Problems of Small Agricultural Holdings

Transkrypt

Problemy Drobnych Gospodarstw Rolnych
Problems of Small Agricultural Holdings
2 · 2015
Współpraca · Collaboration
Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa PAN w Warszawie
Komitet Zagospodarowania Ziem Górskich PAN w Krakowie
Rada Naukowa / Scientific Board
Janusz Żmija – Przewodniczący / Chair, Uniwersytet Rolniczy w Krakowie (Polska)
Cecilia Alexandri, Institute of Agricultural Economics, Bucharest (Romania)
Peter Bielik, Slovak University of Agriculture in Nitra (Slovakia)
Mirosław Drygas, Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa PAN (Polska)
Thimoty Koehnen, University of Tràs-os-Montes and Alto Douro, Vila Real (Portugal)
József Kozari, Szent Istvan University, Gödöllö (Hungary)
Siergiej Kvasha, National University of Life and Environmental Sciences, Kiev (Ukraine)
Karel Němejc, Czech University of Life Sciences, Prague (Czech Republic)
Henryk Runowski, Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego, Warszawa (Polska)
Czesław Siekierski, European Parliament
Stanisław Urban, Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu (Polska)
Francesco Vanni, National Institute of Agricultural Economics, Rome (Italy)
Jerzy Wilkin, Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa PAN, Warszawa (Polska)
Zespół Redakcyjny / Editorial Board
Jerzy Cieślik − Redaktor Naukowy / Scientific Editor, Uniwersytet Rolniczy w Krakowie
Ewa Tyran − Sekretarz Redakcji / Associate Editor, Uniwersytet Rolniczy w Krakowie
Jarosław Bomba, Centrum Doradztwa Rolniczego, Oddział Kraków
Józef Kania, Uniwersytet Rolniczy w Krakowie
Wiesław Musiał, Uniwersytet Rolniczy w Krakowie
Tomasz Wojewodzic, Uniwersytet Rolniczy w Krakowie
Redaktorzy Tematyczni / Topic Editors
Mariusz Dacko − Ochrona środowiska rolniczego i zrównoważony rozwój / Agricultural environment
protection and sustainable development, Barbara Kiełbasa − Doradztwo i integracja gospodarcza / Extension
and economic integration, Edyta Molik − Produkcja zwierzęca / Animal production, Arkadiusz Niedziółka −
Przedsiębiorczość i agroturystyka / Entrepreneurship and agritourism, Dariusz Żmija – WPR i rozwój obszarów
wiejskich UE / CAP and EU rural development, Robert Witkowicz − Produkcja roślinna / Plant production,
Tomasz Wojewodzic − Ekonomika i organizacja rolnictwa / Agricultural economics and organisation
Redaktor Statystyczny / Statistics Editor
Karol Kukuła
Redaktorzy Językowi / Language Editors
Michelle Atallah (jęz. ang. / English), Lidia Klin (jęz. pol. / Polish)
Opracowanie redakcyjne, korekta, skład i łamanie / Copy-editing, proof-reading, DTP
Wydawnictwo Uniwersytetu Rolniczego w Krakowie / Publishing House of the University
of Agriculture in Krakow
Zeszyt zawiera prace recenzowane. / The issue contains peer-reviewed papers.
Copyright © Wydawnictwo Uniwersytetu Rolniczego w Krakowie, Kraków 2015
Publishing House of the University of Agriculture in Krakow, Krakow 2015
Copyright © Europejskie Centrum Badawcze Drobnych Gospodarstw Rolnych, Kraków 2015
European Research Centre for Small Agricultural Holdings, Krakow 2015
ISSN 2300-0902
Redaktor Naczelny Wydawnictwa / Editor-in-Chief – Józef Bieniek
Wydawnictwo Uniwersytetu Rolniczego w Krakowie
Publishing House of the University of Agriculture in Krakow
31-425 Kraków, al. 29 Listopada 46
E-mail: [email protected];
https://wydawnictwo.ur.krakow.pl
E-mail: [email protected]
www.pdgr.ur.krakow.pl
Ark. wyd. 7,5. Ark. druk. 6,5. Nakład 400 egz.
Editor sheets 7.5. Printing sheets 6.5. Issue 400 copies
Spis treści
Contents
Marta Czekaj
Skills and training needs relating to the use of computers and the Internet among
agricultural producers in the Małopolskie Voivodeship............................................ 5
Umiejętności i potrzeby szkoleniowe w zakresie korzystania z komputerów oraz
Internetu wśród producentów rolnych z województwa małopolskiego
Arkadiusz Niedziółka
Rola drobnych gospodarstw rolnych w rozwoju usług agroturystycznych................ 17
The role of small farms in the development of agritourism services
Małgorzata Pink
Polska jako kraj winiarski? Od tradycji do rodzących się możliwości........................ 37
Poland as a wine country? From traditions to emerging opportunities
Łukasz Satoła, Marta Czekaj
Czy płatności dla rolników przekazujących małe gospodarstwa będą sposobem na
poprawę struktury agrarnej makroregionu Małopolska i Pogórze?........................... 57
Will payments to farmers transferring small farms be a way to improve the agrarian
structure of the Małopolska and Foothills macroregion?
Katarzyna Utnik-Banaś
Struktura gospodarstw specjalizujących się w produkcji trzody chlewnej w Polsce. 69
The structure of farms specialising in pig production in Poland
Wojciech Ziętara
Sposoby wspierania małych gospodarstw rolnych w ramach Wspólnej Polityki
Rolnej oraz ich skuteczność ..................................................................................... 81
Methods for supporting small agricultural holdings under the Common Agricultural
Policy and the effectiveness thereof
Wskazówki dla autorów............................................................................................. 95
Instructions to authors............................................................................................. 99
DOI: http://dx.doi.org/10.15576/PDGR/2015.2.5
Problemy Drobnych Gospodarstw Rolnych • Nr 2 • 2015, 5–16
Problems of Small Agricultural Holdings • No. 2 • 2015, 5–16
Skills and training needs relating to the use of computers
and the Internet among agricultural producers
in the Małopolskie Voivodeship
Umiejętności i potrzeby szkoleniowe w zakresie korzystania
z komputerów oraz Internetu wśród producentów rolnych
z województwa małopolskiego
Marta Czekaj
Uniwersytet Rolniczy w Krakowie
Abstract. The paper discusses the issues concerning the skills of using a computer and
the Internet, and the needs for training to acquire or improve such skills, among farmers
operating in the Małopolskie Voivodeship. The data used in the study were gathered from
a survey carried out in 2013 on a group of farmers taking part in the trainings conducted by the University of Agriculture in Krakow. The information was obtained from 160
persons. For analyses, the respondents were divided into groups according to the area of
agricultural land possessed by a farm. It was found that four-fifth of the research sample
used a computer, and a similar proportion of the farmers used the Internet. The calculated correlation coefficient did not reveal any relationships between the area of a farm
and the level of computer or Internet skills. Only one-fourth of the farmers declared the
use of specialised computer software in their agricultural activity, with the most popular
application being Office Suite.
Keywords: use of a computer • use of the Internet • farmers • skills • training needs
Streszczenie. W opracowaniu poruszono problematykę umiejętności i potrzeb szkoleniowych w zakresie korzystania z komputera oraz Internetu przez rolników działających
w województwie małopolskim. Dane do analizy pochodziły z badań ankietowych przeprowadzonych w 2013 r. wśród rolników biorących udział w szkoleniach realizowanych
przez Uniwersytet Rolniczy w Krakowie. Informacje pozyskano od 160 osób. Analizę przeprowadzono w podziale gospodarstw według powierzchni posiadanych użytków rolnych.
Stwierdzono, że w badanej zbiorowości cztery piąte osób obsługuje komputer; podobny
udział mają w niej osoby korzystające z Internetu. Obliczony współczynnik korelacji nie
wykazał zależności między powierzchnią gospodarstwa a poziomem umiejętności w zaCorresponding author – Adres do korespondencji: Dr inż. Marta Czekaj, Zakład Zarządzania
i Marketingu, Instytut Ekonomiki i Zarządzania Przedsiębiorstwami, al. Mickiewicza 21, 31-120
Kraków; e-mail: [email protected]
6
Marta Czekaj
kresie obsługi komputera oraz Internetu. Tylko co czwarty rolnik wskazał, że w toku prowadzenia działalności korzysta ze specjalistycznych programów komputerowych, przy
czym najpowszechniej wykorzystywany był pakiet Office.
Słowa kluczowe: korzystanie z komputera • korzystanie z Internetu • rolnicy • umiejętności • potrzeby szkoleniowe
Introduction
The way of running agricultural production undergoes dynamic changes. Technical
and technological progress occurs not only in the areas directly connected with the
production (machinery, equipment, production system, management, crop protection
measures, seed grain used, etc.), but also in the domains that have an indirect influence
on the production, such as the way and speed of accessing information (Aker, 2011). By
and large, the computer revolution is not reserved exclusively for the largest entities
operating on a global scale. In order to efficiently develop their business activity, every
small producer, including those involved in agricultural production, needs to have
access to the information concerning changes, news, facilitations, or improvements
(Matysik-Pejas and Wojewodzic, 2009). Farmers must adjust to the changes and take
advantage of the news as they appear. Only such approach will enable them to remain
competitive, especially in an era of knowledge-based economy (Sawicka, 2010).
It is therefore worth asking oneself questions as to how skilled the agricultural
producers are in the use of digital services, and, hence, identifying their needs for
training to acquire or improve such skills. Are the farmers able to efficiently use such
a tool as a computer? Do they use the Internet? Or perhaps is it so complicated that
they need to be trained in using such tools?
The problems often addressed by many authors investigating the social and
economic sphere of life include broadly understood social exclusion (Matysiak-Błaszczyk and Słupska, 2013; Wójcik-Żołądek, 2012), one of its aspects being e-exclusion. Although we are now called “information society”, the issues concerning the
access to telecommunications and IT services and the problem of e-exclusion remain
important. Currently, it is necessary to use certain technologies in everyday life, so
a person who lacks proper skills and experience in that respect faces growing e-exclusion and social exclusion. Computers and the Internet have become indispensable
working tools, and the means of communication, knowledge acquisition, trading, or
participating in entertainment and culture (Batorski, 2009). Getting ready access to
banking services, which is a must for certain business entities according to the provisions of the relevant laws (Szafrańska and Matysik-Pejas, 2010), including e-banking
in particular; acquiring knowledge about the changes in legal regulations; preparing
and sending documents; exchanging goods – those are only some of the tasks that
can be done with the use of a computer or the Internet, if only one is capable of
employing such tools.
The main objective of the work was to present the opinions of selected agricultural producers about their skills in using computers and the Internet, and about the
resulting training needs. The study was also aimed to determine whether the farmers
PDGR – PSAH
Skills and training needs relating to the use of computers and the Internet among agricultural...
7
use specialised applications while conducting their agricultural activities. Possessing
computer skills and ability to use the Internet appears to be particularly valuable in
the context of having easy access to information, including information about prices,
supply and demand, and market trends. The demand for those skills will continue
to increase considering such factors as, among others, the planned introduction of
the income tax in agriculture, and consequently, the possibility of keeping electronic
records of economic events.
Material and methods
The source material was gathered through a questionnaire survey carried out in 2013
among farmers from the Małopolskie Voivodeship who took part in the trainings in
agricultural farm finances and farmer and agricultural farm insurances conducted by
the University of Agriculture in Krakow under the Rural Development Programme for
2007–2013, Measure 111 “Vocational training for persons employed in the agriculture and forestry sectors”. The information was obtained from 162 producers, but two
questionnaires were rejected due to their incompleteness or contradictory responses, so an analysis covered the data obtained from 160 respondents. The questions
included in the questionnaires related to the state as of the day of conducting the
survey.
The additional information necessary for performing the analysis came from the
literature on the subject and the extensive Internet sources. To achieve the research
objectives, a descriptive method, a comparative method, and a statistical method
(a correlation coefficient) were used. The tabulated results were presented for the
respondents classified according to the area of agricultural land possessed by the farms.
Characterisation of the study population
The age of the agricultural farm owners averaged 47 years. Among all the respondents, 64% were male. Most of the respondents had a vocational education (44.4%)
or a secondary school education (36.9%). Only 7% of the respondents were university
graduates. Six out of 10 agricultural producers in the study group conducted mixed
agricultural production, 21.3% of the respondents run stock production as a dominat
ing type of agricultural activity, and 19.4% produced mainly crops. Only one farmer
was active in a special branch of agricultural production.
The majority of farms were those with an agricultural land area of 5.01 to
10.00 ha AL (40%) or those possessing 2.01 to 5.00 ha AL (30%). The smallest farms,
having 1.00 to 2.00 ha AL, were run by 9.4% of the respondents; the ones with 10.01
to 20.00 ha AL, by 15.6% of the farmers; and the largest ones (AL area exceeding
20 ha), by 5.0% of the study group. The area of a farm in the study group averaged
7.95 ha AL. This size can be considered satisfactory as compared to the average size
of an agricultural farm in the Małopolskie Voivodeship, being 3.92 ha AL in 2013
(Agency for Restructuring and Modernisation of Agriculture [ARMA], 2014).
Problemy Drobnych Gospodarstw Rolnych – Problems of Small Agricultural Holdings • Nr – No. 2 • 2015
8
Marta Czekaj
Results
The respondents were asked to assess the level of their skills and proficiency in the
use of computers by choosing one of the following options: “very good”, “good”,
“moderate” or “poor” (Table 1). The answer “other” was meant as an option for those
who had no experience in using computers, which may have resulted from the lack of
interest in developing this type of skills even though a computer was available in the
household, or from the lack of a computer at home and the impossibility to develop
such skills elsewhere. It should be mentioned that the respondents claiming to have
computer skills did not need to possess a computer, but could use it in public places
(e.g. libraries or rural community centres)1.
Table 1. Structure (%) of answers to the question: How do you rate your skills in using
computers?
Tabela 1. Struktura (%) odpowiedzi na pytanie: Jak oceniasz swoje umiejętności w zakresie
korzystania z komputerów?
Answer
Odpowiedź
Farms by area in ha AL
Gospodarstwa wg powierzchni w ha UR
1.00–2.00 2.01–5.00 5.01–10.00 10.01–20.00 > 20.00
Total farms
Gospodarstwa
ogółem
Very good
Bardzo
dobrze
Good
Dobrze
Moderate
Średnio
Poor
Słabo
Other
Inne
6.8
4.2
7.8
8.0
12.5
6.9
13.3
12.5
15.6
24.0
12.5
15.6
40.0
29.2
35.9
28.0
50.0
33.8
13.3
20.8
26.5
24.0
25.0
23.1
26.6
33.3
14.2
16.0
0.0
20.6
AL – agricultural land / UR – użytki rolne
Source: Author’s study
Źródło: Badania własne
The equipment of agricultural farms with computers and access to the Internet has not
been the subject of the present study. Those interested in this issue may refer to the following works: Czekaj M., Wykorzystanie komputerów w wybranych gospodarstwach rolnych
województwa małopolskiego [The use of computers on selected farms in the Małopolskie
Voivodeship], Zagadnienia Doradztwa Rolniczego, 3/2013(73), 88–97; and Czekaj M., Internet
jako źródło pozyskiwania informacji w gospodarstwach rolnych województwa małopolskiego
[Internet as a source of information on agricultural farms in the Małopolskie Voivodeship],
Marketing i Rynek, 2/2014, 28–34 (CD).
1
PDGR – PSAH
9
Not a single member of the group of farmers running the largest agricultural
farms (agricultural land area of over 20 ha) had no experience in using a computer.
Among those producers, the most frequent answer to the question about the level of
their skills in using computers was “moderate” (50% answers). The remaining groups
contained a certain proportion of farmers without computer skills, from only 14.2%
(for the owners of farms with 5.01 to 10.00 ha AL) to as much as one-third (for those
possessing farms with 2.01 to 5.00 ha AL). The group of farm owners with 10.01 to
20.00 ha AL rated their skills definitely highest: the answers “very good” and “good”
were given by 32% of those respondents. The worst group in this respect was the users
of farms with 2.01 to 5.00 ha AL: the answers “very good” and “good” were selected by
4.2% and 12.5% of the respondents, respectively (16.7% in total). In all farm acreage
groups, the largest proportion of the respondents rated their skills in using a computer
as “moderate”. The relationship between the AL area of a farm and the subjectivelyperceived level of skills in computer use, however, appeared to be non-significant.
The coefficient of correlation between the two characteristics was 0.17 (to compute
the correlation coefficient, the answers to be selected by the farmers were assigned
numbers from 4 for “very good” to 0 for “other”).
Next, the farmers were asked a question about their needs concerning the participation in trainings aimed to improve the competences in the use of computers. The
respondents could choose the answers from the following list: “Yes, I would like to
undergo training in that respect”; “Yes, but there are no such trainings in my neighbourhood”; “I took part in such training and I’m satisfied”; “I took part in such training and I’m dissatisfied”; and “No, I don’t need that type of training”.
Most of the persons in the study group stated that they did not need to take part
in computer skills trainings (Table 2). It should be mentioned that those respondents
could have either been people who already possessed certain skills in this field, or
persons who had no such skills but were not interested in acquiring the relevant knowledge. Two-third of the respondents from the group of farmers running the smallest
farms answered “No” to the question about their need to participate in the trainings.
The proportion of the respondents who answered “No” was lowest in the group that ran
agricultural farms with 5.01 to 10.00 ha AL (40.6%). The same group showed the largest
proportion of positive answers to the above question, more than 56% in total (“Yes” –
32.8%, and “Yes, but there are no such trainings in my neighbourhood” – 23.4%).
Only a few persons in the entire study group selected the answers “I took part in
such training and I’m satisfied” or “I took part in such training and I’m dissatisfied”
(1.9% per each answer). Those were the farmers who used agricultural farms with 2.01
to 5.00 ha AL and the owners of farms with 5.01 to 10.00 ha AL.
The respondents were also asked to assess their skills and proficiency in using
the Internet. As for the question about the computer skills, they could choose from
among the following answers: “very good”, “good”, “moderate” or “poor” (Table 3).
The answer “other” defined a group of the respondents who had no experience in using
the Internet, which may have resulted from reasons similar to those mentioned in the
analysis concerning computer skills.
For most of the farm acreage groups, the persons who rated their computer skills
as “very good” considered their experience and proficiency in using the Internet to
66.6
No / Nie
0.0
0.0
6.7
26.7
1.00–2.00
Uczestniczyłem (-am) w tego typu
szkoleniu i nie jestem z niego
zadowolony (-a)
I took part in such training
and I am dissatisfied
Uczestniczyłem (-am) w tego
typu szkoleniu i jestem z niego
zadowolony (-a)
I took part in such training
and I am satisfied
Tak, ale w mojej okolicy nie ma
szkoleń tego typu
Yes, but there are no such trainings
in my neighbourhood
Yes / Tak
Answer
Odpowiedź
64.6
4.2
2.1
8.3
20.8
2.01–5.00
40.6
1.6
1.6
23.4
32.8
5.01–10.00
60.0
0.0
0.0
24.0
16.0
10.01–20.00
62.5
0.0
0.0
25.0
12.5
> 20.00
Table 2. Structure (%) of answers to the question: Do you need a computer skills training?
Tabela 2. Struktura (%) odpowiedzi na pytanie: Czy potrzebujesz szkolenia z zakresu obsługi komputera?
53.7
1.9
1.9
17.5
25.0
Total farms
Gospodarstwa
ogółem
10
Marta Czekaj
PDGR – PSAH
11
Table 3. Structure (%) of answers to the question: How do you rate your skills in using the
Internet?
Tabela 3. Struktura odpowiedzi (%) na pytanie: Jak oceniasz swoje umiejętności w zakresie
korzystania z Internetu?
Answer
Odpowiedź
1.00–2.00 2.01–5.00
5.01–10.00
10.01–20.00 > 20.00
Total farms
Gospodarstwa
ogółem
Very good
Bardzo
dobrze
Good
Dobrze
Moderate
Średnio
Poor
Słabo
Other
Inne
6.8
4.2
6.3
8.0
12.5
6.3
26.6
12.5
18.8
24.0
25.0
18.8
26.6
25.0
34.4
36.0
37.5
31.3
13.3
16.7
23.4
16.0
0.0
18.1
26.6
41.6
17.1
16.0
25.0
25.5
be at the same level (Tables 1 and 3). The only exception was the group of people
running farms with 5.01 to 10.00 ha AL in which the proportion of the respondents
who declared possessing very good computer skills was larger than that of those who
rated their skills in using the Internet as very good.
What is important is that the answer “other” appeared in all the groups, which
means that each of them included persons having no experience in using the Internet.
Comparison of the proportions of respondents who selected the answer “other”, shown
in Tables 1 and 3, indicates that some of the farmers with certain computer skills were
unable to use the Internet even at an elementary level.
The group of farmers running the largest farms rated their skills in using the
Internet the highest: in total, 37.5% of them chose the answer “very good” or “good”,
compared to 33.4% of the respondents using the smallest farms, and 32.0% of those
having farms with 10.01 to 20.00 ha AL.
In order to evaluate the relationship between the size of an agricultural farm,
expressed as the area of agricultural land in hectares, and the level of skills in using the
Internet, the coefficient of correlation between the two characteristics was calculated
(to compute the correlation coefficient, the answers to the question about the skills
in using the Internet were assigned numbers from 4 for “very good” to 0 for “other”).
The correlation coefficient assumed a value of 0.18, which indicates a weak positive
relationship (non-significant; α = 0.05). Hence, the Internet skills of the study population appeared not to depend on farm size.
12
Marta Czekaj
To gain supplementary information on farmers’ skills in using the Internet, the
respondents were asked to indicate their training needs (Table 4). Although the
proportion of farmers who declared a lack of experience in using the Internet was
larger as compared to that of persons lacking computer skills (answer “other” in
Tables 1 and 3), more respondents answered “No” to the question about their need to
undergo training in using the Internet (60.0%) than they did in the case of a similar
question concerning computer skills (53.8%). This suggests that the Internet skills
and the needs for training in this field are less important to the respondents than
the computer skills and training are. This may be caused by their unawareness of the
functions offered by the Internet (for example, fast access to the information about
new sources of funding, about new production technologies, or about new trends on
the market), on the one hand, and the readiness to use a computer, on the other.
It should be remembered that the answer “No” could have also been given by the
persons whose knowledge and skills in using the Internet were so well developed that
they did not require any training.
The needs for training in the use of the Internet were not covered for nearly half
of the producers running farms with 5.01 to 10.00 AL: the answers “Yes” and “Yes, but
there are no such trainings in my neighbourhood” were selected by 46.9% of those
respondents in total (25.0% and 21.9%, respectively). This group was followed by the
owners of farms with 10.01 to 20.00 ha AL: the two positive answers together were
selected by 40.0% of them. The group of largest farmers appeared to be the least interested in participating in the Internet-related trainings (25.0% of positive answers in
total). Only two persons from the study group declared having taken part in that type
of trainings in the past; of those, one was satisfied with the results of the training, and
the other one was dissatisfied.
The last issue discussed in this paper is the use of computer software on agricultural farms. The respondents were provided with a list of various types of software that
could be used while conducting agricultural activity, and were asked to indicate the
software they would use. Most of the farmers did not choose any item from the list;
only one-fourth of the study group declared the use of that type of software. Among
the latter, those running the largest farms were the most active in this respect (half of
them used such software), whereas the owners of farms with 2.01 to 5.00 ha AL were
the least active (18.8%).
The software used the most frequently by the surveyed farmers was Office Suite,
which may be attributed to the fact that its solutions are the most universal, readily
available, and relatively easy to learn (Table 5). The respondents running the largest
farms, the farms with 2.01 to 5.00 ha AL, and those with 5.01 to 10.00 ha AL used also
accounting software. A few farmers running farms with above 2.01 ha AL used nutrition software or other software adjusted specifically to the needs of an agricultural
farm.
PDGR – PSAH
66.6
No / Nie
0.0
0.0
6.7
26.7
1.00–2.00
Uczestniczyłem (-am) w tego typu
szkoleniu i nie jestem z niego
zadowolony (-a)
I took part in such training and I am
dissatisfied
Uczestniczyłem (-am) w tego
typu szkoleniu i jestem z niego
zadowolony (-a)
I took part in such training and I am
satisfied
Tak, ale w mojej okolicy nie ma
szkoleń tego typu
Yes, but there are no such trainings
in my neighbourhood
Yes / Tak
Answer
Odpowiedź
66.6
2.1
0.0
4.2
27.1
2.01–5.00
51.5
0.0
1.6
21.9
25.0
5.01–10.00
60.0
0.0
0.0
24.0
16.0
10.01–20.00
Table 4. Structure (%) of answers to the question: Do you need an Internet skills training?
Tabela 4. Struktura (%) odpowiedzi na pytanie: Czy potrzebujesz szkolenia z zakresu obsługi Internetu?
75.0
0.0
0.0
12.5
12.5
> 20.00
60.0
0.6
0.6
15.0
23.8
Total farms
Gospodarstwa
ogółem
13
0.0
0.0
0.0
0.0
Accounting software
Programy rachunkowo-księgowe
Nutrition software
Programy żywieniowe
Software dedicated to agricultural
farms
Programy przygotowane
dla gospodarstw rolnych
Other
Inne
0.0
22.2
22.2
11.1
88.9
2.01–5.00
5.6
11.1
16.7
22.2
61.1
5.01–10.00
0.0
14.3
14.3
0.0
71.4
10.01–20.00
0.0
25.0
0.0
50.0
75.0
> 20.00
Note: The percentages do not always add up to 100% because respondents could choose more than one category.
Uwaga: Wartości procentowe nie zawsze sumują się do 100%, ponieważ respondenci mogli wskazać więcej niż jedną kategorię.
100.0
1.00–2.00
Office Suite
Pakiet Office
(Word, Excel, PowerPoint)
Type of software
Rodzaj programu
2.4
14.6
14.6
17.1
73.2
Total farms
Gospodarstwa
ogółem
Table 5. Percentage of respondents using various types of computer software (only those who actually used software were considered)
Tabela 5. Odsetek respondentów korzystających z różnych programów komputerowych (wzięto pod uwagę tylko osoby rzeczywiście ich
używające)
14
Marta Czekaj
PDGR – PSAH
15
Summary and conclusions
The survey revealed considerable differences among the respondents in the assessment of their skills in using computers and the Internet and their need to improve such
skills. A part of the farmers shows interest in new solutions and is perfectly capable of
effectively employing modern tools that support production on an agricultural farm.
At the same time, persons with poorer skills and experience in this respect are interested
in developing their competences. Since the average age of a farmer taking part in the
research was 47 years, it is not surprising that such persons would hardly be inclined
to start or continue their education. Besides, the older a person in need of training, the
lower his/her interest in taking part in such training. What is important here is that
inadequate computer and Internet skills could cause problems in the future as the existing computer and Internet solutions evolve fast, and with time become more and more
sophisticated.
No statistically significant relationships were found between the size of a farm and
the computer or Internet skills. This result prompts worries, especially in the situation
of growing competition on the agricultural market. The larger entities should be more
prone to take advantage of leading-edge solutions which would not only accelerate the
information-acquisition and -processing works, but also lower their costs.
The survey showed that only one-fourth of the farmers use computer software
while running their agricultural activity, and the vast majority of them do not employ
it. Supposedly, a part of the farmers is not aware how important the use of such tools is
for achieving improvement in the efficiency and rate of work. On the other hand, some
of the farmers do not have a possibility, knowledge or skills to use computer software.
It should be mentioned that the group of respondents for the survey was selected
in such a way as to serve the purpose of the research (persons who took part in trainings, which implied that they wished to learn and develop their skills in certain fields).
Nevertheless, the study found that the level of skills in using modern information
technologies on farms in the Małopolskie Voivodeship remains low, so further trainings in this respect are necessary.
References
Agency for Restructuring and Modernisation of Agriculture (ARMA). (2014). Średnia powierzchnia
gospodarstwa. Ogłoszenie Prezesa Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa z dnia
17 września 2014 r. w sprawie wielkości średniej powierzchni gruntów rolnych w gospodarstwie rolnym w poszczególnych województwach oraz średniej powierzchni gruntów rolnych
w gospodarstwie rolnym w kraju w 2014 roku [Average Area of a Farm. Announcement
of the President of the Agency for Restructuring and Modernisation of Agriculture of
17 September 2014 on the Average Area of Agricultural Land in an Agricultural Farm in
Individual Voivodeships, and the Average Area of Agricultural Land in an Agricultural Farm
in the Country in 2014]. Retrieved from: http://www.arimr.gov.pl/dla-beneficjenta/sredniapowierzchniagospodarstwa.html
Aker, J.C. (2011). Dial “A” for agriculture: Using information and communication technologies for
agricultural extension in developing countries. Agricultural Economics, 42(6), 631–734. doi:
10.1111/j.1574-0862.2011.00545.x
16
Marta Czekaj
Batorski, D. (2009). Wykluczenie cyfrowe w Polsce. Społeczeństwo informacyjne [E-exclusion in
Poland. Information society]. Studia BAS, 3(19), 223–224.
Matysiak-Błaszczyk, A., Słupska, K. (2013). Wybrane problemy społeczne środowisk wiejskich
(ze szczególnym uwzględnieniem kwestii edukacji młodego pokolenia wsi) [Selected social
problems of rural areas (with special emphasis on the education of the young generation).
Studia Edukacyjne, 25, 171–193.
Matysik-Pejas, R., Wojewodzic, T. (2009). Rola kanałów przepływu informacji w marketingu
terytorialnym [The role of information channels in territorial marketing]. Acta Scientiarum
Polonorum. Oeconomia, 8(3), 78.
Sawicka, J. (2010). Internet jako instrument wspierania rozwoju przedsiębiorczości na obszarach wiejskich – teoria i praktyka [Internet as an instrument of support for the development of entrepreneurship in rural areas – Theory and practice]. Acta Scientiarum Polonorum.
Oeconomia, 9(1), 97–98.
Szafrańska, M., Matysik-Pejas, R. (2010). Rozliczenia bezgotówkowe MSP z sektora agrobiznesu
[Non-cash settlements of SMEs from the agribusiness sector]. Zeszyty Naukowe SGGW –
Ekonomika i Organizacja Gospodarki Żywnościowej [Scientific Journal of Warsaw University of
Life Sciences – Economics and Organisation of Agri-Food Sector], 85, 120–121.
Wójcik-Żołądek, M. (2012). Ubóstwo i wykluczenie społeczne w Polsce [Poverty and social exclusion in Poland]. INFOS Zagadnienia społeczno-gospodarcze [INFOS Socio-Economic Issues],
4(118), 1–4. Retrieved from: www.ceeol.com/aspx/getdocument.aspx?logid=5&id=154ee44994984663a94c08dfd97d0bb0
Accepted for print – Zaakceptowano do druku: 15.06.2015
For citation – Do cytowania:
Czekaj, M. (2015). Skills and training needs relating to the use of computers and the Internet
among agricultural producers in the Małopolskie Voivodeship [Umiejętności i potrzeby szkoleniowe w zakresie korzystania z komputerów oraz Internetu wśród producentów rolnych
z województwa małopolskiego]. Problemy Drobnych Gospodarstw Rolnych – Problems of Small
Agricultural Holdings, 2, 5–16. doi: http://dx.doi.org/10.15576/PDGR/2015.2.5
PDGR – PSAH
Rola drobnych gospodarstw rolnych w rozwoju usług
agroturystycznych
The role of small farms in the development of agritourism
services
Streszczenie. Na przeważającym obszarze Małopolski rolnicy nie są w stanie prowadzić
produkcji rolniczej na dużą skalę, nie produkują na rynek, a zazwyczaj tylko na zaspokojenie podstawowych potrzeb żywnościowych rodziny. Zdecydowana większość tych
rolników to właściciele drobnych gospodarstw rolnych, zmuszeni do poszukiwania dodatkowych źródeł dochodu. Jednym z nich stała się agroturystyka z racji odpowiednich
walorów przyrodniczych i kulturowych, jakimi cechują się obszary wiejskie województwa
małopolskiego. W pracy oceniono rozwój usług agroturystycznych w dwóch atrakcyjnych
turystycznie gminach powiatu nowotarskiego: Czorsztyn i Łapsze Niżne. Są to gminy
położone nad sztucznym zbiornikiem wodnym, zwanym Jeziorem Czorsztyńskim, utworzonym w celu przeciwdziałania powodziom, produkcji energii elektrycznej, wyrównywania przepływów Wisły oraz zaopatrzenia w wodę okolicznych miejscowości. Zbiornik
pełni też ważne funkcje rekreacyjno-wypoczynkowe. Przedstawiono wyniki badań ankietowych przeprowadzonych wśród rolników zajmujących się agroturystyką w obydwu
gminach. Zaprezentowano skalę działalności agroturystycznej badanych usługodawców,
najważniejsze czynniki jej rozwoju oraz różnorodność świadczonych turystom usług
rekreacyjnych. Wskazano także na rolę zwierząt gospodarskich w prowadzeniu gospodarstw agroturystycznych.
