Capra F - prof. Dr hab. Piotr Liszka CMF

o. prof. Dr hab.
Piotr Liszka CMF
o. prof. Dr hab. Piotr Liszka CMF
51-611 Wrocław, ul. Wieniawskiego 38
www.piotr-liszka.strefa.pl
+ Capra F. Ekofilozofia wieku XX. „Postawy redukcjonistyczna i holistyczna
wzajemnie się dopełniają. Jeśli pierwsza na przykład, umożliwia rozpoznanie
specyfiki poszczególnych gatunków drzew, to druga opisuje zjawiska, jakie
powstają w lesie o określonej powierzchni, wieku i pokrywie roślinnej (tzw.
efekt wnętrza lasu). Szukając porównań na gruncie architektury, możemy
stwierdzić, że choć typowe sytuacje rodzinne umożliwiają zaprojektowanie
typowych mieszkań i domów, to jednak nie dają wyobrażenia o tym, jak
powinno funkcjonować osiedle czy miasto. / Jak zatem połączyć postawy
redukcjonistyczne i holistyczne we współczesnej architekturze? / […] Powoli,
lecz nieuchronnie, ludzkość osiąga cywilizacyjny punkt zwrotny, w którym
podstawowym warunkiem rozwoju wydaje się globalne zharmonizowanie
gospodarki (także przestrzennej) z potrzebami i możliwościami środowiska.
Proces ten zależy, między innymi, od rzeczywistego upowszechnienia postaw
i zachowań proekologicznych, co łączy się z całościowym (holistycznym)
ujmowaniem zjawisk i ich skutków. We wszystkich dziedzinach jest więc czas
formułowania nowych lub reinterpretacji starych idei. / W globalnej wiosce
informatycznej, jaką staje się Ziemia, coraz większej wagi nabiera
międzykulturowa wymiana doświadczeń. Aktualny układ sił wskazuje na to,
że w najbliższym czasie główny dialog będzie rozwijał się między Wschodem a
Zachodem; nic więc dziwnego, że te właśnie bieguny są ostatnio przedmiotem
częstych analiz porównawczych. Za przykład mogą służyć poczytne prace
Capry, Skolimowskiego i innych propagatorów ekofilozofii. Wzajemne wpływy
daje się też zauważyć w architekturze. Powojenni twórcy japońscy, koreańscy
czy chińscy tak dalece już ulegli westernizacji, ze stali się konkurencyjni na
rynku zachodnim, fascynując orientalną sztuką form ulotnych,
transparentnych, znakomicie wpisanych w krajobraz. Wybitny znawca
przedmiotu Kisho Kurokawa wskazuje na kulturową symbiozę jako
charakterystyczną cechę architektury w erze kompleksowej informacji” /A.
Drapella-Hermansdorfer, Idea jedności w architekturze, Oficyna Wydawnicza
Politechniki Wrocławskiej, Wrocław 1998, s. 15.
+ Capra F. ideologiem New Age wieku XX. Początek nowożytności kultywował
łączenie fizyki i poezji, w twórczości naukowej były mistycyzujące
komentarze i wtręty teologiczne (J. Życiński, Granice racjonalności. Eseje z
filozofii nauki, Warszawa 1993, s. 138). Przyjmowano jednak inną,
zdroworozsądkową filozofię, a teologia oznaczała refleksję wierzącego
chrześcijanina. Obecnie w to miejsce wchodzą ideologie panteistyczne. J.
Życiński ostrzega fizyków przed tego rodzaju próbami unifikacji wszystkiego,
ostrzega przed próbami wchodzenia na teren „paranaukowej patologii”, oraz
przed stosowaniem „pustych informacyjnie terminów” (Tamże, s. 145).
Neognoza rozwija się nie tylko pod wpływem fascynacji myślą wschodu w
sensie filozofii hinduistycznej, buddyjskiej itp. Praktyczne znaczenie
wywierają również konkretne wydarzenia polityczne, związane ściśle z życiem
kulturowym. Znaczącym wydarzeniem była rewolucja kulturowa z 1968 roku
ogarniająca cały świat, posiadająca wyraźne związki z wcześniejszą rewolucją
kulturową w Chinach i tragicznie oddziałująca na dalsze losy świata (Iran,
1
o. prof. Dr hab.
Piotr Liszka CMF
Kambodża...). Rewolucja kulturowa przeżywana była wtedy przede wszystkim
między paryską Sorboną a kalifornijskimi ośrodkami kontrkultury.
