Zachowania żywieniowe osób uzależnionych od alkoholu biorących

Rutkowska
Probl
Hig Epidemiol
J i wsp. Zachowania
2013, 94(3):
żywieniowe
661-665 osób uzależnionych od alkoholu biorących udział w terapii uzależnień ...
661
Zachowania żywieniowe osób uzależnionych od alkoholu
biorących udział w terapii uzależnień – doniesienie wstępne
Dietary behaviours of people addicted to alcohol and undergoing therapy – a preliminary report
Joanna Rutkowska, Joanna Myszkowska-Ryciak
Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie
Wprowadzenie. Alkoholizm jest przewlekłą chorobą, która prowadzi
do rozwoju patologii, nieleczona – do wyniszczenia organizmu,
a w konsekwencji do śmierci. Nadużywanie alkoholu wpływa negatywnie na
homeostazę całego organizmu czyniąc go bardziej narażonym na infekcje
i uszkodzenia.
Cel. Ocena zachowań żywieniowych osób uzależnionych od alkoholu
biorących udział w terapii uzależnień.
Materiał i metody. Badania przeprowadzono wśród 40 osób uzależnionych
od alkoholu, uczęszczających na terapię uzależnień w dwóch warszawskich
ośrodkach leczenia uzależnień: „PETRA” oraz „Powrót z U”, za pomocą
kwestionariusza wywiadu. Badania prowadzone były od stycznia do
września 2012 roku i ukończyło je 20 uzależnionych.
Wyniki. Większość pacjentów popełniała błędy żywieniowe typowe dla
populacji ogólnej, jak: nieregularność posiłków, zbyt małe spożycie owoców
i warzyw, produktów mlecznych oraz ryb.
Wnioski. Pomimo tego iż alkoholizm jest chorobą praktycznie nieuleczalną,
podjęta terapia uzależnień stwarza możliwość poprawy jakości życia oraz
stanu zdrowia osób chorych, a jedną z korzyści po zakończeniu terapii może
być poprawa stanu zdrowia tych osób.
Introduction. Alcoholism is a chronic disease that leads to the development
of many pathologies and, untreated, causes debilitation and consequently
death. Alcohol abuse negatively affects the body homeostasis making it
more vulnerable to infections and injuries.
Aim. To assess dietary habits of people addicted to alcohol who have been
undergoing therapy.
Material & methods. The study included 40 people with alcohol addiction
undergoing therapy in two treatment centers, “PETRA” and “POWRÓT z U”,
using a special questionnaire. The study was conducted between January
and September 2012 and was completed by 20 addicts.
Results. Most of the patients had improper eating habits similar to
the general tendencies of the modern population, i.e.: irregular eating,
inadequate consumption of fruit, vegetables, fish and milk products.
Conclusion. Although alcoholism is considered an incurable disease,
addiction therapy makes it possible to improve the quality of life and
health of the patients. One of the benefits of completed treatment can
be the improvement of the patients’ health status.
Key words: eating habits, abuse of alcohol, alcohol
Słowa kluczowe: zachowania żywieniowe, uzależnienie od alkoholu,
alkohol
© Probl Hig Epidemiol 2013, 94(3): 661-665
www.phie.pl
Nadesłano: 19.06.2013
Zakwalifikowano do druku: 18.07.2013
Wprowadzenie
Alkoholizm jest przewlekłą chorobą, która prowadzi do rozwoju różnego rodzaju patologii organizmu,
nieleczony prowadzi do jego wyniszczenia, a w konsekwencji do śmierci [1-4]. Światowa Organizacja Zdrowia szacuje, iż 2,5 mln zgonów rocznie powodowane
jest nadmiernym spożywaniem alkoholu. W 2004 r.