Słowa kluczowe: agroturystyka • usługi rekreacyjne • gospodarstwo • stowarzyszenie
agroturystyczne • gmina
Abstract. In the major part of the Małopolskie Voivodeship, farmers are unable to
run agricultural production on a large scale and they produce not for the market but
generally for satisfying the basic food needs of their families. Most farmers own small
agricultural holdings and therefore are forced to seek additional sources of income.
Some of the farmers earn additional income from agritourism, taking advantage of
the great natural and cultural values of the Voivodeship’s rural areas (natural beauty
Adres do korespondencji – Corresponding author: Dr Arkadiusz Niedziółka, Zakład Zarządzania
i Marketingu, Instytut Ekonomiki i Zarządzania Przedsiębiorstwami, Uniwersytet Rolniczy
w Krakowie, ul. Czysta 21, 31-121 Kraków; e-mail: [email protected]
18
of the varied landscape, rich cultural and historical heritage). The study evaluated the
development of agritourism services in two districts of the Nowy Targ County, being attractive to tourists: Czorsztyn and Łapsze Niżne. The districts are located by an
artificial water reservoir, called Czorsztyńskie Lake, serving many functions, such as
flood prevention, electric power generation, flow compensation in the Wisła River, or
provision of water to the neighbouring localities. The reservoir fulfils also an important relaxation and recreational function. The article presents the results of a questionnaire-based survey carried out among farmers engaged in agritourism in the two
districts. The main focus is on the scale of the agritourism activity of the respondents,
the most important factors in its development, and the broad range of recreational
services provided to tourists. Attention is also given to the role of livestock in running
agritourism activity.
Keywords: agritourism • recreational services • farm • agritourism association • district
(gmina)
Wstęp
Nad sztucznym zbiornikiem wodnym, zwanym Jeziorem Czorsztyńskim, od chwili
jego powstania w 1997 r. prężnie rozwija się turystyka wiejska i różne formy rekreacji.
Turystom oferuje się usługi noclegowe w różnych obiektach, takich jak hotele, motele,
gospodarstwa agroturystyczne, pensjonaty czy domy wczasowe. Mogą również nocować na kempingach i polach biwakowych.
Oprócz typowego biernego wypoczynku wczasowicze mają do wyboru różne
formy turystyki. Atrakcyjne walory przyrodnicze (rozmaitość form terenu, różnorodność flory i fauny, malowniczość krajobrazu) i bogate dziedzictwo kulturowo-historyczne regionu (liczne zabytki architektury, folklor góralski) pozwalają na
rozwój turystyki krajoznawczej, ekoturystyki i turystyki kulturowej. Te dwie pierwsze
formy turystyki wiążą się szczególnie z podziwianiem Pienin i Gorców. Turystyka
kulturowa dotyczy m.in. zwiedzania charakterystycznych murowanych kościołów
na polskim Spiszu oraz zamku Dunajec w Niedzicy i ruin zamku w Czorsztynie. Nad
Jeziorem Czorsztyńskim bardzo popularne są różne formy turystyki kwalifikowanej.
Wytyczono tu szlaki umożliwiające uprawianie turystyki pieszej i rowerowej, ponadto
w pobliżu znajdują się wyciągi narciarskie. We wsi Kluszkowce należącej do gminy
Czorsztyn funkcjonuje znany ośrodek narciarski „Czorsztyn-Ski”, a w Niedzicy na
terenie gminy Łapsze Niżne działa ośrodek rekreacyjny „Polana Sosny” z trzema
wyciągami orczykowymi. Na Jeziorze Czorsztyńskim można uprawiać turystykę
kajakową i żeglarską.
Do najbardziej popularnych form turystyki wiejskiej zarówno w gminie Czorsztyn,
jak i Łapsze Niżne należy agroturystyka. Ten rodzaj turystyki wiąże się z obiektem
noclegowym, jakim jest gospodarstwo agroturystyczne, w którym właściciele świadczą
swoim gościom usługi noclegowe, często także gastronomiczne. Nie mogąc osiągać
odpowiednich dochodów z rolnictwa, rolnicy w okolicach Jeziora Czorsztyńskiego
od lat oferują turystom usługi agroturystyczne. Dzięki temu mają możliwość uzyskania dodatkowego dochodu, który w okresie letnim staje się niekiedy podstawowym
źródłem utrzymania ich rodzin.
PDGR – PSAH
Rola drobnych gospodarstw rolnych w rozwoju usług agroturystycznych
19
Głównym celem pracy było określenie roli drobnych gospodarstw rolnych z dwóch
gmin powiatu nowotarskiego: Czorsztyn i Łapsze Niżne w rozwoju usług agroturystycznych. Cele pośrednie dotyczyły identyfikacji najważniejszych uwarunkowań
rozwoju agroturystyki w badanym regionie, a także ustalenia skali działalności agroturystycznej oraz roli zwierząt gospodarskich w prowadzeniu gospodarstw agroturystycznych.
Materiał i metody
Aby zrealizować postawiony cel główny i cele pośrednie, wiosną 2013 r. przeprowadzono ankietę wśród właścicieli gospodarstw agroturystycznych w dwu gminach:
Czorsztyn i Łapsze Niżne. W pierwszej z nich ankietowano 21 rolników wynajmujących
pokoje gościnne turystom, a w drugiej – 20 takich osób. Ankieta zawierała zarówno
pytania otwarte, jak i zamknięte.
W ramach badań podjęto następujące zagadnienia:
– charakterystyka działalności agroturystycznej,
– identyfikacja najważniejszych czynników determinujących rozwój usług agroturystycznych oraz określenie znaczenia tych czynników,
– określenie stanu żywego inwentarza w badanych gospodarstwach oraz roli zwierząt gospodarskich w prowadzeniu gospodarstw agroturystycznych,
– identyfikacja rodzajów usług rekreacyjnych oferowanych turystom.
W opracowaniu wykorzystano metodę opisową, metodę porównawczą oraz zestawienia tabelaryczne.
Podobieństwa i różnice między gospodarstwem
agroturystycznym a gospodarstwem rolnym
Gospodarstwo agroturystyczne różni się od rolnego zasadami prowadzenia i metodami
zarządzania, a nierzadko także strukturą produkcji. Różnice dotyczą głównie wykorzystania ziemi, intensywności produkcji, zarządzania zasobami pracy oraz ochrony
środowiska (Sznajder i Przezbórska, 2006).
Aby zarządzać gospodarstwem agroturystycznym w prawidłowy sposób, należy
właściwie rozumieć istotę pojęcia samej agroturystyki traktowanej jako zjawisko
społeczno-gospodarcze (Jalinik, 2002). Z jednej strony bowiem usługi agroturystyczne
sprzyjają poszerzaniu kontaktów społecznych, postępowi kulturalnemu, integracji
środowiska wiejskiego. Z drugiej strony agroturystyka ma duże znaczenie ekonomiczne dla rolnika i jego rodziny, gdyż może zapewnić:
– aktywizację przedsiębiorczości ludności wiejskiej,
– dodatkowy dochód w gospodarstwie,
– postęp w hodowli, produkcji rolnej i ogrodniczej,
20
– dodatkowe miejsca pracy,
– zróżnicowanie gospodarki,
– poprawę wskaźników wykorzystania powierzchni mieszkalnej i gospodarczej,
– wspieranie lokalnych usług i przetwórstwa,
– inwestycje – rozbudowę infrastruktury (Młynarczyk, 2002).
Skutki ekonomiczne wiążą się z tym, że agroturystyka jako forma dodatkowej działalności rolnika stanowi źródło dochodu dla oferentów usług turystycznych (Balińska
i Sikorska-Wollak, 2009). Samemu wiejskiemu usługodawcy przynosi bezpośrednie
dochody z tytułu wynajmowania pokoi gościnnych turystom, niekiedy także ze świadczenia im usług gastronomicznych.
Na korzyści wynikające z rozwoju agroturystyki dla wsi i gminy zwrócił uwagę
Knecht (2009), jako najważniejsze wymieniając:
– polepszenie sytuacji dochodowej mieszkańców wsi, gminy czy regionu,
– poprawę infrastruktury wiejskiej (przez budowę wodociągów, kanalizacji, dróg, zakładanie sieci telefonicznej, tworzenie boisk sportowych itp.),
– zachowanie dziedzictwa kulturowego wsi (np. tradycji, obyczajów, sztuki regionalnej), a w wielu przypadkach jego odrodzenie,
– powstrzymanie migracji ludności wiejskiej do miasta z jednoczesnym odchodzeniem jej od rolnictwa,
– promocję regionu sprzyjającą przyciągnięciu inwestorów, co niesie ze sobą nowe
miejsca pracy i przyczynia się do dalszego rozwoju regionu,
– estetyzację regionu,
– integrację środowiska wiejskiego.
Biorąc pod uwagę metody zarządzania stosowane zarówno w gospodarstwie
rolnym, jak i w działalności agroturystycznej, warto zastanowić się nad relacją między
bezpośrednią produkcją rolniczą a usługami agroturystycznymi. W opinii cytowanych
już Sznajdera i Przezbórskiej (2006), mogą to być relacje komplementarne, suplementarne, konkurencyjne, a nawet antagonistyczne.
Związek komplementarny polega na tym, że dział rolniczy i dział turystyczny
stanowią strukturalną całość, a wzrost znaczenia jednego z nich powoduje także
zwiększenie się znaczenia drugiego działu, i odwrotnie. Można to zaobserwować
w drobnych gospodarstwach rolnych: jeżeli rolnik przyjmuje więcej gości, to potrzebuje relatywnie więcej produktów rolniczych, które mógłby przeznaczyć na ich
wyżywienie. Ponadto turyści wypoczywający w gospodarstwach agroturystycznych
nierzadko kupują produkty, których rolnicy nie mogliby sprzedać.
Między produkcją rolniczą a agroturystyką może istnieć związek suplementarny
wyrażający się w tym, że agroturystyka uzupełnia branżę rolniczą. Dotyczy to sytuacji,
kiedy gospodarstwo może uruchomić dodatkowe zasoby, które do tej pory nie były
wykorzystywane.
Działalność agroturystyczna bywa również konkurencyjna w stosunku do niektórych działów rolniczych. Zdarza się tak na przykład w sytuacji, gdy rolnik uprawiający
PDGR – PSAH
21
daną roślinę z przeznaczeniem na sprzedaż zamierza założyć gospodarstwo agroturystyczne. Wówczas musi część obszaru ziemi wyłączyć z produkcji rolniczej i przeznaczyć na potrzeby agroturystyki (Sznajder i Przezbórska, 2006).
Układ antagonistyczny między agroturystyką a produkcją rolniczą występuje
wtedy, gdy jedna działalność wyklucza drugą. Byłoby tak na przykład w przypadku
chowu trzody chlewnej w gospodarstwie agroturystycznym. Przebywanie turystów
w pobliżu dużych ferm świń jest w zasadzie wykluczone (Sznajder i Przezbórska,
2006).
Charakterystyka rolnictwa w gminach Czorsztyn
i Łapsze Niżne
Gminy wiejskie Czorsztyn i Łapsze Niżne, położone nad Jeziorem Czorsztyńskim, są
typowymi gminami o profilu turystyczno-wypoczynkowym. Mają wspaniałe walory
krajobrazowe, zabytki architektury, ciekawe dziedzictwo kulturowo-historyczne
i długie tradycje w przyjmowaniu turystów. Istotnym czynnikiem rozwoju turystyki na
ich obszarze jest także odpowiednia infrastruktura turystyczna składająca się z bazy
noclegowej, zakładów gastronomicznych oraz bazy towarzyszącej (rekreacyjnej).
W lokalnej gospodarce występuje ponadto sektor rolniczy, ale jest on słaby i obejmuje przeważnie małe rodzinne gospodarstwa rolne. Ogółem w gminie Czorsztyn
w 2005 r. było 1170 gospodarstw rolnych (w większości indywidualnych). Wśród nich
dominowały podmioty małe; powierzchnia gospodarstwa średnio wynosiła tylko
1,8 ha. Brak scalenia użytków rolnych powodował silne rozdrobnienie gospodarstw
– składały się one z kilku, a nawet kilkudziesięciu parcel (od 8 do 30). Duże rozdrobnienie gospodarstw rolnych oraz niekorzystne ukształtowanie terenu to przyczyny
słabości rolnictwa. Najwięcej w gminie było gospodarstw niezapewniających utrzymania ich właścicielom, mających od 1 do 2 ha użytków rolnych (437 gospodarstw)
lub poniżej 1 ha UR (405 gospodarstw). Mniej liczna była grupa gospodarstw posiadających od 2 do 5 ha UR (304 podmioty). Zaledwie w 23 gospodarstwach powierzchnia
użytków rolnych wynosiła między 5 a 10 ha, a tylko jedno gospodarstwo miało 10 ha
UR (Strategia rozwoju…, 2005). W gminie Łapsze Niżne w 2014 r. znajdowało się ponad
1578 indywidualnych gospodarstw rolnych. Średnia powierzchnia gospodarstwa
była znacznie większa niż w gminie Czorsztyn, ale i tak mała, bo wynosiła 3,7 ha UR
(Strategia rozwoju…, 2014).
W strukturze użytkowania gruntów na terenie gminy Czorsztyn w 2005 r., kiedy
to zatwierdzono strategię jej rozwoju, dominowały lasy i grunty leśne, które zajmowały 46,1% powierzchni gminy, oraz użytki rolne – 34,5%. Pozostałe grunty stanowiły
19,4% powierzchni gminy (tab. 1).
Strukturę zagospodarowania gruntów indywidualnych gospodarstw rolnych w gminie
Łapsze Niżne przedstawiono w tabeli 2. W 2014 r. dwie trzecie ogólnej powierzchni
gruntów w tych gospodarstwach zajmowały użytki rolne, w tym głównie łąki i pastwiska
(56,05% gruntów), znaczący udział miały też lasy i grunty leśne (22,03%).
Dominującym kierunkiem produkcji zwierzęcej w gminie Łapsze Niżne jest
hodowla drobiu oraz bydła. Produkcja roślinna skupia się głównie na uprawach roślin
22
zbożowych i okopowych. Powierzchnia upraw zbóż w gminie w 2014 r. wynosiła
359,45 ha, a powierzchnia upraw ziemniaków – 145,29 ha. Uprawy roślinne zajmowały powierzchnię 526,84 ha, co stanowiło 11,8% ogólnego areału użytków rolnych
(Strategia rozwoju…, 2014).
Tabela 1. Użytkowanie gruntów w gminie Czorsztyn (2005 r.)
Table 1. Land use in the Czorsztyn District (year 2005)
Wyszczególnienie
Item
Grunty ogółem (ha)
Total land (ha)
Gmina ogółem
District total
Indywidualne
gospodarstwa
rolne
Private
agricultural farms
Pozostałe
gospodarstwa
rolne
Other
agricultural farms
6172
4274
1898
2126
1936
190
957
878
79
11
10
1
1008
946
62
150
102
48
2848
1946
902
1198
392
806
Użytki rolne (ha), w tym:
Agricultural land (ha),
of that:
Grunty orne (ha)
Arable land (ha)
Sady (ha)
Orchards (ha)
Łąki (ha)
Meadows (ha)
Pastwiska trwałe (ha)
Permanent pastures (ha)
Lasy i grunty leśne (ha)
Forests and forest land (ha)
Pozostałe grunty* (ha)
Other land* (ha)
* grunty pod zabudowaniami, pod podwórzami, drogi, wody, inne grunty użytkowane oraz nieużytki
* land under buildings, under yards, roads, waters, other land used and barren
Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Strategia rozwoju gminy Czorsztyn… (2005, s. 42)
Source: Author’s study based on: Strategia rozwoju gminy Czorsztyn… [Development strategy of the
Czorsztyn District…] (2005, p. 42)
PDGR – PSAH
23
Tabela 2. Struktura użytkowania gruntów w indywidualnych gospodarstwach rolnych
w gminie Łapsze Niżne (2014 r.)
Table 2. Land-use structure of private farms in the Łapsze Niżne District (year 2014)
Wyszczególnienie
Item
Użytki rolne, w tym:
Agricultural land, of that:
Łąki i pastwiska
Meadows and pastures
Grunty pod zasiewami
Land under crops
Grunty ugorowane
Fallow land
Uprawy trwałe
Permanent crops
Sady
Orchards
Ogrody przydomowe
Home gardens
Pozostałe użytki rolne
Other agricultural land
Lasy i grunty leśne
Forests and forest land
Pozostałe grunty
Other land
Grunty ogółem
Total land
Powierzchnia (ha)
Area (ha)
% gruntów ogółem
% of total land
4465,40
75,25
3325,28
56,05
526,84
8,87
71,39
1,20
0,80
0,01
0,80
0,01
3,51
0,06
536,79
9,05
1306,96
22,03
161,27
2,72
5933,63
100,00
Źródło: Strategia rozwoju społeczno-gospodarczego gminy Łapsze Niżne… (2014, s. 19)
Source: Strategia rozwoju społeczno-gospodarczego gminy Łapsze Niżne… [Socio-economic development strategy of the Łapsze Niżne District…] (2014, p. 19)
Rozwój agroturystyki w powiecie nowotarskim
Pod względem poziomu rozwoju gospodarstw agroturystycznych powiat nowotarski
plasuje się w ścisłej czołówce powiatów województwa małopolskiego. Według danych
Instytutu Turystyki, w 2007 r. w powiecie tym funkcjonowało najwięcej takich gospodarstw – 387, z łączną ofertą prawie 5 tys. miejsc noclegowych. Niewiele mniejsza
liczba rolników (365) zajmowała się agroturystyką w powiecie tatrzańskim, natomiast
24
trzeci z kolei powiat nowosądecki miał aż o 211 gospodarstw agroturystycznych mniej
niż nowotarski1.
Na obszarze powiatu nowotarskiego w 2007 r. zdecydowanie najwięcej gospodarstw
agroturystycznych było w gminie Czorsztyn – 165. Na drugim miejscu znajdowała się
gmina Krościenko n. Dunajcem, w której działały 54 gospodarstwa agroturystyczne,
a na kolejnym – gmina Łapsze Niżne posiadająca 49 takich podmiotów. Żadnego
gospodarstwa agroturystycznego nie miała tylko gmina Szczawnica (tab. 3).
Tabela 3. Gospodarstwa agroturystyczne (w tym całoroczne) i miejsca noclegowe w gminach
powiatu nowotarskiego (2007 r.)
Table 3. Agritourism farms (including those operating all-year-round) and accommodation
capacity of districts in the Nowy Targ County (year 2007)
Liczba
gospodarstw
Number of farms
% obiektów
całorocznych
% all-year-round
operating farms
Liczba miejsc
noclegowych
Number
of bed-places
Czarny Dunajec
37
100,0
402
Czorsztyn
165
72,7
1850
Jabłonka
15
73,3
190
Krościenko n. Dunajcem
54
44,4
711
Lipnica Wielka
8
100,0
66
Łapsze Niżne
49
95,9
614
Nowy Targ
8
100,0
96
Ochotnica Dolna
8
100,0
120
Raba Wyżna
13
100,0
100
Rabka Zdrój
13
30,7
177
Spytkowice
6
100,0
71
Szaflary
11
100,0
485
Razem / Total
387
84,75
4882
Gmina
District
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z Instytutu Turystyki (pobrane z: http://www.
intur.com.pl/bazy/kwatery/kw2.php?w1=12&zestaw=agroturystyka)
Source: Author’s study based on the data from the Institute of Tourism (retrieved from: http://
www.intur.com.pl/bazy/kwatery/kw2.php?w1=12&zestaw=agroturystyka)
Większość gospodarstw agroturystycznych w powiecie nowotarskim to podmioty
dysponujące areałem użytków rolnych do 5 ha. Są to drobne gospodarstwa rolne,
których właściciele postanowili uruchomić działalność agroturystyczną. Niektórzy
1
http://www.intur.com.pl/bazy/kwatery/kw2.php?w1=12&zestaw=agroturystyka
PDGR – PSAH
25
z nich poza usługami noclegowymi świadczą gościom usługi gastronomiczne w różnej
formie. Aby uatrakcyjnić wczasowiczom wolny czas, oferują także rozmaite usługi
rekreacyjne.
Badania ankietowe przeprowadzone między styczniem a marcem 2013 r. w urzędach gmin należących do powiatu nowotarskiego pozwoliły określić zmiany liczby
gospodarstw agroturystycznych w okresie między 2007 a 2013 r. Po sześciu latach na
pozycji lidera pod względem liczby rolników zajmujących się agroturystyką utrzymała
się gmina Czorsztyn, a na drugim miejscu pozostała gmina Krościenko n. Dunajcem.
We wspomnianych badaniach uzyskano również informacje na temat liczby usługodawców zrzeszonych w stowarzyszeniach agroturystycznych. Największy odsetek
gospodarstw (59%) należących do tych organizacji odnotowano w gminie Czarny
Dunajec (tab. 4).
Tabela 4. Gospodarstwa agroturystyczne (w tym zrzeszone w stowarzyszeniach agro
turystycznych) w gminach powiatu nowotarskiego (2013 r.)
Tabela 4. Agritourism farms (including those associated in agritourism associations) of
districts in the Nowy Targ County (year 2013)
Liczba gospodarstw
Number of farms
Ogółem
Total
Zrzeszonych
w stowarzyszeniach
agroturystycznych
Members of agritourism
associations
Czarny Dunajec
54
32
Czorsztyn
180
11
Jabłonka
20
–
Krościenko n. Dunajcem
93
15
Lipnica Wielka
12
12
Łapsze Niżne
72
11
Nowy Targ
21
–
Ochotnica Dolna
27
–
Raba Wyżna
25
–
Rabka Zdrój
13
–
Spytkowice
6
6
Gmina
District
Szaflary
21
–
Szczawnica
8
–
Razem / Total
552
87
Źródło: Opracowanie własne
26
Zdecydowanie najwięcej gospodarstw agroturystycznych znajduje się w czterech
gminach: Czorsztyn, Krościenko n. Dunajcem, Łapsze Niżne i Czarny Dunajec (tab. 4).
Łącznie na ich obszarze aż 399 osób oferuje turystom pokoje gościnne w swoich
gospodarstwach rolnych. Stanowi to 72% wszystkich gospodarstw agroturystycznych
funkcjonujących w powiecie nowotarskim. Tylko 15% ogółu tych obiektów jest zrzeszone w stowarzyszeniach agroturystycznych.
Wyniki badań ankietowych
Aby określić stan oraz najważniejsze czynniki rozwoju agroturystyki w gminie
Czorsztyn, przeprowadzono ankietę wśród 21 właścicieli gospodarstw agroturystycznych (15 kobiet i 6 mężczyzn). Większość z nich, bo 17 usługodawców, zajmuje się
agroturystyką od ponad pięciu lat, 3 rolników prowadzi działalność agroturystyczną
od lat trzech, a jeden – od roku.
Jako dodatkowe źródło utrzymania, oprócz obsługi gości i turystów, 6 osób wymieniło działalność rolniczą, a 3 osoby – stałą pracę zarobkową poza gospodarstwem. Dla
15 rolników najważniejsze źródło dochodu stanowi agroturystyka, dla czterech – działalność rolnicza, a dla dwóch – stała praca zarobkowa.
Pytani o motywy założenia gospodarstwa agroturystycznego, ankietowani mogli
wybrać do trzech odpowiedzi. Najczęściej wskazywali na możliwość uzyskania dodatkowego dochodu (20 wskazań) i położenie gospodarstwa w atrakcyjnym turystycznie
regionie (18 odpowiedzi). Dla 13 badanych motywem była także chęć wykorzystania
wolnych zasobów mieszkaniowych, trzech wskazało na brak możliwości podjęcia pracy
zawodowej, a jedna osoba – na namowy sąsiadów.
Badane gospodarstwa oferują łącznie 336 miejsc noclegowych w 121 pokojach.
Ogółem najwięcej jest pokoi dwuosobowych – 52. Liczba pokoi trzyosobowych i czteroosobowych wynosi odpowiednio 38 i 29, a jednoosobowych – tylko 2.
Większość, bo 15 respondentów, świadczy usługi agroturystyczne w pięciu pokojach. Wiąże się to ze zwolnieniem z opłacania podatku dochodowego od osób fizycznych, jeśli chodzi o usługi noclegowe i gastronomiczne. Pięciu usługodawców ma
8 pokoi, a jeden rolnik posiada ich 6.
Wszystkie badane podmioty świadczą swoim gościom usługi żywieniowe. Niepełne
wyżywienie (śniadania i obiadokolacje) oferuje turystom 10 gospodarstw, możliwość
samodzielnego przyrządzania posiłków – 6 podmiotów, pełne wyżywienie mają w ofercie 3 gospodarstwa, a obiadokolacje – tylko 2.
Goście mogą wypoczywać w pomieszczeniach na terenie domu lub w ogrodzie,
a w wolnym czasie korzystać z różnorodnego wyposażenia (tab. 5). We wszystkich
gospodarstwach agroturystycznych gościom oferowane są różne usługi rekreacyjne
(tab. 6).
Właściciele wszystkich badanych gospodarstw agroturystycznych w gminie
Czorsztyn utrzymują zwierzęta gospodarskie różnych gatunków (tab. 7). Dwunastu
właścicieli wykorzystuje swoje zwierzęta gospodarskie do rozwoju usług i oferowania
atrakcji agroturystycznych. Turyści mogą obserwować i dokarmiać zwierzęta, a w kilku
przypadkach również doić krowy.
PDGR – PSAH
27
Tabela 5. Pomieszczenia i wyposażenie dla turystów w badanych gospodarstwach agro
turystycznych w gminie Czorsztyn
Table 5. Rooms and equipment for tourists on agritourism farms studied in the Czorsztyn
District
Rodzaj pomieszczenia lub wyposażenia
Type of room or equipment
Liczba gospodarstw
Number of farms
Altana/Meble ogrodowe / Arbor/Garden furniture
21
Balkon / Balcony
19
Jadalnia / Dining room
14
Plac zabaw dla dzieci / Playground
8
Basen lub brodzik / Swimming-pool or paddling pool
5
Boisko do gier / Ball-games
6
Bilard / Billiards
4
Oddzielna sala telewizyjna / Separate TV room
4
Tabela 6. Usługi rekreacyjne oferowane w badanych gospodarstwach agroturystycznych
w gminie Czorsztyn
Table 6. Recreational services on agritourism farms studied the Czorsztyn District
Rodzaj usługi
Type of service
Organizacja ognisk i grillowania
Organisation of bonfires and barbecues
Zapewnianie możliwości uczestniczenia w pracach gospodarskich
Provision of opportunities to participate in the work on the farm
Organizacja kuligów / Organisation of sleigh rides
Świadczenie usług przewodnickich po okolicy
Provision of guide services in the area
Nauka przyrządzania potraw regionalnych
Provision of regional cuisine training
Przejazdy bryczką / Provision of carriage rides
Wypożyczanie sprzętu sportowo-rekreacyjnego
Rental of sports and recreational equipment
Zapewnianie możliwości korzystania z basenu
Provision of access to a swimming-pool
Nauka rękodzielnictwa / Provision of handicraft training
Liczba
Gospodarstw
Number of farms
21
18
17
17
15
7
4
2
1
28
Tabela 7. Zwierzęta gospodarskie w badanych gospodarstwach agroturystycznych w gminie
Czorsztyn
Table 7. Livestock on agritourism farms studied in the Czorsztyn District
Gospodarstwo
Farm
Gatunek i liczba zwierząt
Species and number of animals
1
Kilkanaście kur, kilka kaczek / A dozen hens, some ducks
2
15 kur, 10 kaczek / 15 hens, 10 ducks
3
20 kur / 20 hens
4
8 kaczek / 8 ducks
5
15 kur, 5 krów / 15 hens, 5 cows
6
25 kur, 10 królików / 25 hens, 10 rabbits
7
10 królików, 2 krowy / 10 rabbits, 2 cows
8
Krowy, owce, kury i kaczki / Cows, sheep, hens and ducks
9
15 kur, 11 krów, 8 kaczek, 5 królików / 15 hens, 11 cows, 8 ducks, 5 rabbits
10
2 krowy / 2 cows
11
15 kur, 11 krów, 8 kaczek, 5 królików
15 hens, 11 cows, 8 ducks, 5 rabbits
12
20 kur / 20 hens
13
7 kaczek, 3 krowy / 7 ducks, 4 cows
14
12 kur, 5 krów / 12 hens, 5 cows
15
20 królików, 20 kur, 10 kaczek, 6 indyków, 2 owce
20 rabbits, 20 hens, 10 ducks, 6 turkeys, 2 sheep
16
10 królików / 10 rabbits
17
Kilkanaście kur / A dozen hens
18
20 kur, 10 kaczek / 20 hens, 10 ducks
19
2 krowy / 2 cows
20
30 kur, 5 krów, 5 kaczek / 30 hens, 5 cows, 5 ducks
21
2 krowy / 2 cows
Następne pytanie dotyczyło wsparcia agroturystyki przez różne instytucje w przeszłości. Pięciu badanych otrzymało pomoc w działalności promocyjnej ze strony stowarzyszenia agroturystycznego. W czterech przypadkach usługodawcy uzyskali wsparcie
z ośrodka doradztwa rolniczego w zakresie procedur dotyczących współfinansowania
agroturystyki ze środków unijnych.
PDGR – PSAH
29
Wszyscy ankietowani reklamują swoje usługi agroturystyczne w Internecie na
oficjalnej stronie gminy Czorsztyn. Osoby należące do stowarzyszeń agroturystycznych promują ponadto agroturystykę na portalach internetowych tych organizacji.
Ośmiu rolników, w tym sześciu zrzeszonych w stowarzyszeniach, bierze również udział
w giełdach i targach turystycznych.
Do badanych obiektów najczęściej przyjeżdżają rodziny z dziećmi, na co wskazali
wszyscy badani. Siedmiu z nich zaznaczyło dodatkowo, że przebywają u nich pojedynczy wczasowicze, a pięciu wskazało na grupy młodzieżowe. Ośmiu gospodarzy
gościło do tej pory cudzoziemców. Byli to głównie turyści z Niemiec, Anglii i Francji,
ale zdarzali się też wczasowicze z Hiszpanii, Włoch i Belgii.
W gminie Czorsztyn do stowarzyszeń agroturystycznych należy 11 rolników.
Pięciu z nich to członkowie Góralskiego Stowarzyszenia Agroturystycznego z siedzibą
w Maniowach, a sześciu – Stowarzyszenia Turystyki i Agroturystyki Ziem Górskich
z siedzibą w Nowym Sączu.
Siedemnastu usługodawców współpracuje z właścicielami innych gospodarstw
agroturystycznych. Kooperacja dotyczy głównie wymiany turystów, polegającej na
polecaniu cudzych obiektów w sytuacji braku wolnych miejsc we własnym gospodarstwie. Respondenci dodają, że ważna jest także współpraca w zakresie organizacji
wyjazdów na targi i giełdy turystyczne oraz wypożyczania sobie nawzajem sprzętu
sportowo-rekreacyjnego.
Za instytucję najbardziej wspierającą usługi agroturystyczne prawie połowa
badanych uważa samorząd gminny. Wspomaga on rolników zarówno bezpośrednio
– w działalności promocyjnej, jak i pośrednio – poprzez organizację różnych imprez
kulturalnych. Ośmiu respondentów stwierdziło, że agroturystykę w największym stopniu wspiera stowarzyszenie agroturystyczne.
Pytani o trzy najważniejsze czynniki rozwoju agroturystyki w gminie Czorsztyn,
wszyscy ankietowani wymienili przyrodniczo-krajobrazowe walory regionu. Szesnastu
badanych wskazało na współpracę usługodawców między sobą, a trzynastu – na odpowiednią promocję agroturystyki.