Symboliczne jest w tym względzie spotkanie F. Capry z Krischnamutrim w
Santa Cruz, dokładnie w czasie ogólnoświatowych wydarzeń kulturowych i
politycznych Tamże, s. 153; P. Liszka, Historyczna ciągłość pomiędzy New
Age a starożytną gnozą, „Studia Paradyskie” 4 (1994) 57-87, s. 85.
+ Capra F. Metarefleksja dążąca do sformułowania podstawowych
prawidłowości rządzących myślą ludzką i życiem przyrody. Nowa świadomość
naukowa połączona jest z „paradygmatem wyobraźni”. Wyobraźnia staje się
najważniejszą kategorią wszystkich nauk. „jest to myślenie syntetyzujące,
holistyczne, w szerokim rozumieniu systemowe (co nie musi oznaczać akcesu
do teorii systemów), procesualne i dynamiczne. […] Uprawiają zatem,
podobnie jak Capra, głównie metarefleksję, dążąc do sformułowania
podstawowych prawidłowości rządzących myślą ludzką, życiem przyrody (by
nie rzec wszechświata) i udowodnienia zasadniczej jedności tych różnych
przejawów poszukiwania prawidłowości ogólnej” /A. Wyka, Przedmowa do
książki F. Capry, Punkt zwrotny, Warszawa 1987, s. 11/. „Zachodzi zmiana
filozofii i nauki, na której od setek lat opierał się rozwój cywilizacyjny
Zachodu – zmiana sposobu uprawiania nauki, nakreślenia celów społecznej
praxis, wreszcie życia codziennego” /Tamże, s. 12/. Nowy wzorzec nauki
„obok poznania intelektualnego uprawniałby poznanie przez wgląd (intuicję,
wyobraźnię, wiedzę poprzez ciało – tzw. carnal knowledge). Postulat ten
sprowadza się do uznania możliwie pełnej podmiotowości także samego
badacza – w szczególności zaś roli, jaka odgrywa świadomość w działalności
poznawczej (por. ulubione przykłady Capry dotyczące roli świadomości
badacza w formułowaniu teorii „nowej fizyki”). (…) Nowy paradygmat nauki
postuluje także podejmowanie zagadnień granicznych: penetrację tych
zjawisk i przejawów rzeczywistości, które nie mieszczą się we wzorcu nauki
kartezjańsko-newtonowskiej. Niektóre z takich zjawisk są dziś objęte
zakresem poszukiwań, tzw. paranauk (między innymi astrologia,
psychotronika zwana też parapsychologią, która penetruje obszary poznania
pozazmysłowego, parareligię, itp.) /Tamże, s. 15/. „Rozwijający się w
ostatnich latach nowy kierunek w psychologii (nazywany też „czwarta siła w
psychologii”), tzw. psychologia transpersonalna, jest właściwie typowym
przykładem antropologii filozoficznej New Age. Z tego powodu budzi wiele
kontrowersji w środowiskach psychologii akademickiej” B. Lenart, New Age
jako alternatywna cywilizacja?, w: Rozmyślania o cywilizacji, dz. zb. p. red.
J. Baradzieja i J. Goćkowskiego, seria Cywilizacja. Tradycja. Ethos, wyd.
Baran i Suszczycki, Kraków 1997, 210-235, 210, s. 214.
+ Capra F. Neognoza naukowa wieku XX reprezentowana jest przez takie
sławy, jak: Fritjof Capra – fizyk, Gary Zukav – fizyk, J. E. Lovelock –
specjalista w chromatografii gazowej, L. Thomas – biolog i lekarz (J. W. Sire,
Światy wokół nas, Katowice 1991, s. 175 i n.). Rehabilitują oni krytykowaną
w przeszłości metafizykę. Są zwolennikami poezji, jako metody wiodącej w
naukach przyrodniczych, natomiast rygorystyczny empiryzm uważają za
oznakę bezkrytycznego fantazjowania (J. Życiński, Neo-gnoza jako nowa
próba filozofii naukowej, „Znak” 37 (1987), z. 5 37-53, s. 40). W
paradygmacie nowej nauki ruchu nie ma miejsca na pluralizm filozoficzny.
New Age realizuje, wykluczoną przez ks. Życińskiego, możliwość istnienia
2
o. prof. Dr hab.
Piotr Liszka CMF
etyki, aksjologii i eschatologii opartej na naukach przyrodniczych. Dla
uczestników tego ruchu oczywistym jest „nadawanie tej samej rangi
interpretacjom przyrodniczym i wprowadzonym do nich komentarzom
filozoficznym” (Tamże, s. 54). Jeżeli jaźń badacza przyrody i jaźń kosmosu
zlewają się, to myślenie metafizyczne i myślenie naukowe mają tę samą
rangę P. Liszka, Historyczna ciągłość pomiędzy New Age a starożytną gnozą,
„Studia Paradyskie” 4 (1994) 57-87, s. 84.
