Szkice archiwalno-historyczne nr 10, 2013

Archiwum Państwowe w Katowicach
Szkice archiwalno-historyczne nr 10, 2013
Cena: 30 zł 10 zł
Streszczenia artykułów:
Artykuły i materiały
Sławomira Krupa, Stan zachowania materiałów archiwalnych z zasobu Archiwum Państwowego w Katowicach do
dziejów przemarszu wojsk Jana III Sobieskiego przez Górny Śląsk w 1683 roku
Autorka przeanalizowała zasób Archiwum Państwowego w Katowicach jako bazy źródłowej do historii przemarszu
wojsk Rzeczypospolitej i króla Jana III Sobieskiego przez Śląsk na odsiecz Wiedniowi w 1683 roku. Przedstawiony
został pobyt polskiego władcy na podstawie opublikowanych źródeł i opracowań oraz porównano je z zachowanymi
dokumentami z zasobu katowickiego Archiwum. Omówiono również straty w materiałach archiwalnych spowodowane
przede wszystkim przez II wojnę światową.
Joanna Strońska-Przybyła, Historyczny zasób biblioteki Archiwum Państwowego w Katowicach Oddział w Pszczynie
- analiza proweniencji oraz katalog starych druków (1500-1800)
Autorka opisuje w artykule dzieje gromadzenia oraz charakter zbiorów biblioteki Archiwum Państwowego w
Katowicach Oddział w Pszczynie. Najważniejsza część tekstu została poświęcona kolekcji starych druków, w której
opisano jej dzieje, kolejne inwentaryzacje oraz proweniencje. Stare druki znajdujące w kolekcji pochodzą z trzech
głównych grup proweniencyjnych, pierwszą reprezentuje księgozbiór biblioteki pszczyńskiego magistratu, drugą
szczątki biblioteki książęcej zwanej zamkową, natomiast trzecią grupę stanowi zachowany fragment biblioteki
archiwum książęcego. Do tekstu załączony został również przygotowany po raz pierwszy katalog starych druków
przechowywanych w pszczyńskim archiwum wraz z indeksami drukarzy, księgarzy i wydawnictw.
Bogdan Kloch, Pszowskie sanktuarium maryjne w świetle "Kronik" ks. Pawła Skwary i ks. Augustyna Wolczyka
W pierwszej części artykuł opisuje dzieje sanktuarium maryjnego w Pszowie podkreślając jego szczególne znaczenie
nie tylko dla okolicznych miejscowości, ale również całego Górnego Śląska. Natomiast w części zasadniczej autor
skupił się na analizie treści dwóch publikacji prezentujących historię sanktuarium: Chronik des Pfarr-und
Wallfahrtortes Pschow im Kreise Rybnik in preussisch Oberschlesien, która ukazała się drukiem w 1861 roku oraz
opublikowanej w 1862 roku pracy pod tytułem Kronika historyczna wiadomości o Pszowie, farnem i pątnem miejscu w
Rybnickim powiecie w Pruskíem Górném Szlązku.
Mieczysław Starczewski, Tadeusz Puszczyński w działaniach destrukcyjnych na Górnym Śląsku w latach 1920-1921
Oficjalnie o przynależności państwowej Górnego Śląska miał zadecydować plebiscyt, ale obie zainteresowane strony,
Niemcy i Polska, nie rezygnowały z użycia argumentu siłowego. W polskich przygotowaniach zbrojnych ważne miejsce
zajęła koncepcja przerwania linii kolejowych i łączności terenu plebiscytowego w państwem niemieckim. Autorem tej
koncepcji był porucznik/kapitan Tadeusz Puszczyński. W największej tajemnicy kilka grup dywersyjnych pod jego
kierownictwem czyniło przygotowania do zniszczenia wytypowanych obiektów. Akcja "Mosty" poprzedziła na kilka
godzin zbrojne wystąpienie oddziałów powstańczych w dniu 3 maja 1921 roku i zakończyła się pełnym sukcesem.
Danuta Musioł, Komunikacja w Pszczynie w latach 1922-1939
W artykule omówiono połączenia kolejowe i autobusowe pomiędzy Pszczyną a innymi miejscowościami, zwłaszcza
ówczesnego województwa śląskiego, od momentu zmiany państwowości w 1922 roku do wybuchu II wojny światowej,
jak również reakcje społeczeństwa na zamiany w możliwościach komunikacyjnych miasta. Ponadto przedstawiono
środki transportu, które były wówczas w posiadaniu mieszkańców Pszczyny i starano się pokazać regulacje prawne,
1
Archiwum Państwowe w Katowicach
którym podlegali ich posiadacze.