Ostatnie pytanie ankietowe dotyczyło największych barier w rozwoju usług agroturystycznych. Odpowiedział na nie co trzeci respondent. Większość z nich nie widzi
żadnych przeszkód w rozwoju agroturystyki w gminie. Wydaje się to oczywiste, ponieważ gmina Czorsztyn jest atrakcyjna zarówno ze względu na swe walory przyrodnicze
(Jezioro Czorsztyńskie, góry, lasy), jak i specjalistyczne (wyciągi narciarskie, szlaki
turystyki pieszej i rowerowej), posiada też odpowiednią infrastrukturę turystyczno-hotelarską (tab. 8).
W październiku 2013 r. w gminie Łapsze Niżne przeprowadzono takie same badania
ankietowe jak w gminie Czorsztyn. Objęto nimi 20 rolników zajmujących się agroturystyką (13 kobiet i 7 mężczyzn). Jedenaście osób świadczy usługi agroturystyczne od
ponad pięciu lat, sześć osób – w okresie od dwóch do pięciu lat, dwie osoby prowadzą
gospodarstwo agroturystyczne od dwóch lat, a jedna osoba – od roku.
Większość badanych (16 osób) jako źródło utrzymania, obok obsługi turystów,
wymieniła także gospodarstwo rolne. Ośmiu respondentów wskazało dodatkowo na
świadczenia społeczne, sześciu – na stałą pracę zarobkową poza gospodarstwem,
a pięciu – na własną działalność gospodarczą.
30
Tabela 8. Bariery w rozwoju agroturystyki w gminie Czorsztyn według ankietowanych
Table 8. Barriers to the development of agritourism in the Czorsztyn District according to
the respondents
Gospodarstwo / Farm
1
2
3
4
5
6
7
Przeszkoda / Barrier
Zły stan drogi dojazdowej (trzeba ją naprawić)
Poor condition of the access road (repair is needed)
Brak wsparcia ze strony gminy
Lack of support from district authorities
Brak wsparcia ze strony gminy
Lack of support from district authorities
Słaba promocja agroturystyki
Poor promotion of agritourism
Mało obiektów rekreacyjnych
Inadequate recreational facilities
Braki w infrastrukturze technicznej
Deficiences in the technical infrastructure
Słaba promocja agroturystyki przez gminę
Poor promotion of agritourism by district authorities
Za najważniejsze źródło dochodu dziewięciu ankietowanych uznało świadczenia
społeczne, sześciu – stałą pracę zarobkową poza gospodarstwem, a czterech – inną
działalność gospodarczą.
Większość respondentów stwierdziła, że motywem uruchomienia działalności
agroturystycznej była chęć uzyskania dodatkowego dochodu (17 wskazań) oraz lokalizacja ich gospodarstwa w atrakcyjnym turystycznie regionie (16 wskazań). Na namowy
sąsiadów wskazało ośmiu usługodawców, na wykorzystanie wolnych zasobów mieszkaniowych – czterech, a na brak możliwości podjęcia pracy zawodowej – tylko dwóch.
Podobnie jak usługodawcy z gminy Czorsztyn, właściciele gospodarstw agroturystycznych w gminie Łapsze Niżne najczęściej oferują turystom pokoje gościnne.
Taką formę usług noclegowych świadczy 16 rolników, z których jeden oferuje gościom
ponadto pole namiotowe, a jeden – pole namiotowe oraz dodatkowo inny dom wynajmowany w całości. Wśród pozostałych 4 osób są dwie, które wynajmują wczasowiczom
wyłącznie całe domy, jedna osoba posiadająca tylko pole namiotowe i jeden usługodawca wynajmujący jedynie całe mieszkanie.
Dwunastu rolników, z racji posiadania nie więcej niż pięciu pokoi, nie płaci podatku
dochodowego. Czterech usługodawców ma od sześciu do dziesięciu pokoi, a czterech
– ponad 10 pokoi.
W ogólnej bazie noclegowej badanych obiektów w gminie Łapsze Niżne najwięcej
jest pokoi dwuosobowych – 58, nieco mniej – 42 – trzyosobowych. Łączna liczba miejsc
noclegowych w badanych gospodarstwach agroturystycznych wynosi 317 (tab. 9).
PDGR – PSAH
31
Tabela 9. Pokoje przeznaczone dla turystów w badanych gospodarstwach agroturystycznych
w gminie Łapsze Niżne
Table 9. Rooms for tourists on agritourism farms studied in the Łapsze Niżne District
Łączna liczba
pokoi we wszystkich
gospodarstwach
Total number
of rooms on all farms
Łączna liczba
miejsc noclegowych
w pokojach
Total number
of bed-places
in rooms
Jednoosobowy / Single
11
11
Dwuosobowy / Double
58
116
Trzyosobowy / Triple
42
126
Czteroosobowy / Quadruple
16
64
Razem / Total
127
317
Rodzaj pokoju
Type of room
W 12 obiektach nie świadczy się turystom usług żywieniowych. W pozostałych
8 gospodarstwach jest oferowane wyżywienie. W czterech przypadkach są to śniadania i obiadokolacje, w dwóch – tylko śniadania. Jedno gospodarstwo agroturystyczne
oferuje śniadania i obiady, a jedno – śniadania i grillowanie.
Obok podstawowych usług agroturystycznych ankietowani właściciele gospodarstw
oferują wczasowiczom różne pomieszczenia do wypoczynku oraz miejsca do spędzania
wolnego czasu (tab. 10). Podobnie jak w gminie Czorsztyn, wszyscy usługodawcy agroturystyczni w gminie Łapsze Niżne oddają do dyspozycji turystów altany i meble ogrodowe, a najczęściej spotykaną usługą rekreacyjną jest organizowanie swoim gościom
ognisk i grillowania (tab. 11).
W 7 gospodarstwach agroturystycznych w gminie Łapsze Niżne nie ma żadnych
zwierząt gospodarskich. W pozostałych 13 obiektach jest utrzymywany żywy inwentarz (tab. 12). Tylko dwóch usługodawców nie wykorzystuje zwierząt w działalności
agroturystycznej. W jedenastu gospodarstwach atrakcją dla gości, głównie dzieci,
może być dokarmianie zwierząt.
Zaledwie czterech badanych rolników skorzystało w przeszłości ze wsparcia
samorządu gminnego w postaci organizacji szkoleń agroturystycznych. Inni usługodawcy do tej pory nie korzystali w działalności turystycznej z pomocy jakiegokolwiek
podmiotu.
Ankietowani najczęściej promują swoje usługi w Internecie (16 wskazań). Z tej
grupy 9 osób stosuje dodatkową promocję w formie obniżek cen, a 7 rolników zamieszcza swoją ofertę w katalogach agroturystycznych. Jeden gospodarz wskazał, że promuje
się przez „pocztę pantoflową”.
32
Tabela 10. Pomieszczenia i wyposażenie dla turystów w badanych gospodarstwach agro
turystycznych w gminie Łapsze Niżne
Table 10. Rooms and equipment for tourists on agritourism farms studied in the Łapsze
Niżne District
Rodzaj pomieszczenia lub wyposażenia
Type of room or equipment
Liczba gospodarstw
Number of farms
Altana/Meble ogrodowe / Arbor/Garden furniture
20
Plac zabaw dla dzieci / Playground
19
Balkon / Balcony
17
Jadalnia / Dining room
14
Boisko do gier / Sports field
12
Oddzielna sala telewizyjna / Separate TV room
6
Basen lub brodzik / Swimming pool or paddling pool
5
Taras / Terrace
5
Bilard / Billiards
4
Kort tenisowy / Tennis court
1
Tabela 11. Usługi rekreacyjne oferowane w badanych gospodarstwach agroturystycznych
Table 11. Recreational services on agritourism farms studied in the Łapsze Niżne District
Rodzaj usługi / Type of service
Organizacja ognisk i grillowania
Organisation of bonfires and barbecues
Liczba gospodarstw
Number of farms
19
Organizacja kuligów / Organisation of sleigh rides
17
Przejazdy bryczką / Provision of carriage rides
6
Zapewnianie możliwości uczestniczenia w pracach gospodarskich
(karmienie zwierząt gospodarskich – 3, prace polowe – 1)
Provision of opportunities to participate in the work on the farm
(feeding livestock – 3, field work – 1)
Wypożyczanie sprzętu sportowo-rekreacyjnego (rowery – 2, narty – 2)
Rental of sports and recreational equipment (bikes – 2, skis – 2)
Nauka przyrządzania potraw regionalnych
Provision of regional cuisine training
Nauka jazdy konnej / Provision of horse-riding training
Nauka rękodzielnictwa (haftowanie – 1, rzeźbienie – 1)
Provision of handicraft training (embroidery – 1, carving – 1)
3
3
2
2
2
PDGR – PSAH
33
Tabela 12. Zwierzęta gospodarskie w badanych gospodarstwach agroturystycznych
Table 12. Livestock on agritourism farms studied in the Łapsze Niżne District
Gospodarstwo
Farm
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
Gatunek i liczba zwierząt
Species and number of animals
Około 50 kur, 2 świnie
About 50 hens, 2 pigs
4 krowy, 3 świnie, 1 koń, kury i barany
4 cows, 3 pigs, 1 horse, some hens and rams
1 koń, 1 byk, 1 krowa, 1 świnia, kury
1 horse, 1 bull, 1 cow,1 pig, some hens
3 krowy, 2 kozy, 10 kur
3 cows, 2 goats, 10 hens
4 krowy, 2 konie, 150 kur, 10 świń
4 cows, 2 horses, 150 hens, 10 pigs
3 krowy, 5 baranów
3 cows, 5 rams
5 kur, 4 owce, 3 krowy
5 hens, 4 sheep, 3 cows
3 krowy, 2 konie, kury i owce
3 cows, 2 horses, some hens and sheep
4 konie
4 horses
Barany, kury, kaczki i gęsi
Rams, hens, ducks and geese
Kozy
Goats
7 kur, 1 krowa
7 hens, 1 cow
Kury, kaczki, gęsi i kozy
Hens, ducks, geese and goats
Określając grupy turystów najczęściej odwiedzających badane gospodarstwa
agroturystyczne, najwięcej respondentów (18) wskazywało na rodziny. Po 8 wskazań
przypadało na emerytów i osoby starsze oraz na pojedynczych wczasowiczów. Siedmiu
badanych wskazało na grupy młodzieżowe, a pięciu – na turystów uprawiających sporty
zimowe. Do czterech rolników często przyjeżdżają miłośnicy przyrody i ekolodzy, do
trzech – turyści uprawiający pieszą turystykę górską. W jednym gospodarstwie agro-
34
turystycznym nierzadko goszczą osoby niepełnosprawne. Tylko do trzech badanych
obiektów przyjeżdżają turyści z zagranicy. Właściciel jednego z nich gości u siebie
turystów z Austrii, Anglii i Czech, drugiego – Niemców i Anglików, a trzeci gospodarz
nie określił, z jakiego kraju przybywają do niego wczasowicze.
Żadne gospodarstwo agroturystyczne z gminy Łapsze Niżne nie jest zrzeszone
w stowarzyszeniu agroturystycznym. Tylko jeden z usługodawców współpracuje
z innymi właścicielami gospodarstw agroturystycznych – jeden poleca turystom
obiekty drugiego, i vice versa.
Odpowiadając na pytanie o instytucję najbardziej wspierającą rozwój agroturystyki
w gminie, aż 17 ankietowanych wymieniło władze lokalne. Dwie osoby wskazały na
stowarzyszenie agroturystyczne, mimo że nie były jego członkami. Jeden raz wybór
padł na Agencję Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa.
Kolejne pytanie ankietowe dotyczyło najważniejszych czynników rozwoju agroturystyki w gminie. Można było zaznaczyć od jednej do trzech odpowiedzi. Najczęściej
respondenci wybierali walory przyrodnicze (tab. 13).
Tabela 13. Najważniejsze czynniki rozwoju agroturystyki w gminie Łapsze Niżne w opinii
ankietowanych
Table 13. Key factors in the development of agritourism in the Łapsze Niżne District
according to the respondents
Czynnik rozwoju agroturystyki
Factor in agritourism development
Walory przyrodniczo-krajobrazowe
Natural and landscape values
Walory kulturowe, dziedzictwo kulturowo-historyczne
Cultural values, cultural and historical heritage
Wsparcie gminy
Support from district authorities
Promocja agroturystyki w regionie
Agritourism promotion in the region
Usługi rekreacyjne oferowane przez usługodawców
Recreational services offered by service providers
Wsparcie ośrodka doradztwa rolniczego
Support from an agricultural advisory centre
Wsparcie stowarzyszenia agroturystycznego
Support from an agritourism association
Razem / Total
Liczba odpowiedzi
Number of answers
19
15
7
6
4
1
1
53
PDGR – PSAH
35
Na koniec zapytano ankietowanych o najważniejsze czynniki hamujące działalność
agroturystyczną na terenie gminy Łapsze Niżne. Pytanie miało charakter otwarty,
a odpowiedziało na nie tylko sześciu respondentów. Pięciu z nich wskazało na konkurencję, a jeden – na słabe rozreklamowanie gminy.
Podsumowanie
Szansę dla drobnych gospodarstw rolnych stwarza działalność pozarolnicza. Jednym
z rodzajów tej działalności, szczególnie w regionach atrakcyjnych turystycznie ze
względu na walory przyrodnicze i kulturowe, jest agroturystyka. Do regionów z małymi
obszarowo gospodarstwami rolnymi oraz wybitnymi walorami turystycznymi należy
powiat nowotarski. Na jego obszarze znajdują się pasma górskie Pienin i Gorców,
sztuczny akwen, zwany Jeziorem Czorsztyńskim, oraz liczne zabytki architektury,
muzea i skanseny. Ta część Małopolski znana jest z rozwoju różnych form turystyki
wiejskiej, w tym agroturystyki. Usługi agroturystyczne szczególnie się rozwinęły nad
Jeziorem Czorsztyńskim, w gminach Czorsztyn i Łapsze Niżne. Badania ankietowe
przeprowadzone w tych gminach wśród właścicieli gospodarstw agroturystycznych
pozwoliły poczynić pewne obserwacje i wysnuć kilka wniosków.
1. W 2014 r. w gminie Czorsztyn funkcjonowało 180 gospodarstw agroturystycznych,
a w gminie Łapsze Niżne działały 72 takie gospodarstwa, co stanowiło 4% ogółu
gospodarstw rolnych w tej gminie.
2. We wszystkich badanych gospodarstwach agroturystycznych w gminie Czorsztyn
oraz w 65% gospodarstw w gminie Łapsze Niżne występuje żywy inwentarz.
3. Zwierzęta gospodarskie stanowią dużą atrakcję dla gości, szczególnie dla dzieci.
W ponad połowie gospodarstw w gminie Czorsztyn wykorzystuje się inwentarz
w działalności agroturystycznej m.in. poprzez stwarzanie turystom możliwości dokarmiania zwierząt oraz nauki dojenia krów. W gminie Łapsze Niżne turyści również mogą skorzystać z oferty dokarmiania zwierząt gospodarskich.
4. Zdecydowanie najważniejszym czynnikiem rozwoju agroturystyki na badanym obszarze są walory przyrodnicze regionu, na co wskazało aż 97,5% wszystkich respondentów.
5. Istotny element produktu agroturystycznego w badanych gospodarstwach stanowią usługi rekreacyjne.
6. Wszystkie badane gospodarstwa oferują gościom różne formy spędzania czasu wolnego. Najczęściej oferowane usługi to organizacja ognisk i grillowania (97%) oraz
organizacja zimą kuligów (82%).
7. Do badanych gospodarstw przyjeżdżają różne grupy turystów, w tym rodziny, osoby
starsze, grupy młodzieżowe.
8. Badane drobne gospodarstwa rolne odgrywają ważną rolę w rozwoju agroturystyki
w obydwu gminach, co widać m.in. w różnorodności ofert rekreacyjnych.
36
Bibliografia
Balińska, A., Sikorska-Wollak I. (2009). Turystyka wiejska szansą rozwoju wschodnich terenów przygranicznych na przykładzie wybranych gmin. Warszawa: Wydawnictwo SGGW.
Jalinik, M. (2002). Agroturystyka na obszarach przyrodniczo cennych. Białystok: Wydawnictwo
Politechniki Białostockiej.
Knecht, D. (2009). Agroturystyka w biznesie. Warszawa: C.H. Beck.
Młynarczyk, K. (red.) (2002). Agroturystyka. Olsztyn: Wydawnictwo Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego.
Strategia rozwoju gminy Czorsztyn. Plan strategiczny do 2013 roku [Development strategy of the
Czorsztyn District. Strategic plan till 2013]. (2005). Maniowy. Pobrane z: http://bip.malopolska.pl/ugczorsztyn
Strategia rozwoju społeczno-gospodarczego gminy Łapsze Niżne na lata 2014–2020 [Socio-economic
development strategy of the Łapsze Niżne District for the years 2014–2020]. (2014). Biuletyn
Informacji Publicznej Urzędu Gminy Łapsze Niżne, 6 marca. Pobrane z: http://bip.malopolska.pl/uglapszenizne
Sznajder, M., Przezbórska, L. (2006). Agroturystyka. Warszawa: Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne.
Zaakceptowano do druku – Accepted for print: 15.06.2015
Niedziółka, A. (2015). Rola drobnych gospodarstw rolnych w rozwoju usług agroturystycznych [The
role of small farms in the development of agritourism services]. Problemy Drobnych Gospodarstw
Rolnych – Problems of Small Agricultural Holdings, 2, 17–36. doi: http://dx.doi.org/10.15576/
PDGR/2015.2.17
PDGR – PSAH
Polska jako kraj winiarski? Od tradycji do rodzących się
możliwości
Poland as a wine country? From traditions to emerging
opportunities
Małgorzata Pink
Streszczenie. Polska nie była i nie jest postrzegana jako kraj winiarski, ale od kilku lat
obserwuje się tu wyraźny wzrost zainteresowania hodowlą winorośli i produkcją wina.
Patrząc z perspektywy historycznej, można jednak zauważyć, że próby zaistnienia polskiego winiarstwa nie są zjawiskiem nowym. Współcześnie odrodzeniu winiarstwa sprzyjają
przede wszystkim zmiany warunków klimatycznych, ale również zjawiska o charakterze
społecznym, takie jak zmiany preferencji konsumentów, wzrost ich zamożności, wzmocnienie wizerunku Polski na turystycznej mapie Europy, popularność lokalnej żywności
i ruchów „slow food” i „slow life”. Polskie winiarstwo szybko się rozwija, wykształca własną specyfikę, zarówno pod względem profilu winiarzy, jak i wykorzystywanych odmian
winorośli i stylu wina. Mimo to działalność winiarska jest obciążona stosunkowo dużym
ryzykiem, a otoczenie nadal pozostaje niesprzyjające. Wyniki analizy SWOT skłaniają do
przyjęcia konserwatywnej strategii rozwoju branży. Celem opracowania była syntetyczna
prezentacja stanu polskiego winiarstwa w kontekście zmieniających się uwarunkowań naturalnych i rynkowych oraz wstępna ocena jego potencjału. Jako materiał badawczy wykorzystano dane z portalu winogrodnicy.pl, informacje upubliczniane przez Agencję Rynku
Rolnego oraz statystyki prowadzone przez polskie stowarzyszenia winiarskie i Wine
Institute. Dane pierwotne dotyczące specyfiki małopolskich gospodarstw winiarskich pochodziły z kwestionariuszy wywiadu oraz z obserwacji prowadzonych w gospodarstwach.
Słowa kluczowe: polskie wino • winiarstwo w Polsce
Abstract. Traditionally, Poland has not been perceived as a wine country, but over the last
years, an interest in viticulture and wine production has distinctly increased. When looking
at this from historical perspective, however, it becomes clear that the winemaking business
is not a new phenomenon in Poland. At present, the revival of winemaking is favoured
primarily by climatic change, but also by some social phenomena such as the changes in
consumers preferences, increase in their wealth, reinforcement of the image of Poland on
the tourist map of Europe, popularity of local food, and movements like „slow food” and
Adres do korespondencji – Corresponding author: Dr Małgorzata Pink, Zakład Ekonomii
i Polityki Gospodarczej, Instytut Ekonomiczno-Społeczny, Uniwersytet Rolniczy w Krakowie,
al. Mickiewicza 21, 31-120 Kraków; e-mail: [email protected]
38
Małgorzata Pink
„slow life”. The Polish winemaking sector experiences rapid progress and develops its own
specificity, both in terms of the winemakers’ profile, the grape varieties processed, and the
style of wine. Even so, this activity is laden with relatively high risk, and the environment
remains rather unfavourable. The results of SWOT analysis suggest that the development
strategy for the sector should be conservative. The study aimed to synthetically describe
the state of the Polish winemaking sector in the context of changing natural and market
conditions and give a preliminary assessment of its potential. The research material was
the data from the website winogrodnicy.pl, the information provided by the Agricultural
Market Agency, and the statistics kept by the Polish associations of vine and wine and the
Wine Institute. The original data on the specificity of the Małopolska vineyards came from
the interview questionnaires and the observations made in the vineyards.
Keywords: Polish wine • winemaking in Poland
Wstęp
Polska tradycja żywieniowa i kulinarna jest zwykle kojarzona z modelem „północnym”,
w którym kluczowe miejsce wśród alkoholi zajmują trunki będące efektem destylacji
lub fermentacji zbóż, a główny tłuszcz używany w kuchni stanowi masło lub smalec,
w przeciwieństwie do modelu „południowego” opartego na winie i oliwie. Jednak już
od dekady daje się w Polsce zaobserwować powolny, ale wyraźny trend odchodzenia
od „północnego” modelu, związany z uprawą winorośli i produkcją wina. Przyczyny
tego zjawiska można upatrywać zarówno w zmianach klimatu, jak i w przemianach
społeczno-kulturowych związanych z przystąpieniem Polski do Unii Europejskiej,
w tym większej mobilności ludzi, ich otwartości na nowe doświadczenia, fascynacji
innymi kulturami kulinarnymi, stylem życia. Nie bez znaczenia jest tu zmiana zachowań konsumentów, którzy coraz chętniej sięgają po wino. Mimo że poziom spożycia
wina per capita w Polsce należy do najniższych w Europie (w 2012 r. wynosił zaledwie
nieco ponad 2 litry na osobę1, a w 2013 r. nieco powyżej 3 litrów2), rynek wina jest
obiecujący dzięki stabilności trendów wzrostu konsumpcji i pozytywnym zmianom
kultury spożycia alkoholu.
Celem niniejszej pracy była syntetyczna prezentacja stanu polskiego winiarstwa
w kontekście uwarunkowań historycznych i specyfiki polskich siedlisk oraz wstępna
ocena perspektyw rozwojowych tej gałęzi działalności rolniczej.
Materiał i metody
Ze względu na wciąż niszowy charakter działalności winiarskiej w Polsce podstawowa
metodologia badawcza opierała się na analizie danych dotyczących areału, wielkości
produkcji, wielkości gospodarstw winiarskich oraz typów uprawianej winorośli, które
http://www.wineinstitute.org/files/2010_Per_Capita_Wine_Consumption_by_Country.pdf;
http://www.wineinstitute.org/resources/statistics (pobrane 20.11.2014)
2
http://life.forbes.pl/rynek-wina-w-polsce-kupujemy-wiecej-i-lepiej,artykuly,170050,1,1.html
(pobrane 23.04.2015)
1
PDGR – PSAH
Polska jako kraj winiarski? Od tradycji do rodzących się możliwości
39
to dane pochodziły z deklaracji winiarzy przekazanych portalowi winogrodnicy.pl oraz
z informacji upublicznianych przez Agencję Rynku Rolnego. Pozostałe dane pochodziły ze statystyk prowadzonych przez polskie stowarzyszenia winiarskie i Wine
Institute3 oraz z prywatnych analiz udostępnianych przez podmioty zajmujące się
analizą rynku wina w Polsce. Dane pierwotne odnoszące się do specyfiki gospodarstw
winiarskich Małopolskiej Ścieżki Wina pochodziły z badań jakościowych, które wciąż
są prowadzone. Dane te uzyskano na podstawie kwestionariuszy wywiadu oraz obserwacji przeprowadzonych wśród winiarzy z Małopolski. W badaniu udział wzięli winiarze uczestniczący w programie Małopolski Szlak Winny4, w którego ramach działa
20 gospodarstw winiarskich. Wielkość próby badawczej wyniosła 10 jednostek.
Potencjał polskiego winiarstwa oceniono, wykonując całościową analizę SWOT/
TOWS5. Wyboru słabych i mocnych stron oraz szans i zagrożeń, a następnie przypisania wag dokonano arbitralnie, na podstawie analizy dostępnej literatury przedmiotu
oraz obserwacji poczynionych w małopolskich gospodarstwach winiarskich i rozmów
przeprowadzonych z producentami wina.
Tradycje winiarstwa w Polsce
Mimo powszechnego przekonania, że klimat panujący w Polsce był i jest niesprzyjający
uprawie winorośli, tradycja produkcji wina w Polsce liczy ponad 1000 lat. Pierwszym
regionem, w którym świadomie sadzono winorośl na potrzeby produkcji wina, były
okolice Krakowa. Sprowadzenie pierwszych sadzonek miasto zawdzięczało prawdopodobnie relacjom z Czechami i Morawami, a rozwój upraw wiązał się z zapotrzebowaniem
na wino do celów liturgicznych po wprowadzeniu chrześcijaństwa, gwarantującym
zbyt wina. Winorośl uprawiano od X wieku, o czym świadczą znaleziska na zboczach
wzgórza wawelskiego (Zemanek i Wasylikowa, 1996). Od XI do XVIII wieku uprawiali
winorośl tynieccy benedyktyni, a od XIII wieku na zboczu wzgórza św. Bronisławy
winnicę miały norbertanki. Jedną z pierwszych notatek na temat uprawy winorośli na
tym terenie pozostawił kronikarz Rogera II Sycylijskiego, pisząc w XI wieku o Krakowie
w swej Księdze przyjemnych podróży przez nieznane lądy: „… Kraku. Jest ono miastem
pięknym i wielkim, o wielu domach i mieszkańcach, targach, winnicach i ogrodach”
(Michalik, 1996, s. 21).
Wine Institute to działająca w USA (Kalifornia) organizacja reprezentująca interesy kalifornijskich winiarzy, ale również zajmująca się gromadzeniem danych i wiedzy o światowym
winiarstwie.
4
Małopolski Szlak Winny to szlak tematyczny dziedzictwa kulturowego regionu, będący
kontynuacją Małopolskiej Ścieżki Winnej, która powstała w 2006 r. przy okazji realizowanego
przez Małopolską Agencję Rozwoju Regionalnego i Polski Instytut Wina i Winorośli projektu
„Winnice Małopolski II”.
5
SWOT/TOWS jest metodą analizy wewnętrznego i zewnętrznego środowiska badanego
podmiotu. Analiza SWOT („od wewnątrz do zewnątrz”) pozwala na sprecyzowanie słabych
i mocnych stron podmiotu i oparcie się na nich w określonym otoczeniu. Analiza TOWS („od
zewnątrz do wewnątrz”) umożliwia określenie szans i zagrożeń podmiotu i dostosowanie
jego strategii do sygnałów napływających z zewnątrz. Więcej informacji na ten temat można
znaleźć w: Obłój (2007), Gierszewska i Romanowska (2009).
3
40
Małgorzata Pink
Z niewiele późniejszego okresu pochodzi dokumentacja dotycząca uprawy winorośli w rejonie Zielonej Góry. Zgodnie z tradycyjnym przekazem, pierwsza winorośl
została tu zasadzona w roku 1150, być może przez Flamandów uciekających z objętej
wojnami ojczyzny (Kuleba, 2013). Do rozwoju przemysłu winiarskiego przyczynił się
też Henryk Brodaty. W lokowanych na niemieckim prawie miastach i wsiach umożliwił on osiedlanie się Franków, ci zaś dysponowali wiedzą i zasobami do uprawy
i produkcji wina; sprowadził także z Arrovaise we Francji augustianów, którzy osiedli
w Nowogrodzie Bobrzańskim i już w 1263 r. winnice były wymieniane w klasztornym
inwentarzu (Kuleba, 2013).
Na Podkarpaciu winorośl sadzono od XI wieku, głównie przy książęcych grodach
– Przemyślu czy Sanoku. Kultura winiarska tego rejonu była powiązana z tradycjami
Krymu i Bizancjum. Uprawą zajmowali się przede wszystkim mieszczanie, których
Władysław Jagiełło na 16 lat zwolnił z obowiązku opłat, co miało przyczynić się do
rozwoju winiarstwa.
Winorośl uprawiano również wzdłuż Wisły ze względu na łagodzące klimat oddziaływanie rzeki. W XI–XII wieku powstawały winnice w Sandomierzu, Zawichoście,
Toruniu i Płocku (Włodarczyk, 2008). Na Pomorzu Zachodnim zakon cysterek sprowadzony w XIII wieku do Golęcina w okolicach Szczecina zapoczątkował tam uprawę
winorośli, która trwała aż do XIX wieku (Rzeszotarska-Pałka, 2012).
Rozprzestrzenienie się chrześcijaństwa, a przy tym wsparcie umiejętnościami
zakonników i zakonnic sprowadzonych z krajów o dłuższych tradycjach winiarskich
sprawiły, że średniowiecze było dla polskiego winiarstwa czasem znaczącego rozwoju.
Według Włodarczyka (2008), w dziejach polskiego winiarstwa wyróżniają się trzy
okresy: okres od przyjęcia chrześcijaństwa (z kulminacją nasadzeń w XIII i XIV w.)
do trzeciego rozbioru Polski, okres obejmujący szczególnie lata międzywojenne oraz
okres po 1989 r.
Wieki XV i XVI przyniosły wzrost popularności piwa i wódki na terenie kraju,
a szlaki handlowe pozwalały na import win z Węgier, Niemiec, Hiszpanii i Francji.
Zrozumiały jest więc komentarz Jana Długosza: „Wino rzadko tu używane, a uprawa
wina nieznana. Ma jednak kraj Polski napój warzony z pszenicy, chmielu i wody, po
polsku piwem zwany (…) wybornym smakiem więcej niż w innych krajach zachwyca”
(Długosz, 1867, s. 45).
Opłacalność importu wina, przesunięcie gustów w kierunku innych alkoholi,
a wreszcie XVII-wieczne konflikty i wojny, które przetoczyły się przez terytorium
Polski, w tym najazd Rakoczego na Przemyśl, a przede wszystkim niszczycielski marsz
wojsk Karola Gustawa w czasie potopu szwedzkiego, zakończyły pierwszy okres popularności winogrodnictwa i winiarstwa w naszym kraju.
Ochłodzenie klimatu, zwane małą epoką lodowcową, oraz historyczne okoliczności
nie sprzyjały produkcji wina. Kolejny cios, już w XIX w., zadała epidemia filoksery,
która przyczyniła się do zastoju w produkcji wina w całej Europie. Mimo to na początku
XX w. zakładano winnice i produkowano wino o zadowalającej jakości. Sławę zdobyły
powstałe jeszcze w XIX w. piwnice Gremplera specjalizujące się w winie musującym,
zwiększał się też areał winnic na Podolu (Włodarczyk, 2008), na dzisiejszej Ukrainie;
kilkaset hektarów obsadzono winoroślą w zachodniej Wielkopolsce oraz w okolicach
Warki na Mazowszu, wciąż uprawiano winorośl na Dolnym Śląsku. II wojna światowa,
PDGR – PSAH
41
a następnie wprowadzenie w Polsce nowego systemu gospodarczego zadały winiarstwu ostateczny cios. Podjęto wprawdzie próby zachowania winnic, jednak centralnie
planowana uprawa okazała się nieopłacalna i w latach 60. zlikwidowano zarówno
plantacje, jak i placówki zajmujące się winogrodnictwem i enologią, czyli skierniewicki
Zakład Winorośli i liceum sadowniczo-winiarskie w Zielonej Górze. Przełom wieków
XX i XXI zapoczątkował kolejny etap rozwoju polskiego winiarstwa, którego efektem
jest kilkaset nowych winnic w całej Polsce.
Uwarunkowania klimatyczne uprawy winorośli w Polsce
Polskie winiarstwo stoi przed licznymi wyzwaniami. Niektóre z nich – instytucjonalne
i rynkowe – mogą być aktywnie przezwyciężane, inne – naturalne – wymuszają dostosowanie się na producentach wina. Do najważniejszych naturalnych uwarunkowań
winiarstwa należy klimat.