+ Capra F. Paradygmat nowy wieku XX. „Nie bez znaczenia dla nowego
światopoglądu są wypowiedzi liderów ruchu na rzecz obrony Ziemi oraz
częsta u nich fascynacja buddyjską zasadą współczucia, mądrością
rdzennych kultur, doznaniami mistyków…(Capra wskazuje także na
powstanie nowego paradygmatu w teologii, czemu poświęca cykl rozmów z
duchownymi katolickimi. W sensie poznawczym daleko ciekawsze są
wypowiedzi przedstawicieli świata nauki oraz różnych orientacji religijnych).
Pod ich wpływem systemowość zaczyna być przez nich interpretowana w
kategoriach empatii, czyli współodczuwania wszystkich żywych istot. […]
Zgodnie z chińską koncepcją rzeczywistości, do której nawiązał Capra,
źródłem wszelkich przemian jest dwubiegunowa natura świata.
Przeciwieństwa same w sobie nie są dobre, ani złe. Zawsze występują łącznie,
zmieniając jedynie wzajemne proporcje: od dominacji jednego z aspektów,
poprzez stan równowagi – aż po dominację drugiego. Cykliczność i ciągłość
ruchu umożliwia płynne przechodzenie ze stanu do stanu, a także
przewidywanie kierunku zmian” /A. Drapella-Hermansdorfer, Idea jedności
w architekturze, Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej, Wrocław
1998, s. 12/. „Capra uznał za nieunikniony odwrót od gorączki
eksperymentu na rzecz rygoru ograniczeń, a tym samym powrót do bardziej
zachowawczego modelu myślenia. W dużym skrócie sprowadza się to do
przejścia od skrajnego materializmu ku duchowości. W ferworze
argumentacji zagubił się jednak taoistyczny obiektywizm, lektura natomiast
Punktu
zwrotnego
pozostawia
dość
schematyczny
obraz
złego,
redukcjonistycznego i schyłkowego Zachodu oraz dobrego, holistycznie
nastawionego Wschodu, przepełnionego buddyjskim współczuciem wobec
wszystkich żywych istot. Posługując się typową dla okresów przełomowych
czarno-białą retoryką Capra osiągnął w dużym stopniu efekt przez siebie
niezamierzony: dał się uwieść tajemnicy Wschodu. Z chwilą, gdy uznano go
za jednego z liderów New Age, los Capry został przesądzony. Obiór Punktu
zwrotnego, z jakim się można spotkać obecnie podczas akademickich
seminariów, przeczy idei autora. Nie znając dobrze własnych korzeni, a z
pozoru tylko rozumiejąc Wschód – ludzie Zachodu zazwyczaj nie widzą
możliwości rozwiązań na gruncie własnej kultury. W ten sposób wyższość
Wschodu pojawia się jako temat zastępczy, odsuwając na plan dalszy
zasadniczy problem postawiony przez Caprę: Jak określić własną drogę w
historycznym punkcie zwrotnym? /Tamże, s. 13.
+ Capra F. Postawy badawcze biegunowe to redukcjonizm i holizm. „o ile
architekci pierwszej połowy naszego stulecia szukali analogii z organizmem
(Frank L. Wright) lub maszyną (Le Corbusier), to koniec wieku przynosi
zainteresowanie problemami bardziej złożonymi, jak np.: habitat, ekorozwój,
architektura krajobrazu, co potwierdza tezę o punkcie zwrotnym w sposobie
myślenia oraz kierunek zachodzących zmian. / Między starym a nowym
3
o. prof. Dr hab.
Piotr Liszka CMF
paradygmatem / W punkcie zwrotnym problem nie sprowadza się jednak do
przejścia z jednej skrajności w drugą, lecz do przywrócenia zachwianej
równowagi. Skrajne opcje powinny być rozpoznane nie jako wykluczające się,
lecz jako nierozłączne składniki jednej, niepodzielnej rzeczywistości;
świadomość zaś wewnętrznej logiki zmian może dopomóc w kształtowaniu
własnej postawy twórczej. Capra do biegunowych postaw badawczych (i
twórczych zarazem) zalicza redukcjonizm i holizm, kojarząc ten pierwszy ze
starym (pozytywistycznym), drugi – z nowym (ekologicznym) paradygmatem.
