Ocena jakości życia osób w podeszłym wieku, rehabilitowanych w

Ostrzyżek
Probl
Hig Epidemiol
A. Ocena jakości
2010, 91(4):
życia osób
659-666
w podeszłym wieku, rehabilitowanych w oddziale opieki długoterminowej
659
Ocena jakości życia osób w podeszłym wieku,
rehabilitowanych w oddziale opieki długoterminowej
Assessment of life quality in elderly people rehabilitated in a long-term care unit
Artur Ostrzyżek
Zakład Pedagogiki Terapeutycznej, Uniwersytet Humanistyczno-Przyrodniczy im. Jana Kochanowskiego w Kielcach, Filia
w Piotrkowie Trybunalskim
Wprowadzenie. Społeczeństwa wszystkich państw świata starzeją się.
Proces ten ma charakter jednokierunkowy. Stając wobec konieczności
leczenia i rehabilitacji osób w podeszłym wieku, cierpiących z powodu
wielu przewlekłych schorzeń, często zachodzi potrzeba umieszczenia ich
w oddziale opieki długoterminowej.
Introduction. Societies of all the countries in the world are becoming
older. This process has a one-directional character. Faced with the necessity
of treating and rehabilitating elderly people, suffering from numerous
chronic ilnesses, there often arrises a necessity to place them in a longterm unit.
Cel pracy. Ocena jakości życia chorych powyżej 65 roku życia
rehabilitowanych w oddziale opieki długoterminowej.
Aim. To assess the life quality of patients of over 65 years of age
rehabilitated in a long-term care unit.
Materiał i metody. Badania przeprowadzono w zakładzie opieki
długoterminowej Szpitala Wojewódzkiego w Bełchatowie, w okresie
od września 2006 r. do stycznia 2009 r. Dokonano oceny: – funkcji
poznawczych 107 chorych w oparciu o polską wersją Testu Upośledzenia
Funkcji Poznawczych „EASY-CARE”; – sprawności funkcjonalnej pacjentów
w zakresie osobistych czynności dnia codziennego przy zastosowaniu skali
„INDEKS BARTHEL”; – częstości występowania zaburzeń o typie depresji,
w oparciu o Geriatryczną Skalę Depresji. Właściwe badania jakości życia
przeprowadzono w oparciu o Kwestionariusz „WHOQOL-BREF”.
Material and methods. Examinations have been carried out in a long-term
care unit of the Voivodeship Hospital in Belchatow between September
2006 and January 2009. The analysis comprised an assessment of:
– cognitive functions of 107 patients on the basis of the Polish version of
Cognitive Functions Impairment Test „EASY-CARE”; – patients’ functional
efficiency in the sphere of personal everyday actions with the use of
„INDEKS BARTHEL” scale; – frequency of depression-type disorders on the
basis of Geriatric Scale of Depression. The actual examinations of life quality
were carried out on the basis of the “WHOQOL-BREF” questionnaire.
Wyniki. Podstawowym predykatorem jakości życia osób w podeszłym
wieku, w warunkach opieki długoterminowej okazały się: wiek, ogólna
kondycja zdrowotna oraz zdolności jednostki do niwelowania negatywnych
skutków stresu związanego z długotrwałą hospitalizacją. Część badanych
zadeklarowała wysoką jakość życia, pomimo iż zdradzała objawy depresji
lub poważne ograniczenia funkcji lokomotorycznych, a proces rehabilitacji
przeciągał się w czasie.
Results. The basic predicator of life quality among elderly people in longterm care turned out to be: age, general physical condition and a person’s
ability to reduce negative effects of long-term hospitalization-related stress.
A part of the examined declared a high life quality in spite of showing
depression symptoms or serious limitations in locomotoric functions and
the long-term rehabilitation proccess.