Klasyfikując klimat z punktu widzenia uprawy winorośli, można brać pod uwagę
różne kryteria. Na przykład, Tonietto i Carboneau (2004) zwracają uwagę na średnią
długość dnia i szerokość geograficzną położenia winnicy. Australijczycy Smart i Dry
(1980) skonstruowali wskaźnik złożony, na który składa się pięć elementów: średnia
temperatura stycznia (półkula północna) albo lipca (półkula południowa), indeks
kontynentalności, różnica między przeciętnymi letnimi i zimowymi temperaturami,
ogólna liczba słonecznych dni oraz suchość. Powszechnie stosowane są wskaźniki SAT
(suma aktywnych temperatur) i LTI (latitude-temperature index; wskaźnik uwzględniający szerokość geograficzną oraz temperaturę najcieplejszego miesiąca).
Winorośl można uprawiać w klimacie śródziemnomorskim, morskim, kontynentalnym i – w niewielkim zakresie – tropikalnym (np. niektóre rejony Brazylii). W strefie
klimatu śródziemnomorskiego leżą takie winiarskie regiony, jak np. włoska Toskania,
francuskie Langwedocja, Prowansja i Dolina Rodanu, hiszpańskie Jumilla i Katalonia,
a także Liban, Izrael i Tunezja6. Obszary te charakteryzują się długim okresem wegetacji, małą amplitudą temperatur między miesiącami najzimniejszymi i najcieplejszymi
oraz niewielką ilością opadów w okresie wegetacji winorośli. Na terenach położonych
w strefie klimatu morskiego, o długim okresie wegetacji i temperaturach łagodzonych
wpływem prądów morskich, potencjalne niebezpieczeństwo dla upraw winorośli
stanowią nadmierne opady i wilgotność – takie warunki spotyka się w Belgii, Anglii,
hiszpańskim regionie Rias Bajas lub francuskich regionach Bordeaux i Muscadet.
Winorośl uprawiana jest również w strefie klimatu kontynentalnego, w której – obok
wybitnych regionów winiarskich, jak francuskie Burgundia i Dolina Loary, hiszpańska
Rioja i włoski Piemont oraz większości winnic Austrii, Czech, Słowacji czy Rumunii –
znajduje się teren Polski. Klimat cechują tu znaczące sezonowe wahania temperatury,
typowe są też duże dobowe wahania temperatury, a potencjalny problem stanowią
mrozy i gradobicia zimą i wiosną.
Robinson (2006) podaje, że tzw. pas wina, najbardziej odpowiedni do uprawy winorośli, lokuje się na szerokości geograficznej między 32°00’ a 52°00’ na półkuli północnej
Podobne warunki panują też w kalifornijskiej Napa Valley.
6
42
Małgorzata Pink
i między 28°00’ a 42°00’ na półkuli południowej. Polska rozciąga się od równoleżnika
49°00’ N (na południu kraju) do 54°50’ N (na północy), co oznacza, że około połowy
terytorium kraju leży właśnie w interesującym nas obszarze (ryc. 1).
Ryc. 1. Rozpiętość geograficzna Polski
Fig. 1. Geographical span of Poland
Na szerokości geograficznej pomiędzy 49°00’ N a 52°00’ N leży w Europie wiele
regionów znanych z doskonałych win, w tym niektóre apelacje w regionie Champagne
(np. Reims) czy niemieckie apelacje nadreńskie, mozelskie i frankońskie – wszystkie one
znajdują się w okolicy równoleżnika 50°00’ N, czyli mają podobne położenie jak Kraków.
Inne niemieckie regiony winiarskie – Halle i Saksonia – znajdują się jeszcze dalej na
północ, podobnie jak winnice zlokalizowane na południowym wybrzeżu Wielkiej
Brytanii (np. Warwickshire, położone powyżej równoleżnika 52°00’ N), które dostarczają surowca do wyrobu okrytych już sławą musujących win angielskich. Litoměřice
– stolica jednego z regionów winiarskich w Czechach – leżą powyżej równoleżnika
50°00’ N, a Brno – stolica winiarskich Moraw – leży tuż pod tym równoleżnikiem.
Poza szerokością geograficzną istotne są pozostałe wymienione powyżej warunki,
przede wszystkim temperatura. Według Johnson i Robinson (2001), klimat sprzyjający
uprawie winorośli cechuje średnia roczna temperatura nie mniejsza niż 8°C, średnia
temperatura okresu wegetacji nie mniejsza niż 14°C, średnia temperatura najcie-
PDGR – PSAH
43
plejszego miesiąca nie mniejsza niż 17°C i suma aktywnych temperatur rocznych
na poziomie 2500°C. Warunki te są spełnione w niektórych rejonach Polski. Obecne
zmiany klimatu sprzyjają rozwojowi polskiego winiarstwa. Żmudzka (2009), opierając
się na danych ze stacji meteorologicznych w Gdyni, Warszawie, Białymstoku, Kórniku
i Puławach, przeanalizowała zmiany klimatu nizinnej części kraju. Jak wynika z tej
analizy, w okresie 1951–2000 na badanym obszarze nastąpiło znaczne ocieplenie.
Charakterystyczne było złagodzenie zim, a średnia temperatura powietrza w ostatniej
dekadzie XX w. zbliżyła się do 0°C. Jednocześnie wystąpił niewielki wzrost opadów
wiosną i jesienią obok spadku zimą i latem. Wzrosła średnia temperatura powietrza
w marcu i maju, a nieznacznie spadła w czerwcu i we wrześniu. Przełom XX i XXI w.
cechowało zwiększanie się tempa ocieplania klimatu zarówno w okresie zimowo-wiosennym, jak i w ciepłej porze roku. Podobne wnioski w odniesieniu do południowej części Polski wysnuła Kopeć (2009), która przeprowadziła badania nad klimatem
w kontekście uprawy winorośli, wykorzystując dane z okresów 1971–2000 i 1991–2000
uzyskane ze stacji w południowo-wschodniej części kraju. Stwierdziła, że średnia
roczna temperatura powietrza wykazywała tendencję wzrostową (o 0,3°C na dekadę),
skróciły się okresy przejściowe, wydłużyły się okresy ciepłe, a przebieg zim stał się
łagodniejszy, co umożliwia uprawę wczesnych i bardzo wczesnych odmian.
Według przyjętej w Unii Europejskiej klasyfikacji klimatu pod kątem uprawy winorośli, Polska zalicza się do grupy A – krajów najzimniejszych7 (Rozporządzenie Rady
(WE) No 479/2008). Grupa ta obejmuje też m.in. Niemcy (poza Badenią), Czechy (bez
Moraw), Belgię i Wielką Brytanię. Terytorium Polski podzielono ze względu na warunki
termiczne na trzy regiony. Region I to zachód i południowy zachód kraju, czyli województwa lubuskie, dolnośląskie, opolskie, śląskie oraz południowe części województw
wielkopolskiego i łódzkiego. Region II, któremu w większym stopniu zagrażają mroźne
zimy, obejmuje południe i południowy wschód kraju, tj. województwa małopolskie,
podkarpackie, świętokrzyskie oraz południowe części województw lubelskiego i mazowieckiego. Region III to pozostałe tereny, na których uprawa winorośli jest niemożliwa lub znacznie utrudniona (Myśliwiec, 2009). Warunki klimatyczne upraw winorośli
w Polsce przedstawiono w tabeli 1.
Dane zawarte w tabeli 1 odpowiadają kryteriom podanym przez Johnson i Robinson
(2001) oraz Robinson (2006). W 2012 r. zbadana została technologiczna dojrzałość
winogron z podkrakowskiej winnicy w Srebrnej Górze. Uwzględniono następujące
parametry: zawartość cukru i kwasów organicznych, pH moszczu i dojrzałość aromatyczną gron (Izajasz-Parchańska, Cioch, Tuszyński, 2014)8. Okazało się, że owoce
osiągnęły dojrzałość średnio o 2 tygodnie wcześniej, niż oczekiwano, a technologiczne
parametry moszczu były zbliżone do parametrów moszczów uzyskiwanych w cieplejszym klimacie.
Obok najchłodniejszej strefy A wyróżniono też strefę B (Badenia w Niemczech, Austria;
Alzacja, Szampania, Jura, Lotaryngia i Sabaudia we Francji, Morawy, Słowacja, niektóre apelacje Słowenii i Rumunii) i strefę C – najcieplejszą (m.in. pozostałe regiony Francji, Włochy,
Hiszpania, Portugalia, Grecja, Cypr, Malta, Bułgaria, Węgry, część upraw w Rumunii i Słowenii).
8
Analizy chemiczne przeprowadzono zgodnie ze standardami Międzynarodowej Organizacji
Winnic i Wina (International Organisation of Vine and Wine; OIV). Dojrzałość aromatyczną
owoców określano francuską metodą analizy sensorycznej winogron.
7
44
Małgorzata Pink
Tabela 1. Klimatyczne warunki uprawy winorośli w Polsce
Table 1. Climatic conditions of vine growing in Poland
Długość
okresu
wegetacji
Lokalizacja
Length
Locality
of vegetation
period
Średnia
roczna
temperatura
Average
annual
temperature
Suma
aktywnych
temperatur
Sum of active
temperatures
Średnia
Średnia
temperatura temperatura
lipca
stycznia
Average
Average
temperature temperature
of July
of January
Kraków
172 dni / days
8,2°C
2641°C
–2,6°C
17,9°C
Tarnów
174 dni / days
8,7°C
2738°C
–2,0°C
18,2°C
Zielona
Góra
180 dni / days
8,5°C
2785°C
–0,9°C
18,0°C
Wrocław
178 dni / days
8,7°C
2774°C
–1,1°C
18,1°C
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z: http://www.winologia.pl/poradnik_klimat.
htm (pobrane 13.05.2015); http://www.winokultura.pl/kategoria,uwarunkowania-przyrodnicze,30 (pobrane 13.05.2015)
Source: Author’s study based on the data from: http://www.winologia.pl/poradnik_klimat.htm
(retrieved 13.05.2015); http://www.winokultura.pl/kategoria,uwarunkowania-przyrodnicze,30 (retrieved 13.05.2015)
Winiarstwo w Polsce po roku 2000
Ewolucja klimatu, zwiększająca się popularność wina wśród konsumentów oraz szeroko
rozumiane przemiany społeczne zaowocowały w ostatnich kilkudziesięciu latach
lawinowym wzrostem liczby winnic w Polsce. Najstarsza istniejąca prywatna winnica
to doświadczalna winnica Magdalenka, która powstała w 1980 r. pod Andrychowem.
Cztery lata później w Jaśle założono winnicę Golesz. Do 2000 r. w Polsce działało zaledwie 16 winnic, a dziś ocenia się, że jest ich już 306 i zajmują powierzchnię niemal
330 ha9. Dynamikę przyrostu liczby czynnych winnic w okresie 2000–2015 przedstawiono na rycinie 2.
Z danych udostępnionych przez winiarzy wynika, że spośród ponad 300 producentów wina tylko ok. 50 producentów, których winnice zajmują razem powierzchnię
niemal 100 ha, jest zarejestrowanych w Agencji Rynku Rolnego10, a co za tym idzie, mają
oni lub wkrótce będą mieć uprawnienia do sprzedaży na wolnym rynku. Zachodzące
w okresie 2009–201411 zmiany areału upraw i wielkości produkcji zgłaszanej przez
zarejestrowanych w ARR winiarzy zaprezentowano na rycinie 3.
http://www.winogrodnicy.pl (pobrane 03.05.2015)
Według danych Agencji Rynku Rolnego za sezon 2013/2014.
11
ARR nie dysponuje szczegółowymi danymi dotyczącymi liczby winnic przed 2009 r.
9
10
PDGR – PSAH
45
Ryc. 2. Dynamika przyrostu liczby winnic w Polsce w okresie 2000–2015
Fig. 2. Dynamics of the increase in the number of vineyards in Poland over the period
2000–2015
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z portalu winogrodnicy.pl (pobrane 05.05.2015
z: http://www.winogrodnicy.pl)
Source: Author’s study based on the data from the winogrodnicy.pl website (retrieved 05.05.2015
from: http://www.winogrodnicy.pl)
* Dla czytelności wykresu i trendów wartości liczbowe dotyczące produkcji wina (w hl) zostały podzielone przez 10. Aby
uzyskać właściwy odczyt, przecinek dziesiętny należy przesunąć o jedno miejsce w prawo.
* In order to make the graphs and trend lines clear, the values describing the wine production (in hl) were divided by 10. To
get the right result, move the decimal point one place to the right.
Ryc. 3. Produkcja wina w Polsce według liczby producentów zarejestrowanych w Agencji
Rynku Rolnego, areału upraw i wielkości produkcji (lata 2009–2014)
Fig. 3. Wine production in Poland according to the number of producers registered in the
Agricultural Market Agency, plantation area, and production volume (years 2009–
–2014)
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z Agencji Rynku Rolnego (pobrane 07.05.2015
z: http://www.arr.gov.pl/rynki-rolne-dzialania-arr/wino/3203-rynek-wina-w-liczbach)
Source: Author’s study based on the data from the Agricultural Market Agency (retrieved
07.05.2015 from: http://www.arr.gov.pl/rynki-rolne-dzialania-arr/wino/3203-rynek-wina-w-liczbach)
46
Małgorzata Pink
Wprawdzie liczba zarejestrowanych winnic nie jest zbyt duża, uwidoczniają się
jednak jednoznacznie rosnące trendy w zakresie liczby producentów, areału upraw
i wielkości produkcji wina (ryc. 3). Niechęć winiarzy do rejestracji w ARR wynika
w dużej mierze z obaw dotyczących mnogości i skomplikowania procedur administracyjnych i kontroli związanych z rejestracją, ale również z tego, że w wielu przypadkach
działalność winiarska ma charakter hobbystyczny. Takie winnice mają niewielki areał,
a winogrodnicy deklarują produkcję na własne potrzeby lub sprzedaż wina na miejscu, podczas degustacji. Na 250 winnic zaledwie cztery zgłosiły powierzchnię powyżej
10 ha, sześć – w przedziale od ponad 5 do 10 ha, dwadzieścia cztery – od ponad 2 do
5 ha i dwadzieścia pięć – od ponad 1 do 2 ha. Jeżeli chodzi o lokalizację winnic, warto
podkreślić, że miłośnicy działalności winiarskiej są obecni we wszystkich województwach, choć największe zagęszczenie tych obiektów występuje poniżej równoleżnika
52°00 N, czyli w regionach I i II. Liczebność winnic w poszczególnych województwach
wraz z areałem winnic zarejestrowanych w ARR przedstawiono na rycinie 4.
Główny pas upraw winorośli w Polsce przebiega przez całą południową część kraju.
W ujęciu ogólnym, najpopularniejsze odmiany winogron przeznaczone do produkcji
Ryc. 4. Liczba winnic w Polsce oraz areał winnic zarejestrowanych w Agencji Rynku Rolnego
według województw
Fig. 4. Number of vineyards in Poland and the area of vineyards registered in the Agricultural Market Agency by voivodeship
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z portalu winogrodnicy.pl (pobrane 07.05.2015
z: http://www.winogrodnicy.pl) oraz z Agencji Rynku Rolnego (pobrane 07.05.2015 z:
http://www.arr.gov.pl/rynki-rolne-dzialania-arr/wino/3203-rynek-wina-w-liczbach)
Source: Author’s study based on the data from the winogrodnicy.pl website (retrieved 07.05.2015
from: http://www.winogrodnicy.pl) and the Agricultural Market Agency (retrieved
07.05.2015 form: http://www.arr.gov.pl/rynki-rolne-dzialania-arr/wino/3203-rynek-wina-w-liczbach)
PDGR – PSAH
47
wina czerwonego (cz) to Regent, Rondo, Pinot Noir, Maréchal Foch i Cabernet Cortis,
a do produkcji wina białego (b) – Solaris, Riesling, Seyval Blanc, Pinot Gris i Johanniter.
Rozkład najczęściej wybieranych szczepów jest niejednakowy. W czterech województwach, w których znajduje się największa liczba winnic, tj. podkarpackim, małopolskim,
lubelskim i świętokrzyskim, dominują odmiany hybrydowe: Regent (cz), Rondo (cz),
Seyval Blanc (b), Bianca (b), Johanniter (b) i Solaris (b). W województwach zachodnich, dzięki nieznacznie wyższym temperaturom (por. tab. 1), dominuje już winorośl
właściwa (Vitis vinifera): w lubuskim – Zweigelt (cz), Pinot Noir (cz) i Riesling (b), zaś
w dolnośląskim – Cabernet Sauvignon (cz), Pinot Noir (cz), Riesling (b), Chardonnay
(b) i Pinot Gris (b)12.
Pomimo wciąż niszowego charakteru polskiego winiarstwa, uprawę winorośli
i produkcję wina w naszym kraju można uznać – w kontekście zmian klimatycznych
oraz przede wszystkim zmian upodobań konsumentów i wzrostu popularności żywności lokalnej i konsumpcji w stylu „slow food” – za potencjalnie interesujące źródło
przychodów i kierunek dywersyfikacji działalności rolniczej. Jak jednak pokazują
badania własne, w tym regionie większość osób podejmujących działalność winiarską
nie pochodzi z rodzin rolniczych, nie ma wykształcenia rolniczego lub kierunkowego,
deklaruje, że nie czyni tego z pobudek o charakterze czysto finansowym, lecz z pasji
i zamiłowania, jakkolwiek z nadzieją, że działalność ta przyszłościowo będzie mieć
również sens ekonomiczny.
Ekonomiczny sens winiarstwa w Polsce na przykładzie
winnic Małopolski
Trudno ocenić ekonomiczny sens winiarstwa w Polsce, zważywszy na brak dostatecznej ilości danych empirycznych. Eksplozja liczby winnic stanowi fenomen ostatnich
kilku lat, a inwestycje w winnice, mimo że te zaczęły już wydawać plony, przeważnie
jeszcze nie zostały zakończone. Tabela 2 zawiera krótką charakterystykę wybranych
winnic Małopolskiego Szlaku Wina, uwzględniającą ich potencjał, motywację właścicieli oraz ocenę dotychczasowej działalności gospodarczej.
Na podstawie informacji zebranych w trakcie wywiadów z małopolskimi winiarzami można stwierdzić, że decyzja o założeniu winnicy wynikała najczęściej (50%)
z potrzeby zmiany stylu życia po okresie najbardziej wzmożonej aktywności zawodowej, rzadziej (30%) stanowiła działalność hobbystyczną, uprawianą obok właściwej
aktywności zawodowej, a w dwóch przypadkach (20%) była ścieżką dywersyfikacji
już prowadzonej działalności gastronomicznej. Z tego względu różne były też areały
winnic, oczekiwania i plany producentów wina, stopień ich zaangażowania w działalność winiarską, jak również, co istotne, stopień dofinansowania inwestycji. Tylko
w jednym spośród badanych dziesięciu podmiotów produkcja winiarska wiązała się
z utworzeniem miejsc pracy, a zaledwie troje właścicieli zadeklarowało ofertę pracy
sezonowej, nie jest to więc jeszcze działalność znacząca z punktu widzenia rynku
Według danych udostępnionych przez winogrodników (http://www.winogrodnicy.pl, data
pobrania: 07.05.2015).
12
10–50 a
1–3 ha
3
(possible
enlargement
of planted area)
10–50 a
(możliwość
dalszych nasadzeń
na większym
areale)
Wielkość
uprawianego
areału
Area
of cultivated land
2
1
Winnica
Vineyard
3000–5000 l
> 500 l
1000–3000 l
Generowanie miejsc pracy
i przychodu
Generation of jobs and income
Hobby, outside of main
professional activity
Hobbystyczne, poza
główną działalnością
zawodową
one’s lifestyle
No jobs created; wine production process carried out only
by owner and his family members; no sale on free market;
production intended exclusively for own consumption
Brak stworzonych miejsc pracy; w winnicy i przy produkcji
wina pracuje tylko właściciel i członkowie jego rodziny; brak
sprzedaży wina na wolnym rynku; produkcja dla rodziny
i przyjaciół
by owners; winemaking is a part of varied agritourism offer
and an additional source of income; no sale on free market
Hobbystyczne, związane Brak stworzonych miejsc pracy; w winnicy i przy produkcji
z potrzebą zmiany stylu wina pracują tylko właściciele; wytwarzanie wina stanowi
jeden z wielu elementów oferty agroturystycznej i dodatkowe
życia
Hobby, a need to change źródło dochodu; brak sprzedaży wina na wolnym rynku
Hobby, a need to change No jobs created; wine production process carried out only
by owners; wine officially distributed and traded
one’s lifestyle
z potrzebą zmiany stylu wina pracują tylko właściciele; wino jest oficjalnie
dystrybuowane i sprzedawane
życia
Pobudki podjęcia
Wielkość
działalności winiarskiej
produkcji
Motivation
Volume
behind starting
of production
winemaking activity
Tabela 2. Charakterystyka wybranych winnic na Małopolskim Szlaku Wina
Table 2. Characteristics of selected vineyards of the Małopolska Wine Trail
48
Małgorzata Pink
PDGR – PSAH
1–3 ha
> 3 ha
1–3 ha
1–3 ha
4
5
6
7
> 10 000 l
3000–5000 l
> 10 000 l
3000–5000 l
by owner and his family members; no sale on free market;
production intended exclusively for own consumption
wina pracuje tylko właściciel i członkowie jego rodziny; brak
sprzedaży wina na wolnym rynku; produkcja dla rodziny
i przyjaciół
Brak stworzonych stałych miejsc pracy. W winnicy i przy
produkcji wina pracują właściciele, w miarę potrzeb
zatrudniane są osoby na zlecenie (do 5 osób); sprzedaż wina
na wolnym rynku
No permanent jobs created; wine production process carried
out by owners, up to 5 additional workers employed when
Vineyard and
necessary; wine officially distributed and traded
winemaking as
additional source of
income. Hobby, a need
to change one’s lifestyle
Winnica i produkcja
wina jako dodatkowe
źródło dochodu. Hobby
związane z potrzebą
zmiany stylu życia
winemaking as extension No permanent jobs created; wine production process carried
out by owner, up to 10 additional workers employed when
of main professional
necessary; wine officially distributed and traded
activity
Winnica i produkcja wina Brak stworzonych stałych miejsc pracy; w winnicy
jako poszerzenie głównej i przy produkcji wina pracuje właściciel, w miarę potrzeb
działalności zawodowej zatrudniane są osoby na zlecenie (do 10 osób); sprzedaż
wina na wolnym rynku
Vineyard and
Four permanent jobs, up to 40 temporary jobs when
Vineyard and
winemaking as extension necessary; wine officially distributed and traded
of main professional
activity
Winnica i produkcja wina Stałe zatrudnienie czterech osób, dodatkowo w miarę
jako poszerzenie głównej potrzeb do 40 osób na zlecenie; sprzedaż wina na wolnym
działalności zawodowej rynku
Hobbystyczne, poza
zawodową
49
10–50 a
(z możliwością
dalszych nasadzeń
na większym
areale)
9
50 a–1 ha
10
50 a–1 ha
8
(possible
enlargement
of planted area)
Wielkość
uprawianego
areału
Area
of cultivated land
Winnica
Vineyard
3000–5000 l
500–1000 l
500–1000 l
one’s lifestyle
by owner and his family members; winemaking is a part of
agritourism offer and an additional source of income; no
sale on free market
z potrzebą zmiany stylu wina pracuje tylko właściciel i jego rodzina; wytwarzanie
wina stanowi element oferty agroturystycznej i dodatkowe
życia
Hobby, a need to change źródło dochodu; brak sprzedaży wina na wolnym rynku
(intention to transform
it into main professional
activity)
by owner and his family members; winemaking is a part of
agritourism offer and an additional source of income; wine
officially distributed and traded
wina pracuje tylko właściciel i jego rodzina; wytwarzanie
wina stanowi element oferty agroturystycznej i dodatkowe
źródło dochodu; sprzedaż wina na wolnym rynku
by owner; no sale on free market; production intended
exclusively for own consumption
Hobbystyczne, poza
zawodową (z zamiarem
przekształcenia
w główną działalność
zawodową)
wina pracuje tylko właściciel; brak sprzedaży wina
na wolnym rynku; produkcja dla rodziny i przyjaciół
Generowanie miejsc pracy
i przychodu
Generation of jobs and income
Hobbystyczne, poza
zawodową
Pobudki podjęcia
Wielkość
działalności winiarskiej
produkcji
Motivation
Volume
behind starting
of production
winemaking activity
50
Małgorzata Pink
PDGR – PSAH
51
pracy. We wszystkich przypadkach inwestycje w winnice oraz pomieszczenia i sprzęt
wciąż trwają, dlatego większość właścicieli nie była w stanie oszacować, kiedy zainwestowany kapitał zacznie przynosić zysk. Wyraźniejsze perspektywy i plany finansowe potrafili nakreślić właściciele podmiotów zarejestrowanych – oczekiwali oni,
że okres zwrotu zainwestowanych środków zacznie się po upływie 8–16 lat od chwili
rozpoczęcia działalności13. Podobny termin (w zależności od wyboru sposobów zbytu
wina) podaje Bosak (2013) w swej symulacji opłacalności produkcji wina. Co niezwykle
istotne, żaden z prowadzących sprzedaż producentów wina nie skarżył się na niedostateczny popyt, większość z nich zgłaszała raczej niedobór po stronie podaży. Trudno
wyrokować, czy producenci trafili w autentyczną niszę rynkową czy też duży popyt
wynika z nowości zjawiska i zaciekawienia konsumentów.
Sprzedaż lokalnego wina w Polsce może odbywać się poprzez zewnętrzną sieć
dystrybucji, w ramach działalności agroturystycznej bądź przez połączenie tych dwu
sposobów. Ze względu na niewielkie rozmiary większości przedsięwzięć winiarskich,
jak i mimo wszystko wciąż niewielki (w porównaniu z innymi alkoholami) popyt
na wino, można twierdzić, że dla lokalnego winiarstwa podstawowe znaczenie ma
sprzedaż i degustacja wina w ramach agroturystyki, gdzie następuje to często obok
degustacji lokalnych specjałów i doskonale wpisuje się w rozwijające się trendy
enoturystyki i turystyki gastronomicznej. Według Bosaka (2013), w przypadku wina
optymalne sposoby sprzedaży to sprzedaż na miejscu, sprzedaż w formie płatnych
degustacji oraz sprzedaż wysyłkowa. Sprzedaż poprzez dystrybucję zewnętrzną
i sklepy może stwarzać finansową barierę dla finalnego konsumenta. W Polsce
szacuje się ją na poziomie 30–35 PLN (Wakuła, 2013). Ze względu na małe rozmiary
produkcji wina, jej wciąż hobbystyczny charakter (w większości winnic), minimalny
stopień mechanizacji pracy oraz istniejące zagrożenia klimatyczne koszt produkcji
butelki wina w Polsce jest stosunkowo wysoki. Jak się wydaje, mniejsi winiarze nie
są na razie w stanie wyraźnie różnicować cen przy zakupach hurtowych i detalicznych (bądź nie uważają za stosowne tak postępować), co w krajach winiarskich jest
utartą praktyką, dlatego marża narzucona przez sklepy mogłaby wywindować cenę
do zbyt wysokiego poziomu. Czy więc z ekonomicznego punktu widzenia winiarstwo w Polsce jest działalnością racjonalną? Aby odpowiedzieć na to pytanie, trzeba
zaczekać do ukończenia inwestycji. Już teraz jednak można określić słabe i mocne
strony polskiego winiarstwa oraz stojące przed nim szanse i zagrożenia14, a na ich
podstawie przeprowadzić analizę SWOT. Pierwszy i ostatni etap takiej analizy przedstawiono w tabelach 3 i 4.
Wśród czynników wewnętrznych, za najmocniejsze strony winiarze uważają wyjątkowość produktu oraz potencjał wina i związanej z nim infrastruktury w kontekście
turystycznym. Mocną stroną są także sami winiarze, którzy podejmują działalność
Okres ten nie wydaje się długi, biorąc pod uwagę koszt kupna (dzierżawy) ziemi, nasadzeń
i organizacji winnicy, budowy i wyposażenia pomieszczeń, kupna maszyn i robocizny. O kosztach całościowego przedsięwzięcia, jakim jest stworzenie winnicy z własnym przetwórstwem,
pisze szczegółowo Bosak (2013).
14
W analizie SWOT uwzględniono niektóre spośród zaproponowanych przez Bosaka (2013)
słabych i mocnych stron oraz szans i zagrożeń polskiego winiarstwa.
13
52
Małgorzata Pink
przede wszystkim ze względu na pasję, mają realistyczne oczekiwania, a praca
w winnicy jest często sposobem realizacji marzeń, co wydaje się silnym motywatorem. Za mocną stronę można także uznać specyfikę polskiego winiarstwa polegającą
na tym, że sprzedaż odbywa się przede wszystkim u producenta, w lokalu gastronomicznym producenta lub podczas degustacji lub targów, co umożliwia kontakt
klienta z producentem i zapobiega anonimowości produktu (tab. 3). Słabością
polskiego winiarstwa jest przede wszystkim brak doświadczeń w zakresie uprawy
winorośli, produkcji wina i oceny właściwości produktu, braki w zapleczu edukacyjnym, infrastrukturalnym i logistycznym, a także mało dynamiczna współpraca
winiarzy na rzecz wspólnych celów15. Stworzenie winnicy i winiarni jest obarczone
wysokimi kosztami, a zwrot poniesionych na inwestycję środków jest oddalony
w czasie. Słabą stronę stanowi również duże rozproszenie winnic i stosunkowo
niewielka ich liczba, co może utrudniać wykorzystanie enoturystycznego potencjału
tych obiektów (tab. 3).
Tabela 3. Słabe i mocne strony oraz szanse i zagrożenia polskiego winiarstwa
Table 3. SWOT analysis of Polish winemaking
Czynniki wewnętrzne
Internal factors
Waga
Weight
Czynniki zewnętrzne
External factors
Waga
Weight
Mocne strony / Strengths
1,00
Szanse / Chances
1,00
Unikalny produkt lokalny
Unique local product
Wzrost spożycia wina per capita
0,40
Pasja i motywacja winiarzy
Passion and motivation
of winemakers
Wino i winnice jako atrakcja
turystyczna
Wine and vineyards as a tourist
attraction
Uprawa i produkcja o niskim
stopniu chemizacji i ingerencji
w środowisko naturalne
Cultivation and production
with low use of chemicals and low
environmental impact
Możliwość bezpośredniego
kontaktu z producentami
Direct contact with winemakers
0,20
0,30
0,05
0,35
Increase in wine consumption
per capita
Wzrost atrakcyjności Polski jako
destynacji turystycznej
Increase in the attractiveness
of Poland as a tourist destination
Wzrost popularności lokalnej
żywności
0,20
0,20
Increase in the popularity
of local foods
Ocieplenie klimatu
0,15
Global warming
Wzrost zamożności konsumentów
0,05
0,10
Increase in the wealth
of consumers
Według odpowiedzi udzielonych przez małopolskich winiarzy podczas wywiadów.
15
PDGR – PSAH
53
Tabela 3. cd.
Table 3. cont.
Czynniki wewnętrzne
Internal factors
Waga
Weight
Czynniki zewnętrzne
External factors
Waga
Weight
Słabe strony / Weaknesses
1,00
Zagrożenia / Threats
1,00
Brak doświadczenia, tradycji
i wiedzy
Lack of experience, tradition
and knowledge
Niskie spożycie wina per capita
0,30
Brak zaplecza edukacyjnego,
doradczego i infrastrukturalnego
Lack of educational facilities,
advisory assistance
and infrastructure
Brak silnej współpracy i wspólnego
zaangażowania
Lack of close cooperation
and common commitment
Wysokie koszty inwestycji,
powolny zwrot środków
High investment costs, slow return
on the money
Mała liczba winnic i ich duże
rozproszenie
Small number of vineyards
and their considerable dispersion
0,25
Low consumption of wine
per capita
Niepewny klimat
Unsteady climate
0,15
0,20
Mało wyrobieni konsumenci
0,15
0,20
0,10
Not very sophisticated
consumers
Konkurencja ze strony
eksporterów tańszych win
Competition from exporters
of cheaper wines
Problemy instytucjonalne
i formalno-prawne
Institutional and formal-and-legal problems
0,25
0,15
0,25
Źródło: Opracowanie własne (por. Bosak, 2013)
Source: Author’s study (compare Bosak, 2013)
Wśród uwarunkowań zewnętrznych, szansą dla polskiego winiarstwa jest wzrost
zainteresowania winem i spożycia wina wśród polskich konsumentów16, a ponadto
wzrost popularności Polski jako kierunku turystycznego17, rozpowszechnienie trendów
konsumpcyjnych związanych ze zdrową i lokalną żywnością oraz ruchem „slow food”,
Przyrost spożycia win gronowych w Polsce przedstawia się następująco: 2007 r. – 111,4 mln l;
2008 r. – 120,4 mln l; 2009 r. – 122.9 mln l; 2010 r. – 124,8 mln l; 2011 r. – 128,7 mln l; 2012 r.
