streszczenie

Tomasz Żuchowski, Organizacja i funkcjonowanie łowiectwa w dobrach Wilanów w XIX i
na początku XX w. w świetle archiwaliów z zasobu AGAD. Studium archiwoznawcze
Tematem pracy jest organizacja i funkcjonowanie łowiectwa w dobrach wilanowskich
w XIX i na początku XX w. oraz dokumentacja narosła wokół działalności związanej z
prowadzeniem gospodarki łowieckiej. Rozważania te oparte są na źródłach znajdujących się
w zasobie Archiwum Głównego Akt Dawnych, w zespole Archiwum Gospodarcze
Wilanowskie.
Rozprawa składa się z 13 rozdziałów merytorycznych. Rozdział I (Historia dóbr
Wilanów) jest próbą zarysowania dziejów dóbr wilanowskich oraz przybliżenia postaci
kolejnych właścicieli. W rozdziale II (Leśnictwo w dobrach Wilanów) przedstawiono historię
administracji leśnej w dobrach wilanowskich oraz jej ewolucję na przestrzeni lat, a ponad to
scharakteryzowano specyfikę lasów znajdujących się w obrębie majątku wilanowskiego.
Rozdział III (Podstawy prawne łowiectwa w dobrach Wilanów) ma na celu przybliżenie
aktów prawnych ogólnokrajowych regulujących sprawy łowiectwa w Królestwie Polskim, a
następnie skonfrontowanie ich z rozporządzeniami i instrukcjami dotyczącymi tej materii
funkcjonującymi na terenie majątku wilanowskiego. Rozdział IV (Urzędnicy odpowiedzialni
za łowiectwo w dobrach Wilanów) charakteryzuje grupę osób odpowiedzialnych za
prowadzenie gospodarki łowieckiej w dobrach Wilanów. Przedstawiono obowiązki
poszczególnych pracowników związane z prowadzeniem gospodarki łowieckiej, jak również
pozostałe zadania, które leżały w ich gestii. Scharakteryzowano również rodzaje
dokumentacji wytwarzanej przez tych urzędników. Rozdział V (Ośrodki hodowli zwierzyny
łownej w dobrach Wilanów) opisuje powstanie oraz funkcjonowanie zwierzyńca i bażantarni
w dobrach wilanowskich. Ukazuje on stan zwierzyny oraz ptaków w obydwu tych komórkach
na przestrzeni lat. Wskazuje również czynniki mające wpływ na ich liczebność w danym
okresie. Przedstawiono w nim także osoby odpowiedzialne w poszczególnych latach za
działalność owych obiektów, ich obowiązki oraz uposażenie. W rozdziale VI (Hodowla
zwierzyny łownej w stanie dzikim) poruszone zostały problemy dotyczące walki ze
szkodnikami (wilkami, lisami, ptakami drapieżnymi oraz zdziczałymi psami i kotami) i
przeciwdziałania kłusownictwu. Przybliżono także aspekty związane z poprawą warunków
bytowania zwierzyny i ptactwa (dokarmianie, zapewnianie dostępu do świeżej wody,
zakładanie remiz, itp.) oraz monitorowaniem jej stanu, co było niezbędne przy planowaniu
racjonalnego pozyskania zwierzyny. Rozdział VII (Organizacja łowów z obławą) opisuje
bardzo dokładnie przygotowanie, organizację oraz przeprowadzanie łowów z obławą.