Wnioski. Nadrzędnym celem rehabilitacji geriatrycznej powinno być
przywrócenie i utrzymanie rezerw ustrojowych starzejącego się organizmu, zaś
ich korelatem funkcjonalnym i efektem – poprawa jakości życia. W oddziałach
opieki długoterminowej ocena subiektywnej jakości życia chorych może
okazać się pomocnym narzędziem weryfikacji szeregu danych klinicznych.
Conclusions. The main aim of the geriatric rehabilitation should be
restoration and maintenance of body reserves of the aging organism, and
their functional correlate and effect should be an improvement of life
quality. In long-term care units an assessment of patients’ subjective life
quality may turn out to be a useful tool in verification of various clinical
data.
Słowa kluczowe: jakość życia, wiek podeszły,opieka długoterminowa,
rehabilitacja
Key words: quality of life, old age, long-term care, rehabilitation
© Probl Hig Epidemiol 2010, 91(4): 659-666
Adres do korespondencji / Address for correspondence
www.phie.pl
Nadesłano: 02.11.2010
Zakwalifikowano do druku: 27.11.2010
Wprowadzenie
Starzenie się populacji ludzkiej stało się udziałem wszystkich państw świata. Obecnie co dziesiąty
mieszkaniec globu przekroczył 60 rok życia. Prognozy
demograficzne na najbliższe dekady wskazują jedno-
Dr n. med. Artur Ostrzyżek
Zakład Pedagogiki Terapeutycznej, Uniwersytet HumanistycznoPrzyrodniczy im. Jana Kochanowskiego w Kielcach, Filia w Piotrkowie
Trybunalskim, ul. Słowackiego 114/118, 97-300 Piotrków Trybunalski
tel. 694 7777 00, e-mail: [email protected]
znacznie, że trend starzenia się społeczeństw utrzyma
swój progresywny charakter, a obok wydłużania przeciętnej dalszej trwania życia ludzkiego, dodatkowo obserwowanym zjawiskiem będzie „starzenie się starych”
(double-ageing) [1].
660
Probl Hig Epidemiol 2010, 91(4): 659-666
Opisany problem, stwarza określone konsekwencje
biologiczne, kliniczne, ekonomiczne i społeczne. Najpoważniejsze z nich dotykają sfery autonomii zdrowotnej
jednostki i są niejednokrotnie przyczyną jej utraty lub
poważnych ograniczeń. Szereg badań potwierdziło
wzrost rozpowszechniania dysfunkcji i niepełnosprawności wraz z zaawansowaniem wieku starszego.
Stając wobec konieczności leczenia i rehabilitacji
osoby w starszym wieku, cierpiącej z powodu wielu
przewlekłych schorzeń, często zachodzi potrzeba
umieszczenia jej w oddziale opieki długoterminowej.
Z medycznego punktu widzenia nadrzędnym celem
rehabilitacji powinno być przywrócenie i utrzymanie
rezerw ustrojowych starzejącego się organizmu, a jej
korelatem funkcjonalnym i efektem-poprawa jakości
życia chorych.
Przeważa pogląd, że podejmowanie badań jakości życia w medycynie było konsekwencją zwrotu tej
dyscypliny w kierunku holistycznej koncepcji natury
człowieka i próbą poszerzenia katalogu badanych cech
o te parametry subiektywne, o których należało sądzić,
że mogą mieć istotny wpływ na całokształt sytuacji
życiowej chorego [2].
Uzyskanie wglądu w ocenę stanu zdrowia dokonaną bezpośrednio przez chorego pozwala na zweryfikowanie pomiarów i wyników badań klinicznych
oraz umożliwia aktywne włączenie pacjenta w proces
terapeutyczny i rehabilitację.
–dokonano oceny częstości występowania zaburzeń
o typie depresji w oparciu o 15-itemową Geriatryczną Skalę Depresji (Geriatric Depression Scale).