– 135,8 mln l; 2013 r. – 142,5 mln l (Rynek napojów alkoholowych w Polsce, 2014, s. 34).
17
Indeks koniunktury turystycznej Vistula, uwzględniający popyt i podaż hotelową, ruch pasażerski w portach lotniczych i zagraniczną turystykę przyjazdową, kształtował się następująco:
2007 r. – 400; 2008 r. – 421,4; 2009 r. – 418,9; 2010 r. – 475,6; 2011 r. – 504,8; 2012 r. – 559,9;
2013 r. – 585 (Dziedzic i Radkowska, 2014).
16
54
Małgorzata Pink
wzrost zamożności konsumentów18, a także wspomniany wcześniej wzrost temperatur
(tab. 3). Do zagrożeń należy specyfika polskiego konsumenta wina – nadal znajduje się
on w niszy; mimo dynamicznego wzrostu spożycia wina wciąż znacznie popularniejsze
są piwo i wódka19. Co więcej, polskie wina cechują się typową dla regionu dość wysoką
kwasowością, a Polacy chętniej (62%) sięgają po wina półsłodkie lub półwytrawne
(zwolennicy win wytrawnych stanowią zdecydowaną mniejszość – 16%)20 oraz wina
tanie, najchętniej wybierając butelki w cenie poniżej 20 PLN21. Istotne zagrożenie wiąże
się również z uwarunkowaniami formalno-prawnymi i przepisami, które przez winiarzy
małopolskich oceniane są (zależnie od rozmiaru ich działalności) jako skomplikowane,
obciążające nadmierną liczbą kontroli, niekompatybilne z rzeczywistymi potrzebami
i problemami winiarzy, a wreszcie zagrażające ich gospodarczym interesom (tab. 3).
Po przypisaniu wag słabym i mocnym stronom oraz szansom i zagrożeniom przeprowadzono analizę SWOT (od wewnątrz do zewnątrz)22 i TOWS (od zewnątrz do
wewnątrz)23, co pozwoliło określić najlepszą w tych warunkach strategię dla polskiego
winiarstwa. Rezultat analizy przedstawiono w tabeli 4.
Jak wskazują wyniki analizy, obecnie mocne strony przeważają nad słabościami
polskiego winiarstwa, ale nadal niezupełnie sprzyjające otoczenie stwarza ograniczenie dla dynamicznego rozwoju tej branży. Najwłaściwszą strategią dla polskiego
winiarstwa wydaje się więc niosąca najmniejsze ryzyko strategia konserwatywna.
W jej ramach kluczowe powinno być wspieranie jakości produktu (nie zaś zwiększanie jego ilości) i wypracowywanie spójnego wizerunku polskiego winiarstwa. Produkt
należy doskonalić i poszerzać, np. przez świadczenie dodatkowych usług z zakresu
enoturystyki oraz tworzenie centrów informacyjno-sprzedażowych w atrakcyjnych
turystycznie miejscowościach poszczególnych regionów winiarskich, co dzięki zwiększaniu świadomości konsumentów mogłoby prowadzić do rozwoju rynku lokalnego
wina. Właściwym kierunkiem działań byłoby także rozpoczęcie poszukiwań nowych
rynków, co wymagałoby jednak wspólnego działania winiarzy.
Realny dochód rozporządzalny brutto per capita w Polsce, według danych szacunkowych
Eurostatu, wynosił: 2007 r. – 10 456 EUR; 2008 r. – 10 828 EUR; 2009 r. – 11 351 EUR; 2010 r.
– 12 319 EUR; 2011 r. – 12 777 EUR; 2012 r. – 13 540 EUR; 2013 r. – 13 995 EUR (http://ec.europa.eu/eurostat/tgm/table.do?tab=table&language=en&pcode=tec00113, data pobrania:
14.05.2015).
19
Spożycie alkoholu według rodzajów (sprzedaż detaliczna w 2013 r.): piwo – 3819 mln l (86,1%
całkowitej konsumpcji alkoholu), wódka – 275,7 mln l (6,2%), wino gronowe – 142,5 mln l
(3,2%) (Rynek napojów alkoholowych w Polsce, 2014, s. 7).
20
http://www.dotrzechdych.pl/wytrawne-czy-slodkie-jakie-wina-pijemy/#comments (data
pobrania: 16.05.2015)
21
http://www.portalspozywczy.pl/alkohole-uzywki/wiadomosci/polacy-najchetniej-siegajapo-wina-do-20-zl-za-butelke,96764.html (data pobrania: 15.05.2015)
22
Analiza na podstawie pytań: Czy określona mocna strona pozwala wykorzystać daną szansę?
Czy określona mocna strona pozwala ograniczyć dane zagrożenie? Czy określona słaba strona
ogranicza możliwość wykorzystania danej szansy? Czy określona słaba strona potęguje dane
zagrożenie?
23
Analiza na podstawie pytań: Czy określona szansa potęguje daną silną stronę? Czy określona
szansa pozwala osłabić daną słabą stronę? Czy określone zagrożenie ogranicza daną silną
stronę? Czy określone zagrożenie wzmacnia daną słabą stronę?
18
PDGR – PSAH
55
Tabela 4. Wybór strategii dla winiarstwa w Polsce na podstawie wyników analizy SWOT/
TOWS
Table 4. Choice of the strategy for winemaking in Poland based on the results of SWOT/
TOWS analysis
SWOT/TOWS
Szanse / Chances
Zagrożenia / Threats
Strategia agresywna
Strategia konserwatywna
Aggressive strategy
Mocne strony
Strengths
Liczba interakcji
Number of interactions
Ważona liczba interakcji
Conservative strategy
50
Liczba interakcji
56
12,00
11,85 Weighted number
Weighted number
of interactions
of interactions
Strategia konkurencyjna
Strategia defensywna
Competitive strategy
Słabe strony
Weaknesses
Liczba interakcji
Defensive strategy
42
50
Weighted number
of interactions
Liczba interakcji
8,20
Weighted number
of interactions
9,50
Podsumowanie
Polskie winiarstwo nadal stanowi działalność niszową i – jak wskazują wyniki analizy
SWOT – jest to dziś pozycja najwłaściwsza ze względu na niepewne otoczenie oraz
specyfikę słabych stron tej branży. Obecnie stosunkowo niewielu producentów ma
prawo sprzedawać swój produkt poza miejscem jego wytwarzania (gdzie sprzedaż
odbywa się przy okazji degustacji w ramach agroturystyki), co sprawia, że ocena
ekonomicznej zasadności produkcji wina jest utrudniona. Jeżeli jednak utrzymają się
aktualne trendy rynkowe z zakresu konsumpcji alkoholu, wzrost popularności żywności lokalnej i zainteresowania turystyką w Polsce oraz panująca tendencja klimatyczna,
racjonalność ekonomiczna przedsięwzięć winiarskich będzie niekwestionowana.
Kluczowe w rozwoju tego sektora wydają się motywacje winiarzy, dla których natychmiastowy zysk nie jest warunkiem rozwoju ich działalności, co pozwala realizować
postulat przewagi jakości nad ilością. Pożądane byłoby udoskonalenie uwarunkowań
instytucjonalnych, nie tylko z zakresu administracyjno-prawnego, ale także związanego z edukacją zarówno producentów, jak i konsumentów.
Bibliografia
Bosak, W. (2013). Opłacalność produkcji wina oraz możliwości rozwoju komercyjnego winiarstwa
w Polsce. Polski Instytut Wina i Winorośli. Pobrane z: www.winologia.pl/ekonomika.pdf
56
Małgorzata Pink
Długosz, J. (1867). Dzieła wszystkie. T. 2. Przeł. K. Mecherzyński. Kraków: Drukarnia „Czasu”.
Dziedzic, T., Radkowska, B. (2014). Indeks koniunktury turystycznej. Wielowskaźnikowy indeks
stanu i zmian w polskiej gospodarce turystycznej Vistula indeks koniunktury turystycznej (VIKT).
Warszawa: Instytut Turystyki, Szkoła Główna Turystyki i Rekreacji. Pobrane z: https://
d1dmfej9n5lgmh.cloudfront.net/msport/article_attachments/attachments/67062/original/
Raport_VIKT_2014.pdf?1421405176
Gierszewska, G., Romanowska, M. (2009). Analiza strategiczna przedsiębiorstwa. Warszawa:
Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne.
Izajasz-Parchańska, M., Cioch, M., Tuszyński, T. (2014). Monitoring dojrzałości technologicznej
winogron na terenie małopolskiej winnicy Srebrna Góra, w sezonie wegetacyjnym 2012. Acta
Agrophysica, 21(3), 263–278.
Johnson, H., Robinson, J. (2001). The world atlas of wine. London: Octopus.
Kopeć, B. (2009). Uwarunkowania termiczne wegetacji winorośli na obszarze południowo-wschodniej Polski. Infrastruktura i Ekologia Obszarów Wiejskich – Infrastructure and Ecology
of Rural Areas, 4/2009, 251–262.
Kuleba, M. (2013). Enographia Thalloris. Zielona Góra: Fundacja na rzecz Lubuskiego Dziedzictwa
„Gloria Monte Verde”.
Michalik, M.B. (red.) (1996). Kronika Krakowa. Warszawa: Kronika.
Myśliwiec, R. (2009). Uprawa winorośli. Kraków: Plantpress.
Obłój, K. (2007). Strategia organizacji. Warszawa: Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne.
Robinson, J. (2006). The Oxford companion to wine. Oxford: Oxford University Press.
Rozporządzenie Rady (WE) nr 479/2008 z dnia 29 kwietnia 2008 r. w sprawie wspólnej organizacji rynku wina, zmieniające rozporządzenia (WE) nr 1493/1999, (WE) nr 1782/2003, (WE)
nr 1290/2005 i (WE) nr 3/2008 oraz uchylające rozporządzenia (EWG) nr 2392/86 i (WE)
nr 1493/1999. Dz. Urz. UE L 148 z 6.06.2008, s. 1–61.
Rynek napojów alkoholowych w Polsce. (2014). Raport KPMG w Polsce, s. 34. Pobrane z: https://
www.kpmg.com/PL/pl/IssuesAndInsights/ArticlesPublications/Documents/2014/Ryneknapojow-alkoholowych-w-Polsce-2014-czesc-I.pdf)
Rzeszotarska-Pałka, M. (2012). Tradycja winnych sadów na terenie Pomorza Zachodniego.
Czasopismo Techniczne. Architektura, 109(8-A), 145–152.
Smart, R.E., Dry, P.R. (1980). A climatic classification for Australian viticultural regions. Australian
Grapegrower and Winemaker, 196, 8–12.
Tonietto, J., Carbonneau, A. (2004). A multicriteria climatic classification system for grape-growing regions worldwide. Agricultural and Forest Meteorology, 124(1–2), 81–97.
Wakuła, D. (2013) Logistyka wina. Pobrane z: http://finelog.com.pl/_upload/cases/1986108227.pdf
Włodarczyk, W. (2008). Janowiec i winnice Środkowej Wisły. Notatnik Janowiecki, 15/2008, 31–53.
Zemanek, A., Wasylikowa, K. (1996). Historia botaniki i archeobotanika w poszukiwaniu danych
o użytkowaniu roślin w średniowiecznym Krakowie. Analecta. Studia i Materiały z Dziejów
Nauki, 5(1), 123–138.
Żmudzka, E. (2009). Współczesne zmiany klimatu Polski. Acta Agrophysica, 13(2), 555–568.
Pink, M. (2015). Polska jako kraj winiarski? Od tradycji do rodzących się możliwości [Poland as
a wine country? From traditions to emerging opportunities]. Problemy Drobnych Gospodarstw
Rolnych – Problems of Small Agricultural Holdings, 2, 37–56. doi: http://dx.doi.org/10.15576/
PDGR/2015.2.37
PDGR – PSAH
Czy płatności dla rolników przekazujących małe
gospodarstwa będą sposobem na poprawę struktury
agrarnej makroregionu Małopolska i Pogórze?
Will payments to farmers transferring small farms be a way
to improve the agrarian structure of the Małopolska
and Foothills macroregion?
Streszczenie. Mimo przemian zachodzących w strukturze agrarnej kraju po transformacji
ustrojowej nadal dużą część gospodarstw rolnych w Polsce stanowią podmioty małe lub
bardzo małe. W dobie gospodarki rynkowej takie podmioty nie są konkurencyjne i mają
coraz większe problemy z utrzymaniem się na rynku. Celem opracowania było wskazanie, czy właściciele drobnych gospodarstw rolnych są zainteresowani przekazaniem ich
na potrzeby powiększenia innych gospodarstw. Takie działanie jest wspierane finansowo
w ramach nowej perspektywy finansowej (2014–2020) Unii Europejskiej. Przeprowadzone
badania wskazują, że przedmiotowym działaniem bardziej zainteresowani są rolnicy posiadający bardzo małe gospodarstwa, którzy większość swoich dochodów czerpią spoza
rolnictwa. Właściciele nieco większych gospodarstw, stanowiących ich główne źródło
utrzymania, odnoszą się do tego działania sceptycznie. Z uwagi na ograniczone środki
finansowe przeznaczone na realizację działania i niezbyt duże zainteresowanie ze strony
potencjalnych beneficjentów należy uznać, że szanse na poprawę struktury agrarnej makroregionu Małopolska i Pogórze są raczej znikome.
Słowa kluczowe: drobne gospodarstwa rolne • Małopolska i Pogórze • transformacja
gospodarstw rolnych
Abstract. Despite the changes that have occurred in the agrarian structure of Poland
following political and economic transformation, many farms in the country are still
small or very small. In the times of market economy, such entities are not competitive and encounter growing problems with surviving in the market. The present study
aimed to determine whether the owners of small farms are interested in transferring
them to other farmers for enlargement of their holdings. This action is financially supAdres do korespondencji – Corresponding author: Dr inż. Łukasz Satoła, Zakład Ekonomiki
i Finansów Przedsiębiorstw, Instytut Ekonomiki i Zarządzania Przedsiębiorstwami, Uniwersytet
Rolniczy w Krakowie, al. Mickiewicza 21, 31-120 Kraków; e-mail: [email protected]
58
ported within the new financial perspective (2014–2020) of the European Union. The
study showed that farmers with very small holdings, who derive most of their income
from non-agricultural sources, are more interested in the action in question. Owners
of somewhat larger farms, being their main source of income, express scepticism about
the action. Due to the limited financial resources for the implementation of the action and not very strong interest from potential beneficiaries, the chances to improve
the agrarian structure of the Małopolska and Foothills macroregion should be seen as
rather slim.
Keywords: small agricultural holdings • Małopolska and Foothills • transformation of
farms
Wstęp
Analizy i oceny różnych wariantów reform Wspólnej Polityki Rolnej (WPR) prowadzone obecnie przez liczne gremia w krajach Unii Europejskiej, w tym w Polsce,
w większości odnoszą się do gospodarstw towarowych. Wprawdzie z makroekonomicznego punktu widzenia jest to uzasadnione, jednak ze względu na wysoką liczbę
oraz duże społeczno-ekonomiczne znaczenie drobnych gospodarstw rolnych w Polsce
istnieje konieczność analizy adresowanego do nich instrumentarium wsparcia (Sroka
i Musiał, 2012). W wielu opracowaniach naukowych rozważania koncentrują się
głównie wokół sił napędzających procesy przemian (por. Evaluation of the structural
effects…, 2013). Warto wspomnieć, że badania i analizy nad strukturą i przemianami
w grupie tzw. gospodarstw rodzinnych prowadzone są również w skali światowej
(Les agricultures familiales du monde..., 2013). Z uwagi na zróżnicowane uwarunkowania historyczne, geograficzne i kulturowe działania takich gospodarstw panuje
zgoda co do odmiennego ich definiowania i traktowania w różnych regionach świata
(Halamska, 2014). Jakkolwiek konkurencyjność drobnych gospodarstw rolnych, ich
towarowość oraz integracja z rynkiem pozostają na niskim poziomie, pełnią one
inne, społecznie użyteczne funkcje. Pozwalają utrzymać zaludnienie na obszarach problemowych (cechujących się warunkami niekorzystnymi dla prowadzenia
działalności gospodarczej), aczkolwiek często przyrodniczo cennych (por. Kania
i Bogusz, 2012). Uczestnicząc w życiu społeczności lokalnych, świadczą również
usługi środowiskowe, kulturowe i społeczne, a tym samym biorą udział w wytwarzaniu i dostarczaniu dóbr publicznych. Zarówno kondycja społeczno-ekonomiczna
drobnych gospodarstw, jak i strukturalne przemiany, którym podlegają, mają
obecnie większe znaczenie dla rozwoju obszarów wiejskich, aniżeli wynikałoby to
z potencjału produkcyjnego tej grupy podmiotów, dlatego do adresowanych do nich
programów pomocowych przywiązuje się dużą wagę.
Niekorzystna struktura agrarna naszego kraju jest jednym z kluczowych czynników hamujących proces przemian i modernizacji rolnictwa. Struktury obszarowej
polskich gospodarstw nie udało się w znaczącym stopniu poprawić mimo wdrażania różnych instrumentów wsparcia, w tym m.in. działań pomocowych Programu
Rozwoju Obszarów Wiejskich (PROW), takich jak przyznawanie rent strukturalnych
czy ułatwianie startu młodym rolnikom, oraz działań finansowanych z budżetu
PDGR – PSAH
Czy płatności dla rolników przekazujących małe gospodarstwa będą sposobem na poprawę struktury... 59
krajowego, jak np. kredyty preferencyjne na zakup gruntów rolnych lub kredyty
dla młodych rolników. Brak pozytywnych rezultatów skłonił decydentów do wycofywania niektórych działań (np. działań „renty strukturalne”, „wspieranie gospodarstw niskotowarowych”)1, a w ich miejsce projektowania innych, które pomogłyby
w rozwoju polskiego rolnictwa, zachowaniu produkcji rolnej, a wraz z nią wielowiekowego dorobku kulturowego na obszarach, gdzie produkcja rolnicza napotyka
przyrodnicze i ekonomiczne utrudnienia. Do takich specyficznych obszarów niewątpliwie należą województwa południowo-wschodniej Polski tworzące makroregion
Małopolska i Pogórze2.
Mimo bardzo dużego znaczenia małych (drobnych) rodzinnych gospodarstw
rolnych w UE perspektywa finansowa 2014–2020 jest dopiero drugą, w ramach
której zaplanowano specjalne działania dla tych jednostek. Jak podają Sroka i Musiał
(2013), po raz pierwszy problematykę drobnych gospodarstw rolnych w UE podjęto
dopiero w 1990 r., gdy wprowadzono pojęcie małego gospodarstwa, odnosząc je do
podmiotu zajmującego obszar od 1 do 30 ha. Nie sformułowano jednak specjalnych
działań, a jedynie umożliwiono mniejszym jednostkom aplikowanie o wsparcie
finansowe.
Ważne instrumenty dotyczące małych gospodarstw rolnych będą wdrażane w per
spektywie finansowej 2014–2020. Zaplanowano w niej szereg działań skierowanych
specjalnie do małych gospodarstw, a jednym z nich jest instrument nastawiony na
przemiany strukturalne.
Celem przeprowadzonych rozważań było dokonanie wstępnej oceny możliwości
oraz potencjalnych konsekwencji wprowadzenia działania „płatności dla rolników
przekazujących małe gospodarstwa”.
Materiał i metody
Dotychczasowe instrumenty Wspólnej Polityki Rolnej UE nie spowodowały oczekiwanej poprawy struktury obszarowej gospodarstw rolniczych w południowo-wschodniej
Polsce. W dalszym ciągu bardzo duży udział mają w niej najmniejsze gospodarstwa
(tab. 1). Mimo znacznego spadku liczby gospodarstw w makroregionie Małopolska
i Pogórze3, przeciętna powierzchnia gospodarstwa zwiększyła się nieznacznie, osiągając w poszczególnych województwach następujące wartości: małopolskie – 4,8 ha,
podkarpackie – 5,2 ha, świętokrzyskie – 6,4 ha, śląskie – 7,4 ha4.
Wstępny zarys. Program Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2014–2020 (PROW 2014–2020).
16.04.2013 r. Wersja 1.0. Warszawa: Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi.
2
Zgodnie z nomenklaturą stosowaną w FADN, makroregion Małopolska i Pogórze tworzą cztery
województwa: małopolskie, podkarpackie, śląskie i świętokrzyskie.
3
Dodatkowo znaczna część istniejących gospodarstw rolniczych zaniechała prowadzenia
produkcji rolniczej. Według wyników Powszechnego Spisu Rolnego 2010, działalności rolniczej nie prowadziła wówczas ponad 1/5 gospodarstw rolniczych makroregionu (188 tys.),
a w samym województwie śląskim – ponad 1/3. Ponadto w latach 2002–2010 liczba gospodarstw ujętych w statystykach GUS zmniejszyła się o 257 tys. (23,2%).
4
Rocznik Statystyczny Województw 2014, s. 507.
1
60
Tabela 1. Struktura obszarowa gospodarstw rolniczych w wybranych województwach
południowo-wschodniej Polski (2010 r.)
Table 1. Acreage structure of farms in selected voivodeships of south-eastern Poland
(year 2010)
Grupa
obszarowa
(ha UR)
Acreage group
(ha AL)
Polska
Poland
Województwo / Voivodeship
Małopolskie
Podkarpackie
Śląskie
Świętokrzyskie
% gospodarstw / % of farms
<1
31,4
43,3
44,6
52,7
27,3
1–50
37,8
47,8
45,5
36,4
48,8
5–10
15,4
6,9
7,4
6,7
17,1
10–15
6,7
1,2
1,2
2,0
4,0
> 15
8,6
0,8
1,2
2,3
2,7
Źródło: Bank Danych Lokalnych GUS 2010 (pobrane 12.11.2013 z: www.stat.gov.pl)
Source: CSO Local Data Bank 2010 (retrieved 12.11.2013 from: www.stat.gov.pl)
Obserwacja przebiegu prac nad propozycjami modyfikacji instrumentarium WPR
Unii Europejskiej skłoniła autorów opracowania do podjęcia badań pilotażowych
w celu ustalenia, czy rolnicy będący właścicielami drobnych gospodarstw rolnych
byliby skłonni przekazać – w formie umowy pisemnej do 2020 r. – całą posiadaną
ziemię rolniczą w zamian za możliwość otrzymania jednorazowo 120% jednolitej płatności obszarowej przysługującej za cały okres od chwili przekazania aż do ostatniego
roku obecnego okresu programowania (2020).
Badaniami objęto zbiorowość właścicieli 72 gospodarstw rolnych położonych
w makroregionie Małopolska i Pogórze. Przestrzenne rozmieszczenie gospodarstw
zaprojektowano w taki sposób, aby pozyskać reprezentatywne opinie właścicieli
gospodarstw zlokalizowanych zarówno na obszarach intensywnego i towarowego
rolnictwa, jak i w rejonach, gdzie wyraźnie zaznaczone są już procesy odchodzenia
od działalności rolniczej. Respondenci byli właścicielami gospodarstw o powierzchni
mniejszej niż 5 ha UR.
Badania ankietowe przeprowadzono w okresie od lipca 2012 r. do kwietnia 2013 r.
Z uwagi na to, że badania kwestionariuszowe zostały ukończone jeszcze przed pojawieniem się ostatecznych wersji aktów prawnych regulujących kierunki, zasady udzielania i wielkość wsparcia finansowego w ramach poszczególnych działań Programu
Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2014–2020, część użytego w pracy nazewnictwa
bazuje na dostępnych wówczas projektach dokumentów.
Tło dla prowadzonych rozważań stanowiły dane statystyki masowej GUS oraz dane
Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa (ARiMR).
PDGR – PSAH
Rolnik (nie)aktywny a płatności obszarowe
Nowa perspektywa finansowa Unii Europejskiej na lata 2014–2020 stworzyła okazję
do skorygowania założeń i instrumentów Wspólnej Polityki Rolnej. Mimo znacznego
zaawansowania prac nad modyfikacją systemu wsparcia bezpośredniego oraz PROW
nie zdążono ich ukończyć, tak aby planowane zmiany mogły zacząć obowiązywać już
w 2014 r. Opóźnienia występują przede wszystkim w zakresie przepisów szczegółowych oraz w działaniach dostosowujących, a w zasadzie przebudowujących systemy
informatyczne agencji płatniczych, tj. ARiMR i Agencji Rynku Rolnego (ARR). Ze
względu na specyfikę rolnictwa makroregionu Małopolska i Pogórze za szczególnie
ważne i ciekawe należy uznać działania zmierzające do uproszczenia sytemu dopłat
obszarowych dla drobnych producentów.
Funkcjonujący w Polsce uproszczony system jednolitej płatności obszarowej
(SAPS) trzeba ocenić pozytywnie i dążyć do jego kontynuacji. W polskich warunkach
przyznawanie płatności temu rolnikowi, który w danym roku użytkuje grunty, znacznie upraszcza administrowanie systemem i pozwala na lepsze wykorzystanie dostępnych środków finansowych. Pojawiające się próby nadużyć mogą mieć niekorzystny
wpływ na kształtowanie struktury agrarnej, sprzyjają jednak zagospodarowywaniu
gruntów w gospodarstwach wycofujących się z działalności rolniczej. W warunkach
rozdrobnionego rolnictwa południowo-wschodniej Polski nierzadkie są sytuacje,
gdy o płatności aplikuje właściciel gruntów, podczas gdy grunt użytkowany jest
przez inny podmiot. Mamy tu do czynienia ze zjawiskiem tzw. firmowania produkcji.
Otrzymywane przez właściciela płatności obszarowe stanowią wówczas bardzo często
ekwiwalent czynszu dzierżawnego (Wojewodzic, 2014). Negatywnym aspektem takiej
sytuacji jest blokowanie rozwoju podmiotów użytkujących użyczoną nieformalnie
ziemię. Użytkownik, nie posiadając pisemnej umowy, nie może wykazać użytkowanych gruntów np. w biznesplanach, co utrudnia mu staranie się o środki pomocowe.
W przypadku prowadzenia produkcji zwierzęcej nieujawnienie dzierżawy może
ponadto doprowadzić do błędnego wniosku o szkodliwym oddziaływaniu tej produkcji na środowisko (poprzez przeszacowanie wysokości nawożenia azotowego stosowanego na jednostkę powierzchni). Skalę zjawiska trudno jednak dokładnie określić.
Sposobem na ograniczenie tego typu praktyk mogłyby się stać: ściślejsza kontrola
(zwiększająca koszty funkcjonowania systemu, ale niedająca gwarancji poprawy sytuacji), wprowadzenie dla beneficjentów płatności obszarowych obowiązku prowadzenia rachunkowości rolnej lub wprowadzenie instrumentów zachęcających do trwałego wycofania się z systemu.
We wstępnych pracach nad PROW 2014–2020 rozpatrywano propozycję tzw.
premii za wyjście z systemu. Zgodnie z nią właściciel ziemi rolniczej wycofujący się
z działalności rolniczej otrzymywałby jednorazowo jednolitą płatność obszarową
za cały okres (od roku wyjścia do 2020 r.) pod warunkiem trwałego przekazania
posiadanych gruntów. Ziemia musiałaby zostać przekazana na powiększenie innego
gospodarstwa rolnego, którego wielkość przed przekazaniem lub po dokonaniu
transakcji nie mogłaby być mniejsza niż powierzchnia odpowiadająca średniej wielkości gospodarstwa w Polsce albo w danym województwie, jeśli średnia powierzchnia
gospodarstwa w tym województwie byłaby większa od średniej krajowej. Działanie
62
takie sprzyjałoby legalizacji obrotu ziemią rolniczą i dawało podstawę do długookresowego planowania działalności w gospodarstwach korzystających z gruntów obcych.
Sprzyjałoby też polepszeniu struktury agrarnej kraju, trudno bowiem przypuszczać,
że po 2020 r. możliwy będzie powrót dużej części beneficjentów tego działania do
produkcji rolniczej. Omawiane rozwiązanie dobrze koresponduje z propozycją
zmniejszenia kosztów obsługi procedur aplikowania o wsparcie bezpośrednie przez
drobne gospodarstwa rolne.
Na płatności dla tzw. drobnych producentów rolnych zarezerwowane zostało do
10% koperty krajowej. Proponowane rozwiązania przewidują, że rolnicy posiadający
gospodarstwo o powierzchni do 3 ha UR, którzy zdecydują się na uproszczoną formę
płatności, będą mogli złożyć jeden wniosek na cały okres programowania (do 2020 r.).
Grupa ta ma być zwolniona z konieczności realizowania pakietu praktyk korzystnych
dla klimatu i środowiska, czyli tzw. zazielenienia (greening), tj. dywersyfikacji upraw,
obowiązkowego utrzymania trwałych użytków zielonych (TUZ), utrzymania obszarów proekologicznych (ecological focus areas, EFA), lub praktyk równoważnych (Skura
i Wojewodzic, 2013). Dodatkowo planuje się, że beneficjenci tego działania będą wyłączeni spod kontroli spełniania wymogów wzajemnej zgodności (cross-compliance).
Rolnicy włączeni w system wsparcia dla drobnych gospodarstw będą uzyskiwali stałą
płatność bez względu na strukturę prowadzonych upraw i powierzchnię gospodarstwa.
Według Zagórskiego (2012), roczna stawka płatności dla drobnych producentów może
zostać skalkulowana na poziomie ok. 668 EUR na gospodarstwo.
Na uwagę zasługuje również próba zdefiniowania kategorii „aktywnego rolnika”
jako beneficjenta wsparcia w ramach dopłat obszarowych. Rozporządzenie Parlamentu
Europejskiego i Rady UE nr 1307/2013 z dnia 17 grudnia 2013 r. ustanawiające przepisy dotyczące płatności bezpośrednich dla rolników na podstawie systemów wsparcia
w ramach wspólnej polityki rolnej wyklucza z płatności bezpośrednich osoby fizyczne
i prawne, których dotyczy jeden z następujących zapisów:
– roczna kwota płatności bezpośrednich nie przekracza 5% łącznych przychodów uzyskanych przez te osoby z działalności pozarolniczej w ostatnim roku obrotowym,
– powierzchnia użytków rolnych obejmuje głównie obszary utrzymywane naturalnie
w stanie odpowiednim do wypasu lub uprawy i osoby te nie prowadzą na tej powierzchni działalności minimalnej określonej przez państwa członkowskie.
Wprowadzenie kategorii aktywnego rolnika prowadziłoby niewątpliwie do uszczelnienia systemu dopłat, a w konsekwencji do wyłączenia z niego podmiotów niezwiązanych z produkcją rolniczą. Stworzyłoby to podstawy do trwałego wycofania się
z systemu części beneficjentów i przyspieszyło realokację zasobów ziemi do gospodarstw o większym potencjale produkcyjnym.
Wyniki badań ankietowych
W związku z niewielkimi możliwościami akumulacji kapitału własnego w rolnictwie jednym z kluczowych czynników decydujących o przekształcaniu gospodarstw
rolnych jest dostęp do zewnętrznych źródeł finansowania (Kata, 2009). Po wstąpie-
PDGR – PSAH
niu Polski w struktury UE wzrosło znaczenie funduszy publicznych w finansowaniu
przekształceń odbywających się w sferze agrobiznesu. Dotyczy to głównie pojawienia
się możliwości uzyskania wsparcia finansowego na realizację zróżnicowanych przedsięwzięć spełniających kryteria programów pomocowych oferowanych w ramach
europejskich polityk horyzontalnych (w tym Wspólnej Polityki Rolnej). Nie należy
jednak oczekiwać, że przemiany strukturalne w polskim rolnictwie będą procesem
szybkim, albowiem gospodarka rolna jest przykładem tzw. struktur długiego trwania
(por. Podedworna, 2014).
Osiągnięcie celów wyznaczonych poszczególnym działaniom programów pomocowych jest uwarunkowane wieloma czynnikami. Na etapie projektowania przedsięwzięć
kluczowe znaczenie ma właściwe zidentyfikowanie problemu i przyjęcie trafnych założeń, poprzedzone wykonaniem analiz ex-ante. W okresie realizacji danego działania
natomiast skuteczność zastosowanych rozwiązań zależy od poziomu zainteresowania
jego wdrożeniem przez potencjalnych beneficjentów. Nie przyniesie bowiem pożądanego skutku nawet najlepiej zaprojektowane działanie, właściwie odpowiadające na
potrzeby praktyki gospodarczej, jeśli nie spotka się z zainteresowaniem wnioskodawców lub jeśli owo zainteresowanie będzie znikome.
