Przeszâo ý i przyszâo ý globalnego rolnictwa

ROLNICTWO
Przeszo i przyszo
globalnego rolnictwa
Cech wspóczesnego wiata jest globalizacja, która polega na rosncej integracji
i wspózalenoci procesów spoeczno-gospodarczych, w efekcie czego tworzy si
jedna wiatowa gospodarka i spoeczestwo, zanika kategoria tradycyjnej gospodarki
narodowej, a gównymi aktorami przemian staj si organizacje ponad- i midzynarodowe,
w szczególnoci ponadnarodowe korporacje.
Urszula Kaczmarek
UAM Poznań
G
lobalizacja gospodarki nie jest zjawiskiem nowym. Wielu badaczy
wyznacza róne jej etapy i fale,
datujc pocztek albo w czasach staroytnych, albo w okresie wielkich odkry
geograficznych wXV w., albo od poowy
XIX w., wraz z rozpoczciem rewolucji
przemysowej.
W odniesieniu do rozwoju rolnictwa
iwiatowego handlu ywnoci pocztek
jego internalizacji najcilej zwizany jest
zepok odkry geograficznych irozwoju
kolonii produkujcych uywki, a póniej
surowce dla przemysu wókienniczego na
potrzeby Europy.
Etapy wczesnej globalizacji
rolnictwa
Kiedy mowa jest o globalizacji rolnictwa, to odnosi si to do sytuacji, wktórej
rolnictwo zostao wczone wogólnowiatowy system gospodarczy i globaln sie
powiza
. Dotyczy to zatem nie tylko
samej produkcji rolnej, ale i pozostaych
elementów (przetwórstwa, handlu, dystrybucji), tworzcych wiatow gospodark ywnociow (M. Czerny, 2005). Jak
podkrelaj badacze, rozwój gospodarczy
Europy od czasów odrodzenia opiera
si na intensywnej wymianie handlowej.
Okres wielkich odkry geograficznych
przyczyni si do powstania wielkich potg
kolonialnych Anglii, Hiszpanii iPortugalii,
które sprowadzay do Europy towary
zcaego wiata.
Pierwszym wiatowym rynkiem towarowym wXVIII iXIX wieku sta si rynek
ywnociowy, co wizao si z szybkim
wzrostem popytu na ywno wEuropie.
W tym okresie bowiem nastpi wzrost
4
Geografia w szkole ] nr 1/2014
Wobec wahań na rynku światowym
państwa skupowały nadwyżki np. zbóż
i przechowywały w celu podtrzymania
cen. Rozwinął się interwencjonizm państwowy na rynku rolnym. Niektóre rządy
decydowały się czasami na niszczenie
zbiorów wobec ich nadwyżek, albo wprowadzały kary dla rolników za zbyt dużą
produkcję (np. mleka w Szwajcarii).
tempa przyrostu liczby ludnoci. Pod
wpywem rewolucji przemysowej zmienia si struktura zatrudnienia ispada liczba
pracujcych w rolnictwie. Zanotowano
wzrost zamonoci spoecze
stw europejskich, co wpyno na zmian struktury spoycia i stopniowe odchodzenie
od masowego spoycia takich produktów
rolnych jak: yto, jczmie
i ziemniaki
do ywnoci o wikszej wartoci energetycznej, tj. misa, produktów mleczarskich, warzyw i owoców. W tym czasie
wEuropie zuwagi na wzrost powierzchni upraw zmniejszyy si tereny wypasu
zwierzt. Wobec zwikszonego zapotrzebowania na miso rozpoczto intensywny
chów systemem oborowym oraz rozwinito uprawy rolin pastewnych. Mimo
intensyfikacji produkcji rolnej Europa nie
bya wstanie zaspokoi rosncego zapotrzebowania na ywno. Na potrzeby
Europy eksploatowano kolonie. To zainteresowanie koloniami byo przyczyn emigracji osadniczej zEuropy, skd wyemigrowao do Ameryki, Afryki iAustralii 50 mln
Europejczyków. Najszybciej rozwino
si rolnictwo w Stanach Zjednoczonych,
szczególnie po zniesieniu niewolnictwa
ispadku liczby pracujcych wrolnictwie,
co spowodowao postp techniczny
itechnologiczny wrolnictwie (np. w1836
r. opatentowano, a w 1860 r. rozpocz-
to produkcj kombajnów). Na obszarach
pampy w Ameryce Poudniowej rozwina si hodowla byda, produkujca najpierw skóry, apo wynalezieniu transportu
parowego ichodni take miso eksportowane do Europy. W ten sposób uksztatowa si midzynarodowy rynek handlu
ywnoci, gdzie eksporterami stay si
biedne kraje surowcowo-rolne, a importerami kraje przemysowe.