W dalszej kolejności przeprowadzono właściwe
badanie jakości życia w oparciu o Kwestionariusz
„WHOQOL-BREF” (skróconą wersję „WHOQOL100”). Kwestionariusz ten ocenia profil jakości życia
QOL (Quality of Life) z pozycji 24 pytań w czterech
dziedzinach składowych; fizycznej, psychicznej, relacji
społecznych i środowiskowej, oraz zawiera dwa pytania wyłączone dotyczące ogólnej satysfakcji życiowej
OQOL (Owerall Quality of Life) i ogólnego zadowolenia ze zdrowia GH (General Health). Podstawowe dwa
powody przesądziły o zastosowaniu testu WHOQOLBREF (WHOQOL-26) jako narzędzia badawczego:
1. Możliwość zastosowania w populacji o znacznych
ograniczeniach poznawczych (podeszły wiek,
obecność zaburzeń o typie depresji).
2. Bardzo dobre kryteria psychometryczne testu (wysoka spójność wewnętrzna, trafność i rzetelność) [3].
Badanie jakości życia przeprowadzono dwukrotnie: po raz pierwszy, w pierwszym miesiącu po
przyjęciu chorego (OQOL1;GH1 i QOL1) i przed
wdrożeniem procesu rehabilitacji, oraz po raz drugi
w ciągu 14 dni od zakończenia pełnego cyklu usprawniania i nie wcześniej niż po upływie 3 miesięcy pobytu
chorego w zakładzie (OQOL2;GH2 i QOL2).
Cel pracy
Spośród 107 osób uczestniczących w pierwszej
części badań, do drugiej fazy zakwalifikowało się 71
osób deklarujących zrozumienie pytań i idei badania
jakości życia.
33 osoby w teście oceny funkcji poznawczych,
uzyskały wyniki wskazujące na ograniczenie sprawności umysłowej w stopniu uniemożliwiającym ich
dalszy udział w badaniu, zaś 3 osoby odmówiły udziału
w badaniu.
Wiek badanych zawierał się w granicach od 65
do 97 lat, a średni czas hospitalizacji wyniósł 152 dni
(tab. I).
Ocena jakości życia chorych powyżej 65 roku życia
rehabilitowanych w oddziale opieki długoterminowej.
Materiał i metody
Badania przeprowadzono w zakładzie opieki długoterminowej Szpitala Wojewódzkiego w Bełchatowie,
w okresie od września 2006 r. do stycznia 2009 r.
Rehabilitację prowadzono po zakończeniu leczenia
w ostrej fazie i wypisie z oddziału szpitalnego lub
podejmowano niezależnie, mając na uwadze poprawę
ogólnej kondycji i motoryki chorego.
Badania zaplanowano w II etapach:
–Na wstępie dokonano oceny funkcji poznawczych
107 chorych w celu wyselekcjonowania grupy osób
sprawnych intelektualnie. Posłużono się polską
wersją Testu Upośledzenia Funkcji Poznawczych
„EASY-CARE”, który jest częścią Europejskiego
Systemu Oceny Ludzi Starych,
–dokonano oceny sprawności funkcjonalnej pacjentów w zakresie osobistych czynności dnia codziennego – „PADL” (Personal Activity of Daily Living)
w zakresie 1-100 punktów przy zastosowaniu skali
„INDEKS BARTHEL”, na wstępie procesu usprawniania (IB1) oraz po jego zakończeniu (IB2).
Wyniki badań i ich omówienie
Tabela I. Wiek i okres hospitalizacji
Table I. Age and period of hospitalization
Statystyka podstawowa
/Primary statistics
Średnia arytmetyczna
/ arithmetic mean
Odchylenie standardowe (SD)
/standard deviation
Mężczyźni/men
Kobiety/women
Liczba obserwacji N=71
(52 kobiety;19 mężczyzn)
/Number of observations N=71
(52 women;19 men)/
Wiek [lata]
Okres hospitalizacji [dni]
/age [years] /Hospitalization period [days]
74,80
151,75
9,49
11,69
70,66
77,94
138,40
150,40
Ostrzyżek A. Ocena jakości życia osób w podeszłym wieku, rehabilitowanych w oddziale opieki długoterminowej
Ocena funkcji kognitywnych przeprowadzona
za pomocą testu „ Easy-Care ” wykazała średnią dla
badanej grupy 8,52 punktów.