z powodu alkoholizmu zmarło 6,2% mężczyzn oraz
1,1% kobiet na świecie. Alkohol przyczynia się do
4,5% światowej zachorowalności na różnego rodzaju
choroby, w tym marskość wątroby, padaczkę, raka różnych odcinków przewodu pokarmowego, jak również
powoduje zwiększone ryzyko urazów. Nadużywanie
Adres do korespondencji / Address for correspondence
mgr inż. Joanna Rutkowska, Wydział Nauk o Żywieniu Człowieka i
Konsumpcji, Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego
ul. Nowoursynowska 159C, 02-787 Warszawa
tel. 22 5937023; fax 22 5937018, e-mail: [email protected]
alkoholu wiąże się z pogorszeniem stanu odżywienia,
ryzykiem niedożywienia, które jest konsekwencją
niewystarczającej podaży energii, niedoborów składników mineralnych oraz witamin [5]. Mimo tego, iż
alkoholizm jest chorobą praktycznie nieuleczalną,
podjęta terapia uzależnień stwarza możliwość poprawy jakości życia oraz stanu zdrowia [6].
Cel pracy
Ocena zachowań żywieniowych osób uzależnionych od alkoholu, biorących udział w terapii uzależnień.
662
Probl Hig Epidemiol 2013, 94(3): 661-665
Materiał i metody
Badania przeprowadzono wśród 40 osób uzależnionych od alkoholu, uczęszczających na terapię uzależnień
w dwóch warszawskich ośrodkach leczenia uzależnień:
„PETRA” oraz „Powrót z U”, za pomocą autorskiego
kwestionariusza wywiadu. Kwestionariusz składał się
z pytań o charakterze zamkniętym i otwartym, dotyczących sposobu żywienia, częstotliwości spożycia
różnych produktów oraz obejmował podstawowe dane
socjoekonomiczne (wykształcenie oraz sytuacja materialna). Stan odżywienia badanych oceniono w oparciu
o kryteria BMI [7] na podstawie pomiarów antropometrycznych (masa ciała, wzrost). Badania prowadzono
od stycznia do września 2012 roku i ukończyło je 20
uzależnionych {11 mężczyzn (55%) i 9 kobiet (45%)}
będących na różnym etapie terapii. Analizę statystyczną
danych przeprowadzono w programie Statistica 10 przy
użyciu testu χ2 przy współczynniku istotności ustalonym na poziomie p=0,05.
Wyniki i omówienie
Większość pacjentów posiadała wykształcenie
wyższe (60%), pozostali badani (40%) mieli wykształcenie średnie. Średnia długość okresu abstynencji oraz czasu terapii była u kobiet dłuższa i wynosiła
odpowiednio 35 i 15 miesięcy w porównaniu do mężczyzn (15 miesięcy). Sytuacja materialna przez połowę pacjentów została określona jako średnia. Bardzo
dobrą oraz dobrą sytuację materialną zadeklarowało
20% pacjentów natomiast złą jedynie 5% biorących
udział w badaniu. Analizę wskaźnika masy ciała BMI
przedstawiono w tabeli I.
Wybrane zachowania żywieniowe (rozkład, ilość,
regularność oraz częstotliwości posiłków) przedstawiono w tabeli II. Wśród produktów najczęściej
spożywanych między posiłkami znalazły się: bakalie,
warzywa, owoce, słodycze, chudy nabiał oraz chuda
wędlina.
Charakterystykę spożywanych tłuszczów przedstawiono w tabeli III. Ankietowani najczęściej smarowali pieczywo margaryną lub masłem. Tylko nieliczne
osoby smarowały pieczywo takimi rodzajami tłuszczów, jak smalec lub Benecol®.