Globalne korporacje
na rynku rolnym
Po Iwojnie wiatowej w1929 r. rozpocz si wielki kryzys gospodarczy, który
trwa do 1935 roku. W latach pokryzysowych nastpia koncentracja produkcji
ikapitau wrolnictwie (najpierw wUSA,
potem w Europie Zachodniej i Japonii).
Oznaczao to powstanie pierwszych midzynarodowych koncernów, które przejy handel okrelonymi produktami rolnymi lub handel w okrelonych regionach.
Naleay do nich, funkcjonujce do dzi
globalne koncerny, takie jak Unilever,
UFC czy Tata.
Unilever to midzynarodowa firma,
powstaa w1930 r. zpoczenia holenderskiego producenta margaryny Margarine
Unie z siedzib w Rotterdamie i brytyjskiego producenta myda Lever Brothers
Unilever PLC z siedzib w Londynie.
Powodem caej operacji byo uywanie
tego samego surowca oleju palmowego, sucego zarówno do wyrobu margaryny jak i myda, dziki czemu zamierzano osign wiksze oszczdnoci przy
jego imporcie. Std koncern ju wlatach
30. XX wieku zrealizowa wiele inwestycji
w Ameryce aci
skiej, gdzie produkowano olej palmowy. Firma w kolejnych
latach powikszaa si dziki przejciom
ROLNICTWO
innych maych producentów iich marek.
Dzi Unilever jest potentatem wiatowym
w produkcji gównie artykuów ywnociowych, rodków czystoci ihigieny osobistej, posiadajc fabryki iorodki badawcze na kadym kontynencie.
WPolsce Unilever produkuje ywno
takich marek jak: Knorr, Flora, Kasia,
Delma, Rama, Hellmanns, Algida, Lipton
iSaga.
Tata Group powstao pod koniec XIX
w. jako spóka handlujca herbat, której produkcja w brytyjskich Indiach bya
najwiksza na wiecie. Szybko jednak
rozszerzya swoj dziaalno na inne
brane, stajc si ofert gospodarcz dla
Hindusów, którzy byli dyskryminowani
wIndiach przez Brytyjczyków. Itak Tata
przej indyjsk energetyk, linie lotnicze,
produkcj stali, przemys motoryzacyjny
i elektrotechniczny, stajc si dzi gównym dostawc usug telekomunikacyjnych
i internetowych oraz wacicielem sieci
hoteli i gastronomii. W ostatnich latach
koncern Tata kupi m.in. brytyjskie marki
samochodowe jak: Jaguar i Land Rover,
aw2000 r. brytyjsk Tetley Tea, najbardziej popularn, oponad pótorawiecznej
historii iduej renomie angielsk herbat.
Indyjski koncern synie ze swojej polityki
socjalnej i zatrudnieniowej, wprowadzajc na pocztku XX w. osony socjalne dla
swoich pracowników iich rodzin jeszcze
zanim te pojawiy si w Europie (np.
omiogodzinny dzie
pracy, patne urlopy
macierzy
skie, opaty za nauk).
UFC (United Fruit Company) ameryka
ski koncern, zaoony w 1899 r.,
który kontrolowa handel i produkcj
bananów wAmeryce aci
skiej, stopniowo przejmujc wadz nad caym yciem
gospodarczym i politycznym tych krajów
(tzw. republik bananowych). Ju wlatach
30. XX wieku UFC bya wacicielem wikszoci plantacji owoców poudniowych,
uywek i pastwisk we wszystkich niemal
krajach Ameryki aci
skiej, take wAfryce
iAzji Poudniowo-Wschodniej. W1970 r.
na bazie UFC powstaa najbardziej znana
dzi marka bananów Chiquita.