Biorąc pod uwagę zaawansowany wiek badanej
populacji, wynik ten należy uznać za satysfakcjonujący,
równolegle bowiem, blisko połowa badanych odczuwała ograniczenia w zakresie widzenia i słyszenia, a 1/5
ujawniała problemy w percepcji niektórych komunikatów i poleceń.
W sytuacji złej dyspozycji chorego i utrudnionego kontaktu, badanie jakości życia przeciągało się
w czasie.
Nie stwierdzono istotnych różnic w poziomie
samoobsługi w grupie kobiet i mężczyzn, odnotować
natomiast należy ujemną, istotną statystycznie korelację pierwszego pomiaru (IBI) z wiekiem (kobiety
– p< 0,01; mężczyźni – p< 0,05). W odniesieniu
do drugiego pomiaru (IB2), zależność ta utrzymała
ujemną wartość i była istotna statystycznie (kobiety
– p< 0,05; mężczyźni – p< 0,05).
Mediana sprawności w zakresie podstawowych
czynności dnia codziennego, wyniosła dla pomiaru IB1=30 punktów, a dla pomiaru IB2 wzrosła
o 5 punktów (tab. II). Scott Paist III i Jafri uważają,
że w odniesieniu do najstarszej generacji często ważniejsza od precyzyjnego postawienia rozpoznania,
jest ocena czynników podtrzymujących sprawność
funkcjonalną chorych oraz ocena wpływu danej choroby na życie pacjenta i jego jakość [4]. Codzienna
obserwacja kliniczna w odniesieniu do podstawowych
obszarów samodzielności chorych w pełni potwierdza
tę konstatację, a deficyt nawet 5 punktów może być
ceną utraty niezależności i konieczności pomocy ze
strony opiekuna.
W przeprowadzonym badaniu jedynie 12,67%
chorych uzyskało wartości z przedziału 0-5 punktów, świadczące o braku objawów depresji. Znacząco
wysoki odsetek badanych (64,78%) ujawniał objawy
subdepresji, a w blisko 24% przypadków depresję
rozpoznano. Ocenę częstości występowania zaburzeń
o typie depresji przedstawiono w tabeli III.
661
Tabela II. Ocena stanu funkcjonalnego i funkcji poznawczych
Table II. Assessment of functional status and cognitive functions
Easy-care
Statystyka podstawowa
/Primary statistics
Index Barthel
Liczba obserwacji N=71
/Number of observations N=71
Średnia arytmetyczna dla próby
/arithmetic mean for the trial
8,52
Mediana (Me) /median
Odchylenie standardowe (SD)
/standard deviation
IB1
IB2
27,74
36,51
10
30
35
3,28
5,57
8,23
Mężczyźni/men
7,83
25,25
(SD=3,28) (SD= 10,44)
40,25
(SD=5,47)
Kobiety/women
8,76
(SD=3,32)
38,67
(SD=6,64)
30,19
(SD= 6,71)
Udział poszczególnych jednostek chorobowych
w strukturze przyjęć badanych do zakładu opieki długoterminowej przedstawiono w tabeli IV. W przypadku dwóch pierwszych przyczyn hospitalizacji, uwagę
zwraca analogiczny z ogólną strukturą umieralności
rozkład kolejności występowania.
Tabela IV. Przyczyny hospitalizacji
Table IV. Reasons for hospitalization
Liczba chorych
/number of
patients:
L.p. Jednostka chorobowa/illness
n
%
1.
Choroby układu krążenia/cardiovascular diseases
27
38,03
2.
