konsekwencją takich zachowań jest chociażby
to, iż w przeprowadzonej ankiecie, zaledwie
niespełna 20% studentów w każdej ankietowanej grupie (a nawet jedynie 10,53% wśród
studentów II roku analityki medycznej) zetknęło się pierwszy raz z dymem tytoniowym
dopiero na etapie szkoły średniej. Jedynie
wśród pracowników CM UMK ta wartość jest
wyższa i wynosi 40%. Osoby, które spotkały
się z dymem tytoniowym po raz pierwszy
na uczelni wyższej oraz w miejscu pracy
stanowią resztkową grupę respondentów.
Przeprowadzone badanie wskazuje, jak
bardzo nasilony w Polsce jest problem palenia tytoniu, gdy już od wczesnych lat życia
wiele osób musi zmagać się z problemem
biernego palenia oraz po raz pierwszy sięga
po papierosa wprowadzając się w nałóg.
Bardzo trudnym jest przejście przez dzieciństwo bez chociażby najmniejszego kontaktu
z dymem tytoniowym i silnie uzależniającą
nikotyną, gdy nawet wiele osób mijanych na
ulicy pali papierosy.
Wnioski
1. Częstość palenia tytoniu wśród studentów i pracowników Collegium Medicum
Uniwersytetu im. Mikołaja Kopernika w Toruniu była dość niska i wynosiła 13%.
2. Istnieje wysoka świadomość szkodliwości palenia wśród studentów i pracowników uniwersyteckich, a także istotne
przekonanie o silnym uzależniającym psy-
chofizycznym działaniu nikotyny.
3. Znaczna część respondentów zgadza się z twierdzeniem, iż nikotyna jest
wykorzystywana w terapiach służących
rzucaniu palenia, co potwierdza jej silnie
uzależniające właściwości.
4. Największy procent respondentów
po raz pierwszy spotkał się z dymem tytoniowym już w domu rodzinnym. Nieco
mniej ankietowanych było narażonym na
szkodliwe skutki działania nikotyny na
etapie szkoły podstawowej, jeszcze mniej
w liceum. Respondenci, którzy spotkali
się z dymem tytoniowym po raz pierwszy
dopiero na uczelni wyższej oraz w miejscu
pracy stanowią niewielki procent wszystkich
ankietowanych.
Piśmiennictwo
1. Chodorowski Z., Sein Anand J., Salamon M. i
wsp.: Ocena nikotynizmu i picia alkoholu przez
studentów wyższych uczelni Gdańska. Przegl. Lek.
2001, 58,4.
2. European Opinion Research Group (EORG) dla
The Directorate-General for Justice and Home
Affairs, 2002.
3. Heishman S.J., Henningfield J.E.: Stimulus functions of caffeine in humans: Relation to dependence
potential. Neurosci. Biobehav. Rev. 1992, 16, 273.
4. Laviolette S.R., van der Kooy D.: The neurobiology
of nicotine addiction: bridging the gap from molecules
to behavior. Nat. Rev. 2004, 5, 55.
5. Markou A., Henningfield J.E.: Background paper
on the neurobiology of nicotine addiction. Disease
Control Priorities Project Nicotine Addiction Workshop, Mumbai, India, September 2003.
6. Mojs E., Cybulski M., Strzelecki W. i wsp.: Motywy
palenia wśród studentów poznańskich wyższych
uczelni. Analiza porównawcza. Przegl. Lek. 2008,
65, 10.
7. Piekoszewski W., Florek E.: Tytoń w liczbach na
początku nowego stulecia. Przegl. Lek. 2006, 63,
823.
8. Piertyka-Michałowska E., Wdowiak L.: Zachowania
zdrowotne studentów akademii medycznej. Zdr. Publ.
2004, 114, 326.
9. Siemińska A., Jassem J.M., Uherek M. i wsp.:
Postawy wobec palenia tytoniu wśród studentów
pierwszego roku medycyny. Pneumonol. Alergol.
Pol. 2006, 74, 377.
10. WHO2000: The Worldwide Tobacco Epidemic –
effective evidence-based treatment. Expert meeting
1999, Rochester, Minnesota, USA. Tobacco Free
Initiative, WHO, 2000.
11. Wójtowicz-Chomicz K., Kowal M., Wójtowicz M.
i wsp.: Próba oceny zachowań anty-zdrowotnych
studentów Akademii Medycznej w Lublinie. Probl.
Hig. Epidemiol. 2007, 88, 10.
12. Zatoński W.: Rozwój sytuacji zdrowotnej w Polsce
na tle innych krajów Europy Środkowej i Wschodniej.
Centrum Onkologii, Instytut im. Marii SkłodowskiejCurie, Warszawa, 2001.
887