Regionalne trendy
przemian w rolnictwie
W latach powojennych pojawio si
silne denie do utworzenia wspólnoty
europejskiej, która pozwoliaby odbudowa Europ po katastrofalnych wydarzeniach drugiej wojny wiatowej, zapobiec
wojnie, godowi i kryzysom tego kontynentu w przyszoci. W efekcie rea-
lizowana od 1957 r. Wspólna Polityka
Rolna miaa na celu zapewni Europie
bezpiecze
stwo ywnociowe samowystarczalno produkcji i zaopatrzenia
w ywno. Podstawowe zasady WPR
pozostaj niezmienione od dziesicioleci:
gwarantowane ceny na produkty rolne,
czsto powyej poziomu cen wiatowych,
atake dotacje pozwalajce na osiganie
przez rolników dochodów zblionych do
poziomu dochodów z innych pozarolniczych dziaalnoci.
W latach 60. XX wieku problemy
produkcji rolnej zaczy dotyka kraje
Trzeciego wiata, które z uwagi na niezwykle dynamiczny wzrost demograficzny
stany wobliczu niedoboru ywnoci. Na
skraju katastrofy demograficznej iywnociowej znalazy si po uzyskaniu niepodlegoci np. Indie, gdzie we wspópracy
zameryka
skimi naukowcami rozpocza
si tzw. „zielona rewolucja”, polegajca
na wprowadzeniu do uprawy wysokowydajnych odmian zbó (ryu i pszenicy).
Wysokoplenne uprawy wprowadzono
równie wPakistanie iMeksyku.
Nowe odmiany rolin daway szans zwikszenia produkcji tak potrzebnej
ywnoci, ale jednoczenie wymagay
przebudowania kultury rolnej, zwikszonych nakadów na chemiczne rodki
ochrony rolin jak i nawozy sztuczne.
Zielona rewolucja omina wic cae rzesze najbiedniejszych chopów. Powolny
postp w tej dziedzinie pozwoli jednak
Indiom na czterokrotny wzrost produkcji
ziarna zbó przy dwukrotnym wzrocie
populacji w tym czasie. W 2000 roku
ogoszono wprowadzenie wycie „tczowej rewolucji”, zwizanej ze zrónicowaniem diety mieszka
ców Indii, wród
których dominuje wegetarianizm. Do zielonej rewolucji dodano zatem: bkitn
zwikszenie produkcji ryb, ót – rolin
oleistych, czerwon – owoców i bia –
mleka. Przecitne spoycie przypadajce
na jednego mieszka
ca kraju jest obecnie
wedug szacunków ONZ wystarczajce
iwynosi okoo 2490 kcal/dzie
/osob (R.
Uliszak 2005).
Kierunki przemian
gospodarstw rolnych
Rolnictwo, mimo i jego udzia wstrukturze gospodarki wiatowej maleje, nie
traci na znaczeniu jako producent ywnoci, surowców przemysowych i coraz
czciej take energii.
Przechodzenie rolnictwa przez kolejne
fazy rozwojowe byo uwarunkowane wieloma czynnikami ocharakterze wewntrznym, jak izewntrznym. Wefekcie nast-
powao przejcie od rolnictwa chopskiego do rolnictwa przemysowego, które
charakteryzuje sie du skal produkcji,
specjalizacj, wysokim stopniem zmechanizowania, i intensywnoci procesów
integracyjnych. Najbardziej nowoczesn
form wspóczesnego rolnictwa jest agrobiznes, który polega nie tylko na dostawie
surowców rolnych (jak byo w tradycyjnym rolnictwie), ale te na ich przetwórstwie i sprzeday, a wic obejmuje cay
cykl produkcji a do momentu, kiedy
dany produkt albo trafi na rynek konsumenta, albo znajdzie si pod kontrol
producenta.