Podstawową kwestią, jaką podjęto w prowadzonych badaniach empirycznych, była
zatem ocena poziomu zainteresowania właścicieli drobnych gospodarstw rolnych
planowanym do wdrożenia działaniem „płatności dla rolników przekazujących małe
gospodarstwa”. W tym celu w kwestionariuszu ankiety zadano respondentom następujące pytanie: „Czy byliby Państwo skłonni wydzierżawić całą posiadaną ziemię
rolniczą, w formie umowy pisemnej do 2020 r., gdyby zamiast dopłat bezpośrednich
otrzymywanych corocznie otrzymali Państwo jednorazowo w 2014 r. 120% jednolitej
płatności obszarowej za cały okres 2014–2020?”.
Ponad 3/5 respondentów wyraziło swoje zainteresowanie przedmiotowym działaniem, przeciwnego zdania była ponad 1/3 ankietowanych, a zaledwie dwóch rolników
nie miało w tej sprawie wyrobionej opinii (ryc. 1). Taki rozkład odpowiedzi dowodzi
dość silnej polaryzacji poglądów na temat szans realizacji planowanego przedsięwzięcia pomocowego. Zarysowała się jednak widoczna przewaga osób zainteresowanych udziałem w tej formie wsparcia strukturalnego. Może to być efektem korzystnego postrzegania projektowanego działania, w tym szczególnie proponowanych
stawek płatności, przez potencjalnych beneficjentów. Ankietowani rolnicy, mając
świadomość stanu swych drobnych gospodarstw rolnych oraz wymagań stawianych im w kontekście kontynuacji korzystania z instrumentarium Wspólnej Polityki
Rolnej po 2013 r. (w tym konieczności pełnego dostosowania się do wymogów cross-compliance), wybierali wspomnianą uproszczoną formę płatności. W swych kalkulacjach uwzględniali bowiem koszty dostosowań do wspólnotowych wymogów, które to
koszty w przypadku niewielkich gospodarstw mogły być na tyle wysokie, że stawiały
pod znakiem zapytania racjonalność takiego dostosowania. Działanie to mogło przyspieszać podjęcie przez nich decyzji o stopniowym wycofywaniu się z działalności
rolniczej.
W następnej kolejności pogłębiona została charakterystyka obu grup poprzez
analizę zróżnicowania cech statystycznych wyrażających zainteresowanie i brak zainteresowania omawianym działaniem.
64
Ryc. 1. Rozkład opinii rolników na temat ich zainteresowania projektowanym działaniem
„płatności dla rolników przekazujących małe gospodarstwa”
Fig. 1. Distribution of farmers’ opinions about their interest in the planned action “payments to farmers transferring small farms”
Source: Authors’ study
Przeprowadzona analiza dowiodła, że przedmiotowym działaniem w większym
stopniu zainteresowani byli właściciele najmniejszych gospodarstw rolnych (tab. 2).
Przeciętna powierzchnia użytków rolnych w takich podmiotach wyniosła 2,75 ha,
podczas gdy w grupie rolników deklarujących brak zainteresowania skorzystaniem
z omawianej formy wsparcia pomocowego osiągnęła 3,37 ha.
Tabela 2. Zestawienie średnich wartości charakteryzujących zróżnicowanie wewnątrz
grupowe gospodarstw
Table 2. Comparison of average values characterising the intra-group differentiation of
farms
Średnia
powierzchnia
gospodarstwa
rolnego
Average farm
size
Powierzchnia
gruntów
użytkowanych
rolniczo
Used agricultural
area (UAA)
Powierzchnia gruntów
wydzierżawianych innym
rolnikom na podstawie
pisemnych umów
Area of land leased
to other farmers on basis
of written agreements
ha UR / ha AL
ha
ha
A
2,75
2,19
0,22
B
3,37
3,50
0,12
Grupa
właścicieli
gospodarstw
Group
of farm
owners
A – właściciele gospodarstw wyrażający zainteresowanie udziałem w działaniu
A – farmers expressing interest in participating in the action
B – właściciele gospodarstw niezainteresowani udziałem w działaniu
B – farmers not interested in participating in the action
Source: Authors’ study
PDGR – PSAH
Zróżnicowanie obliczonych dla grup wartości średnich okazało się jeszcze większe w przypadku powierzchni gruntów użytkowanych rolniczo. W grupie podmiotów
zainteresowanych działaniem wartość ta wyniosła tylko 2,19 ha. Oznacza to, że część
gruntów w gospodarstwie pozostaje wyłączona z uprawy lub jest wydzierżawiana
innym rolnikom. W grupie podmiotów niezainteresowanych średnia powierzchnia
gruntów użytkowanych rolniczo sięgnęła 3,5 ha, co należy interpretować jako świadectwo, że gospodarstwa te już obecnie prowadzą produkcję także na dzierżawionych
gruntach.
Ujawniło się również zróżnicowanie wielkości powierzchni gruntów w gospodarstwach, które obecnie są wydzierżawiane innym rolnikom na podstawie sporządzonych na piśmie umów. W grupie deklarujących chęć udziału w programie wartość
średnia wyniosła 0,22 ha i była niemal dwukrotnie wyższa niż wśród podmiotów
nieplanujących skorzystania z premii (0,12 ha). Tak niskie wartości mogą zachęcać
do marginalnego traktowania zjawiska dzierżawy, a w konsekwencji – do negowania
jego różnicującego wpływu na opinie rolników. Należy jednak pamiętać, że dzierżawa
gruntów w drobnych gospodarstwach rolnych odbywa się najczęściej na podstawie
ustnych uzgodnień, bez zachowania formy pisemnej, a już zupełnie incydentalnie –
z powiadomieniem właściwego urzędu gminy. Faktyczna skala wydzierżawiania gruntów przez właścicieli gospodarstw o najmniejszej powierzchni jest zatem w rzeczywistości większa, co również potwierdziły wyniki przeprowadzonych badań. Spośród
analizowanych 72 gospodarstw ustna forma wydzierżawiania gruntów wystąpiła w 13
przypadkach. Przeważnie były to gospodarstwa najmniejsze, cechujące się ponadto
tym, że ich właściciele jako główne źródło dochodu wskazywali pracę najemną poza
gospodarstwem.
Czynnikiem różnicującym opinie użytkowników gospodarstw rolnych na temat
ich skłonności do skorzystania z premii za wycofanie się z systemu wsparcia bezpośredniego była ich aktualna sytuacja zawodowa, w tym szczególnie główne źródło
dochodu. W grupie rolników zainteresowanych udziałem w przedmiotowym działaniu
jako dominujące źródło utrzymania wskazywana była praca zarobkowa poza gospodarstwem. Znacznie mniej wskazań dotyczyło uzyskiwania dochodu z prowadzonej
działalności gospodarczej (pozarolniczej).
Sytuacja była odmienna wśród respondentów wyrażających negatywne zdanie
o planowanym działaniu – w tej grupie ponad połowa ankietowanych zadeklarowała
dochód z gospodarstwa jako główne źródło utrzymania. Widać stąd, że obok wielkości i innych cech posiadanego gospodarstwa również wysokość uzyskiwanego z niego
dochodu determinowała postawy badanych rolników. Można w tym miejscu sformułować wniosek, że rolnicy traktujący swoje gospodarstwo jako źródło utrzymania i czerpiący zeń większą część ogólnych dochodów swojej rodziny nie wyrażali zainteresowania wycofaniem się z systemu wsparcia bezpośredniego, albowiem w niedalekiej
perspektywie oznaczałoby to dla nich utratę głównego, a niekiedy wręcz jedynego
źródła dochodu. Przeciwny pogląd zgłaszali właściciele gospodarstw suplementarnych, którzy – jak można przypuszczać – antycypując zakończenie w niedalekiej przyszłości istnienia swojego gospodarstwa, w omawianym działaniu dostrzegali szansę
(być może ostatnią) pozyskania środków finansowych, które mogliby przeznaczyć na
inny niż gospodarstwo cel.
66
Podsumowanie
Ocena rozwiązań przewidzianych dla właścicieli drobnych gospodarstw rolnych
w PROW 2014–2020 nie jest jednoznaczna. Z jednej strony, należy je postrzegać
negatywnie w kontekście możliwości polepszenia struktury agrarnej makroregionu
Małopolska i Pogórze, skutkować bowiem będą utrwalaniem obecnego rozdrobnienia
gospodarstw rolnych. Z drugiej strony, przyczynią się one pozytywnie do utrzymania
działalności rolniczej na obszarach zagrożonych porzucaniem ziemi przez rolników.
Konstrukcja sytemu będzie zniechęcała właścicieli drobnych gospodarstw do sprzedaży ziemi, gdyż uzyskiwane relatywnie łatwo dopłaty będą stanowiły istotne źródło
dochodów rodzin rolniczych. Blokowanie zasobów ziemi rolniczej będzie następowało
nawet w sytuacji wycofywania się z działalności produkcyjnej na rzecz minimalnych
zabiegów pielęgnacyjnych.
W opinii autorów, poprawę struktury agrarnej makroregionu można byłoby
uzyskać, stymulując właścicieli do legalizacji dzierżaw. Porządkowaniu stanu faktycznego mogłyby sprzyjać takie instrumenty, jak wdrożenie płatności dla rolników przekazujących małe gospodarstwa, wprowadzenie kategorii „aktywnego rolnika” oraz
zobowiązanie beneficjentów do prowadzenia ewidencji rachunkowej w uproszczonej
formie. Zainteresowanie nowo wprowadzanym działaniem, jak wskazują wyniki badań,
jest jednak niezbyt wysokie, szczególnie w grupie gospodarstw wprawdzie drobnych,
lecz aktywnie prowadzonych i stanowiących podstawowe źródło utrzymania rodziny
rolniczej. Uwzględniając dodatkowo ograniczoną alokację środków finansowych na
przedmiotowe działanie, należy stwierdzić, że szanse na znaczącą poprawę struktury
agrarnej makroregionu są raczej niewielkie.
Bibliografia
Evaluation of the structural effects of direct support: Final report. (2013) European Commission.
Directorate-General for Agriculture and Rural Development, Groupement européen d’intérêt
économique Agrosynergie. Brussels: EEIG Agrosynergie.
Halamska, M. (2014). Współczesne rolnictwo rodzinne: polimorficzna rzeczywistość i mity. Wieś
i Rolnictwo, 2(163), 25–46.
Kania, J., Bogusz, M. (2012). Wykorzystanie środków pomocowych Unii Europejskiej w rozwoju
gospodarstw niskotowarowych w województwie małopolskim. Roczniki Naukowe SERiA,
XIV(3), 151–155.
Kata, R. (2009). Rola instytucji finansowych we wsparciu przekształceń rolnictwa o rozdrobnionej
strukturze gospodarstw. Zeszyty Naukowe SGGW w Warszawie. Polityki Europejskie, Finanse
i Marketing, 2(51), 307–318.
Les agricultures familiales du monde. Définitions, contributions et politiques publiques. (2013).
Montpellier: CIRAD. Pobrane z: www.agriculture.gouv.fr/ IMG/pdf/20130711_rapport_final_
MAAF_AFD_AF_CIRADBIS_31_Mai_complet_ cle0197b5.pdf
Podedworna, H. (2014). Gospodarka chłopska jako struktura długiego trwania. Wieś i Rolnictwo,
2(163), 47–56.
Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady UE nr 1307/2013 z dnia 17 grudnia 2013 r.
ustanawiające przepisy dotyczące płatności bezpośrednich dla rolników na podstawie
systemów wsparcia w ramach wspólnej polityki rolnej oraz uchylające rozporządzenie
PDGR – PSAH
Rady (WE) nr 637/2008 i rozporządzenie Rady (WE) nr 73/2009. Dz. Urz. L 347 z 20.12.2013,
s. 608–670.
Skura, K., Wojewodzic, T. (2013). Płatności bezpośrednie – propozycje 2014–2020. Doradca, 11, 29.
Sroka, W., Musiał, W. (2012), Ocena wybranych instrumentów wsparcia gospodarstw drobnotowarowych. Zeszyty Naukowe SGGW w Warszawie. Polityki Europejskie, Finanse i Marketing,
8(57), 425–437.
Sroka, W., Musiał, W. (2013). Problemy delimitacji małych gospodarstw rolnych w aspekcie
projekcji zmian WPR na lata 2014–2020. Zeszyty Naukowe SGGW w Warszawie. Polityki
Europejskie, Finanse i Marketing, 9(58), 465–478.
Wojewodzic, T. (2014). Rezygnacja z płatności obszarowych jako przejaw likwidacji gospodarstwa
rolnego. Roczniki Naukowe SERiA, XVI(2), 299–303.
Wstępny zarys. Program Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2014–2020 (PROW 2014–2020).
16.04.2013 r. Wersja 1.0. Warszawa: Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi.
Zagórski, M. (2012). WPR po 2013 r. – ocena i propozycje modyfikacji. Wieś i Rolnictwo, 1(154),
45–64.
Satoła, Ł., Czekaj, M. (2015). Czy płatności dla rolników przekazujących małe gospodarstwa będą sposobem na poprawę struktury agrarnej makroregionu Małopolska i Pogórze? [Will payments to farmers
transferring small farms be a way to improve the agrarian structure of the Małopolska and Foothills
macroregion?]. Problemy Drobnych Gospodarstw Rolnych – Problems of Small Agricultural Holdings, 2,
57–67. doi: http://dx.doi.org/10.15576/PDGR/2015.2.57
Struktura gospodarstw specjalizujących się w produkcji
trzody chlewnej w Polsce
The structure of farms specialising in pig production
in Poland
Streszczenie. W pracy dokonano analizy zmian struktury gospodarstw trzodowych
w Polsce. Na przestrzeni lat 2009–2014 z produkcji trzody zrezygnowała prawie połowa
gospodarstw, które prowadziły chów w 2009 r. (415 tys. gospodarstw). Rezygnacja z chowu trzody była największa w grupie najmniejszych producentów posiadających od 1 do
9 sztuk trzody (53%). Bezpośrednią przyczyną rozwoju produkcji trzody jest opłacalność,
a ta w ostatnich latach się pogorszyła. Korzystną tendencją jest wzrost koncentracji krajowej produkcji trzody chlewnej.
Słowa kluczowe: drobne gospodarstwa • struktura gospodarstw trzodowych • produkcja
trzody chlewnej • opłacalność
Abstract. The study investigated the changes that have occurred in the structure of pig
farms in Poland. During the period 2009–2014, almost half of the pig farms that ran
production in the year 2009 (415 thousand farms) withdrew from this production. The
withdrawal was greatest (53%) in the group of smallest producers, owning 1 to 9 pigs.
Profitability, being the most important factor in the development of pig production,
has decreased in the last years. An advantageous tendency is an increase in the concentration of the domestic production of pigs.
Keywords: small farms • structure of pig farms • pig production • profitability
Wstęp
Produkcja rolnicza prowadzona jest w podmiotach różniących się stopniem powiązania z rynkiem. W gospodarstwach rolniczych wytwarzane są produkty rolnicze głównie
na samozaopatrzenie, podczas gdy w przedsiębiorstwach rolniczych produkuje się je
Adres do korespondencji – Corresponding author: Dr inż. Katarzyna Utnik-Banaś, Zakład Ekonomiki i Finansów Przedsiębiorstw, Instytut Ekonomiki i Zarządzania Przedsiębiorstwami, Uniwer
sytet Rolniczy w Krakowie, al. Mickiewicza 21, 31-120 Kraków; e-mail: [email protected]
70
w celu sprzedaży (towarowy charakter produkcji) (Ziętara, 2008). Charakterystycznym
rysem rolnictwa w Polsce, jak również w pozostałych krajach unijnych jest duża
liczba drobnych gospodarstw rolnych. Stanowią one, obok wielkich jednostek rolniczych, istotny element wiejskiego krajobrazu, zapewniają miejsca pracy i dostarczają
produkty rolne. Według danych Eurostatu, w 2007 r. w Unii Europejskiej funkcjonowało ok. 11,1 mln małych gospodarstw rolnych (czyli gospodarstw o ekonomicznej
wielkości do 8 ESU). Ze społecznego punktu widzenia, ich rola na wsi i w rolnictwie
jest niezwykle cenna, pełnią bowiem nie tylko funkcje produkcyjne, ale i nieprodukcyjne (Michalska, 2012). Zachodzą jednak procesy koncentracji produkcji rolniczej
i wypadania z rynku najmniejszych gospodarstw rolnych, co od kilku lat obserwuje się
w produkcji trzody chlewnej.
Wieprzowina zajmuje czołową pozycję w spożyciu mięsa w Polsce. W 2012 r. spożycie mięsa w naszym kraju wynosiło 71 kg, w tym wieprzowiny – 39,2 kg. Obecnie producenci dostarczają na rynek mięso o coraz lepszej jakości, o prozdrowotnych właściwościach. Wieprzowina stanowi cenne źródło składników odżywczych (zwłaszcza białka,
ale także witamin i składników mineralnych). Doskonalenie produkcji mięsa świń, wraz
z rozwojem nauk żywieniowych, może w przyszłości pozwolić na coraz precyzyjniejsze
kształtowanie diety gwarantującej prawidłowy rozwój człowieka i zachowanie zdrowia
(Jakość wieprzowiny…, 2013).
Na przestrzeni ostatnich lat w Polce obserwuje się dynamiczne zmiany liczby
gospodarstw specjalizujących się w produkcji trzody chlewnej. Wśród nich są gospodarstwa drobne, definiowane jako gospodarstwa o powierzchni do 5 ha UR lub o ekonomicznej wielkości do 8 ESU. Na potrzeby opracowania za gospodarstwa drobne uznano
te, których skala produkcji wynosi do 9 sztuk świń rocznie.
Celem pracy było ukazanie kierunków zmian, jakie zachodziły w strukturze
i wielkości produkcji gospodarstw specjalizujących się w chowie żywca wieprzowego
w Polsce na tle wybranych krajów unijnych i świata.
Materiał i metody
Analizę liczby gospodarstw specjalizujących się w produkcji trzody chlewnej przeprowadzono z podziałem na lata i według wielkości produkcji. Dane dotyczące liczby
gospodarstw zaczerpnięto z publikacji w periodyku Rynek Mięsa za lata 1996–2014
oraz z opracowań Związku Hodowców i Producentów Trzody Chlewnej POLSUS. Do
przedstawienia zmian wielkości produkcji w Polsce na tle pozostałych krajów unijnych
i świata w latach 2000–2013 wykorzystano także dane statystyki masowej (roczniki
statystyczne GUS) oraz bazę danych FAOSTAT. Wyniki przedstawiono w sposób tabelaryczny i graficzny.
PDGR – PSAH
Struktura gospodarstw specjalizujących się w produkcji trzody chlewnej w Polsce
71
Wielkość produkcji wieprzowiny w Polsce na tle pozostałych
krajów Unii Europejskiej i świata
Na początku lat 90. XX w. łączna wielkość światowej produkcji mięsa wynosiła
179,4 mln ton. Największy udział miała w niej wieprzowina – ok. 39%, na drugim miejscu uplasowała się wołowina – z udziałem 30%, drób stanowił 23%, a na pozostałe
gatunki mięsa przypadało 8%. W latach 1990–2012 światowa produkcja mięsa zwiększyła się o 123 mln ton, czyli o 70%. Pierwsze miejsce wciąż należało do wieprzowiny,
a jej udział w produkcji globalnej w 2012 r. wynosił 36%.
Największym producentem wieprzowiny na świecie są Chiny. W 2013 r. ich
produkcja stanowiła 51% światowej produkcji wieprzowiny. Kolejnym znaczącym
producentem była Unia Europejska – z udziałem 20% i Stany Zjednoczone – z 10%.
Na wymienione kraje przypadało zatem ok. 80% mięsa wieprzowego wyprodukowanego w 2013 r. (ryc. 1). Światowa produkcja wieprzowiny w 2014 r. wyniosła 110,6 mln
ton i była o 2,5% wyższa w porównaniu z rokiem poprzednim. O wzroście produkcji
zadecydowały głównie wyniki Chin, gdyż u innych znaczących producentów nastąpił
spadek produkcji: w UE o 0,6%, w USA o 10%. Wzrost produkcji, oprócz Chin, odnotowały Brazylia i Rosja. Produkcja wieprzowiny w Unii Europejskiej najbardziej zmniejszyła się w Polsce i na Węgrzech, ale jej spadek zauważalny był także we Francji,
w Hiszpanii i w Holandii.
Ryc. 1. Najwięksi producenci trzody chlewnej na świecie (2013 r.)
Fig. 1. Largest producers of pigs in the world (year 2013)
Źródło: Rynek Mięsa, Nr 47, październik 2014
Source: Rynek Mięsa, No. 47, October 2014
72
W większości krajów, w których wystąpił wzrost produkcji, istnieją różnego rodzaju
rządowe programy wsparcia. W Chinach stosuje się programy mające na celu poprawę
żywienia i genetyki zwierząt, produkcja jest też wspierana subsydiami i systemem
ubezpieczeń. W Rosji kładzie się obecnie nacisk na modernizację zaplecza produkcyjnego i zwiększenie skali produkcji (Strategia odbudowy i rozwoju…, 2013, s. 4).
W 2013 r. produkcja wieprzowiny w Unii Europejskiej wyniosła 22,4 mln ton, czyli
zmniejszyła się o 1% w porównaniu z poprzednim rokiem.
Nasz kraj jest znaczącym producentem trzody chlewnej na rynku unijnym. Pod
względem wielkości produkcji żywca wieprzowego Polska, z udziałem 7,1% w ogólnej produkcji UE, zajmowała w 2014 r. piąte miejsce po Niemczech, Hiszpanii, Francji
i Danii (ryc. 2).
Ryc. 2. Najwięksi producenci trzody chlewnej w Unii Europejskiej (2014 r.)
Fig. 2. Largest producers of pigs in the European Union (year 2014)
Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Rynek Mięsa, Nr 47, październik 2014
Source: Author’s study based on: Rynek Mięsa, No. 47, October 2014
W Unii Europejskiej największym producentem wieprzowiny są Niemcy. Produkcja
rozwijała się tam dzięki wzrostowi importu prosiąt i tuczników rzeźnych, głównie z Danii
i Holandii, zaś kraje Europy Środkowo-Wschodniej i Rosja zapewniały rynki zbytu.
Do 2007 r. pogłowie trzody chlewnej w Polsce utrzymywało się na średnim poziomie
ok. 18,1 mln sztuk. W późniejszym okresie stan pogłowia trzody sukcesywnie spadał,
by wynieść ok.11,1 mln sztuk w 2013 r. (ryc. 3). W latach 2007–2012 pogłowie trzody
w naszym kraju zmniejszyło się ogółem o 36%.
Produkcja wieprzowiny w latach 1995–2007 wynosiła ok. 2 mln ton. Od 2008 r.
postępował jej spadek – do poziomu ok. 1,6 mln ton w 2012 r.
Stan pogłowia trzody chlewnej w Polsce z podziałem na województwa przedstawiono na rycinie 4. Najwyższe pogłowie trzody chlewnej występowało w wojewódz-
PDGR – PSAH
73
Ryc. 3. Pogłowie trzody chlewnej w Polsce (lata 2000–2013)
Fig. 3. Pig population in Poland (years 2000–2013)
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z bazy FAOSTAT (pobrane z: http://faostat3.
fao.org)
Source: Author’s study based on the data from FAOSTAT (retrieved from: http://faostat3.fao.org)
Ryc. 4. Pogłowie trzody chlewnej w Polsce według województw (2013 r.)
Fig. 4. Pig population in Poland by voivodeship (year 2013)
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z Rocznika Statystycznego Rzeczypospolitej
Polskiej 2014
Source: Author’s study based on the data from the Statistical Yearbook of the Republic of Poland
2014
74
twach: wielkopolskim, kujawsko-pomorskim, mazowieckim, łódzkim i pomorskim
– w 2012 r. produkcja trzody w tych województwach wynosiła razem 68,2% produkcji
krajowej1. Prawie 53% krajowego pogłowia świń i połowa pogłowia loch przypada na
województwa: wielkopolskie, kujawsko-pomorskie i mazowieckie. Stale rośnie udział
województwa wielkopolskiego; w 2013 r. osiągnął 36%.
Niska obsada świń w przeliczeniu na 100 ha UR, średnio w kraju wynosząca 98,5
sztuki fizycznej, nie stanowi nadmiernego obciążenia dla środowiska naturalnego
(ryc. 5). Największa obsada świń występuje w województwie wielkopolskim – prawie
212 szt./100 ha UR i kujawsko-pomorskim – 140 szt./100 ha UR.
Ryc. 5. Pogłowie trzody chlewnej w Polsce w przeliczeniu na 100 ha UR według województw
(2013 r.)
Fig. 5. Pig population in Poland per 100 ha AL by voivodeship (year 2013)
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z Rocznika Statystycznego Rzeczypospolitej
Polskiej 2014
Source: Author’s study based on the data from the Statistical Yearbook of the Republic of Poland
2014
Liczebność i struktura gospodarstw trzodowych w Polsce
na tle wybranych krajów UE
Chów trzody chlewnej w Polsce w 2012 r. odbywał się w 260,14 tys. gospodarstw specjalistycznych. W czerwcu 2014 r. chów trzody chlewnej prowadziło już tylko 220 tys.
gospodarstw2.
Rocznik Statystyczny Rolnictwa 2014, s. 221.
Rynek Mięsa. Stan i perspektywy, Nr 47. Warszawa: IERiGŻ-PIB, ARR, MRiRW, październik 2014 r.
1
2
PDGR – PSAH
75
Liczba gospodarstw utrzymujących trzodę chlewną w naszym kraju zmniejszyła
się w latach 1996–2012 o 830 tys., co oznaczało spadek o 76,2%. W ciągu ostatnich
pięciu lat (2009–2014) natomiast z produkcji trzody zrezygnowała prawie połowa
gospodarstw, które prowadziły ten chów w 2009 r. (415 tys. gospodarstw) (ryc. 6). Jak
wynika z danych przedstawionych na rycinie 7, w Polsce od wielu lat postępuje proces
koncentracji gospodarstw trzodowych.
Ryc. 6. Liczba gospodarstw utrzymujących świnie w Polsce (lata 2002–2012)
Fig. 6. Number of pig farms in Poland (years 2002–2012)
Spośród krajów objętych analizą Polska w 2010 r. miała najwięcej gospodarstw
utrzymujących świnie – 388,5 tys., a Dania i Holandia najmniej – odpowiednio 5,1 tys.
i 7,0 tys. (tab. 1). W Niemczech, będących liderem unijnym pod względem wielkości
produkcji trzody chlewnej, świnie były utrzymywane w ponad 60,1 tys. gospodarstw.
Taki rozproszony chów nie stwarzał zagrożenia dla środowiska naturalnego i pozwalał
uniknąć presji społecznej, jaka występowała w Danii i Holandii z powodu nadmiernej
koncentracji produkcji.
Liczba świń w przeliczeniu na jedno gospodarstwo w Polsce i na Węgrzech wynosiła
odpowiednio 39,2 i 17,5. Zdecydowanie wyższa była obsada trzody w Danii (2583 sztuki/
gospodarstwo), Holandii (1750,7 szt./gosp.) i w Niemczech (458,8 szt./gosp.). W Polsce
i na Węgrzech znaczący był udział świń utrzymywanych w stadach do 49 sztuk – wynosił
odpowiednio 25,6 i 22,1%, zaś w stadach liczących powyżej 200 sztuk utrzymywane było
47,1 i 74,6% świń. W pozostałych trzech krajach ponad 95% pogłowia świń przypadało na
stada o największej skali produkcji (tab. 1). W porównaniu z tymi krajami Polska i Węgry
charakteryzowały się bardzo niskim poziomem koncentracji trzody chlewnej.
76
Ryc. 7. Średnia wielkość stada świń w Polsce (lata 2002–2014)
Fig. 7. Average size of a pig herd in Poland (years 2002–2014)
Tabela 1. Koncentracja produkcji trzody chlewnej w Polsce i wybranych krajach UE (2010 r.)
Table 1. Concentration of pig production in Poland and chosen EU countries (year 2010)
Wyszczególnienie
Item
Liczba gospodarstw z trzodą
(tys.)
Polska Węgry
Niemcy
Dania
Holandia
Poland Hungary Germany Denmark Netherlands
388,5
183,1
60,1
5,1
7,0
39,2
17,5
458,8
2583,0
1750,7
85,5
11,9
99,0
0,7
41,7
16,5
11,8
5,9
5,5
10,0
2,6
0,3
41,7
82,3
84,3
Number of pig farms (thousand)
Liczba świń w gospodarstwie
(szt.)
Number of pigs per farm (head)
Udział (%) gospodarstw z:
Share (%) of pig farms with:
1–49 szt. świń / 1–49 head
50–199 szt. świń / 50–199
head
ponad 200 szt. świń / over 200
head
Źródło: Ziętara (2014, s. 41)
Source: Ziętara (2014, p. 41)
PDGR – PSAH
77
W roku 2012 na jedno gospodarstwo z chowem trzody chlewnej w naszym kraju
przypadały średnio 44 sztuki, a w 2014 r. – już 53 sztuki świń (ryc. 7). Postęp w koncentracji produkcji jest zatem zauważalny, choć Polska wciąż znacznie odbiega w tym
względzie od unijnych liderów.
Najbardziej skoncentrowaną produkcją trzody cechuje się Dania, gdzie w stadach
liczących co najmniej 1000 sztuk utrzymywane jest 92% całego pogłowia. Niemal
równie wysokie są wartości tego wskaźnika w Holandii i Hiszpanii – wynoszą odpowiednio 83 i 79%. W Niemczech 55% pogłowia świń występuje w stadach powyżej
1000 sztuk, a 29% – w stadach o liczebności od 400 do 999 sztuk. W Austrii i Polsce
tylko 16% pogłowia jest utrzymywane w największych gospodarstwach. Bardzo
wysoka obsada trzody w Holandii i Danii powoduje wysokie koszty zagospodarowania
odchodów oraz presję opinii społecznej na ograniczenie dalszego wzrostu produkcji
(Ziętara, 2014).
Wielkość i strukturę pogłowia trzody chlewnej w Polsce według skali produkcji
przedstawiono na rycinie 8.
W 2007 r. na gospodarstwa o małej (do 50 szt.), średniej (50–200 szt.) i dużej
(powyżej 200 szt.) skali produkcji przypadało po ok. 1/3 pogłowia trzody. W 2012 r. w
Ryc. 8. Struktura pogłowia trzody chlewnej w Polsce według skali produkcji (lata 2007–
–2012)
Fig. 8. Structure of the pig population in Poland according to the volume of production
(years 2007–2012)
78
gospodarstwach największych utrzymywane było już ponad 50% pogłowia. Rezygnacja
z chowu trzody była największa w grupie najmniejszych producentów, posiadających
od 1 do 9 sztuk świń (53%), a najmniejsza – w grupie producentów posiadających
ponad 200 sztuk tych zwierząt (10%)4.
Większe gospodarstwa miały lepsze wyniki produkcyjne i uzyskiwały wyższą efektywność ekonomiczną. Udział gospodarstw utrzymujących powyżej 200 sztuk świń
zwiększył się od 30% w 2007 r. do 52% w 2012 r.
Czynnikiem bezpośrednio wpływającym na rozwój chowu trzody jest opłacalność. Najprostszą miarę tej opłacalności stanowi relacja cen trzody do cen zbóż
i pasz. Ceny skupu pszenicy w latach 2008–2012 zwiększyły się o 39,1%, a jęczmienia – o 27,1%. Dla porównania, ceny skupu żywca wieprzowego w analizowanym
roku wzrosły o 21% w stosunku do roku poprzedniego, ale nie zahamowało to spadkowego trendu pogłowia trzody chlewnej (Utnik-Banaś, 2015). Na tle pozostałych
krajów unijnych ceny w Polsce – 155 EUR za 100 kg masy poubojowej schłodzonej
– były zbliżone do średniej ceny unijnej wynoszącej 157 EUR w 2014 r.3
W tabeli 2 przedstawiono porównanie opłacalności produkcji zwierzęcej z opłacalnością produkcji roślinnej.
Tabela 2. Porównanie kosztów produkcji roślinnej i zwierzęcej (dane dla 2014 r.)