Choroby nowotworowe/neoplasms
13
18,30
3.
Stany po udarach mózgu/post-stroke status
11
15,5
4.
Zespoły otępienne i zaburzenia zachowania
/Alzheimer syndrome and behavioral disorders
7
9,86
5.
Cukrzyca i jej powikłania/ diabetes and complications
5
7,04
6.
Stany po złamaniu kości udowej/Post-femur fracture
status
2
2,82
7.
Inne współistniejące choroby: stany po amputacji
kończyn dolnych, przewlekła obturacyjna choroba płuc,
reumatoidalne zapalenie stawów, choroba Parkinsona,
zaburzenia odżywienia, owrzodzenia i odleżyny
/Other coexisting diseases: post-leg amputation
status, chronic respiratory disease, arthritis, Parkinson
disease, nutritional disorders, ulcerations and bedsores
6
8,45
71
100,00
Razem/ total
Tabela III. Obecność i nasilenie depresji według GDS-15
Table III. Incidence and intensification of depression according to GDS-15
Przedział wyniku
/result range GDS15 (punkty/points )
Kobiety/ women
Liczba wskazań
/Number of
indications
Mężczyźni/men
Wskaźnik struktury
[%]
/Structure index
Liczba wskazań
/Number of
indications
Ogółem/total
Wskaźnik struktury
[%]
/Structure index
Liczba wskazań
/Number of
indications
Wskaźnik struktury
[%]
/Structure index
0-5
7
9,85
2
2,82
9
12,68
6-9
31
43,66
14
21,12
45
63,39
10-15
14
19,72
3
4,22
17
23,93
x=8,06
SD=3,52 Me=7,0
x=9,05
SD=2,89 Me=8,0
71
100,00
Analiza statystyczna
/Statistical analysis
K-S d= 0,2374; p < 0,01; p Lillieforsa < 0,01 W. Shapiro – Wilka 0,25365; p<0,001
662
Wskazania do rehabilitacji w badanej grupie chorych obejmowały:
1. dysfunkcje w przebiegu chorób układu krążenia
2. niedowłady połowicze w przebiegu chorób naczyniowych mózgu
3. schorzenia narządu ruchu
4. schorzenia zwyrodnieniowe kręgosłupa i stawów
obwodowych
5. stany po endoprotezoplastyce stawów biodrowych
6. stany po amputacjach kończyn
7. zespoły otępienne i zaburzenia zachowania.
Zgodnie z przyjętym w zakładzie standardem
postępowania usprawniającego czas przeznaczony na
kinezyterapię indywidualną był nie mniejszy niż 30
minut dziennie a terapię zajęciową 60 minut w okresie
5 dni. Dodatkowo prowadzono zajęcia z zakresu psychoedukacji i psychorehabilitacji, szczególnie wobec
chorych z zaburzeniami nastroju, niską samooceną
i chorych depresyjnych. W odniesieniu do wszystkich
kategorii schorzeń i grup chorych stosowano zasady
indywidualizacji podejścia terapeutycznego i dostosowywania wysiłku do wieku, możliwości i potrzeb
chorego, każdorazowo po dokonaniu oceny stanu
funkcjonalnego. Światowa Organizacja Zdrowia definiuje rehabilitację jako kompleksowe, skoordynowane
stosowanie środków medycznych, pedagogicznych,
społecznych i zawodowych w celu przywrócenia osób
z naruszoną sprawnością organizmu do możliwie
najwyższego poziomu. Z perspektywy zdrowia publicznego rehabilitacja rozpoznawana jest obecnie,
obok profilaktyki, leczenia i szeroko rozumianego
wsparcia (support), jako czwarty element strategii zachowania zdrowia i bywa określana mianem profilaktyki trzeciej fazy [5]. Potrzeby dotyczące rehabilitacji
w warunkach stacjonarnych zakładów opieki długoterminowej szacuje się dla populacji w wieku 65–74
lata na 3%, zaś 11% w grupie wieku powyżej 75 roku
życia. Wielu autorów podkreśla, że głównym celem
rehabilitacji geriatrycznej powinno być jak najdłuższe
utrzymanie sprawności fizycznej osób w podeszłym
wieku, w tym zabezpieczenie przed upadkami i ich
skutkami [6,7,8]. Adresatem prowadzonej w zakładzie rehabilitacji ogólnej była grupa osób chorujących
przewlekle, a jej celem było wykorzystanie istniejących
możliwości adaptacyjnych i rezerw ustrojowych. Rehabilitacja celowana realizowana była w odniesieniu do
konkretnych schorzeń i miała za zadanie udzielenie
specjalistycznej pomocy choremu pod kątem jego oczekiwań i potrzeb. Chang i wsp. uważają, że określenie
priorytetów w tym zakresie, w odniesieniu do opieki
długoterminowej ma podstawowe znaczenie, ale ocena
fizjoterapeuty i chorego co do możliwości i potrzeb
prowadzenia usprawniania mogą niekiedy zasadniczo
różnić się [9].
