Publikacja darmowa

„Rejent"« rok 7 * nr 12(80)
grudzień 1997r.
Wojciech Popiołek
Skarb Państwa jako poręczyciel dłużnika, wobec
którego przyjęto układ w postępowaniu układowym
I. Wprowadzenie
Ustawa z dnia 8 maja 1997 roku o poręczeniach i gwarancjach udzielanych przez Skarb Państwa oraz niektóre osoby prawne1 upoważnia Ministra Finansów i Radę Ministrów do udzielania - w imieniu Skarbu Państwa
- poręczeń za zobowiązania cywilnoprawne, m.in. wynikające z umów
kredytowych, kontynuując w tym zakresie dotychczasowe rozwiązania
zawarte w przepisach prawa budżetowego2.
Wedle zgodnego poglądu doktryny, poręczenia udzielane przez Skarb
Państwa (dawniej na podstawie pr. budż., a obecnie w oparciu o ustawę z
dnia 8.05.1957 r.) prowadzą do powstania pomiędzy Skarbem Państwa a
wierzycielem, w następstwie zawarcia umowy poręczenia, stosunku cywilnoprawnego3. Stosunek ten regulowany jest przepisami prawa cywilnego
1
Dz.U. Nr 79, poz. 484 z późn. zm.; dalej: ustawa z dnia 8.05.1997 r.
Do dnia wejścia w życie ustawy z dnia 8.05.1997 r. podstawa udzielania przez Skarb Państwa
poręczeń wynikała z art. 23 ustawy z dnia 5.01.1991 r. - Prawo budżetowe (tj. Dz.U. z 1993 r. Nr
72, poz. 344 z późn. zm.; dalej: pr. budż.). Przepis ten został uchylony z mocy art. 48 pkt 3 ustawy
z dnia 8.05.1997 r.
3
Zob. np. Z. R a d w ań s k i, Poręczenie. Komentarz do przepisów kodeksu cywilnego. Warszawa 1994, s . 2 1 ; A . S z p u n a r , Zabezpieczenia osobiste wierzytelności, Sopot 1997, s. 30;
Z. O f i a r s k i, Poręczenie spłaty kredytów bankowych przez Radę Ministrów lub Ministra Finansów, „Przegląd Ustawodawstwa Gospodarczego" 1994, z. 3, s. 2.
2
34
Skarb Państwa jako poręczyciel dłużnika, wobec którego przyjęto układ...
oraz - w niewielkim zakresie - szczególnymi unormowaniami ustawy z
dnia 8.05.1997 r. i wydanego na jej podstawie rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 5.08.1997 r. w sprawie szczegółowych warunków i trybu
udzielania przez Skarb Państwa poręczeń i gwarancji oraz opłat z tytułu
udzielonego poręczenia lub gwarancji4 (i tak np. dojście do skutku umowy
poręczenia uzależnione jest m.in. od zawarcia przez Skarb Państwa umowy
o udzielenie poręczenia z dłużnikiem). Tak więc, co do zasady, ukształtowane w prawie cywilnym oceny stosunków prawnych łączących poręczyciela, wierzyciela i dłużnika odnoszą się do stosunków powstających w
związku z udzieleniem poręczenia przez Skarb Państwa, chociaż niewątpliwie poręczenia te stwarzają szczególne problemy5.
Poręczenie, niezależnie od tego, jak wnikliwa będzie analiza sytuacji
majątkowej dłużnika poprzedzająca jego udzielenie6, zawsze łączy się z
ryzykiem, że poręczyciel będzie musiał zaspokoić wierzyciela. Na tym
wszak polega funkcja zabezpieczająca poręczenia. Dla podejmującego to
ryzyko poręczyciela doniosła jest zatem kwestia, czy i w jakim zakresie
będzie on mógł dochodzić wobec dłużnika roszczeń wynikających z tytułu
wykonania obowiązków określonych umową poręczenia. Z takim zagadnieniem mamy do czynienia np. wówczas, gdy dłużnik nie spełni świadczenia wobec wierzyciela w związku z umorzeniem części jego wierzytelności w układzie przyjętym w postępowaniu układowym7 względnie spełni
to świadczenie w terminach określonych układem8, przypadających później, niż to wynikało ze stosunku zobowiązaniowego łączącego go z w
wierzycielem.
Kwestie te rozważone zostaną w niniejszym opracowaniu z uwzględnieniem szczególnego przypadku poręczenia spłaty kredytu udzielonego
przez Skarb Państwa9.
4
Dz.U. Nr 99, poz. 606.
Por. A. S z p u n a r, Zabezpieczenia..., s. 30.
6
Zob. np. § 3 ust. 1, § 8 ust. 2 i § 11 rozporządzenia z dnia 5.08.1997 r.
7
Zob. art. 20 § 1 pkt 3 rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 24.10.1934 r. Prawo o postępowaniu układowym, Dz.U. Nr 93, poz. 836 z późn. zm.; dalej: pr. ukł.
!
8
9
Zgodnie z art. 2 pkt 1 ustawy z dnia 8.05.1997 r., poręczenia Skarbu Państwa mogą dotyczyć
tylko spłaty kredytów, wykonania zobowiązań wynikających z obligacji oraz wypłaty odszkodowania za zniszczone, uszkodzone lub skradzione eksponaty wystawowe.
35
Zob.
Wojciech Popiołek
II. Ukształtowanie wierzytelności w układzie a zasada akcesoryjności poręczenia
Za podstawową cechę poręczenia powszechnie uznaje się jego zawisłość (akcesoryjność) od długu głównego10. Przejawia się ona, najogólniej
mówiąc, w tym, że:
- po pierwsze, poręczyciel ponosi odpowiedzialność tylko wówczas,
gdy istnieje ważne zobowiązanie dłużnika głównego,
- po drugie, umorzenie długu głównego powoduje wygaśnięcie poręczenia. Jest przy tym obojętne, czy wierzyciel został zaspokojony, czy nie,
- po trzecie, o zakresie zobowiązania poręczyciela rozstrzyga każdoczesny zakres zobowiązania dłużnika głównego (art. 879 § 1 k.c.), jednakże czynność prawna dokonana przez dłużnika z wierzycielem po udzieleniu
poręczenia nie może zwiększyć zobowiązania poręczyciela (art. 879 § 2
k.c.),
- po czwarte, poręczycielowi służą przeciwko wierzycielowi zarzuty,
jakie może podnieść dłużnik główny (art. 880 § 1 k.c.).