Table 2. Comparison of the costs of plant and animal production (data for year 2014)
Wyszczególnienie
Item
Wartość produkcji (PLN)
Production value (PLN)
Nadwyżka bezpośrednia (PLN)
Direct margin (PLN)
Dochód rolniczy (PLN)
Agricultural income (PLN)
Koszt jednostkowy (PLN · kg–1)
Unit cost (PLN · kg–1)
Dochód rolniczy (PLN · kg–1)
Agricultural income (PLN · kg–1)
Produkcja zwierzęca
(tucznik o masie 100 kg)
Animal production
(100 kg porker)
Produkcja roślinna
(1 ha pszenicy)
Plant production
(1 ha wheat)
533
3593,3
154
2228,3
39,7
1278,3
4,93
0,49
0,40
0,28
Źródło: Babicz i in. (2015, s. 68)
Source: Babicz et al. (2015, p. 68)
3
Rynek Mięsa. Stan i perspektywy, Nr 47. Warszawa: IERiGŻ-PIB, ARR, MRiRW, październik
2014 r., s. 9.
PDGR – PSAH
79
Jak wynika z danych zawartych w tabeli 2, uprawa zbóż nie wymagała dużych
nakładów kapitałowych w przeliczeniu na jednostkę produkcji pszenicy (1 ha uprawy).
W przypadku chowu trzody chlewnej koszt wyprodukowania 1 kg żywca był wielokrotnie wyższy. Jednocześnie konsumpcja wieprzowiny utrzymuje się na dość stabilnym
poziomie (ok. 38,5 kg w 2014 r.), a prognozy na następne lata nie przewidują jej większego spadku (Strategia odbudowy i rozwoju…, 2013, s. 13–18).
Podsumowanie
W Polsce największy udział w produkcji mięsa ma wieprzowina. Jej roczna produkcja,
pozostająca na poziomie ok. 2 mln ton w latach 1995–2007, zmniejszyła się w późniejszym okresie do ok. 1,6 mln ton w 2012 r.
Przyczyną rezygnacji z chowu trzody chlewnej była mała konkurencyjność krajowej
produkcji oraz niska efektywność ekonomiczna związana głównie z dużym rozdrobnieniem gospodarstw. W okresie 2007–2012 z chowu trzody zrezygnowało najwięcej
rolników w grupie najmniejszych producentów posiadających od 1 do 9 sztuk świń
(53%), a najmniej – w grupie producentów posiadających ponad 200 sztuk (10%).
W latach 2007–2012 pogłowie trzody chlewnej w Polsce zmniejszyło się z 18,1 do
11,6 mln sztuk (spadek o 36%).
Na jedno gospodarstwo z chowem trzody chlewnej przypadały średnio 24 sztuki
świń w 2002 r., a już 53 sztuki w 2014 r. Postęp w koncentracji chowu trzody jest
znaczny, choć Polska w porównaniu z pozostałymi liczącymi się producentami unijnymi wciąż charakteryzuje się rozdrobnioną strukturą produkcji żywca wieprzowego. W sytuacji niestabilnych cen i braku interwencji unijnej na tym rynku technologia i skala produkcji stają się ważnymi czynnikami pozwalającymi na obniżenie
kosztów produkcji, a przez to na poprawę opłacalności chowu. Korzystną tendencją
obserwowaną w ostatnich latach jest wzrost koncentracji krajowej produkcji trzody
chlewnej.
Bibliografia
Babicz, M., Kutera, P., Iwon, D., Cybul, E., Cybul, E. (2015). Analiza kosztów produkcji roślinnej
i zwierzęcej w gospodarstwach rodzinnych na Lubelszczyźnie. VIII Szkoła Zimowa Hodowców
Trzody Chlewnej, Ustroń. Materiały konferencyjne, 67–68.
Jakość wieprzowiny i możliwości jej kształtowania. (2013). W: Aktualna wartość dietetyczna
wieprzowiny, jej znaczenie w diecie i wpływ na zdrowie konsumentów. Opracowanie wyników
badań laboratoryjnych (s. 47–67). Warszawa: Polski Związek Hodowców i Producentów Trzody
Chlewnej POLSUS.
Michalska, S. (2012). Społeczny wymiar funkcjonowania drobnych gospodarstw rolnych. Problemy
Drobnych Gospodarstw Rolnych – Problems of Small Agricultural Holdings, 1, 85–93.
Strategia odbudowy i rozwoju produkcji trzody chlewnej w Polsce do roku 2030 mająca na celu poprawę
funkcjonowania sektora produkcji wieprzowiny. (2013). Sfinansowano ze Środków Funduszu
Promocji Mięsa Wieprzowego. Warszawa: Polski Związek Hodowców i Producentów Trzody
Chlewnej POLSUS.
80
Utnik-Banaś, K. (2015). Wspólna Polityka Rolna a rozwój produkcji zwierzęcej w Polsce. VIII
Szkoła Zimowa Hodowców Trzody Chlewnej, Ustroń. Materiały konferencyjne, 38–46.
Ziętara, W. (2008). Od gospodarstwa do przedsiębiorstwa. Roczniki Naukowe SERiA, X(3),
597–604.
Ziętara, W. (red.) (2014). Polskie gospodarstwa trzodowe i drobiarskie na tle gospodarstw wybranych
krajów Unii Europejskiej. Warszawa: IERiGŻ-PIB.
Utnik-Banaś, K. (2015). Struktura gospodarstw specjalizujących się w produkcji trzody chlewnej
w Polsce [The structure of farms specialising in pig production in Poland]. Problemy Drobnych
Gospodarstw Rolnych – Problems of Small Agricultural Holdings, 2, 69–80. doi: http://dx.doi.
org/10.15576/PDGR/2015.2.69
PDGR – PSAH
Sposoby wspierania małych gospodarstw rolnych w ramach
Wspólnej Polityki Rolnej oraz ich skuteczność
Methods for supporting small agricultural holdings under
the Common Agricultural Policy and the effectiveness
thereof
Wojciech Ziętara
Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej – PIB w Warszawie
Streszczenie. Duża liczba małych gospodarstw rolnych, ich znaczący udział w rolnictwie oraz wysoki odsetek związanej z nimi ludności rolniczej w Polsce i krajach Unii
Europejskiej uzasadniają potrzebę prowadzenia badań nad zagadnieniami dotyczącymi
tych podmiotów. Celem pracy było określenie miejsca i roli małych gospodarstw w Polsce
i wybranych krajach UE oraz dokonanie oceny skuteczności dotychczasowego i planowanego ich wsparcia w ramach Wspólnej Polityki Rolnej. Jako podstawowe kryterium
wyodrębniania małych gospodarstw przyjęto wielkość ekonomiczną według wartości
standardowej produkcji (standard output, SO) wyrażonej w tys. EUR. Jako wartość graniczną przyjęto 8 tys. EUR SO. Materiał badawczy stanowiły dostępne dane statystyczne
dotyczące rolnictwa w Polsce i w wybranych krajach UE, informacje uzyskane z Agencji
Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa oraz Programy Rozwoju Rolnictwa i Terenów
Wiejskich na lata 2006–2013 i 2014–2020. Stwierdzono, że realizowane w latach 2004–
–2006 w ramach WPR działanie „Wspieranie gospodarstw niskotowarowych” przyczyniło
się do przejściowej poprawy sytuacji dochodowej tych gospodarstw, ale nie spowodowało zmian strukturalnych. Przyjęty w ramach PROW 2014–2020 program wsparcia gospodarstw małych stwarza pewne, jednak dość ograniczone, możliwości ich rozwoju. Próby
rozwiązywania problemu małych gospodarstw za pomocą narzędzi Wspólnej Polityki
Rolnej, która ma charakter gospodarczy, trudno uznać za skuteczne. Biorąc pod uwagę
wysoki udział ludności rolniczej związanej z małymi gospodarstwami, niskie jej dochody
i ograniczone możliwości rozwoju tych gospodarstw, należy uznać, że jest to w większej
mierze problem społeczny niż gospodarczy, dlatego skuteczniej może być rozwiązywany
przy użyciu narzędzi polityki społecznej.
Słowa kluczowe: małe gospodarstwa rolne • restrukturyzacja gospodarstw • wielkość
ekonomiczna
Adres do korespondencji – Corresponding author: Prof. dr hab. dr h.c. Wojciech Ziętara, Instytut
Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej – PIB, ul. Świętokrzyska 20, 00-002 Warszawa;
e-mail: [email protected]
82
Wojciech Ziętara
Abstract. The vast number of small holdings, their considerable contribution to the agriculture of a country, and the high proportion of the agricultural population connected
with those farms in Poland and the European Union suggest the need for investigating
issues relating to such entities. The present study aimed to determine the position and role
of small holdings in Poland and selected EU countries, and to assess the effectiveness of
the former and planned measures of their support under the Common Agricultural Policy.
Identification of small holdings was based on economic size as defined by standard output
(SO) expressed in thousand EUR; this should not have exceeded 8 thousand EUR. The material for the study consisted of the available statistical data on agriculture in the countries
in question, the information from the Agency for the Restructuring and Modernisation of
Agriculture, and the Rural Development Programmes for the periods 2006–2013 and 2014–
–2020. It was found that the measure “Support for semi-subsistence farms” carried out
in the years 2004–2006 under the CAP contributed to a temporary improvement in the
incomes of the holdings, but did not lead to a structural change. The support measures
planned for small holdings within the Rural Development Programme 2014–2020 offer
them some limited chances of development. The attempts to solve the problem of small
farms using the tools of the Common Agricultural Policy, which has an economic nature, can
hardly be regarded as successful. Taking into account the high proportion of the agricultural
population associated with small holdings, their low incomes, and the limited development
possibilities of such holdings, it should be stated that the problem is basically social rather
than economic, so it may be handled more effectively by using social policy tools.
Keywords: small agricultural holdings • restructuring of farms • economic size
Wstęp
Działalność rolnicza należy do najstarszych rodzajów aktywności gospodarczej człowieka. Przez wieki stanowiła dla niego podstawę wyżywienia i źródło dochodów.
Rozwój działalności handlowej, a szczególnie przemysłu (od początku XIX w.) i usług
spowodował zmniejszenie się udziału rolnictwa w tworzeniu dochodu narodowego.
Na skutek rozwoju działów pozarolniczych, w których pracujący uzyskiwali wyższy
dochód z pracy, oraz postępu technicznego nastąpił odpływ ludności rolniczej ze
wsi i zmniejszyła się liczba zatrudnionych w rolnictwie. Na początku XIX w. udział
osób zatrudnionych w rolnictwie Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej przekraczał 80% ogółu zatrudnionych, a udział rolnictwa w produkcie krajowym brutto
(PKB) wynosił ok. 70% (Tomczak, 2004). Podobna sytuacja istniała w krajach Europy
Zachodniej. Były to wówczas społeczeństwa rolnicze. Rozwój działów pozarolniczych
spowodował spadek udziału zatrudnionych w rolnictwie w liczbie zatrudnionych
ogółem do poniżej 2% w USA i do 2–5% w krajach Europy Zachodniej (Tomczak,
2004). Dzięki odpływowi ludności rolniczej do innych działów pozostali rolnicy mogli
zwiększać skalę produkcji (przez wzrost powierzchni gospodarstw) i w ten sposób
poprawiać swoje dochody. Odmiennie przebiegały procesy rozwojowe w Polsce
i w krajach Europy Środkowo-Wschodniej, takich jak Rumunia czy Bułgaria. Duży
udział ludności rolniczej w tych krajach był źródłem problemów. W Polsce w okresie
międzywojennym i po II wojnie światowej kwestię tę starano się rozwiązać za pomocą
reform rolnych polegających na parcelacji dużej własności ziemskiej. W efekcie zwiększyła się liczba małych, kilkuhektarowych gospodarstw, które już w chwili powstania
PDGR – PSAH
Sposoby wspierania małych gospodarstw rolnych w ramach Wspólnej Polityki Rolnej...
83
nie były w stanie zapewnić rodzinie rolniczej dochodu na poziomie parytetowym.
Stwierdzenie to odnosi się do reform rolnych przeprowadzonych w okresie międzywojennym i powojennym (Ziętara, 2015).
Polska w okresie po II wojnie światowej była krajem rolniczym. Udział pracujących
w rolnictwie w ogólnej liczbie zatrudnionych wynosił 55,5% (Klimczyk, 2008). W kolejnych latach rozwój przemysłu spowodował odpływ ludności rolniczej do innych działów, co jednak nie zrekompensowało przyrostu naturalnego. Przez wiele lat ani liczba,
ani udział pracujących w rolnictwie nie zmniejszały się istotnie, w efekcie struktura
obszarowa i powierzchnia gospodarstw zmieniały się w niewielkim stopniu. Średnia
powierzchnia gospodarstwa indywidualnego zawarta była w przedziale od 5,7 ha UR
w 1950 r. (Ziętara, 2015) do 10 ha UR w 2013 r. (Charakterystyka gospodarstw…, 2014).
Wskaźnik ten nie w pełni ilustruje problem, istotna jest bowiem struktura obszarowa.
Polskie rolnictwo charakteryzuje silna polaryzacja. Z jednej strony, w kraju istnieje duża
liczba małych, niewydolnych ekonomicznie gospodarstw, a z drugiej – mniejsza liczebnie grupa gospodarstw o większej powierzchni, zdolnych do konkurencji i rozwoju.
Na potrzeby badawcze zostały sformułowane kryteria wielkości gospodarstw. Do
najbardziej popularnych miar należy powierzchnia użytków rolnych (UR) gospodarstwa.
Według tego kryterium, jako bardzo małe traktuje się gospodarstwa do 5 ha UR (Goraj,
Bocian, Osuch, Smolik, 2014). Jest to jednak miara niedoskonała, gdyż nie uwzględnia
poziomu intensywności produkcji. Bardziej odpowiednią miarą jest wielkość ekonomiczna wyrażona w ESU lub standardowa wartość produkcji (SO)1. Obecnie posługujemy
się miarą SO. Zgodnie z przyjętą klasyfikacją, za gospodarstwa bardzo małe uznaje się te
o wartości SO do 8 tys. EUR. Według tego kryterium, w 2013 r. w Polsce było 948,4 tys.
gospodarstw bardzo małych, a ich udział w całkowitej liczbie gospodarstw wynosił 66,3%.
Użytkowały one ok. 24% użytków rolnych. Związane było z nimi 50,7% osób zatrudnionych w rolnictwie. Po wstąpieniu Polski do Unii Europejskiej w 2004 r. gospodarstwa
te zostały objęte Wspólną Polityką Rolną i korzystały ze wsparcia w ramach działania
„Wspieranie gospodarstw niskotowarowych”. Pomoc uzyskało 157 656 gospodarstw. Ze
względu na niską efektywność tego działania w następnym okresie 2006–2013 nie realizowano programu wspierania małych gospodarstw. W obecnej perspektywie 2014–2020
przewidziano w ramach WPR wsparcie tego typu gospodarstw.
W dalszej części pracy zamiast pojęcia ‘bardzo małe gospodarstwa’ będzie używane
pojęcie ‘małe gospodarstwa’ w odniesieniu do gospodarstw o wielkości ekonomicznej
do 8 tys. EUR SO. Podobne podejście reprezentują Sroka i Musiał (2013). Przemawia
za nim także fakt, że w projekcie rozporządzenia Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi
w sprawie wsparcia gospodarstw małych uznano za nie gospodarstwa o wielkości
ekonomicznej mniejszej od 10 tys. EUR SO2.
ESU (European size unit) – europejska miara ekonomicznej wielkości gospodarstwa, równowartość 1250 EUR nadwyżki bezpośredniej. SO (standard output) – standardowa wartość produkcji
wyrażona w tys. EUR, obowiązuje w UE od 2010 r.
2
Projekt rozporządzenia Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi w sprawie szczegółowych warunków i trybu przyznawania, wypłaty oraz zwrotu pomocy finansowej na operację typu
„Restrukturyzacja małych gospodarstw” w ramach poddziałania „Pomoc na rozpoczęcie działalności gospodarczej na rzecz małych gospodarstw” objętego Programem Rozwoju Obszarów
Wiejskich na lata 2014–2020. (Pobrane z: http://legislacja.gov.pl/projekt/12274402).
1
84
Wojciech Ziętara
Ze względu na dużą liczbę i duży udział małych gospodarstw rolnych oraz wysoki
odsetek ludności rolniczej związanej z tymi gospodarstwami, a także na stosowane
i planowane ich wsparcie, celem podjętych badań było określenie miejsca i roli
małych gospodarstw w Polsce i wybranych krajach UE w 2010 r. oraz roli małych
gospodarstw w Polsce w 2013 r., ocena skuteczności wspierania gospodarstw niskotowarowych w latach 2004–2006 i prezentacja kierunków wsparcia tych gospodarstw
w PROW 2014–2020.
Materiał i metody
Materiał badawczy stanowiły dostępne dane statystyczne dotyczące rolnictwa w Polsce
i wybranych krajach Unii Europejskiej, informacje uzyskane z Agencji Restrukturyzacji
i Modernizacji Rolnictwa oraz Programy Rozwoju Rolnictwa i Terenów Wiejskich na
lata 2006–2013 i 2014–2020. Posłużono się metodą opisową i analityczną, a wyniki
ujęto w tabelach.
Miejsce i rola małych gospodarstw w Polsce
i wybranych krajach UE w 2010 r.
Pod względem struktury gospodarstw rolnych rozwinięte kraje Europy Zachodniej
różnią się znacząco od krajów Europy Środkowo-Wschodniej, których rolnictwo zostało
objęte Wspólną Polityką Rolną w 2004 r. (tab. 1). Jak już wcześniej wspomniano, określenie „małe” odnosi się tu do gospodarstw uzyskujących standardową produkcję
o wartości do 8 tys. EUR.
Z liczb przedstawionych w tabeli 1 wynika, że w 2010 r. w krajach Unii Europejskiej
(UE-27) było 8,76 mln małych gospodarstw, a ich udział w całkowitej liczbie gospodarstw
wynosił 73,2%. W krajach „starej” Unii (UE-15) udział ten był dużo niższy – 52,8%,
natomiast w krajach „nowych” (UE-12) był wyższy, wynoszący 88,7%. W czołowych
krajach UE-15, takich, jak Dania, Francja, Holandia i Niemcy, udział małych gospodarstw zawierał się w przedziale od 11,6% (Niemcy) do 22,9% (Francja). Analizowane
kraje UE-12 (z wyjątkiem Czech) cechowały się wysokim udziałem małych gospodarstw – w granicach od 69,7% (Polska) do 96,8% (Rumunia). W Czechach ten udział
był zdecydowanie niższy – wynosił 35,3%, co było efektem małych zmian w strukturze
gospodarstw po zmianie ustroju w 1990 r.
Podobne prawidłowości występowały w zakresie użytkowania ziemi rolniczej.
W krajach UE-15 małe gospodarstwa użytkowały 9% gruntów rolnych, podczas gdy
w krajach UE-12 – niemal trzykrotnie więcej (25,6%). W czterech krajach Europy
Zachodniej, uwzględnionych w analizie, udział małych gospodarstw w użytkowaniu
ziemi nie przekraczał 4%, natomiast w Polsce, Węgrzech i Rumunii wynosił odpowiednio 20,7, 11,5 i 41,8%. Zdecydowanie niższymi wartościami tego wskaźnika, odpowiednio 2 i 3,5%, odznaczały się Czechy i Słowacja.
O znaczeniu małych gospodarstw ze społecznego punktu widzenia informuje
udział pracujących w tych gospodarstwach w ogólnej liczbie pracujących w rolnic-
PDGR – PSAH
85
Tabela 1. Wskaźniki obrazujące rolę małych gospodarstw w Polsce i innych wybranych
krajach europejskich (2010 r.)
Table 1. Indices depicting the role of small agricultural holdings in Poland and some
other European countries (year 2010)
Kraj
Country
Dania
Denmark
Liczba
Procent
gospodarstw
gospodarstw
(tys.)
Percentage
Number
of farms
of farms
(thousand)
Udział (%)
w pow. UR
Share (%)
in AL area
Udział (%)
w nakładach
pracy
w rolnictwiea
Share (%)
in labour inputs
in agriculturea
Udział (%)
w SO
Share (%)
in SO
6,95
16,50
1,90
8,20
b.d.
118,21
22,90
3,60
15,00
1,00
8,86
12,10
1,70
28,40
0,20
Niemcy
Germany
34,69
11,60
1,40
8,60
0,20
Czechy
Czech
Republic
8,08
35,30
2,00
7,90
2,10
Rumunia
Romania
3735,50
96,80
41,80
79,10
b.d.
Słowacja
Slovakia
18,54
75,70
3,50
20,40
18,70
Węgry
Hungary
517,90
89,70
11,50
64,30
28,30
Polska
Poland
1050,10
69,70
20,76
39,90
12,00
UE-27b
8763,28
73,20
13,70
42,60
4,70
UE-15c
2738,32
52,80
9,00
31,30
3,10
UE-12d
6024,96
88,70
25,60
58,90
14,10
Francja
France
Holandia
Netherlands
dotyczy gospodarstw do 5 ha UR / refers to farms with under 5 ha AL
wszystkie kraje Unii Europejskiej (UE) / all countries of the European Union (EU)
c
15 krajów „starej” UE / 15 countries of the “old” EU
d
12 krajów przyjętych do UE w 2004 r. / 12 countries admitted to the EU in 2004
SO – standard output; b.d. – brak danych / no data available
a
b
Źródło: Gospodarstwa rolne… (2013, s. 41–43)
Source: Gospodarstwa rolne… (2013, pp. 41–43)
86
Wojciech Ziętara
twie3. Ze względu na trudności z ustaleniem liczby zatrudnionych w gospodarstwach
małych według wielkości ekonomicznej, za gospodarstwa małe uznano podmioty
użytkujące do 5 ha UR. Z tak zdefiniowanymi gospodarstwami małymi w UE-27 związane było 42,6% pracujących w rolnictwie, w tym w krajach UE-15 – 31,3%, a w krajach
UE-12 – 58,9%. W wymienionych wyżej krajach Europy Zachodniej udział pracujących
w gospodarstwach małych z reguły nie przekraczał 15%. Wyjątek stanowiła Holandia,
gdzie wynosił on 28,4%. Ten wysoki wskaźnik wynikał z bardzo wysokiego poziomu
intensywności produkcji4. Najwyższym udziałem osób pracujących w gospodarstwach
małych wyróżniały się Rumunia i Węgry, gdzie wynosił on odpowiednio 79,1 i 64,3%.
W Polsce udział zatrudnionych w gospodarstwach małych był również wysoki – osoby te
stanowiły 39,9% ogółu zatrudnionych w gospodarstwach rolnych.
Ważnym wskaźnikiem jest udział małych gospodarstw w produkcji rolniczej. W tym
przypadku określono ich udział w standardowej produkcji (SO). Wskaźnik ten w UE-27
wynosił 4,7%, w UE-15 – 3,1%, a w UE-12 – 14,7%. Znaczniejszy udział gospodarstw
małych w SO miały Słowacja i Węgry, gdzie wynosił odpowiednio 18,7 i 28,3%. W Polsce
udział ten wynosił 12% i był prawie dwukrotnie mniejszy od udziału tych gospodarstw
w użytkach rolnych. Świadczy to o ekstensywnym charakterze prowadzonej produkcji.
Uogólniając analizę danych zamieszczonych w tabeli 1 należy stwierdzić, że
problem gospodarstw małych ma w mniejszym stopniu naturę gospodarczą, o czym
świadczy ich niski udział w produkcji rolniczej, a w zdecydowanie większym – naturę
społeczną ze względu na wysoki udział pracujących w małych gospodarstwach w ogólnej liczbie zatrudnionych w rolnictwie, szczególnie w krajach UE-12, w których ten
udział sięga prawie 60%. Skutkiem tego są niskie dochody w tym gospodarstwach.
Pełniejszą i bardziej aktualną charakterystykę małych gospodarstw w Polsce
sporządzono na podstawie danych liczbowych odnoszących się do 2013 r. (tab. 2).
W 2013 r. nasz kraj miał 948,4 tys. małych gospodarstw, co oznaczało spadek ich
liczby o 9,7% w stosunku do roku 2010. Udział tych podmiotów w ogólnej liczbie
gospodarstw wynosił 66,3% i był o 3,4 pp. mniejszy niż trzy lata wcześniej, zwiększył
się natomiast do 23,9%, czyli o 3,14 pp., ich udział w powierzchni użytków rolnych.
Wprawdzie użytkowały one prawie 24% ogółu UR, ale ich udział w powierzchni
ugorów wynosił 40,8%. Z małymi gospodarstwami związane było 50,7% zatrudnionych
w rolnictwie. W stosunku do 2010 r. udział ten zwiększył się o 10,8 pp. Zdecydowaną
większość wśród gospodarstw małych stanowiły gospodarstwa niskotowarowe. Udział
gospodarstw małych w całkowitej liczbie polskich gospodarstw niskotowarowych
wynosił 82,8%. Gros małych gospodarstw (78,1%) miało dodatkowe źródła dochodu,
co polepszało ich sytuację dochodową. O sytuacji ekonomicznej małych gospodarstw nie można wnioskować tylko na podstawie dochodu z gospodarstwa rolnego.
Odpowiedniejszym wskaźnikiem jest dochód gospodarstwa domowego, zasilany
zarówno dochodem z gospodarstwa rolnego, jak i pozostałymi dochodami.
Udział pracujących w gospodarstwach małych określono jako stosunek nakładów pracy wyrażonych w przeliczeniowych jednostkach pracy (AWU) w tych gospodarstwach do całkowitych
nakładów pracy w rolnictwie. (AWU – annual work unit, odpowiada 2120 godzin pracy w roku.)
4
Gospodarstwa holenderskie o powierzchni do 5 ha UR były nastawione na produkcję ogrodniczą lub na produkcję zwierzęcą (drób lub trzoda chlewna) opartą na paszach z zakupu.
3
PDGR – PSAH
87
Tabela 2. Charakterystyka małych gospodarstw w Polsce (2013 r.)
Table 2. Characteristics of small farms in Poland (year 2013)
Wyszczególnienie
Item
Liczba gospodarstw (tys.)
Number of farms (thousand)
Powierzchnia użytków rolnych (tys. ha)
Area of agricultural land (thousand ha)
Powierzchnia ugorów (tys. ha)
Area of fallow land (thousand ha)
Udział
Gospodarstwa Gospodarstwa gospodarstw
małych
małe
ogółem
Share of
Small farms
Total farms
small farms
1 429,00
948,40
66,30%
14 609,16
3 504,96
23,90%
446,54
182,42
40,80%
1 937,10
983,30
50,70%
384,78
318,83
82,80%
1 429,00
1 116,13
78,10%
702,96
586,03
83,30%
26,54
3,33
12,50%
63,87
33,32
52,10%
162,10
51,97
32,00%
Liczba pełnozatrudnionych (tys.)
Number of fully-employed persons
(thousand)
Liczba gospodarstw niskotowarowych*
(tys.)
Number of semi-subsistence farms*
(thousand)
Liczba gospodarstw z dodatkowymi
dochodami (tys.)
Number of farms with additional income
(thousand)
Liczba gospodarstw z uprawami
polowymi (tys.)
Number of farms with field crops
(thousand)
Liczba gospodarstw ogrodniczych (tys.)
Number of horticultural farms (thousand)
Liczba gospodarstw z uprawami trwałymi
(tys.)
Number of farms with permanent crops
(thousand)
Liczba gospodarstw z chowem zwierząt
żywionych paszami objętościowymi (tys.)
Number of farms with production
of animals fed bulky feed (thousand)
88
Wojciech Ziętara
Tabela 2. cd.
Table 2. cont.
Wyszczególnienie
Item
Udział
Gospodarstwa Gospodarstwa gospodarstw
małych
małe
ogółem
Share of
Small farms
Total farms
small farms
Liczba gospodarstw z chowem zwierząt
żywionych paszami treściwymi (tys.)
Number of farms with production
of animals fed concentrated feed
(thousand)
Liczba gospodarstw z różnymi uprawami
(tys.)
Number of farms with various crops
(thousand)
Liczba gospodarstw z różnymi
zwierzętami (tys.)
Number of farms with various animals
(thousand)
Liczba gospodarstw z różnymi uprawami
i zwierzętami (tys.)
Number of farms with various crops
and animals (thousand)
35,75
15,57
43,50%
49,25
33,00
66,90%
80,71
37,05
45,90%
277,81
158,05
56,80 %
* gospodarstwa zużywające w gospodarstwie domowym powyżej 50% produkcji końcowej
* farms utilising over 50% of their final output for household purposes
Źródło: Charakterystyka gospodarstw… (2014)
Source: Charakterystyka gospodarstw… (2014)
Udział gospodarstw małych był silnie zróżnicowany w zależności od kierunku
produkcji. Najliczniejszą grupę wśród nich stanowiły gospodarstwa z uprawami
polowymi. Ich udział w całkowitej liczbie gospodarstw małych wynosił 61,7%,
a wśród ogółu krajowych gospodarstw z uprawami polowymi – aż 83,3%. Kolejnymi
grupami pod względem liczebności były gospodarstwa: z różnymi uprawami
i zwierzętami, z chowem zwierząt żywionych paszami objętościowymi i z różnymi
zwierzętami. Ich udział w liczbie gospodarstw małych wynosił odpowiednio 16,6,
5,4 i 3,9%. Najmniej liczne były gospodarstwa małe z uprawami ogrodniczymi
i z chowem zwierząt żywionych paszami treściwymi. Ich udział wynosił odpowiednio 0,3 i 1,6%.
Silnie zróżnicowane jest także terytorialne rozmieszczenie małych gospodarstw.
W 2013 r. najwięcej takich gospodarstw znajdowało się w województwach: lubelskim, małopolskim, podkarpackim i świętokrzyskim. Ich łączny udział w ogólnej
PDGR – PSAH
89
powierzchni gospodarstw w tych województwach wynosił 45,3% (Charakterystyka
gospodarstw…, 2014).
Ogólnie biorąc, wśród gospodarstw małych dominowały gospodarstwa z uprawami polowymi i z różnymi uprawami, których łączny udział wynosił 65,1%. Jest to
zrozumiałe, gdyż nastawienie na produkcję roślinną, ze względu na niskie nakłady
pracy, pozwala na pozyskiwanie dochodu z innych źródeł, głównie z pracy najemnej.
Gospodarstwa te występowały przeważnie w województwach południowo-wschodniej
Polski.
Zakres i skuteczność programu wsparcia małych
gospodarstw w latach 2004–2006
Małe gospodarstwa były wspomagane w ramach działania nr 2 „Wspieranie gospodarstw niskotowarowych” ujętego w Planie Rozwoju Obszarów Wiejskich 2004–2006.
Uprawnionymi do ubiegania się o tego rodzaju wsparcie byli producenci rolni
prowadzący gospodarstwa o wielkości ekonomicznej od 2 do 4 ESU w okresie 3 lat
przed dniem złożenia wniosku. Pomoc polegała na wypłacie premii w wysokości
stanowiącej równowartość 1250 EUR rocznie przez okres 5 lat. Warunkiem uzyskania
wsparcia było zobowiązanie się rolnika do restrukturyzacji gospodarstwa przez realizację założeń zawartych w planie rozwoju gospodarstwa niskotowarowego. W ramach
realizacji programu wsparcia gospodarstw niskotowarowych przeprowadzono dwa
nabory wniosków: pierwszy w 2005 r. i drugi w 2006 r. Łącznie przyjęto 172 728 wniosków, z czego 67% w pierwszym naborze. Pozytywnie rozpatrzono 157 656 wniosków
(91,2%). Szczegółowe dane dotyczące terytorialnego rozkładu wniosków zamieszczono w tabeli 3.
Z liczb przedstawionych w tabeli 3 wynika, że ponad dwie trzecie (68,45%) pozytywnie rozpatrzonych wniosków pochodziło z województw: lubelskiego, mazowieckiego,
świętokrzyskiego, łódzkiego i małopolskiego, a najmniej – z województw: lubuskiego
(0,7%), opolskiego (1,05%) i zachodniopomorskiego (1,1%).
Po trzecim roku realizacji programu liczba zrealizowanych przedsięwzięć wynosiła
243 405, a liczba beneficjentów, którzy w tym czasie zrealizowali zgłoszone przedsięwzięcia, była równa 90 166. Oznacza to, że spośród 157 656 wnioskodawców, którym
przyznano wsparcie, tylko 57,1% osiągnęło przyjęte cele. Największą popularnością
cieszyły się następujące przedsięwzięcia: zakup maszyn rolniczych (46,3%), zakup
zwierząt gospodarskich (29%) oraz zakup lub dzierżawa gruntów (11,7%). Łączny
udział tych trzech przedsięwzięć wynosił 87%.