Probl Hig Epidemiol 2010, 91(4): 659-666
Warto podkreślić, że w odniesieniu do najstarszej
populacji, rehabilitacja medyczna często prowadzona
jest równolegle z rehabilitacją pedagogiczną i społeczną. Wykorzystanie bogatych metod i środków oddziaływania psychopedagogicznego, pozwala ograniczyć
lub zniwelować deficyty psychiczne i poznawcze,
ograniczające samodzielność chorego oraz jego zdolność do wypełniania ról społecznych [10].
Czułym miernikiem efektów stosowanej terapii
i usprawniania, a także oczekiwań pacjentów w zakresie ogólnej poprawy stanu zdrowia, jest jakość życia,
będąca przedmiotem oceny w przeprowadzonym
badaniu.
W tabeli V przedstawiono wyniki ogólnej oceny
jakości życia (OQOL) i ogólnej oceny stanu zdrowia
(GH)–pytania wyłączone „WHOQOL-BREF”. Pomiar
wstępny (P1) przeprowadzono przy przyjęciu chorego, a pomiar kontrolny (P2) po zakończeniu pełnego
cyklu usprawniania.
Tabela V. Ogólna ocena jakości życia i stanu zdrowia w badanej grupie
Table V. Total assessment of life quality and health status in the studied
group
Zmienna
/variable
Średnia arytmetyczna
/Arithmetic mean
Pytanie o ogólną jakość
życia
/life quality status
(zakres/range 1-5)
Pytanie o zdrowie
/health status
(zakres/range 1-5)
OQOL1 (P1) OQOL2 (P2) GH1 (P2) GH2 (P2)
2,93
3,71
2,67
3,53
Minimum
1,00
1,00
1,00
1,00
Maksimum
5,00
5,00
5,00
5,00
Mediana [Me]
3,00
3,00
2,00
3,00
Odchylenie standardowe [SD]
0,99
1,09
0,92
1,33
Wyniki wielu badań jakości życia pacjentów stacjonarnych zakładów opieki długoterminowej, dostarczają szeregu danych o istotnie niższym poziomie dobrostanu będącego udziałem tej grupy [11,12,13].
Teza o ścisłym związku stanu zdrowia i jakości
życia odczuwanej przez osoby w starszym wieku znajduje szerokie potwierdzenie w literaturze przedmiotu
[14,15,16,17].
W odniesieniu do najstarszej generacji, podkreślana jest predyktywna dla jakości życia, wartość tego
parametru, rozumiana jako konieczny element egzystencjalnej niezależności [18]. Jej czynnościowym
korelatem na gruncie teorii jakości życia jest HRQOL
(Health–Related Quality of Life).