Tabela I. Rozkład wartości wskaźnika BMI w badanej grupie
Table I. Distribution of BMI in examined group
Kategoria /Parameters
Odsetek badanych
/Percentage of subjects
Ogółem Kobiety Mężczyźni
/Total /Women
/Men
Niedowaga / Underweight (< 18 kg/m²)
5
5
0
Normowaga / Normal weight
(18,5 kg/m² – 24,9 kg/m²)
Nadwaga /Overweight
(25,0 kg/m² – 29,9 kg/m²)
Otyłość /Obesity (>30,0 kg/m²)
50
30
20
30
10
20
15
0
15
Tabela II. Zachowania żywieniowe w badanej grupie
Table II. Eating habits in examined group
Badani [%] /Subjects [%]
Parametr /Factor
Regularność posiłków
/Regularity of meals
Razem Kobiety
/Total /Women
Tak /Yes
Nie /No
Liczba posiłków /Num- 1-2
ber of meals
3-4
>5
Odstęp między posiłka- 1-2 h
mi /Interval between
3-4 h
meals
>5 h
Spożywanie śniadania Tak /Yes
przed wyjściem z domu Nie /No
/Breakfast before
going out
Czas spożywania ostat- 0,5 h przed snem
niego posiłku /Time of /before bedtime
the last meal
1-2h przed snem
/before bedtime
3-4 h przed snem
/before bedtime
>4h przed snem
/before bedtime
Pojadanie pomiędzy
Tak /Yes
posiłkami /Snacking
Nie /No
between meals
Mężczyźni
/Men
50
33
64
50
20
65
15
5
55
40
75
25
67
0
78
22
0
100
0
78
22
36
36
55
9
9
18
73
73
27
10
0
18
60
56
63
20
33
9
10
11
9
85
15
67
33
100
0
Tabela III. Rodzaje spożywanych tłuszczów w badanej grupie
Table III. Fat consumption in examined group
Badani [%] / Subjects [%]
Rodzaj tłuszczu /Fat
Razem
/Total
Kobiety
/Women
Mężczyźni
/Men
Oleje /Oil
30
22
36
Masło /Butter
Margaryna /Margarine
Olej i masło /Oil and butter
Olej i margaryna /Oil and margarine
Nie spożywa /No consumption
35
5
20
5
5
11
0
20
5
5
55
9
0
0
0
Rodzaj i ilość spożywanych napojów bezalkoholowych wśród badanej grupy była zróżnicowana
(tab. IV). Nie wykazano istotnie statystycznie różnic
w spożyciu napojów bezalkoholowych pomiędzy mężczyznami a kobietami (p>0,05).
Częstość spożycia wybranych grup produktów
przedstawiono w tabeli V. Nie wykazano istotnych
statystycznie różnic w częstości spożycia produktów
wśród mężczyzn i kobiet (p>0,05).
Aktualna literatura dotycząca sposobu żywienia
oraz stanu odżywienia osób uzależnionych od alkoholu jest uboga ze względu na fakt, iż problem uzależnienia od alkoholu jest nadal problemem wstydliwym,
a samo podjęcie walki z uzależnieniem jest dużym
obciążeniem dla każdego z pacjentów. Przeprowadzona analiza zwyczajów żywieniowych wykazała
błędy w zachowaniach żywieniowych części badanej
grupy, co koreluje z wynikami badań innych autorów
oceniających sposób żywienia osób uzależnionych od
Rutkowska J i wsp. Zachowania żywieniowe osób uzależnionych od alkoholu biorących udział w terapii uzależnień ...
Tabela IV. Spożycie kawy, herbaty oraz słodzenie napojów w badanej grupie
Table IV. Consumption of coffee, tea and sweetening beverages in examined
group
Napój
/Drink
Kawa
/Coffee
Badani [%] /Subjects [%]
Spożycie /Intake
Razem Kobiety Mężczyźni
/Total /Women
/Men
Nie piję /I do not drink
15
0
27
1 filiż./dobę /1 cup a day
2-3 filiż./dobę /2-3 cups a day
4 i więcej filiż./dobę /4 and more
cups a day
Herbata Nie piję /I do not drink
/Tea
1 szkl./dobę /1 cup a day
2-3 szkl./dobę /2-3 cups a day
4 i więcej szkl /dobę /4 and more
cups a day
Słodzenie 0,5 łyż./dobę /half a teaspoon a day
napojów 1 łyż./dobę /1 teaspoon a day
/Swee2 łyż./dobę /2 teaspoons a day
tening
beverages 3 łyż. i więcej / 3 and more
teaspoons a day
Nie słodzę /I do not sweeten drinks
Używam słodzika /I use sweetener
30
50
5
22
78
0
36
27
9
15
25
35
26
22
33
33
11
9
18
36
26
5
10
25
5
11
11
11
0
0
9
36
9
35
20
33
33
36
9
alkoholu pozostających w abstynencji przez różny
czas, jak również osób uzależnionych od innych substancji psychoaktywnych takich, jak: tytoń lub opiaty
[8, 9].