Powyższe, nie kwestionowane w doktrynie i orzecznictwie, przejawy
akcesoryjności prowadzą do generalnej zasady, iż rozmiar świadczenia
poręczyciela powinien odpowiadać wielkości świadczenia głównego. Nie
chodzi tu wszakże o górny „pułap" odpowiedzialności poręczyciela. Ten
ostatni może być określony nie tylko wielkością świadczenia głównego, ale
i innymi czynnikami - w szczególności ograniczeniami wskazanymi w
umowie poręczenia11.
O rozmiarze zobowiązania poręczyciela rozstrzyga każdoczesny rozmiar długu głównego. Jest ta więc wielkość potencjalnie zmienna w czasie,
a za moment decydujący uznać trzeba chwilę wykonania obowiązku poręczyciela12. Jeżeli zatem wielkość długu wskutek jakichś okoliczności uległa
zmniejszeniu, to odpowiedniemu zmniejszeniu ulega również odpowiedzialność poręczyciela.
10
Zob. np. M. B ą c z y k, Odpowiedzialność cywilna poręczyciela, Toruń 1982, s. 63 i nast.;
A. S z p u n a r , O zasadzie akcesoryjności poręczenia, „Palcstra" 1992, z. 11-12, s. 22 i nast.;
t e n ż e , Zabezpieczenia..., s. 80 i nast.
11
Zob. np. art. 5 ust. I ustawy z dnia 8.05.1997 r.
1J
Taknp. M. B ąc zy k. Odpowiedzialność.136; Z. R a d w a ń s ki,Poręczenie..., s. 42;
L. S t e c k i, [w:] Kodeks cywilny z komentarzem,Warszawa 1980, s. 791.
36
Skarb Państwa jako poręczyciel dłużnika, wobec którego przyjęto układ...
W świetle zasady akcesoryjności, konsekwencjązmniejszenia wysokości długu dłużnika głównego w postępowaniu układowym powinno być
odpowiednie zmniejszenie zakresu obowiązku poręczyciela (Skarbu Państwa). Tak jednak nie jest, a to z mocy szczególnego unormowania art. 68
pr. ukł. Wedle tego przepisu, „układ nie narusza praw wierzyciela w stosunku do współdłużnika i poręczyciela dłużnika". Przewiduje on zatem
odstępstwo od zasady adekwatności zakresu zobowiązania dłużnika i poręczyciela i wprowadza możliwość szerszego ukształtowania odpowiedzialności poręczyciela niż głównie zobowiązanego. Uregulowanie to, przełamujące w pewnej mierze akcesoryjność poręczenia i wzmacniając gwarancyjny element odpowiedzialności poręczyciela, zmierza do tego, aby w
pełni zrealizowany zastał cel poręczenia, polegający na zabezpieczeniu
wierzyciela przed ryzykiem związanym z tym, że wierzytelności swej nie
zdoła on zaspokoić z majątku dłużnika (czyli przed niewypłacalnością dłużnika).
W świetle unormowania art. 58 pr. ukł. wierzyciel, który uzyskał zabezpieczenie na podstawie poręczenia Skarbu Państwa, może domagać się
od niego zapłaty tej części wierzytelności przysługującej mu wobec dłużnika, która została umorzona w układzie, a Skarb Państwa nie może, wbrew
uregulowaniu art. 883 § 1 k.c., skutecznie podnosić zarzutu, iż odpowiedniemu zmniejszeniu uległ także zakres jego własnego świadczenia, wynikający z umowy poręczenia13. Przyjęcie układu wierzycieli z dłużnikiem
oznacza także spełnienie szczególnej przesłanki wymagalności roszczeń
wierzyciela wobec Skarbu Państwa, określonej w art. 9 ustawy z dnia
8.05.1997 r., wedle którego wierzyciel może dochodzić wykonania zobowiązań z tytułu poręczenia „w przypadku utraty przez (dłużnika) zdolności
13
Por. M. B ą c z y k, Odpowiedzialność..., s. 141; Z. R a d w ań s ki, [w:] System prawa
cywilnego, t. III, cz. 2, Prawo zobowiązań. Część szczegółowa, Ossolineum 1976, s. 1065; t e n ż e, Poręczenie..., s. 45; S. R u d n i e k i, Zabezpieczenia majątkowe wierzytelności pieniężnych.
Zielona Góra 1995, s. 20; J. K. o r z o n c k, Prawo upadłościowe, Prawo o postępowaniu układowym. Komentarz, Kraków 1935, s. 952; K. P i a s e e k i, Prawo upadłościowe, Prawo o postępowaniu układowym... wraz z komentarzem, Bydgoszcz 1994, s. 228; M. A 11 e r h a n d , Prawo o
postępowaniu układowym. Komentarz, reprint, Bielsko-Biata 1991, s. 123; J. S t r z ę p k a, Układ
a umowy poręczenia, „Prawo Spółek" 1997, z. 5, s. 28. Zob. też orzecz. Sądu Apelacyjnego w
Warszawie z dnia 24.11.1995 r. I ACr 895/95, opubl. „Orzecznictwo Sądów Apelacyjnych" 1995,
z. 7, s. 46 i nast.
37
Wojciech Popiołek
kredytowej, po przedstawieniu przez (wierzyciela) dokumentów i informacji potwierdzających brak tej zdolności"14. Brak wprawdzie precyzyjnego
normatywnego określenia stanu „utraty zdolności kredytowej" 15, ale można
zapewne przyjąć, że mamy z nim do czynienia zawsze wówczas, gdy
spełnione są przesłanki otwarcia postępowania układowego, określone w
art. 1 pr. ukł.16
III. Udział wierzycieli zabezpieczonych poręczeniem Skarbu
Państwa w głosowaniu nad układem
Poważna wysokość wierzytelności zabezpieczanych poręczeniem Skarbu Państwa17 powoduje, że jeżeli dochodzi do przyjęcia układu w postępowaniu układowym, to często dzięki głosom tak zabezpieczonych wierzycieli, znaczącym wartościowo w ogólnej liczbie głosów wierzycieli18.