1
Rozdział ten powstał przede wszystkim w oparciu o wydany ok. 1850 r. dokument Instrukcja
dla leśniczych dyrygujących obławą. Obszerny fragment poświęcono także przygotowaniu i
przeprowadzeniu łowów w dobrach Wilanów, zorganizowanych na życzenie cara Aleksandra
II w 1858 r. W rozdziale VIII (Łowy związane z dostarczeniem dziczyzny do kuchni
pałacowej) zwrócono uwagę na polowania związane z dostarczeniem świeżej dziczyzny na
stoły właścicieli dóbr wilanowskich. Przedstawiono tu także rodzaje zwierząt łownych
najczęściej zasilających spiżarnię kuchni pałacowej oraz kształtowanie się pozyskania tychże
na przestrzeni lat. Na początku rozdziału IX (Broń palna służąca do celów łowieckich w
dobrach Wilanów) przedstawiono krótką historię broni palnej. Następnie na postawie
dostępnych, niezwykle skromnych źródeł dotyczących tego aspektu opisano, kto i na jakich
zasadach mógł ubiegać się o jej posiadanie. Przedstawiono także informacje dotyczące
jednostek broni zakupionych przez hr. Ksawerego Branickiego. Rozdział X (Psy myśliwskie w
dobrach Wilanów) pomimo znikomej bazy źródłowej dotyczącej psów myśliwskich
używanych do polowań na terenie majątku wilanowskiego, próbuje wskazać najważniejsze
aspekty związane z tym zagadnieniem. Prezentuje on w jaki sposób wykorzystywano je w
łowach, kto zajmował się ich wychowaniem oraz jak traktowane były przez swych
właścicieli. Rozdział XI (Wydzierżawianie prawa do polowania) skupia się na przedstawieniu
sytuacji wynikłej po uwłaszczeniu chłopów, kiedy to właściciel dóbr aby swobodnie polować
na całym ich terenie, zmuszony był wydzierżawiać prawo do polowania na gruntach będących
od tego momentu własnością włościan. W rozdziale porównano wynagrodzenia jakie
wypłacano poszczególnym wsiom za dzierżawę polowania na leżących w ich granicach
lasach i polach. Wspomniano także o pozwoleniach wystawianych dla różnych osób przez
właścicieli Wilanowa, na polowanie w obrębie gruntów skarbowych. W XII rozdziale
(Organizacja kancelarii oraz proces powstawania i rodzaje dokumentacji związanej z
łowiectwem) opisano funkcjonowanie i organizację kancelarii leśnej, wytwarzającej
dokumentację łowiecką. Zwrócono także uwagę na proces powstawania dokumentacji oraz
scharakteryzowano jej rodzaje. Ostatni, XIII rozdział (Archiwum Gospodarcze Wilanowskie)
przybliża historię powstawania archiwum wilanowskiego oraz prac porządkowych
przeprowadzanych w nim, przez różnych ludzi, na przestrzeni lat. Ukazuje także obecną
strukturę owego zespołu oraz stan jego opracowania. Dla urozmaicenia tekstu zamieszczono
w rozprawie 18 załączników, będących przede wszystkim skanami dokumentów dotyczących
łowiectwa z zasobu Archiwum Gospodarczego Wilanowskiego.
Podsumowując autor stwierdza, iż do prowadzenia sprawnej oraz efektywnej
gospodarki łowieckiej na obszarze dóbr magnackich, potrzebny był nadzór wykwalifikowanej
2
i dobrze opłacanej służby leśnej. Jedynie ludzie świadomi, posiadający odpowiednie
przygotowanie zawodowe i wiedzący jakie kroki przedsięwziąć w konkretnej sytuacji, byli w
stanie doprowadzić do wysokich stanów zwierzyny łownej i ptactwa. Kolejną istotną sprawą
było posiadanie na terenie dóbr dobrze funkcjonujących ośrodków hodowli zwierzyny łownej
w niewoli, czyli zwierzyńca i bażantarni. Autor zwrócił szczególną uwagę na niezwykle
sprawny obieg pism związanych z lasami i łowiectwem w dobrach wilanowskich. Zaznaczył,
iż efektywne i wydajne działanie gospodarki łowieckiej na terenie dóbr bez prowadzenia
skrupulatnej dokumentacji byłoby bardzo trudne, lub wręcz niemożliwe.
3