Ocena regularności spożywania posiłków wykazała, iż połowa pacjentów odżywiła się regularnie; 65%
spożywała prawidłową ilość posiłków dziennie (3-4)
zgodną z zaleceniami Instytutu Żywności i Żywienia.
Uzyskany wynik jest znacznie wyższy niż w przypadku badań Gacek [10] oraz Santolaria i wsp. [5],
w których regularność odżywiania deklarowało zaledwie 21,5% ankietowanych, jak również w przypadku
populacji zdrowych mężczyzn krakowskich, gdzie regularne odżywianie deklarowało 47% [5,11]. Badania
przeprowadzone przez Hosokawa i wsp. [12] wśród
japońskich alkoholików wykazały, iż połowa z nich
spożywała mniej niż 3 posiłki dziennie, podczas gdy
w badaniach własnych procent takich osób stanowił
zaledwie 20%.
Analiza wskaźnika BMI wykazała, iż niedowaga
- będąca u większości osób uzależnionych konsekwencją niedoborów energetycznych oraz nieregularności w spożywaniu posiłków – dotyczyła jedynie
5% badanych, w przeciwieństwie do badań Gacek
[10], w których odsetek osób z niedowagą wynosił
aż 30%. Badania innych autorów również wskazują
na występowanie niedoborów masy ciała wśród około
25% osób uzależnionych od alkoholu, jednak głównie
u osób niepozostających w abstynencji [13]. Różnice
w uzyskanych wynikach własnych a literaturowych
wynikają z faktu odstawienia alkoholu w grupie badanej, w której 70% łączy fakt abstynencji z poprawą
regularności spożywania posiłków, jak również spożywaniem śniadania przed wyjściem do pracy.
663
Tabela V. Częstość spożycia wybranych grup produktów spożywczych
w badanej grupie
Table V. Frequency of consumption of selected groups of products in examined group
Produkt
/Product
Badani [%] /Subjects [%]
Częstotliwość /Frequency
Nabiał /Milk Codziennie /Every day
and dairy
3-4 razy w tyg. /3-4 times
products
a week
1 raz w tyg. /Once a week
Kilka razy w mies. /A few times
a month
Sporadycznie /Occasionally
Warzywa
Codziennie/Every day
/Vegetables 3-4 razy w tyg./3-4 times
a week
1 raz w tyg. /Once a week
Owoce /Fruit Codziennie /Every day
3-4 razy w tyg. /3-4 times
a week
1 raz w tyg. /Once a week
Kilka razy w mies. /A few times
a month
Sporadycznie /Occasionally
Pieczywo
Codziennie / Every day
razowe
3-4 razy w tyg. /3-4 times
/Wholewheat a week
bread
1 raz w tyg. /Once a week
Kilka razy w mies. /Once
a month
Nie spożywa /Not eat
Kasza
3-4 razy w tyg. /3-4 times
/Groats
a week
1 raz w tyg. /Once a week
Kilka razy w mies. /A few times
a month
Nie spożywa /No consumption
Mięso /Meat Codziennie / Every day
3-4 razy w tyg. /3-4 time
a week
1 raz w tyg. /Once a week
Sporadycznie /Occasionally
Nie spożywa /No consumption
Ryby /Fish
3-4 razy w tyg. /3-4 times
a week
1 raz w tyg. /Once a week
Kilka razy w mies. /A few times
a month
Sporadycznie /Occasionally
Nie spożywa /No consumption
Słodycze
Raz dziennie /Once a day
/Sweets
Częściej niż raz dziennie /More
then once a day
Kilka razy w tyg. /A few times
a week
Kilka razy w mies. /A few times
a month
Nie spożywa /No consumption
Razem Kobiety Mężczyźni
/Total /Women
/Men
65
89
46
15
11
18
10
5
0
0
18
9
5
60
20
0
56
22
9
64
18
20
45
30
22
56
22
18
36
36
15
5
11
0
18
9
5
30
30
11
44
11
0
18
46
20
10
33
0
9
18
10
25
11
22
9
27
10
15
22
11
0
18
20
40
35
22
44
22
18
36
46
5
5
15
10
0
0
11
0
11
11
18
18
45
15
56
11
36
18
25
5
25
20
22
0
11
22
27
11
36
18
30
22
27
20
22
18
5
0
11
664
Najczęściej wybieranym tłuszczem do smarowania pieczywa było masło (35%), natomiast w innych