Powstaje zatem pytanie, czy takie oddanie głosu, prowadzące do umorzenia
części długu dłużnika, może być uznane za równoczesne zrzeczenie się
roszczeń wobec Skarbu Państwa jako poręczyciela w odpowiednim zakre14
Jak wiadomo, podstawowym obowiązkiem, który ciąży na poręczycielu jest obowiązek
wykonania zobowiązania, gdyby nic wykonał go dłużnik główny. Wedle zasady wynikającej z
uregulowań k.c. (w szczególności art. 881), odpowiedzialność poręczyciela ma charakter odpowiedzialności równoległej z odpowiedzialnością dłużnika głównego. Oznacza to, że wierzyciel może
wprost od poręczyciela żądać całości lub części świadczenia, skoro tylko roszczenie stało się wymagalne (art. 366 w związku z art. 881 k.c.) i nie jest zobowiązany do uprzedniego dochodzenia
należności od dłużnika głównego. Zasada równorzędnej odpowiedzialności poręczyciela została
jednakże ustanowiona przepisem względnie obowiązującym, taki bowiem charakter ma art. 881
k.c. Strony mogą więc w umowie poręczenia zastrzec, że poręczyciel ponosi odpowiedzialność w
dalszej dopiero kolejności, określając równocześnie zdarzenie, od którego zależy powstanie odpowiedzialności poręczyciela za dług główny. Także cytowany art. 9 ustawy z dnia 8.05.1997 r.
nadaje odpowiedzialności Skarbu Państwa charakter odpowiedzialności subsydiamej. Wierzyciel
może domagać się od poręczyciela zaspokojenia dopiero wówczas, gdy spełnione zostaną dwie
przesłanki: dłużnik „utraci zdolność kredytową", a wierzyciel „przedstawi dokumenty i informacje
potwierdzające brak tej zdolności".
15
Wedle art. 28 ust. 1 ustawy z dnia 31.01.1989 r. - Prawo bankowe (t.j. Dz.U. z 1992 r. Nr
72, poz. 359 z późn. zm.; dalej: pr. bank.), przez zdolność kredytową rozumie się „zdolność do
spłaty zaciągniętego kredytu wraz z odsetkami w umownych terminach spłaty".
16
,Zaprzestanie płacenia długów" przez podmiot gospodarczy lub usprawiedliwione okolicznościami przewidywanie, że w „najbliższej przyszłości" zaprzestanie on płacenia długów.
na równowartość 1,5 min ECU (przy czym Rada Ministrów może tę kwotę podwyższyć do równowartości 4,5 min ECU - art. 3 ust. 5 ustawy z dnia 8.05.1997 r.).
18
Zob. art. 57 pr. ukł.
38
Skarb Państwa jako poręczyciel dłużnika, wobec którego przyjęto układ...
sie. Czy zatem Skarb Państwa, od którego wierzyciel będzie się domagał
zapłaty umorzonej w układzie części wierzytelności, może skutecznie podnieść zarzut, że wierzyciel, głosując za układem, zrzekł się swoich uprawnień wobec Skarbu Państwa?
Zarzut oparty na takiej podstawie uznać trzeba za bezzasadny. Ulgi
określone układem są przyznawane dłużnikowi osobiście i „same w sobie"
nie mogą naruszać uprawnień wierzyciela wobec poręczyciela. Stanowisko, iż zgoda na układ to równocześnie zrzeczenie się uprawnień wobec
poręczyciela, prowadziłoby do unicestwienia uregulowania art. 68 pr. ukł.
Brak więc jakiegokolwiek uzasadnienia dla tezy, że ci wierzyciele, którzy
głosowali za układem, powinni być traktowani jako zrzekający się (w
zakresie, w jakim układ przewiduje zmniejszenie długu dłużnika głównego)
tych uprawnień19. Wprost przeciwnie, istnienie uregulowania art. 68 pr.
ukł., zabezpieczającego ich interesy, pozwala im oddać głos za układem.
Stąd też często wierzyciel głosuje za układem właśnie dlatego, że nie wywołuje on skutku wobec poręczyciela.
Dodajmy, że układ obowiązuje także wierzycieli, którzy nie zgłosili
swoich wierzytelności w postępowaniu układowym (art. 67 § 1 pr. ukł.).
Są oni w konsekwencji dotknięci ograniczeniami wynikającymi z zawartego i zatwierdzonego układu. Równocześnie jednak także i oni mogą
korzystać z dobrodziejstwa art. 68 pr. ukł.20 Trudno byłoby zaakceptować
rozwiązanie zakładające, iż sytuacja wierzyciela nie uczestniczącego aktywnie w postępowaniu układowym jest lepsza od sytuacji wierzyciela
aktywnego.
Oczywiście, sprawa przedstawiałaby się inaczej, gdyby wierzyciel,
głosując za układem lub w odrębnym oświadczeniu, wyraźnie zrzekł się
swoich uprawnień wobec poręczyciela (w całości lub tylko w odniesieniu
do umorzonej części długu dłużnika układowego).
Nie sądzę również, by Skarb Państwa mógł zasadnie podnieść zarzut,
iż wierzyciel wyrządził mu szkodę, głosując za układem (szkodę stanowiłaby tu różnica pomiędzy nominalną wartością wierzytelności a jej warto-
20
Przepis ten dotyczy wszystkich wierzycieli, do których odnosi się układ, a nie tylko tych,
którzy za nim głosowali.
39
Wojciech Popiołek
ściąpo umorzeniu w następstwie układu). Odpowiedzialność deliktowa nie
wchodzi w grę21, chociażby ze względu na brak przesłanki bezprawności
(wszak wierzyciel uprawniony jest do podjęcia określonej decyzji w postępowaniu układowym i wyrażenia jej w głosowaniu). Brak też podstaw dla
konstruowania odpowiedzialności kontraktowej. Na wierzycielu, z mocy
umowy poręczenia, nie spoczywa obowiązek takiego zachowania, które
wyeliminowałoby zaostrzoną odpowiedzialność poręczyciela, przewidzianą ustawą.