Na czym polega różnica między nimi? Droga redukcji prowadzi do
wyodrębnienia, czy też sprowadzenia (łac. reductio) złożonych zjawisk i
procesów do postaci najprostszych, przypominających cząstki elementarne.
Poznając je, można określić tzw. mechanizm superpozycji, czyli sposób w jaki
cząstki łączą się ze sobą w układach i procesach złożonych. Jeszcze w
połowie lat sześćdziesiątych Wielka Encyklopedia Powszechna PWN określała
program redukcjonistyczny jako jedną z zasadniczych tendencji nauki
współczesnej. Już wtedy jednak odrzucano czystą postać redukcjonizmu,
zgodnie z którą różnice między zjawiskami i procesami złożonymi a
prostszymi mają wyłącznie ilościowy charakter. Inaczej mówiąc – znana i
respektowana była kluczowa teza holizmu, że postać złożona nie jest
wyłącznie sumą elementów składowych, lecz reprezentuje nowe, swoiste
właściwości. Holizm opisuje świat jako całość systemową, czyli hierarchicznie
zbudowaną i nieredukowalną do sumy składowych, co odpowiada obecnemu
stanowi wiedzy, głównie z dziedziny ekologii oraz nauk społecznych” /A.
Drapella-Hermansdorfer, Idea jedności w architekturze, Oficyna Wydawnicza
Politechniki Wrocławskiej, Wrocław 1998, s. 14.
+ Capra F. Punkt zwrotny jest to studium procesu przemiany, jaki zachodzi
w ogólnie przyjętej wizji świata. „Przyswajamy sobie świat nie takim, jakim
JEST, ale takim jakim chcemy i potrafimy zaakceptować. Podobne piętno
relatywizmu oraz ideowej deklaracji ciąży na takich tematach, jak koncepcja
jedności w architekturze, zwłaszcza jeśli ma to być wypreparowania
określonej wizji – spójnej i przyjaznej dla środowiska. […] Wielu skarży się, że
zalew informacji szczegółowych nie jest równoważony przez refleksje natury
ogólnej; nie znaczy to, iż pewien styl uprawianej filozofii w architekturze
zanika zupełnie, ale na pewno współczesne tempo prac projektowych
preferuje bardziej umiejętności niż wiedzę” /A. Drapella-Hermansdorfer, Od
autorki, w: Idea jedności w architekturze, Oficyna Wydawnicza Politechniki
Wrocławskiej, Wrocław 1998, s. 7/. „Dzisiejsza koncepcja czasoprzestrzeni –
sposób, w jaki bryły usytuowane są w przestrzeni i wzajemnie się ze sobą
wiążą, sposób, w jaki przestrzeń wewnętrzna oddzielona jest od przestrzeni
zewnętrznej lub zazębia się z nią, wzajemnie się przenikając – stanowi cechę
uniwersalną, leżącą u podstaw całej współczesnej architektury” S. Giedion,
Przestrzeń, czas, architektura. Narodziny nowej tradycji, Warszawa 1968, s.
7/ /s. 10/. „W 1982 roku Fritjof Capra opublikował światowy bestseller pt.
Punkt zwrotny. Jest to studium procesu przemiany, jaki zachodzi w ogólnie
przyjętej wizji świata, nawiązując do teorii paradygmatów naukowych
Thomasa S. Kuhna (Pod pojęciem paradygmatu rozumie Capra sposób
myślenia i postrzegania oraz wartości, które w sumie tworzą pewną
szczególną wizję świata. […] Capra posługuje się pojęciem tradycyjnego
paradygmatu w sposób dość dowolny, określając go mianem kartezjańskiego,
4
o. prof. Dr hab.
Piotr Liszka CMF
newtonowskiego lub baconowskiego /s. 163/; współczesny zaś nazywa
holistycznym, ekologicznym lub systemowym. Jego zdaniem nowy sposób
myślenia charakteryzują następujące cechy: zwrot od pojęcia Części do
pojęcia Całości, zwrot od pojęcia Struktury ku pojęciu Procesu, zwrot od
pojęcia Nauki Obiektywnej ku pojęciu Nauki Epistemicznej, zwrot od Pojęcia
Budowli ku Pojęciu Sieci jako metafory Wiedzy, zwrot od pojęcia Prawdy ku
pojęciu Przybliżonego Opisu; F. Capra, D. Steindl-Rast, Należeć do
wszechświata. Poszukiwanie na pograniczu nauki i duchowości, Kraków
1995), Capra wskazał na powolne odchodzenie od wciąż jeszcze
dominującego światopoglądu redukcjonistycznego do koncepcji holistycznej,
związanej z poczuciem jedności i czci dla życia” /Tamże, s. 12.
5