Chorzy zwykle gorzej oceniają swoją jakość życia, traktując pobyt w zakładzie jako zło konieczne,
wynikające z utraty samodzielności, niewydolności
opiekuńczej rodziny lub wręcz braku środków do życia [19]. W trakcie pierwszego pomiaru (P1) 58,2%
badanych orzekło, że jest równo niezadowolonych,
Ostrzyżek A. Ocena jakości życia osób w podeszłym wieku, rehabilitowanych w oddziale opieki długoterminowej
tak ze swojej jakości życia (OQOL1) jak i ze swojego
stanu zdrowia (GH1). 20,65% badanych uznało swoją
jakość życia i stan zdrowia za satysfakcjonujące, zaś pozostała część respondentów (21,15%) zadeklarowała
wysoką jakość życia, a jednocześnie jako niski oceniła
swój poziom zadowolenia ze zdrowia. Z jednej strony
taki rozkład ocen odzwierciedla tezę o generalnie niskiej jakości życia powiązanej ze zdrowiem, z drugiej
strony wskazuje dwie porównywalne statystycznie
grupy osób dla których poziom satysfakcji w obu wymiarach jest optymalny lub też stan zdrowia nie jest
najważniejszym kryterium odniesienia. Sęk mówi
o „paradoksie zadowolenia”, gdy osoba przebywająca
w obiektywnie niekorzystnych warunkach będących
złymi predykatorami jakości życia, deklaruje wysoki
stopień satysfakcji życiowej [20].
Wyniki pomiaru P2 pokazały, że wzrosła zarówno percepcja ogólnej satysfakcji życiowej (OQOL2),
jak również ogólny poziom zadowolenia ze zdrowia
(GH2). Wydaje się, że obserwowane przez chorych
postępy w rehabilitacji i stopniowe zwiększanie podstawowej aktywności życiowej (lub też spowolnienie
przewlekłych procesów chorobowych) pozwoliły
osobom starszym na pozytywne zweryfikowanie swojej sytuacji życiowej i wyższą jej ocenę. Bezwzględny
wzrost sprawności funkcjonalnej o blisko 9 punktów
(IB2/IB1) i dodatnie korelacje IB1/OQOL1; IB1/GH1
oraz IB2/OQOL2; IB2/GH2, zdają się potwierdzać tę
tezę.
Szczepańska-Gieracha i wsp. za najważniejszy
prognostycznie czynnik skuteczności usprawniania
w warunkach opieki długoterminowej uznali rodzaj
schorzenia oraz ocenę postępów rehabilitacji w pierwszym miesiącu hospitalizacji [21]. Uważam, że można
w części podzielić ten pogląd biorąc pod uwagę szybką
dynamikę poprawy stanu klinicznego niektórych
chorych, na przykład po niepowikłanych incydentach udarowych i wolne tempo procesu rehabilitacji
w odniesieniu do chorujących przewlekle od wielu
663
lat, w zaawansowanym wieku, a także w przypadku
trudnej współpracy z chorym.
Analiza związku pomiędzy wiekiem respondentów a dokonaną oceną jakości życia (OQOL1/
OQOL2) wykazała ujemną, istotną statystycznie korelację, silniejszą w grupie kobiet (p<0,01). Mercier
i wsp. obserwowali odwrotną zależność [22]. Watt
i Konnert porównali dwie populacje rezydentów opieki
długoterminowej (osób młodych-średnia wieku=53,7
lata i osób starszych-średnia wieku=79,92 lat) i nie
odnotowali istotnych różnic w poziomie odczuwanej
przez nich jakości życia [23].
Wyniki badań Karakaya i wsp. dwóch populacji
w podeszłym wieku (jedna objęta opieką dlugoterminową; druga – w warunkach środowiska zamieszkania)
wskazywały, na istotnie niższą jakość życia i częstsze
występowanie objawów depresji po stronie pensjonariuszy domów opieki oraz wyższy poziom sprawności
funkcjonalnej i niezależności będący udziałem badanych pozostających w domu [24]. Cichocka uważa, że
źródłem redukcji oczekiwań ludzi w podeszłym wieku
jest w dużej mierze ujemny wynik dokonanej przez
nich oceny obecnej i prognozowanej sytuacji życiowej
[25].