Wreszcie ewentualnych zarzutów Skarbu Państwa nie można oprzeć na
unormowaniu art. 530 k.c. Przepis ten zezwala na stosowanie uregulowań
art. 527 i nast. k.c. (actio pauliana) do przypadku działania dłużnika „w
zamiarze pokrzywdzenia przyszłych wierzycieli"22. Niezależnie od wątpliwości co do możliwości uznania układu za „czynność prawną dłużnika",
należy zauważyć, że art. 530 k.c. może znaleźć zastosowanie tylko wówczas, gdy dochodzi „w zamiarze pokrzywdzenia" do niewypłacalności dłużnika albo też do stanu, w którym staje się on niewypłacalny w stopniu
wyższym, niż przed dokonaniem danej czynności (art. 527 § 2 k.c.). Do
takich następstw układ nie prowadzi.
IV. Wymagalność roszczeń wierzyciela wobec Skarbu Państwa
Wierzycielowi dłużnika układowego przysługuje wobec poręczyciela
wierzytelność od chwili powstania wynikającego z umowy poręczenia
stosunku zobowiązaniowego, która staje się wymagalna, co do zasady, z
chwilą wymagalności długu głównego23. Jednakże uprawnienie wierzyciela
do żądania tylko od Skarbu Państwa - jako poręczyciela - zapłaty kwoty
stanowiącej równowartość części wierzytelności umorzonej w postępowaniu układowym powstaje w następstwie przyjęcia układu24. Z tą chwilą
bowiem dopiero wierzytelność uzyskuje nową wysokość (zredukowaną),
21
Tak też M. A 11 e r h a n d, Prawo..., s. 123.
Bliżej co do przesłanek stosowania art. 530 k.c. zob. M . P y z i a k - S z a f n i c k a , Ochrona
wierzyciela w razie niewypłacalności dłużnika, Warszawa 1995, s. 121 i nast.
23
Kwestia, czy wymagalność długu głównego jest jedyną przesłanką wymagalności długu
poręczyciela, jest w doktrynie sporna. Wedle niektórych autorów taką przesłanką stanowi także
zawiadomienie poręczyciela o opóźnieniu dłużnika, o którym mowa w art. 880 k.c.; tak M. B ąc z y k, Odpowiedzialność..., s. 46 i nast.; L. S t e c k i, [w:] Kodeks..., s. 792; A. S z p u n a r, Zabezpieczenia..., s. 96 i nast.; odmiennie Z. R a d w a ń s k i , Poręczenie..., s. 56.
24
Uprawomocnienia się postanowienia sądu zatwierdzającego układ, zob. art. 66 pr. ukł.
22
40
Skarb Państwa jako poręczyciel dłużnika, wobec którego przyjęto układ...
co pozwala określić tę część wierzytelności, której zaspokojenia wierzyciel
może domagać się już nie od dłużnika (a to w związku z układem), lecz
tylko od poręczyciela (wobec wyłączenia zasady akcesoryjności poręczenia
w art. 68 pr. ukł.). Taki wniosek wynika też ze sformułowania art. 68 pr.
ukł., wedle którego to „układ", a nie samo wszczęcie postępowania układowego, nie narusza praw wierzyciela w stosunku do poręczyciela. Gdyby
zatem w toku postępowania układowego należność (lub jej część) przypadająca od dłużnika wierzycielowi zabezpieczonemu poręczeniem Skarbu
Państwa stała się wymagalna, to wierzyciel oczywiście nie mógłby domagać się od dłużnika jej zapłaty, jako że w czasie trwania postępowania
układowego (do uprawomocnienia się rozstrzygnięcia co do układu lub
umorzenia postępowania) nie może być dokonywana spłata wierzytelności
układowych, wymagalnych lub niewymagalnych (art. 29 § 1 pr. ukł.).
Oznacza to również, że wierzyciel nie będzie mógł domagać się zapłaty
wierzytelności (względnie jej części), która stała się wymagalna w toku
postępowania układowego, od Skarbu Państwa jako poręczyciela25. Wynika
to przede wszystkim z ogólnej zasady akcesoryjności poręczenia, której nie
uchyla uregulowanie art. 68 pr. ukł. (bo nie doszło jeszcze do układu). Jeżeli
wierzyciel - w danym momencie - nie może domagać się spłaty od dłużnika (następuje odroczenie wymagalności wierzytelności z mocy prawa26),
to tak samo ukształtowana jest pozycja wierzyciela w jego stosunku z
poręczycielem. Wszak wymagalność długu głównego stanowi konieczną
przesłankę realizacji odpowiedzialności poręczyciela27.
Sytuacja ulega zmianie z chwilą uprawomocnienia się układu. Wówczas bowiem - z mocy art. 68 pr. ukł. - postanowienia układu (o umorzeniu
części wierzytelności, odroczeniu terminu płatności) nie naruszają praw
wierzyciela wobec poręczyciela. Wierzyciel zatem może dochodzi od poręczyciela - Skarbu Państwa - także tej części swojej wierzytelności, która
umorzona została w układzie. Powstaje tylko pytanie, z jaką chwilą jego
roszczenie w tym zakresie staje się wymagalne.
25
Jeżeli, mimo braku możliwości skutecznego dochodzenia od Skarbu Państwa tej należności,
zostanie ona jednak spłacona, Skarb Państwa nic będzie mógł domagać się zwrotu świadczenia jako
nienależnego, chociażby ze wzglądu na uregulowanie art. 411 pkt 4 k.c.
26
Zob. np. M. A 11 e r h a n d, Prawo..., s. 68.
27
Zob. np. A. S z p u n a r, Uwagi o realizacji odpowiedzialności poręczyciela, „Rejent" 1996,
z. 11, s. 17.