badaniach margaryna stanowiła główny tłuszcz do
smarowania pieczywa wśród połowy ankietowanych
(54%) [11]. Wysokie spożycie masła może skutkować
wyższym udziałem nasyconych kwasów tłuszczowych
w diecie, co jest jednym z czynników chorób sercowonaczyniowych. W badaniach własnych codzienne
spożycie warzyw deklarowało 60% badanych natomiast owoców 45% badanych. Niższe spożycie tych
produktów wykazała w swoich badaniach Gacek [10],
gdzie warzywa codziennie spożywało około 44,5%
ankietowanych natomiast owoców zaledwie 37%
z nich. Badania dotyczące zdrowej populacji wykazują
jednak wyższy, w porównaniu z naszymi, odsetek
populacji codziennie deklarujących spożycie warzyw
i owoców, średnio na poziomie 80%. Osoby dorosłe
deklarują udział tych produktów w diecie raz w ciągu
dnia [10, 11]. Zgodnie z obowiązującymi zaleceniami
spożycie warzyw i owoców powinno kształtować się
na poziomie 5 porcji dziennie. Zbyt małe spożycie
zarówno warzyw, jak i owoców, może prowadzić do
niedoborów witamin – głownie witaminy C, będącej
jednym z głównych antyoksydantów w diecie, przyczyniającej się do inaktywacji wolnych rodników.
Przewlekły stres, na który bez wątpienia narażone są
osoby podejmujące terapię uzależnień, sprzyja tworzeniu wolnych rodników, tak więc osoby te powinny
szczególnie zadbać o prawidłową podaż produktów
będących źródłem pokarmowych antyoksydantów,
tj. warzyw oraz owoców. W celu zapewnienia odpowiedniej podaży błonnika pokarmowego zalecany
jest udział w diecie produktów z pełnego przemiału,
w tym pieczywa razowego oraz roślin strączkowych.
Przeprowadzona analiza wykazała niską częstotliwość
spożycia produktów bogatych we włókno pokarmowe. Codzienny udział pieczywa razowego w diecie
deklarowało jedynie 30% ankietowanych, natomiast
kasze oraz nasiona roślin strączkowych u większości badanych pojawiały się w diecie sporadycznie
(odpowiednio 30% i 40%). Podobne wyniki można
zaobserwować w populacji osób nieuzależnionych
od alkoholu [14]. Badania własne wykazały częstsze
Probl Hig Epidemiol 2013, 94(3): 661-665
spożycie słodyczy w badanej grupie: przynajmniej raz
dziennie deklarowało 25% osób badanych natomiast
kilka razy w tygodniu 30%. W innych badaniach
codzienny udział produktów wysokoenergetycznych
w postaci batonów cukierków deklarowało zaledwie
ok. 9% ankietowanych natomiast kilka razy w tygodniu – 25% z nich [11]. Zbyt duże spożycie sacharozy
w postaci słodyczy przyczynia się do powstawania
nadwagi i otyłości, próchnicy, jak również przyczynia
się do wzrostu stężenia triglicerydów we krwi. Zasady
prawidłowego żywienia zalecają spożycie ryb w ilości
minimum 3 porcji tygodniowo oraz spożycie 3 porcji
mleka i produktów mlecznych w ciągu dnia. Około
połowa badanych (45%) spożywała ryby zaledwie
1 raz w tygodniu, a ¼ wszystkich badanych jedynie
sporadycznie. Spożycie mleka i produktów mlecznych
w badaniach własnych oraz innych autorów raz w tygodniu deklarowało 10% ankietowanych, natomiast
sporadycznie 5% badanych. Codzienne spożywanie
mleka i jego produktów zadeklarowało jedynie 65%
badanych. Wynik ten jest jednak wyższy niż uzyskany
w badaniach Gacek [10], w których 1 porcję produktów mlecznych spożywało 39% ankietowanych, jak
również w przypadku populacji zdrowej (ok. 30%)
[14]. Niskie spożycie produktów mlecznych może
prowadzić do powstania niedoborów wapnia oraz
sprzyjać rozwojowi osteoporozy.