Etapy rozwojowe
wiatowego rolnictwa
gospodarstwa,
przedsiębiorstwa agrobiznesowe
handlowe (towarowe)
farmy rodzinne
farmy rodzinne
gospodarstwa rolników
gospodarstwa chłopskie
ródo: „Gospodarka rodzinna
w rolnictwie” 2005
Cechy wspóczesnej globalizacji
w rolnictwie
Pod koniec XX wieku wyksztaci si
wiatowy system produkcyjny, wskutek
stosowania nowoczesnych technologii
w produkcji rolnej, zmian w dystrybucji
isprzeday artykuów rolnych oraz zmian
w sposobie ich konsumpcji. Produkty
ywnociowe dostarczane s na rynek
globalny w postaci wysoko przetworzonej. Pojawiaj si produkty oprzeduonej trwaoci spoywczej. Opanowanie
handlu przez wielkie koncerny sprawio,
e coraz wikszego znaczenia nabraa
marka produktu. Najwaniejszym aktorem ksztatujcym nowy system produkcji rolnej dla rynku globalnego jest sie
sprzeday stworzona przez hipermarkety
(M. Czerny, 2005). Na ich potrzeby prowadz produkcj due gospodarstwa, stosujce nowoczesne technologie upraw,
w celu uzyskania jednolitej jakoci produktu, odpowiadajcego wysokim standardom pod wzgldem wygldu iopakowania. Obserwuje si wsektorze rolnym
coraz wiksze oddalenie geograficzne
Geografia w szkole ] nr 1/2014
5
ROLNICTWO
Kraje o największej powierzchni upraw transgenicznych
producentów od konsumentów, co byo
charakterystyczne dla produkcji przemysowej. Globalne korporacje kontrolujce
handel ywnoci szukaj nowych producentów, ta
szych ipooonych wstrefach gwarantujcych produkcj przez
cay rok. Chodzi o moliwo cigych
dostaw wieych produktów (owoców,
warzyw, krewetek) do regionów owysokiej konsumpcji. Szczególnie dotyczy to
owoców, nie tylko tradycyjnych cytrusów
i bananów, ale i tych, pochodzcych
zEuropy Poudniowej iWschodniej oraz
krajów ródziemnomorskich, czy tych
bardziej egzotycznych (mango, papaja,
ananasy, awokado) ze strefy podzwrotnikowej.
Std widoczna jest wostatnich latach
wyrana zmiana w ukadzie regionalnym produkcji rolnej. Wród pa
stw
tzw. „noworolnych”, których udzia
w globalnym handlu ywnoci znaczco wzrós znajduj si takie kraje
pozaeuropejskie, jak: Brazylia, Meksyk,
Argentyna, Chiny i Kenia. W eksporcie
warzyw gówn rol odgrywaj Stany
Zjednoczone i Hiszpania, która jest najwaniejszym dostawc warzyw na rynek
unijny. Wzroso znaczenie Chile, jako
producenta wina, orzechów woskich
oraz migdaów, Wietnamu, który sta sie
Wzrost produkcji rolnej i postępu
w rolnictwie ciągle nie rozwiązał problemów wyżywienia świata. Mimo spadku
poziomu głodu na świecie, w latach 20112013 prawie 850 milionów ludzi cierpiało
z powodu niedożywienia. Liczba ta stanowi 12 proc. całej populacji. Najwięcej ludzi
cierpi głód w trzech regionach: w Azji
Południowej – ponad 300 mln, w Afryce
subsaharyjskiej – około 240 mln oraz
w Azji Wschodniej – prawie 170 mln.
6
Geografia w szkole ] nr 1/2014
drugim po Brazylii wiatowym eksporterem kawy, Kenii produkujcej kwiaty
cite oraz warzywa (fasolk szparagow,
zielony groszek, papryk i bakaany)
gównie do Unii Europejskiej.