41
Wojciech Popiołek
Z uwagi na uregulowanie art.68 pr. ukł. trzeba przyjąć, jak się wydaje,
że świadczenie „uzupełniające" poręczyciela należne jest wierzycielowi,
co do zasady, w takich terminach, w jakich byłoby ono należne wedle zasad
wynikających ze stosunku poręczenia. Prawa wierzyciela wobec poręczyciela, których układ - z mocy art. 68 pr. ukł - „nie narusza", kształtowane
są bowiem tym właśnie stosunkiem. Treść wynikających ze stosunku poręczenia uprawnień wierzyciela względem poręczyciela, o ile w umowie
poręczenia nie umówiono się inaczej, uzależniona zaś jest od ukształtowania uprawnień wierzyciela względem dłużnika (np. zakres i terminy wymagalności poszczególnych rat wierzytelności kredytowej przysługującej
wierzycielowi wobec dłużnika głównego) w stosunku będącym źródłem
wierzytelności zabezpieczonej poręczeniem. Tak więc wierzyciel będzie
mógł domagać się od poręczyciela spłaty umorzonej w układzie części
wierzytelności w terminach wynikających np. z umowy kredytowej, nie zaś
czy to z chwilą uprawomocnienia się układu, czy to w terminach, w których
dłużnik, zgodnie z układem, dokonywać ma spłaty nie umorzonej części
wierzytelności. Jeżeli dojdzie do umorzenia części wierzytelności kredytowej w układzie, to „uzupełniające" roszczenia wierzyciela wobec poręczyciela będą stawały się wymagalne w terminach określonych umową kredytową, w odpowiedniej proporcji (wierzytelność wobec poręczyciela
„rozkłada się" na raty w proporcjach odniesionych do wysokości rat określonych w umowie kredytowej).
Możliwa jest jednak także sytuacja, w której dojdzie do natychmiastowej wymagalności wierzytelności wynikających z umów kredytowych, a
co za tym idzie - do odpowiedniego ukształtowania sytuacji poręczyciela.
Roszczenie wierzyciela wobec niego stanie się wymagalne z chwilą gdy
wymagalne stanie się zobowiązanie dłużnika głównego w terminie wynikającym z „natychmiastowej wymagalności"; jeżeli toczy się postępowanie
układowe, to - zgodnie z opisaną już zasadą - można mówić o wymagalności roszczeń „uzupełniających" wierzyciela wobec poręczyciela dopiero
od chwili uprawomocnienia się układu. Wprawdzie samo wszczęcie postępowania układowego „samo w sobie" nie pociąga za sobą natychmiastowej
wymagalności wierzytelności objętych tym postępowaniem, ale istnieją
instrumenty „pośrednio" prowadzące do natychmiastowej wymagalności.
I tak, w szczególności:
42
Skarb Państwa jako poręczyciel dłużnika, wobec którego przyjęto układ...
Po pierwsze, umowa będąca podstawą wierzytelności jeszcze w chwili
wszczęcia postępowania układowego niewymagalnej (co dla objęcia tej
wierzytelności postępowaniem układowym nie ma żadnego znaczenia), może
przewidywać możliwość jej wypowiedzenia (postawienia wierzytelności w
stan natychmiastowej wymagalności) w określonych przypadkach, np.
właśnie w razie wszczęcia postępowania układowego przez dłużnika28.
Wprawdzie postawienie wierzytelności w stan natychmiastowej wymagalności nie zmienia w sposób istotny sytuacji wierzyciela w postępowaniu
układowym (bo i tak wierzytelność nie może być niezwłocznie spłacona,
a jej ostateczna wysokość i terminy spłaty określone zostaną układem), ale
otwiera to, jak się wydaje, możliwość domagania się zapłaty od poręczyciela umorzonej części wierzytelności niezwłocznie po uprawomocnieniu
się układu.
Po drugie, zgodnie z uregulowaniem art. 458 k.c., .jeżeli dłużnik stał
się niewypłacalny... wierzyciel może żądać spełnienia świadczenia bez względu na zastrzeżony termin". Przez niewypłacalność zwykle rozumie się stan,
w którym majątek dłużnika nie wystarczy na pokrycie wierzytelności,
niezależnie od jego przyczyny29. Stan ten nie musi być stwierdzony szczególnym orzeczeniem sądu. Na niewypłacalność może wskazywać np. bezskuteczne prowadzenie egzekucji przeciwko dłużnikowi (przez jakiegokolwiek wierzyciela), złożenie spisu majątku przez dłużnika, zawieszenie
wypłat, ogłoszenie upadłości, wreszcie wszczęcie postępowania układowego lub inne jeszcze okoliczności. Tak więc można uznać, że wszczęcie
postępowania układowego wobec określonego dłużnika będzie upoważniało wierzycieli uprawnionych z wierzytelności jeszcze nie wymagalnych do
złożenia oświadczeń o natychmiastowej wymagalności ich wierzytelności30.
28
W przypadku umów kredytowych uprawnienie do wypowiedzenia umowy przysługuje
bankom, w określonej sytuacji, z mocy prawa, zob. art. 31 ust. 2 i art. 32 pr. bank.
29
Zob. np. M . P y z i a k - S z a f n i c k a , Ochrona..., s. 89 i nast.; T. W i ś n i e w s k i , [w:]
Komentarz do kodeksu cywilnego, Księga trzecia, Zobowiązania, t. I, Warszawa 1996, s. 405;
W. P o p i o ł e k, [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, 1.1, red. K.Pietrzykowski, Warszawa 1997, s.
942.
J0
Zob. także A. S z p u n ar, Zabezpieczenia..., s. 101, który - omawiając uregulowanie art.
458 k.c. - stwierdza, żc zawarcie układu pociąga za sobą wymagalność długu poręczyciela. Należy
jednak zaznaczyć, żc w świetle art. 458 k.c. to nic samo przyjęcie układu prowadzi do natychmiastowej wymagalności, lecz żądanie wierzyciela złożone w związku z zaistnieniem okoliczności, o
których mowa w tym przepisie.