Dawid Keller, Funkcjonowanie Dyrekcji Okręgowej Kolei Państwowych w Katowicach w latach 1922-1939 w świetle
akt zgromadzonych w zespole Urząd Kontroli Państwowej w Katowicach
Dyrekcja Okręgowa Kolei Państwowych w Katowicach w latach 1922-1939 administrowała siecią kolejową w części
województwa śląskiego przyłączonej w 1922 roku do Polski. Jej funkcjonowanie w tym czasie, jako organu
administracji, zostało do tej pory słabo rozpoznane. Również jej działalność przewozowa, inwestycyjna oraz
utrzymaniowa w historiografii ogranicza się głównie do zagadnień związanych z przewozem węgla, początkowymi
kłopotami ruchowymi po 1922 r., czy sztandarowymi inwestycjami okresu - zarówno państwowymi (linie obejściowe,
magistrala węglowa), jak i wojewódzkimi. Autor sięgnął do słabo wykorzystanych do tej pory źródeł zachowanych w
zespole akt Urzędu Kontroli Państwowej w Katowicach, które pozwalają poznać rzeczywiste funkcjonowanie kolei w
polskiej części Górnego Śląska w tym okresie.
Adam Dziuba, Aleksander Drozdowski, Organizacja struktur wojewódzkich i lokalnych Milicji Obywatelskiej w
województwie śląskim/katowickim/stalinogrodzkim w latach 1949-1954
W tekście omówiono historię powstania i rozwoju struktur organizacyjnych Milicji Obywatelskiej (MO) w województwie
śląskim w latach 1945-1954. Milicja Obywatelska początkowo miała funkcjonować jako organ porządkowy podległy
samorządom lokalnym, jednak już w momencie jej tworzenia przez Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego
podporządkowana została Resortowi Bezpieczeństwa Publicznego, a następnie Ministerstwu Bezpieczeństwa
Publicznego. Jej organizowaniem w województwie śląskim zajmowała się grupa operacyjna, na której czele stał były
żołnierz Armii Ludowej kapitan Stanisław Bartosz. Polska Partia Robotnicza w toku kilkakrotnie przeprowadzanych
czystek i reorganizacji nasyciła aparat MO w województwie swoimi działaczami, w efekcie czego służba milicyjna była
w pełni wobec niej dyspozycyjna i ściśle współdziała z Wojewódzkim Urzędem Bezpieczeństwa Publicznego.
Katarzyna Wilczok, Międzyzakładowy Komitet Założycielski Katowice NSZZ "Solidarność" w otoczeniu
społeczno-kulturowym regionu (1980-1981)
Artykuł opisuje bieżące działania podejmowane w przestrzeni społeczno-kulturowej województwa katowickiego lat
1980-1981 przez utworzony na przełomie sierpnia i września 1980 roku Międzyzakładowy Komitet
Robotniczy/Założycielski NSZZ "Solidarność" z tymczasową siedzibą w Hucie "Katowice", który okazał się jednym z
najprężniej działających ośrodków regionalnych niezależnego od władzy komunistycznej związku zawodowego.
Odczuwalny przez polskie społeczeństwo brak wolności spowodował, że "Solidarność" lat osiemdziesiątych XX wieku
była przez wielu postrzegana nie tylko jako związek zawodowy broniący praw pracowniczych, ale również, a może
przede wszystkim jako struktura, która pomagała w realizacji różnych inicjatyw społecznych, pełniąc ważną rolę w
sferze społeczno-kulturowej regionu, stanowiąc zalążek społeczeństwa obywatelskiego, którego rozwój został
zahamowany wprowadzeniem stanu wojennego.
Dariusz Burczyk, Wybrane zagadnienia dotyczące organizacji i funkcjonowania kancelarii Wojskowego Sądu
Rejonowego w Gdańsku
Celem powyższego artykułu jest prezentacja ustaleń badawczych dotyczących organizacji oraz funkcjonowania
kancelarii (sekretariatu) Wojskowego Sądu Rejonowego w Gdańsku oraz dostarczenie osobom zajmującym się
zawodowo współczesną dokumentacją sądową cennych informacji na temat procesów archiwotwórczych
zachodzących w tych specyficznych organach sądownictwa wojskowego. W pracy omówiono m.in. wojskowe przepisy
regulujące kwestie prowadzenia biurowości jawnej i tajnej w wojsku, strukturę organizacyjną Wojskowego Sądu
Rejonowego w Gdańsku, organizację pracy kancelaryjnej ze szczególnym uwzględnieniem problemów z jakimi się
musiały borykać wszystkie kancelarie urzędów organizowanych na terenach "wyzwolonych". Przedstawiono również
różne pomysły, które miały na celu usprawnienie pracy w kancelariach oraz zwiększenie wydajność pracujących w
nich osób.