Uprawy
soja
bawena
rzepak
kukurydza
cukinia,
ziemniaki
Udzia wrynku
GMO
51%
20%
12%
9%
4%
ródo: „Globalizacja arozwój”, 2005
Przysze kierunki
rozwoju rolnictwa
Nowoczesne rolnictwo umoliwio
niespotykany wczeniej wzrost produkcji ywnoci, ale miao te negatywne
efekty – zanieczyszczenie wód ipowietrza, erozja gleby, ograniczenie biorónorodnoci. Wywoao to krytyk ispowodowao poszukiwanie alternatywnych modeli rolnictwa opartych na idei
rozwoju zrównowaonego (sustainable
development). Powsta gówny dylemat
rozwoju wspóczesnego rolnictwa produkcja upraw transgenicznych czy
rolnictwo ekologiczne?
Gospodarstwa ekologiczne nie stosuj syntetycznych rodków ochrony rolin
ani nawozów, nie prowadz monokultury w uprawach. Produkcja rolinna
opiera sie na podozmianie, a chów
zwierzt na systemie ciókowym.
Rosnce zapotrzebowanie na ywno
ekologiczn spowodowao wzrost liczby gospodarstw rolnych posiadajcych
certyfikaty producenta ekologicznego.
Najwicej ywnoci ekologicznej produkuj Niemcy, gdzie udzia tych produk-
tów wrynku artykuami ywnociowymi
wynosi 25%.
Wostatniej dekadzie nastpio wUnii
Europejskiej podwojenie obszaru upraw
ekologicznych. W 2012 roku funkcjonowao tam 290 tys. gospodarstw ekologicznych na powierzchni 10,6 mln ha, co
oznacza, e wEuropie znajduje si 30%
globalnego areau przeznaczonego pod
uprawy ekologiczne. Pa
stwa onajwikszym obszarze ekoupraw to: Hiszpania
(1,6 mln ha), Wochy (1,1 mln ha),
Niemcy (1 mln ha). W Europie w siedmiu pa
stwach obszar zagospodarowany
ekologicznie stanowi powyej 10 proc.
areau gleb, jest to: Liechtenstein (29,3
proc.), Austria (19,7 proc.), Szwecja (15,2
proc.), Estonia (14,8 proc.), Szwajcaria
(11,7 proc.), Czechy (10,7 proc.), otwa
(10,4 proc.). WPolsce pierwsze certyfikowane gospodarstwa ekologiczne powstaway w latach 90. XX wieku. Obecnie
liczba takich gospodarstw wynosi 26 tys.,
a powierzchnia upraw zajmuje okoo
650 tys. ha, co stanowi okoo 3,5% ogólnego areau uytków rolnych wPolsce.
Drugi typ stanowi wysokowydajne,
o wysokim poziomie technologicznym
rolnictwo, wykorzystujce uprawy genetycznie modyfikowanych odmian rolin.
Rozpowszechnianie upraw rolin transgenicznych, stanowi kolejny etap zielonej rewolucji wrolnictwie, zapewniajcy
bezpiecze
stwo ywnociowe i skuteczn walk zgodem na wiecie. Oile zielona rewolucja bya wdraana przez wielkie programy rzdowe upowszechniania
wydajnych odmian pszenicy, kukurydzy
iryu to rozpowszechnianie upraw transgenicznych stanowi narzdzie pomnaania zysku wielkich korporacji kapitalistycznych (M. Adamowicz 2008).
Uprawy GMO na wiecie zajmuj
powierzchni ponad 90 mln ha (wicej
ni uprawy ekologiczne). Wedug szacunków na wiecie prowadzi si upraw
okoo 100 rolin transgenicznych. Nale
do nich m.in. soja, pszenica, pomidory
i kukurydza. Ponad 70% wiatowego
areau upraw GMO przypada na Stany
Zjednoczone.
LITERATURA
] Adamowicz M. 2008. Teoretyczne uwarunkowania rozwoju rolnictwa z uwzgldnieniem procesów
globalizacji i midzynarodowej integracji. Roczniki
Nauk Rolniczych, seria G, t.94, z.2
] Czerny M. 2005.Globalizacja a rozwój. PWN.
Warszawa
] Tomczak F. 2005. Gospodarka rodzinna w rolnictwie. Uwarunkowania i mechanizmy rozwoju.
IRWiR PAN. Warszawa
] Uliszak R.2005. Hinduizm a wyywienie ludnoci
Indii. http://www.ap.krakow.pl/geo/bibliogr/teczowa_rewolucja.pdf