43
Wojciech Popiołek
V. Roszczenia zwrotne Skarbu Państwa wobec dłużnika
Jeżeli poręczyciel w jakikolwiek sposób zaspokoi wierzyciela ze swego
majątku, wówczas wprawdzie sam zostaje zwolniony z zobowiązania wobec
wierzyciela, lecz dług główny przez to nie wygasa, albowiem poręczyciel
wstępuje z mocy ustawy w prawa zaspokojonego wierzyciela do wysokości
spełnionego zamiast dłużnika świadczenia (art. 518 § 1 pkt 1 k.c.). W
konsekwencji tego poręczyciel może żądać od dłużnika zwrotu wszystkiego
tego, co sam świadczył z tytułu długu głównego. Inaczej mówiąc, poręczyciel staje się wierzycielem wobec dłużnika głównego. Jakkolwiek sformułowanie art. 518 § 1 k.c. nie jest jednoznaczne i stało się przedmiotem
rozbieżnych poglądów w doktrynie31, to jednak nie ulega wątpliwości, że
z mocy tego przepisu wierzytelność przechodzi na poręczyciela32, w następstwie czego jego sytuacja prawna ulega istotnemu wzmocnieniu.
Na tle tego uregulowania stwierdzić trzeba, że dokonanie przez Skarb
Państwa zapłaty części wierzytelności umorzonej w układzie na rzecz
wierzyciela nie spowoduje nabycia przez Skarb Państwa roszczenia zwrotnego wobec dłużnika (jako następstwa przejścia na Skarb Państwa - z
mocy art. 518 § 1 pkt 1 k.c. - spłaconej wierzytelności). Dzieje się tak
dlatego, że poręczyciel spłacający wierzyciela w zakresie tej części wierzytelności, która została umorzona z mocy układu, nie spełnia już zobowiązania dłużnika, za które odpowiada (bo ono zostało w układzie umorzone), tylko swoje własne zobowiązanie, niezależne - z mocy art. 68 pr.
ukł. - od zakresu zobowiązania dłużnika. Nie istnieje już - w zakresie
części wierzytelności umorzonej w układzie - wierzytelność wierzyciela
wobec dłużnika układowego, nie może być zatem mowy ani o „wstąpieniu
w prawa wierzyciela", ani o „przejściu wierzytelności" na poręczyciela.
Stąd też za uzasadnione należy uznać stanowisko prezentowane tak na
gruncie przepisów kodeksu zobowiązań o cessio legis33, jak i na gruncie
31
Zob. np. A. O h a n o w i cz, Wstąpienie osoby trzeciej w prawa zaspokojonego wierzyciela, „Studia Cywilistycznc" 1969, T. XIII-XIV, s. 231 i nast.; A. S z p u n a r , Wstąpienie w prawa
zaspokojonego wierzyciela, RPEiS 1983, z. 3, s. 5 i nast.; J. M oj a k, [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, 1.1, red. K. Pietrzykowski, Warszawa 1997, s. 1089 i nast.
32
Zob. np. A . W a ż b i ń s k i , Umowa poręczenia w nowym kodeksie cywilnym PRL, „Przegląd Ustawodawstwa Gospodarczego" 1964,z. 8-9,s. 214;Z. R a d w a ń s k i,Poręczenie...,s. 58;
A. S z p u n ar, Zabezpieczenia..., s. 120 i nast.; J. M oj ak, jw., s. 1090.
33
Artykuł 179 k.z.; por. M. A 11 e r h a n d, Prawo..., s. 123.
44
Skarb Państwa jako poręczyciel dłużnika, wobec którego przyjęto układ...
uregulowania k.e.34, iż poręczyciel nie może domagać się - na podstawie
art. 518 § 1 k.c. (art. 179 k.z.) - tego, co świadczył wierzycielowi ponad
kwotę określoną w układzie.
To, że ewentualne roszczenia Skarbu Państwa przeciwko dłużnikowi
wierzytelności zabezpieczonej poręczeniem o zwrot zapłaconej wierzycielowi kwoty różnicy pomiędzy nominalną wartością wierzytelności a jej
wysokością określoną w układzie nie mogą zostać oparte na podstawie art.
518 k.c., nie oznacza wszakże, że nie można rozważać innej podstawy
takich roszczeń.
Przyjęcie konstrukcji wstąpienia poręczyciela z mocy ustawy w miejsce
zaspokojonego wierzyciela jest konsekwencją ogólnej zasady, że instytucja
poręczenia nie wymaga dla swego funkcjonowania istnienia jakiegokolwiek stosunku prawnego między poręczycielem a dłużnikiem (tzw. stosunku wewnętrznego). Niemniej jednak stosunek tego rodzaju może istnieć.
Nie ma on żadnego wpływu na stosunek wynikający z umowy poręczenia
(wierzyciel często nawet nie wie o istnieniu takiego stosunku35), ale może
mieć doniosłe znaczenie dla ukształtowania relacji pomiędzy dłużnikiem i
poręczycielem, dotyczących udzielenia poręczenia oraz zasad rozliczeń
pomiędzy nimi.
W szczególności stosunek wewnętrzny, wynikający np. z umowy o
udzielenie poręczenia (a jak o tym była już mowa, w przypadku poręczeń
Skarbu Państwa, zawarcie takiej umowy musi wyprzedzać zawarcie umowy poręczenia), może odmiennie niż art. 518 k.c. kształtować zasady
rozliczeń między poręczycielem i dłużnikiem. W doktrynie przyjmuje się
bowiem zgodnie, iż przepis art. 518 § 1 pkt 1 k.c. jest przepisem względnie
obowiązującym36. To zaś oznacza, że poręczyciel i dłużnik mogą uregulować swe prawa i obowiązki wynikające z zaspokojenia wierzyciela przez
poręczyciela w sposób odmienny od reglamentacji ustawowej i wówczas
treść ich wewnętrznego stosunku prawnego będzie miarodajna dla oceny
roszczeń zwrotnych poręczyciela. Innymi słowy, poręczyciel będzie mógł
54
Por. M . B ą c z y k , Odpowiedzialność..., s. 141; Z . R a d w a ń s k i , Poręczenie..., s. 45;
J. S t r z ę p k a , Układ..., s. 29.
55
Zob. A. S z p u n a r, Zabezpieczenia..., s. 112.