Katarzyna Bereta, Wokół nieznanej korespondencji Jana Brzozy
Artykuł przedstawia wybrane zagadnienia z życiorysu Jana Brzozy, pisarza urodzonego w 1900 roku we Lwowie,
którego prawdziwe nazwisko brzmiało Józef Worobiec. Na tle biograficznych refleksji zaprezentowana zostaje
2
Archiwum Państwowe w Katowicach
nieznana szerszemu gronu odbiorców korespondencja autora z lat 1933-1969, którą ten przekazał w darze Zakładowi
Narodowemu im. Ossolińskich we Wrocławiu. Szczególną uwagę Autorka poświęca dwom listom - prozaika do jego
lwowskiego kolegi po piórze Piotra Kozłaniuka oraz antykwariusza Aleksandra Krawczyńskiego do badanego literata.
Komunikaty
Mirosław Węcki, Dokumenty dotyczące losów księdza Emila Szramka w okresie II wojny światowej w zasobie
Archiwum Państwowego w Katowicach
Ksiądz dr Emil Szramek (1887-1942), proboszcz katowickiego kościoła Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi
Panny w latach 1926-1940, jest jednym z najbardziej znanych kapłanów katolickich działających na Górnym Śląsku w
pierwszej połowie XX wieku. Tragicznie potoczyły się jego losy w okresie II wojny światowej. W 1940 roku został
aresztowany przez gestapo i w 1942 roku zmarł w obozie koncentracyjnym w Dachau. Artykuł prezentuje
niepublikowane dotąd dokumenty dotyczące losów katowickiego proboszcza z lat 1939-1942 przechowywane w
zasobie Archiwum Państwowego w Katowicach.
Ewelina Muszyńska, Rekonesans badawczy materiałów dotyczących Górnego Śląska w zbiorach Fundacji Generał
Elżbiety Zawackiej "Archiwum i Muzeum Pomorskie Armii Krajowej oraz Wojskowej Służby Kobiet"
W artykule podjęto próbę sporządzenia sprawozdania o stanie zachowania zasobu archiwalnego Fundacji Generał
Elżbiety Zawackiej "Archiwum i Muzeum Armii Krajowej oraz Wojskowej Służby Kobiet". Autorka wymienia i krótko
charakteryzuje poszczególne działy Archiwum, szczególną uwagę skupia jednak na materiałach Wojskowej Służby
Kobiet, odnoszących się do śląskich konspiratorek. Autorka zwraca uwagę na fakt, iż materiały te pozostają
dotychczas niewykorzystane w badaniach nad dziejami ruchu oporu na Górnym Śląsku.
Rafał Michalski, Zamach na papieża Jana Pawła II w świetle meldunków wywiadu Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej
Artykuł jest próbą odtworzenia działań wywiadu cywilnego Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej (PRL), podejmowanych
po dokonaniu w dniu 13 maja 1981 roku w Rzymie zamachu na papieża Jana Pawła II, w oparciu o szyfrogramy
pochodzące z rezydentur Departamentu I Ministerstwa Spraw Wewnętrznych w Rzymie i Belgradzie. Wiele miejsca w
meldunkach poświęcono włoskiemu procesowi obywatela Bułgarii - Siergieja Antonowa. Wywiad PRL śledził proces w
ramach współpracy z wywiadami innych państw Układu Warszawskiego w celu odsunięcia podejrzeń od "towarzyszy z
Bułgarii".
Wspomnienia
Irena Antonów-Nitsche, Dr Michał Antonów (1903-1985)
Artykuł został napisany przez córkę dr Michała Antonowa, dyrektora Archiwum Akt Dawnych Województwa Śląskiego,
który w 1932 roku przyjechał na Górny Śląsk, aby objąć kierownictwo powstającej tu pierwszej placówki o charakterze
archiwum historycznego. Z tym miejscem pracy zwiany był aż do 1970 roku, z przerwą na okres okupacyjny. Tekst
opisuje zarówno jego życie zawodowe związane z archiwum w Katowicach, jak również działalność edukacyjną i
naukową. Znajdują się w nim również wykazy opracowanych przez niego zespołów oraz lista jego licznych publikacji
naukowych.
Sprawozdania
Piotr Greiner, Sprawozdanie Dyrektora Archiwum Państwowego w Katowicach za 2012 rok
W 2012 roku do zasobu Archiwum Państwowego w Katowicach przejęto 46,5 tysięcy jednostek archiwalnych z 45
zespołów archiwalnych o rozmiarze 174,8 metrów bieżących. W tym oprócz materiałów aktowych przejęto między
innymi 2,9 tysiąca dokumentacji technicznej. Na koniec 2012 roku zasób Archiwum liczył 5.255 zespołów z 2.177.997
jednostkami archiwalnymi o rozmiarze przekraczającym 21,4 kilometrów bieżących.
3