Gospodarstwa niskotowarowe uzyskały wsparcie z Europejskiego Funduszu Orien
tacji i Gwarancji Rolnych (EFOGR) i Europejskiego Funduszu Rolnego na rzecz Rozwoju
Obszarów Wiejskich (EFRROW) na łączną kwotę 3 446 598,1 tys. PLN. Większość
tych środków (61,9%) pochodziła z EFRROW. Przeciętna kwota wsparcia na jednego
beneficjenta wyniosła 21,8 tys. PLN. Nadrzędnym celem omawianego działania, jak
to ujęto w odnośnym dokumencie, było zapewnienie beneficjentom przejściowego
wzrostu dochodów gospodarstw. Cel ten niewątpliwie został osiągnięty. Zakładano,
że wspieranie gospodarstw niskotowarowych zwiększy możliwość ich restrukturyza-
90
Wojciech Ziętara
Tabela 3. Liczba przyjętych wniosków i wydanych decyzji odnośnie do działania „Wspie
ranie gospodarstw niskotowarowych” w latach 2005 i 2006
Table 3. Number of the applications received and the decisions issued with reference to
the action “Support for semi-subsistence farms” in the years 2005 and 2006
Województwo
Voivodeship
Przyjęte wnioski
Applications received
Wydane decyzje
Decisions issued
Liczba
Number
Struktura
Structure (%)
Liczba
Number
Struktura
Structure (%)
Dolnośląskie
3 305
1,95
3 006
1,96
Kujawsko-pomorskie
6 887
3,98
6 137
3,82
Lubelskie
29 770
17,29
27 841
17,70
Lubuskie
1 304
0,70
1 131
0,70
Łódzkie
21 640
12,55
19 829
12,60
Małopolskie
15 456
8,95
14 363
9,15
Mazowieckie
27 975
16,20
25 237
16,15
1 845
1,05
1 679
1,05
11 097
6,45
10 237
6,45
Podlaskie
8 534
4,95
7 703
4,87
Pomorskie
4 105
2,30
3 695
2,30
Śląskie
2 903
1,65
2 679
1,60
22 053
12,80
20 238
12,85
2 796
1,60
2 524
1,60
10 946
6,35
9 640
6,10
2 112
1,23
1 717
1,10
172 728
100,00
157 656
100,00
Opolskie
Podkarpackie
Świętokrzyskie
Warmińsko-mazurskie
Wielkopolskie
Zachodniopomorskie
Razem – Total
Źródło: Informacja dotycząca działania „Wspieranie gospodarstw niskotowarowych” wdrażanego
w ramach PROW 2004–2006. Agencja Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa, Warszawa 2015
Source: Information referring to the action “Support for semi-subsistence farms” implemented
under the Rural Development Programme 2004–2006. Agency for the Restructuring and
Modernisation of Agriculture, Warszawa 2015
PDGR – PSAH
91
cji i doprowadzi do wzrostu produkcji towarowej. Brak informacji o produkcji towarowej tych gospodarstw nie pozwala na ścisłą ocenę efektów omawianego działania,
można jednak stwierdzić, że skuteczność wspierania gospodarstw niskotowarowych
w ramach WPR była niska. W następnej perspektywie 2006–2013 nie realizowano
zatem tego działania. Znamienna w tej kwestii jest sformułowana przez Wilkina
(2013) teza, która głosi, że źródło rozwiązania problemów dochodowych rodzin rolniczych znajduje się poza rolnictwem. Problemy te mają charakter społeczny i powinny
być rozwiązywane sposobami stosowanymi w polityce społecznej5. Podobnie sądzi
Halamska (2013), wskazując, że gospodarstwa samozaopatrzeniowe, tzw. quasi-chłopskie, są w Polsce problemem społecznym, którego rozwiązanie zależy od
decyzji politycznych. Zdaniem Wilkina (2014), stosowanie narzędzi polityki rolnej,
będącej częścią polityki gospodarczej, do rozwiązywania problemów społecznych
rolników prowadzących małe gospodarstwa jest nieefektywne, o czym świadczy brak
rezultatów zarówno unijnej, jak i krajowej polityki rolnej w odniesieniu do drobnych
gospodarstw. Sytuację tę autor wiąże z generowaniem przez WPR nieracjonalnych
i niewłaściwych sygnałów.
Kierunki wsparcia rozwoju małych gospodarstw
w Programie Rozwoju Obszarów Wiejskich 2014–2020
W projekcie rozporządzenia Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi w sprawie szczegółowych warunków i trybu przyznawania wpłaty i zwrotu pomocy finansowej na operację typu „Restrukturyzacja małych gospodarstw” w ramach poddziałania „Pomoc
na rozpoczęcie działalności gospodarczej na rzecz rozwoju małych gospodarstw”
objętego Programem Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2014–2020 określono
warunki i zakres pomocy dla takich gospodarstw. O pomoc w ramach wspomnianego
poddziałania mogą ubiegać się gospodarstwa, których wielkość ekonomiczna jest
mniejsza od 10 tys. EUR SO, a wartość przychodów ze sprzedaży produktów w okresie 12 miesięcy przed złożeniem wniosku wynosiła co najmniej 5 tys. PLN. Ponadto
warunkiem uzyskania wsparcia jest wykazanie się przez rolnika odpowiednimi kwalifikacjami. Kwota wsparcia wynosi 60 tys. PLN (jednak nie więcej niż równowartość
15 tys. EUR) i jest płatna w dwóch ratach: pierwsza w wysokości 48 tys. PLN, a druga
12 tys. PLN. Wypłata następuje po spełnieniu warunków określonych w biznesplanie.
Najważniejsze z nich to osiągnięcie wielkości ekonomicznej gospodarstwa wynoszącej co najmniej 10 tys. EUR SO i jej zwiększenie o 20% w stosunku do wielkości
wyjściowej, a także spełnienie celów przekrojowych w zakresie ochrony środowiska
Polityka społeczna oznacza celową działalność państwa i innych podmiotów w dziedzinie
kształtowania warunków życia i pracy ludności oraz stosunków międzyludzkich, mającą na
celu optymalne zaspokojenie potrzeb indywidualnych i społecznych. Polityka gospodarcza
natomiast obejmuje działania państwa, które dotyczą procesów gospodarczych i są prowadzone za pośrednictwem pieniądza i budżetu państwa (polityka makroekonomiczna) lub
odnoszą się do konkretnych zagadnień gospodarki, np. struktury produkcji, rynków towarów
i usług, i polegają na ich regulacji (polityka mikroekonomiczna).
5
92
Wojciech Ziętara
i innowacyjności. Środki uzyskane w ramach wsparcia powinny być przeznaczone na
inwestycje w środki trwałe (szczególnie na inwestycje dotyczące ochrony środowiska
i klimatu), a także na szkolenia, usługi doradcze, udział w zorganizowanych formach
współpracy producentów rolnych i inne działania niezbędne do przeprowadzenia
restrukturyzacji gospodarstwa. Beneficjent jest zobowiązany do realizacji założeń
biznesplanu przez okres 5 lat od otrzymania wypłaty pierwszej raty.
Porównując warunki uzyskania wsparcia przez małe gospodarstwa w ramach
PROW 2014–2020 z warunkami udzielania wsparcia gospodarstwom niskotowarowym
w latach 2004–2006, należy stwierdzić, że:
– kwota wsparcia jest 2,4 razy wyższa, stanowi równowartość 15 tys. EUR i jest płatna
w dwóch ratach. Poprzednio wynosiła 1250 EUR rocznie i była wypłacana przez
5 lat (razem 6250 EUR),
– beneficjent użytkuje gospodarstwo o powierzchni co najmniej 1 ha użytków rolnych, w ciągu ostatnich 12 miesięcy (przed złożeniem wniosku) uzyskał przychód
ze sprzedaży produktów rolnych w wysokości co najmniej 5 tys. PLN, a wielkość
ekonomiczna gospodarstwa była mniejsza niż 10 tys. EUR,
– beneficjent jest zobowiązany do zwiększenia ekonomicznej wielkości gospodarstwa przynajmniej o 20%, a wielkość ta powinna przekroczyć 10 tys. EUR,
– podstawę uzyskania pomocy stanowi biznesplan zawierający spójną koncepcję restrukturyzacji gospodarstwa,
– beneficjent zobowiązuje się do realizacji działań dotyczących zrównoważenia środowiskowego w zakresie nawożenia, obsady zwierząt, udziału użytków zielonych
w powierzchni użytków rolnych i udziału zbóż w strukturze zasiewów.
Przedstawione warunki dają możliwość zwiększenia wielkości ekonomicznej gospodarstwa, gdyż przyznana pomoc musi doprowadzić do wzrostu potencjału produkcyjnego. Zakres tej pomocy nie stwarza jednak szans na osiągnięcie wielkości gwarantującej uzyskanie dochodu na poziomie parytetowym.
Podsumowanie
Struktura gospodarstw rolnych w Unii Europejskiej, zwłaszcza w obrębie UE-12, jest
silnie spolaryzowana. W krajach tych, z jednej strony, istnieje duża liczba małych
gospodarstw, a z drugiej – zdecydowanie mniejsza liczba gospodarstw większych.
Za gospodarstwa małe uznano podmioty o wielkości ekonomicznej do 8 tys. EUR
SO. W 2010 r. małe gospodarstwa w UE-27 stanowiły 73,2% ogółu gospodarstw, przy
czym w UE-12 udział ten wynosił 88,7%, a w UE-15 – 52,8%. Proporcje w zakresie
użytkowania ziemi były odmienne. W krajach UE-12 małe gospodarstwa użytkowały
25,6% całkowitego obszaru użytków rolnych, podczas gdy w krajach UE-15 – tylko 9%.
Podobne relacje występowały w strukturze standardowej produkcji. Udział małych
gospodarstw w SO w krajach UE-12 wynosił 14,1%, a w krajach UE-15 – zaledwie
3,1%. Stosunek udziału gospodarstw małych w SO do ich udziału w UR w krajach
UE-15 wynosił 0,34, natomiast w krajach UE-12 – 0,55. Liczby te wskazują, że małe
PDGR – PSAH
93
gospodarstwa w krajach UE-15 w mniejszym stopniu mają charakter produkcyjny niż
w krajach UE-12. Udział zatrudnionych w gospodarstwach małych w ogólnej liczbie
pracujących w rolnictwie był dużo mniejszy w krajach UE-15 (31,3%) niż w krajach
UE-12 (58%).
W Polsce w 2013 r. było ok. 950 tys. gospodarstw małych, a ich udział w całkowitej
liczbie gospodarstw wynosił 66%. Użytkowały one 24% powierzchni UR. W gospodarstwach tych znajdowało się ok. 41% wszystkich odłogów. Wśród małych gospodarstw
zdecydowanie przeważały (82,8%) gospodarstwa niskotowarowe, a 78% z nich osiągało
dochody z innych źródeł, głównie z pracy najemnej.
Realizowany w latach 2004–2006 program wsparcia małych gospodarstw w ramach
Wspólnej Polityki Rolnej przyczynił się do przejściowej poprawy sytuacji dochodowej
tych gospodarstw, lecz nie spowodował zmian strukturalnych. Przyjęty w ramach
PROW 2014–2020 program wsparcia małych gospodarstw stwarza pewne, jednak dość
ograniczone, możliwości ich rozwoju.
Na podstawie dotychczasowych doświadczeń należy stwierdzić, że problem małych
gospodarstw w Polsce i w UE ma w znacznie większym stopniu charakter społeczny
niż ekonomiczny i może być skuteczniej rozwiązywany za pomocą narzędzi polityki
społecznej.
Bibliografia
Charakterystyka gospodarstw rolnych w 2013 r. (2014). Warszawa: Główny Urząd Statystyczny.
Goraj, L., Bocian, M., Osuch, D., Smolik, A. (2014). Parametry techniczno-ekonomiczne według grup
gospodarstw rolnych uczestniczących w Polskim FADN w 2012 r. Warszawa: IERiGŻ-PIB.
Gospodarstwa rolne w Polsce na tle gospodarstw w Unii Europejskiej – wpływ WPR. Powszechny Spis
Rolny 2010. (2013). Praca zbior. pod kier. W. Poczty. Warszawa: GUS.
Halamska, M. (2013). Quasi-chłopi w przestrzeni społecznej Polskiej Wsi. Wieś i Rolnictwo, 2,
28–42.
Klimczyk, P. (2008). Analiza struktury zatrudnienia w gospodarce polskiej na tle innych państw
Unii Europejskiej. Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie, 793, 17–28.
Projekt rozporządzenia Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi w sprawie szczegółowych warunków i trybu przyznawania, wypłaty oraz zwrotu pomocy finansowej na operację typu
„Restrukturyzacja małych gospodarstw” w ramach poddziałania „Pomoc na rozpoczęcie
działalności gospodarczej na rzecz małych gospodarstw” objętego Programem Rozwoju
Obszarów Wiejskich na lata 2014–2020. (2015). Warszawa: MR i RW.
Sroka, W., Musiał, W. (2013). Problemy delimitacji małych gospodarstw rolnych w aspekcie
projekcji zmian WPR na lata 2014–2020. Zeszyty Naukowe SGGW w Warszawie. Polityki
Europejskie. Finanse i Marketing, 9(58), 465–478.
Tomczak, F. (2004). Od rolnictwa do agrobiznesu – transformacja gospodarki rolniczo-żywnościowej Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej. Warszawa: Szkoła Główna Handlowa
w Warszawie.
Wilkin, J. (2013). Aksjologia i prakseologia polityki wobec drobnych gospodarstw rolnych
w Polsce i w Unii Europejskiej. Wieś i Rolnictwo, 2, 43–54.
Wilkin, J. (2014). Bilans 10 lat członkostwa Polski w Unii Europejskiej dla rolnictwa i obszarów
wiejskich, W: I. Nurzyńska, W. Poczta (red.), Polska wieś 2014. Raport o stanie wsi (s. 11–25).
Warszawa: Wyd. Nauk. Scholar.
94
Wojciech Ziętara
Ziętara, W. (2015). Społeczny czy ekonomiczny charakter reform rolnych w Polsce w okresie
między- i powojennym. Roczniki Naukowe Ekonomii Rolnictwa i Rozwoju Obszarów Wiejskich,
102(1), 31–45.
Ziętara, W. (2015). Sposoby wspierania małych gospodarstw rolnych w ramach Wspólnej Polityki
Rolnej oraz ich skuteczność [Methods for supporting small agricultural holdings under the Common
Agricultural Policy and the effectiveness thereof]. Problemy Drobnych Gospodarstw Rolnych –
Problems of Small Agricultural Holdings, 2, 81–93. doi: http://dx.doi.org/10.15576/PDGR/2015.2.81
PDGR – PSAH
Wskazówki dla autorów
Na łamach czasopisma Problemy Drobnych Gospodarstw Rolnych – Problems of Small
Agricultural Holdings zamieszczane są oryginalne prace naukowe. Każda praca jest
recenzowana przez dwie osoby w trybie podwójnej anonimowości (double-blind
review).
Prace proponowane do druku należy przesyłać na adres sekretarza redakcji czasopisma (e-mail: [email protected]).
Sposób przygotowania prac
1. Objętość prac wraz z tabelami, rysunkami i fotografiami nie powinna przekraczać
20 stron formatu A-4.
2. Styl dokumentów – tekst pracy należy pisać czcionką typu TNR (Times New Roman)
12 pkt, 1,5 odstępu między wierszami; dopuszcza się stosowanie wyróżnień w tekś
cie, np. kursywy i pogrubień tekstu, ale bez podkreślania liter, wyrazów i zdań.
3. Wielkość tabel i rysunków nie może przekraczać formatu B-5 (12,5 × 19,5 cm); preferowane wykresy dwuwymiarowe. Tytuły tabel i rysunków oraz ich zawartość treściową należy podać w języku polskim i angielskim. Tabele i ilustracje powinny być
ponumerowane zgodnie z kolejnością ich występowania w tekście.
4. Układ pracy:
• Tytuł artykułu w języku polskim i angielskim (lub angielskim i polskim, jeżeli cała praca jest napisana w języku angielskim); to samo dotyczy streszczenia
i słów kluczowych.
• Imię i nazwisko autora (-ów) oraz nazwa macierzystej instytucji.
• Adres do korespondencji – pocztowy i internetowy, umieszczony u dołu pierwszej strony.
• Streszczenie pracy (około 2000 znaków).
• Słowa kluczowe – należy podać do 6 słów pomocnych przy indeksacji i wyszukiwaniu.
• Abstract (około 2000 znaków) jako tłumaczenie streszczenia i Keywords jako
tłumaczenie słów kluczowych.
• Tekst główny powinien być podzielony na rozdziały (opatrzone tytułami): „Wstęp”;
„Materiał i metody”; „Wyniki i dyskusja”; „Wnioski” (lub „Podsumowanie”);
„Bibliografia”; ewentualnie podziękowania lub informacje o sponsorze.
96
5. Cytowanie prac innych autorów – przy powoływaniu się na inne publikacje należy
stosować następujące zasady:
• Sposób cytowania:
a) praca jednego autora: w odsyłaczu bibliograficznym w tekście należy podać
nazwisko autora i rok publikacji, np.: (Kowalski, 2009), lub pisać np.: zdaniem Kowalskiego (2009); przy zamieszczaniu cytatu należy podać numer
strony, np.: (Kowalski, 2009, s. 52)
b) praca dwóch autorów: za każdym razem należy podawać oba nazwiska
(umieszczając między nimi literę „i”) oraz rok publikacji
c) praca trzech, czterech lub pięciu autorów:
– za pierwszym razem należy podać nazwiska wszystkich autorów oraz rok
publikacji
– w kolejnych odsyłaczach należy podawać tylko nazwisko pierwszego autora, dodając skrót „i in.”, oraz rok publikacji
d) praca sześciu lub więcej autorów: za każdym razem należy podawać nazwisko tylko pierwszego autora, dodając skrót „i in.”, oraz rok publikacji
e) praca autora korporatywnego (instytucja, agencja rządowa itp.): należy podać nazwę ciała zbiorowego i rok publikacji. Jeżeli nazwa ma znany skrót, za
pierwszym razem należy go podać w nawiasie, a w kolejnych odsyłaczach
podawać tylko sam skrót
f) praca autora nieznanego: należy podać tytuł pracy i rok publikacji
• Kolejność odsyłaczy: przy powoływaniu się w tym samym nawiasie na dwie
lub więcej prac należy odsyłacze ustawić w porządku alfabetycznym według
nazwisk pierwszych autorów (tj. tak jak w wykazie piśmiennictwa) i oddzielić
średnikiem. Prace tego samego autora należy uporządkować chronologicznie
(zaczynając od najstarszych, a kończąc na pracach znajdujących się w druku);
nazwisko autora podać tylko raz, a dla kolejnych prac wpisać tylko datę
6. Zapis bibliografii*1 – wykaz piśmiennictwa należy zestawić w porządku alfabetycznym w następujący sposób:
• Książka: nazwisko (-a) autora (-ów), inicjały imion; rok wydania (jeżeli z danego roku pochodzi więcej prac tego samego autora, po roku należy dodać oznaczenie literowe poszczególnych pozycji: a, b, c itd.); tytuł pracy; nazwa miejsca
wydania i wydawnictwa
• Warianty:
a) książka napisana pod redakcją: nazwisko (-a) redaktora (-ów), inicjały imion;
skrót „red.” w nawiasie okrągłym; rok wydania; dalsze informacje jw.
* Szczegóły dotyczące sposobu zapisywania źródeł różnego rodzaju można znaleźć w pracy
Podstawowe standardy edytorskie naukowych tekstów psychologicznych w języku polskim na
podstawie reguł APA autorstwa J. Harasimczuk i J. Cieciucha (rozdz. 2 „Cytowania”, rozdz. 7
„Zapis bibliografii”) oraz w Publication Manual of the American Psychological Association
(wyd. 6).
PDGR – PSAH
97
b) rozdział w pracy zbiorowej: nazwisko (-a) autora (-ów), inicjały imion; rok
wydania; tytuł rozdziału; informacja o książce, z której pochodzi rozdział
(litera „W”; dwukropek; inicjały imion i nazwisko (-a) redaktora (-ów), skrót
„red.” w nawiasie okrągłym; tytuł książki; zakres stron podany w nawiasie
okrągłym; nazwa miejsca wydania i wydawnictwa)
Kata, R. (2011). Ekonomiczne i instytucjonalne czynniki kształtujące powiązania finansowe gospodarstw rolniczych z bankami. Rzeszów: Wydawnictwo
Uniwersytetu Rzeszowskiego.
Czapiński, J., Panek, T. (red.) (2014). Diagnoza Społeczna 2013. Warunki i jakość
życia Polaków. Warszawa: Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Centrum
Rozwoju Zasobów Ludzkich.
Penczar, M. (2014). Ocena poziomu edukacji finansowej w Polsce na tle krajów UE, W: M. Penczar (red.), Rola edukacji finansowej w ograniczaniu wykluczenia finansowego (s. 11–26). Gdańsk: Fundacja Rozwoju Uniwersytetu
Gdańskiego.
• Artykuł w czasopiśmie: nazwisko (-a) autora (-ów), inicjały imion; rok wydania;
tytuł pracy; tytuł czasopisma oraz
a) numer tomu (rocznika), numer zeszytu i numery stron w danym zeszycie –
w przypadku czasopism, w których każdy kolejny zeszyt w obrębie jednego
rocznika ma osobną numerację stron (tzn. w każdym zeszycie pierwsza strona nosi numer 1)
b) numer tomu (rocznika) i numery stron w ramach tomu – w przypadku czasopism, w których kolejne zeszyty w obrębie jednego rocznika nie mają osobnej numeracji stron (tzn. pierwsza strona w danym zeszycie nosi numer kolejny po numerze ostatniej strony w zeszycie poprzednim)
Uwaga 1: Jeżeli artykuł ma numer DOI (Digital Object Identifier), należy podać go na końcu zapisu bibliograficznego.
Uwaga 2: W przypadku artykułu z czasopisma elektronicznego należy dodatkowo podać informację o stronie, z której został pobrany artykuł (dopisek
„Pobrane z:” i adres strony internetowej).
Ciaian, P., Kancs, D. (2012). The capitalization of area payments into farmland
rents: Micro evidence from the new EU member states. Canadian Journal of
Agricultural Economics, 60(4), 44–65.
Ashley, C., Haysom, G. (2006). From philanthropy to a different way of doing
business: Strategies and challenges in integrating pro-poor approaches
into tourism business. Development Southern Africa, 23(2), 265–280. doi:
10.1080/03768350600707553
Krzyżanowski, J.T. (2015). From “deficiency payments” through “decoupling”
to “greening” – Direct payments in the European Union. Electronic Journal
of Polish Agricultural Universities, 18(2). Pobrane z: http://www.ejpau.
media.pl
98
• Tekst na stronie internetowej niebędący artykułem w czasopiśmie, książką ani
rozdziałem w książce: nazwisko (-a) autora (-ów), inicjały imion; data publikacji (jeżeli jest znana); tytuł; informacja o stronie, z której został pobrany tekst
(dopisek „Pobrane z:” i adres strony internetowej)
Commission for Financial Literacy and Retirement Income. (2013, Jan). Income
support. Pobrane z: http://www.cffc.org.nz/retirement/retirement-policy/
policy-position-papers/
7. Tytuły i treść tabel, a także podpisy rysunków i legendy należy podać w języku teks
tu głównego, a numery tabel i rysunków zapisać cyframi arabskimi.
8. Jednostki – obowiązuje międzynarodowy układ SI.
Przebieg procesu wydawniczego
1. Autor przesyła tekst pracy w wersji elektronicznej.
2. Każda praca jest recenzowana przez specjalistę w danej dziedzinie. Powiadomienie
o przyjęciu pracy do druku zostanie przesłane na adres do korespondencji.
3. Autor jest zobowiązany złożyć oświadczenie, że praca nie była publikowana ani
nie jest przewidziana do publikacji w innym czasopiśmie, a po przyjęciu do druku
nie będzie publikowana gdzie indziej w niezmienionej formie bez pisemnej zgody
wydawcy.
4. Autor pracy przyjętej do druku jest zobowiązany przenieść swe prawa autorskie na
wydawcę.
5. Odpowiedzialność za uzyskanie zgody na wykorzystanie wszelkich materiałów objętych prawami autorskimi spoczywa na autorze pracy.
6. Końcową wersję pracy należy dostarczyć w wersji elektronicznej. Część główną
publikacji (streszczenie, właściwy tekst artykułu oraz bibliografię) należy zapisać w jednym pliku. Tabele, rysunki i inne załączniki powinny znaleźć się w oddzielnych plikach. Materiał graficzny (rysunki, schematy, wykresy) powinien być
opracowany i przysłany jako osobny zapis elektroniczny (pliki źródłowe) w programach pracujących w środowisku Windows (np. w programach Excel, CorelDraw,
Photoshop itp.), fotografie należy przygotować w formatach JPG, TIFF lub BMP;
minimalna rozdzielczość fotografii wynosi 300 dpi. Redakcja zastrzega sobie prawo
dokonywania skrótów i poprawek, a także proponowania zmian i uzupełnień merytorycznych uzgodnionych z autorem.
7. Artykuł do korekty autorskiej zostanie wysłany na adres do korespondencji i powinien zostać odesłany w ciągu 2 dni od otrzymania. Ewentualne zmiany w tekście
należy ograniczyć do poprawienia błędów faktograficznych i literowych.
PDGR – PSAH
Instructions to authors
The journal Problemy Drobnych Gospodarstw Rolnych – Problems of Small Agricultural
Holdings features original scientific articles. The submissions are subject to double-blind peer review by two persons.
The articles should be submitted to the address of the Associate Editor (e-mail:
[email protected]).
Preparation of the manuscript
1. Length and style: manuscripts should not exceed 20 pages (A-4 format), including
tables and illustrations. The text must be typed in a 12-point font (Times New
Roman), double-spaced with wide margins; italics and bold type may be used, underlining should be avoided.
2. Tables and illustrations: these should not be larger than 12.5 × 19.5 cm (B-5 format); diagrams preferably two-dimensional. Tables and illustrations should be
numbered in the order in which they appear in the text.
3. Layout:
• Title: an informative and concise name of the paper.
• Authors: full names and affiliation of all authors should be provided. The corresponding author must be identified by e-mail and full postal address at the foot
of the first page.
• Abstract: a short summary (about 2000 words) of the study, containing basic
information on its objective, methods, results and major conclusions.
• Keywords: up to 6 words or phrases referring to the main topics of the paper.
• Main body: the text should be divided into sections (each with a separate
heading): “Introduction”; “Material and methods”; “Results and discussion”;
“Conclusions”; “References”; acknowledgements (optional).
4. In-text references: Citations in the text should be made by author and year accord
ing to the patterns shown below.
• Style of citing:
a) A work by one author: All citations in the text will appear by author’s surname and year of publication, in parenthesis, separated with a comma, e.g.:
(Jones, 2014). If the author’s name is integrated into a sentence, then only
the year will appear in parenthesis, e.g.: “As found by Jones (2014), …”
100
b) A work by two authors: Every time both names will be cited (with “and” between the names) followed by the year
c) A work by three to five authors:
– All the author names (followed by the year) will be cited the first time the
reference occurs in the text
– Only the first author’s name followed by “et al.” (and the year) will appear in subsequent citations
d) A work by six or more authors: Only the name of the first author followed by
“et al.” (and the year) will appear in all citations
e) A work by a corporate author (organisation, government agency, etc.): The
source will be cited by corporate body’s name and year of publication. If the
name has a well-known abbreviation, the latter will be included in brackets
the first time the source is cited (in later citations only the abbreviation will be
used)
f) A work by an unknown author: The source will be cited by its title and year
of publication
• Order of citing: Citations of two or more works in the same parentheses should
be listed in the order in which they appear in the reference list (i.e., alphabetically, then chronologically)
5. Reference list*1: Cited publications will be listed alphabetically at the end of the
paper according to the patterns shown below.
• Book: Authors’ surnames and initials, separated with a comma; year of publication (if there are more than one reference by the same author published in
the same year, letter suffixes: a, b, etc., will be assigned to the year); book title;
location and publisher
• Variants:
a) Edited book with no author: Editors’ surnames and initials; “Ed.” or “Eds.” in
parenthesis; year of publication; other information as above
b) Chapter of a book: Authors’ surnames and initials; year of publication;
chapter title; information about the book (“In” followed by a colon; editors’
initials and surnames, followed by “Ed.” or “Eds.” in parenthesis; book title,
italicised; chapter pages in the book, in parenthesis; location and publisher)
Ramirez, F., Kallarackal, J. (2015). Responses of fruit trees to global climate change.
Cham: Springer.
Lyson, T.A., Stevenson, G.W., Welsh, R. (Eds.) (2008). Food and the mid-level
farm. Renewing an agriculture of the middle. Cambridge, MA: MIT Press.
Redman, M. (2012). Rural Development Programmes and how they can support
HNV farming, In: R. Oppermann, G. Beaufoy, G. Jones (Eds.), High nature
value farming in Europe. 35 European countries – Experiences and perspectives
(pp. 491–501). Basel: Verlag Regionalkultur.
* Details concerning the citation style for various sources can be found in the Publication Manual
of the American Psychological Association (6th ed.).
PDGR – PSAH
101
• Journal article: Authors’ surnames and initials; year of publication; article title;
journal title (italicised), and
a) volume number (italicised); issue number (in parentheses); page numbers
in the issue – for journals that are paginated by issue (i.e. every issue begins
with page one)
b) volume number (italicised); page numbers in the volume – for journals that
are paginated by volume (i.e. begin with page one in issue one, and continue
numbering issue two where issue one ended, etc.)
Note 1: If a DOI (Digital Object Identifier) has been assigned to the article, it
should be included after the page numbers of the article.
Note 2: For articles from online periodicals, information about the web page
should be included (“Retrieved from” followed by a colon; web page address).
Ciaian, P., Kancs, D. (2012). The capitalization of area payments into farmland
rents: Micro evidence from the new EU member states. Canadian Journal of
Agricultural Economics, 60(4), 44–65.
Ashley, C., Haysom, G. (2006). From philanthropy to a different way of doing
business: Strategies and challenges in integrating pro-poor approaches
into tourism business. Development Southern Africa, 23(2), 265–280. doi:
10.1080/03768350600707553
Krzyżanowski, J.T. (2015). From “deficiency payments” through “decoupling”
to “greening” – Direct payments in the European Union. Electronic Journal
of Polish Agricultural Universities, 18(2). Retrieved from: http://www.ejpau.
media.pl
• Other material on a web page (other than journal article, book, or book chapter):
Authors’ surnames and initials; year of publication (if known); title; information
about the web page (“Retrieved from” followed by a colon; web page address)
Commission for Financial Literacy and Retirement Income.(2013,Jan).Income support. Retrieved from: http://www.cffc.org.nz/retirement/retirement-policy/
policy-position-papers/
6. Polish authors are required to submit the Polish version of the title, abstract, and
keywords.
7. Units: the SI system should be used throughout the paper.
Publishing process
1. Authors should submit their manuscripts in electronic form.
2. Each paper will be reviewed by a specialist in the field. The corresponding author
will be notified of the acceptance for publication.
3. Authors are obliged to formally declare that the paper has not been published before; it is not being considered for publication elsewhere; and, if accepted, it will
102
not be published elsewhere in the same form without the written permission of the
editor.
4. All authors will sign the “Transfer of copyright” agreement before the paper can be
published.
5. Responsibility for obtaining permission from the copyright holder to reproduce
any copyright-protected material rests with the authors.
6. Final version of the manuscript should be sent in electronic form. Tables and illus
trations should be put in separate files; graphics should preferably be created by
means of Excel, CorelDraw, Photoshop or suchlike; source files are also necessary;
photos in JPG, TIFF or BMP formats, minimum resolution 300 dpi. The publisher
reserves the right to make cuts and corrections to the text.
7. Proofs will be sent to the corresponding author. It is expected that they are re
turned within 48 hours of receipt. Alterations to the text should be limited to factual or typesetting errors.
PDGR – PSAH

Problems of Small Agricultural Holdings

Transkrypt

Podobne dokumenty

Problems of Small Agricultural Holdings

Acta Scientiarum Oeconomia 8 (3) 2009

7. Rolnictwo ekoPLAN

Niskotowarowa gospodarka rolna w Europie

KilometrZero - fundacja BFKK

G Z P S