36
Tak np. Z. R a d w a ń s k i , [w:] System..., s. 1070; A. S z p u n ar, Wstąpienie.. .,s. 7 ; t c n ż e, Zabezpieczenia..., s. 123; L. S t c c k i, Komentarz..., s. 793; S. R u d n i c k i, Zabezpieczenie..., s. 21.
45
Wojciech Popiołek
dochodzić od dłużnika zwrotu spełnionego świadczenia nie na podstawie
art.518 § 1 pkt 1 k.c., tylko na podstawie stosunku wewnętrznego, a więc
tego, który łączy go z dłużnikiem". Ów stosunek wewnętrzny może w
różny sposób kształtować zakres roszczeń zwrotnych poręczyciela. Może
być np. tak, że poręczyciel zrzeknie się jakichkolwiek roszczeń zwrotnych
do dłużnika głównego (bo poręczyciel działał cum animo donandi). Może
być też, moim zdaniem, zgoła inaczej: dłużnik zobowiąże się zwrócić
poręczycielowi wszystko, co ten świadczył w związku z udzielonym poręczeniem, a zatem także i to, czego zwrotu nie mógłby domagać się na
podstawie art. 518 § 1 k.c.
Odnosząc powyższe uwagi do sytuacji Skarbu Państwa jako poręczyciela, należy przede wszystkim stwierdzić, że umowa o udzielenie poręczenia, zawierana pomiędzy Skarbem Państwa a dłużnikiem-kredytobiorcą,
powinna przewidywać uprawnienie Skarbu Państwa do natychmiastowego
dochodzenia należności od dłużnika, w przypadku gdyby Skarb Państwa
uregulował zobowiązanie, za które udzielił poręczenia, stwarzając w ten
sposób samoistną podstawę regresu Skarbu Państwa. Nic nie stoi na przeszkodzie, by takie uprawnienie przyznane zostało Skarbowi Państwa także
w przypadku, gdy spłaci on wierzycielom tę część ich wierzytelności, która
została umorzona w układzie, przy czym zapewne trzeba uznać, że odpowiednia wierzytelność, wynikająca z umowy o udzielenie poręczenia, także
zostanie objęta postępowaniem układowym38. Można jednak postulować
zawarcie odpowiedniego porozumienia, czy to w toku postępowania układowego, czy to po przyjęciu układu.
37
Poręczyciel ma prawo wyboru między roszczeniem wynikającym z subrogacji na podstawie
art. 518 k.c. oraz ze stosunku podstawowego, zob. A. S z p u n a r, Zabezpieczenia..., s. 123.
38
Ustawa z dnia 8.05.1997 r. uzależnia udzielenie przez Skarb Państwa poręczenia od ustanowienia przez dłużnika odpowiedniego zabezpieczenia roszczeń regresowych Skarbu Państwa
(art. 9). Zabezpieczenie to, zgodnie z § 14ust. 1 rozporządzeniazdnia 5.08.1997 r., stanowić może
weksel, sporządzenie aktu notarialnego, w którym dłużnik podda się egzekucji na rzecz Skarbu
Państwa lub „ustanowienie innego zabezpieczenia określonego przez poręczyciela" (tak też w § 8
ust. 1 poprzednio obowiązującego rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 19.09.1995 r. w sprawie
warunków i trybu udzielania poręczeń i gwarantowania spłaty ze środków budżetu państwa kredytu
bankowego oraz opłat z tytułu udzielonego poręczenia i gwarantowania - Dz.U. Nr 114, poz. 549).
Jeżeli jednak wierzytelność wynikająca z umowy o udzielenie poręczenia ma zapewniać Skarbowi
Państwa dochodzenie od dłużnika regresu w pełnej wysokości, to powinna zostać zabezpieczona
zastawem lub hipoteką, bo tylko takie wierzytelności nie są objęte postępowaniem układowym
(zob. art. 4 § 1 pkt 5 i 6 pr. ukł.).
46
Skarb Państwa jako poręczyciel dłużnika, wobec którego przyjęto układ...
Podstawy roszczeń zwrotnych Skarbu Państwa, wykraczających poza
zakres wyznaczony uregulowaniem art. 518 k.c., można było doszukiwać
się także w art. 23 ust. 7 pr. budż., obowiązującym do dnia wejścia w życie
ustawy z dnia 8.05.1997 r. Przepis ten brzmiał: „Skarbowi Państwa przysługuje prawo dochodzenia zwrotu środków przekazanych z budżetu państwa na spłatę kredytów... wraz z odsetkami i innymi kosztami...". Brzmienie tego przepisu upoważniało do twierdzenia, że „prawo dochodzenia zwrotu
środków" dotyczy nie tylko przypadku spłaty przez Skarb Państwa wierzytelności, jeżeli dłużnik nie wykonał swojego zobowiązania w sytuacji
„pozaukładowej", ale obejmuje także dokonaną przez Skarb Państwa na
rzecz wierzyciela układowego spłatę różnicy pomiędzy wartością nominalną wierzytelności a jej wartością określoną w układzie (która to spłata musi
nastąpić niezależnie od tego, czy i w jakich terminach dłużnik będzie spłacał
wierzytelność na warunkach określonych w układzie).
W obecnym stanie prawnym ustawa z dnia 8.05.1997 r. nie wypowiada
się wprost o „prawie Skarbu Państwa" do dochodzenia roszczeń zwrotnych
wobec dłużnika. W art. 43 ust. 1 stwierdza się tylko, że,,Minister Finansów,
w imieniu Skarbu Państwa, wykonuje czynności zmierzające do odzyskania kwot zapłaconych z tytułu wykonania umowy poręczenia... na zasadach, warunkach i w trybie określonych w innych ustawach..."39. Brak jest
zatem uzasadnienia dla konstruowania, na podstawie przepisów ustawy z
dnia 8.05.1997 r., materialnoprawnego uzasadnienia dla roszczeń zwrotnych Skarbu Państwa40. Tym istotniejsze staje się odpowiednie sformułowanie postanowień umowy o udzielenie poręczenia, należycie zabezpieczającej interesy Skarbu Państwa.