Wnioski
1. Przeprowadzona analiza sposobu żywienia osób
uzależnionych od alkoholu biorących czynny
udział w terapii uzależnień, wykazała – podobne jak w populacji ogólnej – nieprawidłowości
w sposobie żywienia osób uzależnionych. Nieprawidłowości te dotyczyły częstości spożycia
niektórych produktów (m.in. produkty mleczne,
ryby, pełnoziarniste produkty zbożowe).
2. Jednym z nowych elementów wprowadzanych
do tematyki terapii powinna być profilaktyka
prozdrowotna związana między innymi ze zdrowym odżywianiem, które stanowi ważny czynnik
powrotu do zdrowia.
Piśmiennictwo / References
1. Hartleb M, Czech E. Alkoholowa choroba wątroby. Prz Gast
2007, 2(2): 92-100.
2. Szymczak A i wsp. Wpływ alkoholu na wybrane schorzenia
przewodu pokarmowego. Now Lek 2009, 78(3-4):
222‑227.
3. Hupsch-Marzec H i wsp. Choroba alkoholowa jako problem
interdyscyplinarny-implikacje jamy ustnej. Gastroenterol
Pol 2011, 18(1): 45-50.
4. Global Status Report on Alcohol and Health WHO, Geneva
2012.
5. Santolaria S, Perez-Manzano JL, Antonio M. Nutritional
assessment in alcoholic patients. Its relationship with
alcoholic intake, feeding habits, organic complications and
social problems. Drug Alcohol Depen J 2000, 59: 295‑304.
6. Mielecka-Kubień Z, Wędzicha E. Ocena skutków picia
alkoholu przez osoby uzależnione (na podstawie badań
ankietowych). Alkohol Narkom 2008, 21(1): 21-38.
7. Ferro-Luzzi A, et al. A simplified approach to assessing adult
chronic energy deficiency. European J Clin Nut 1992, 46:
173-186.
Rutkowska J i wsp. Zachowania żywieniowe osób uzależnionych od alkoholu biorących udział w terapii uzależnień ...
8. Skop A, Szpanowska-Wohn A, Skorupska A. Preferencje
smakowe i częstość spożycia wybranych grup produktów
spożywanych wśród osób uzależnionych od opiatów
i alkohol. Prz Lek 2003, 60(s): 20-24.
9. Babicz-Zielińska E, Nazarewicz R, Polańska A. Zwyczaje
żywieniowe osób palących papierosy. Żyw Człow Metab
2003, 1/2: 53-56.
10. Gacek M. Zachowania żywieniowe grupy mężczyzn
uzależnionych od alkoholu. Probl Hig Epidemiol 2010,
91(4): 623-627.
11. Gacek M, Chrzanowska M, Matusik S. Wybrane zachowania
żywieniowe mężczyzn w wieku 40-50 lat aktywnych
zawodowo. [w:] Fizjologiczne uwarunkowania postępowania
dietetycznego. SGGW, Warszawa 2004: 497-502.
665
12. Hosokawa Y, et al. Relationship between drinking, smoking,
and dietary habits and the body mass index of Japanese
alcoholic men. Nihon Arukoru Yakubutsu Igakkai Zasshi
2010, 45(1): 25-37.
13. Szpanowska-Wohn A i wsp. Problemy żywieniowe osób
zakwalifikowanych do leczenia substytucyjnego metadonem.
Część I. Stan odżywienia osób uzależnionych od opiatów. Prz
Lek 2000, 57(10): 539-543.
14. Suliga E. Zachowania zdrowotne związane z żywieniem osób
dorosłych i starszych. Hygeia Publ Health 2010, 45(1):
44‑48.