Jeżeli przyjmiemy, że stosunek wewnętrzny między poręczycielem i
dłużnikiem może stanowić samoistną podstawę roszczenia zwrotnego
poręczyciela wobec dłużnika, to dłużnik, niezależnie od postanowień układu, zobowiązany będzie do zaspokajania roszczeń poręczyciela-Skarbu
39
ustawy z dnia 8.05.1997 r. - przepisy ustawy z dnia 17.06.1966 r. o postępowaniu egzekucyjnym
w administracji, Dz.U. z 1991 r. Nr 36, poz. 161 z późn. zm. Dotychczas, na podstawie art. 23 ust.
7 pr. budż., do egzekucji tych wierzytelności stosowało się przepisy ustawy o zobowiązaniach
podatkowych.
40
Zapewne źle się stało, żc w ustawie z dnia 8.05.1997 r. nic zawarto jednoznacznych uregulowań odnoszących się do dochodzenia przez Skarb Państwa roszczeń regresowych wobec dłużnika.
47
A do
Wojciech Popiołek
Państwa o zwrot tej części wierzytelności zabezpieczonej poręczeniem, o
którą została ona w układzie zredukowana i którą Skarb Państwa będzie
musiał spłacić wierzycielowi. W pewnym sensie zatem Skarb Państwa wierzyciel dłużnika - znajdzie się w pozycji „uprzywilejowanej" wobec
wierzycieli układowych. Bezspornie zaś postępowanie układowe zdominowane jest przez zasadę równomiernego traktowania wierzycieli. Zasada ta,
expressis verbis wyrażona w art. 20 § 2 pr. ukł., oznacza przede wszystkim,
że propozycje układowe powinny być jednakowe w stosunku do wszystkich
wierzycieli. Wynika z niej także i to, że postanowienia układu muszą
„równomiernie" uwzględniać interesy wszystkich wierzycieli. Wreszcie,
zgodzić się trzeba z poglądem, że na dłużniku, z mocy układu, spoczywa
obowiązek zaspokajania wierzycieli z zachowaniem zasady równomiernego traktowania. Uchybienie temu obowiązkowi mogłoby ewentualnie prowadzić do stanowiska, iż „dłużnik nie wykonuje wynikających z układu
zobowiązań", a to z kolei stanowi podstawę uchylenia układu przez sąd
(art. 74 § 2 pr. ukł.).
Tym niemniej nie wydaje się uzasadniona teza, że zaspokojenie roszczeń zwrotnych poręczyciela-Skarbu Państwa w pełnej wysokości, w
oparciu o stosunek wewnętrzny, narusza zasadę równomiernego traktowania wierzycieli. Wszak poręczyciel, w takim zakresie, w jakim chodzi o
jego wierzytelności wobec dłużnika powstające (nabyte) po uprawomocnieniu się układu w związku z dokonaniem spłaty wierzyciela układowego,
sam nie jest wierzycielem układowym. Przyznanie mu przez dłużnika
korzyści, polegającej na spłacie roszczenia zwrotnego w pełnej wysokości,
nie jest przyznaniem korzyści wierzycielowi układowemu. Nie może tu być
także mowy o „pośrednim" przyznania korzyści wierzycielowi układowemu, zabezpieczonemu poręczeniem Skarbu Państwa. Spłata dokonywana
na rzecz poręczyciela zmierza nie do zaspokojenia interesu wierzyciela
przez dłużnika w szerszym zakresie, niż by to wynikało z układu (bo
wierzyciel uprawniony jest do zaspokojenia przez poręczyciela, w związku
z uchyleniem zasady akcesoryjności poręczenia przez przepis art. 68 pr.
ukł.), tylko do zaspokojenia własnego interesu poręczyciela41.
41
W tym zakresie nic podzielam stanowiska J. S t r z ę p k i, Układ..., s. 31, wedle którego
przyznanie wierzycielowi większej spłaty, niż by to wynikało z propozycji układowych, prowadziłoby do „obejścia przepisów ustawy... i niedopuszczalnej spłaty długów objętych postępowaniem
układowym".
48
Skarb Państwa jako poręczyciel dłużnika, wobec którego przyjęto układ...
Nie sądzę też, by w przypadku dokonania przez dłużnika zapłaty na
rzecz Skarbu Państwa, opartej na omawianym tu tytule, wierzyciele układowi mogli wystąpić z roszczeniami opisanymi w art. 76 pr. ukł.
Po pierwsze bowiem, poręczyciel nie jest „wierzycielem" w rozumieniu
tego przepisu. Ratio legis unormowania art. 76 uzasadnia pogląd, że dotyczy on tylko wierzycieli układowych, a nie osób, które stały się wierzycielami po zawarciu układu. Wprawdzie poręczyciel może wstąpić w prawa wierzyciela w takim zakresie, w jakim zaspokoi „układową" część jego
wierzytelności i wówczas ewentualnie można uznać go za wierzyciela w
rozumieniu art. 76 pr. ukł., ale w rozpatrywanym tu przypadku poręczyciel
stanie się wierzycielem dłużnika nie z powodu nabycia wierzytelności
wierzyciela układowego, tylko z innego, „własnego" tytułu.
Po drugie, objęcie hipotezą art. 76 pr. ukł. przypadku, w którym dłużnik
zaspokaja poręczyciela ponad zakres wierzytelności nabytej na podstawie
art. 518 k.c, , a to ze względu na sposób ukształtowania jego stosunków
z poręczycielem w umowie o udzielenie poręczenia, wymagałoby jego
interpretacji rozszerzającej. Taka zaś interpretacja, ze względu na szczególny charakter przepisu art. 76 pr. ukł.42, musiałaby zostać uznana zaniedopuszczalną43.
42
Por. K. P i a s c c k i, Prawo..., s. 232.
Ponadto, wedle niektórych poglądów, art. 76 pr. ukł. znajduje zastosowanie tylko wówczas,
gdy korzyści przyznano niektórym wictzycielom w związku z przyrzeczeniem udzielenia im takich
korzyści złożonym przed zatwierdzeniem układu (tak M. A11 crhand,/Vawo...,s. 379; odmiennie jednak J. K o r z o n e k , Prawo..., s. 972 ).
4J
49