Hipoteza, że wraz z wiekiem istotnie pogorszy
się subiektywna ocena stanu zdrowia chorych (GH1/
GH2) nie potwierdziła się w opinii respondentów
(p>0,05).
Na wyniki oceny właściwej jakości życia złożyła
się analiza jej czterech obszarów składowych (domen).
Spośród 24 itemów opisujących badane obszary satysfakcji życiowej, domeny fizycznej dotyczyło – 7; domeny psychicznej – 6; domeny społecznej – 3 i domeny
środowiskowej – 8.
Ocena wstępna (P1) pomiaru jakości życia wyniosła w badanej grupie 11,34 punktów, a ocena kontrolna
(P2) 14,23. Wyniki w poszczególnych domenach
zawarto w tabeli VI.
Tabela VI. Ocena jakości życia w poszczególnych domenach
Table VI. Assessment of life quality in particular domains
Środowiskowa (1)
/environmental
Fizyczna (2)
/physical
Społeczna (3)
/social
Psychiczna (4)
/mental
Wartość średnia/ mean value
9,42 (10,53)
11,25 (14,20)
10,08 (12,97)
12,62 (14,76)
Odchylenie standardowe (SD)
1,86 (2,96)
5,80 (3,51)
2,79 (4,01)
3,11( 4,15)
Najniższa ocena średnia
/lowest mean
odczuwanie bezpieczeństwa,
środowisko zamieszkania/feeling of safety, living
environment
zapas energii
/energy reserve
zadowolenie z życia
seksualnego
/satisfaction with
sexual life
radość życia
/joy of living
Najwyższa ocena średnia
/highest mean
dostępność opieki zdrowotnej zadowolenie ze snu i wypoczynku
związki osobiste
/health care availability
/satisfaction with sleep and
/personal relationships
relaxation
Domena
Korelacja z innymi obszarami jakości
życia
/Correlation with other spheres of life
quality
(4) r=0,49 p<0,001
(4) r=0,59 p<0,001
(4) r=0,57 p<0,001
(3) r=0,34 p<0,05
(1) r=0,28 p<0,05
(1) r=0,34 p<0,05
zadowolenie z siebie
samego
/self-satisfaction
Dodatnie korelacje
/Positive correlation
(1)(2)(3)
664
Najwyższe oceny w zakresie analizowanych obszarów jakości życia dotyczyły domeny psychicznej.
Pomimo iż ponad połowa badanych odnotowywała
stale lub dość często niekorzystne stany psychiczne, aż 63,7% respondentów zadeklarowało wysoką
ocenę samopoczucia psychicznego. Za najważniejszą
komponentę domeny psychicznej badani uznali
pozytywny obraz samego siebie. Trudno ustalić czy
wysokie oceny jakości życia badanych w domenie
psychicznej miały charakter trwałej dyspozycji i były
wynikiem oddziaływania pozostałych obszarów satysfakcji życiowej na tę sferę, czy też wysoki dobrostan
psychiczny miał swoje niezależne źródło. Wysokie
wyniki dotyczące samoakceptacji przy stosunkowo
niskim poziomie zadowolenia z pomocy innych mogą
oznaczać, że badani przyczyn niezadowolenia upatrują w czynnikach zewnętrznych, niezależnych od
nich samych. Wydaje się, że mogą również wynikać
z braku możliwości właściwej oceny przez chorych
swojej sytuacji życiowej, spowodowaną rozwojem
choroby oraz postępującą wraz wiekiem idealizacją
[26]. Uzyskane wyniki dotyczące składowych jakości
życia w domenie środowiskowej pozwalają sformułować tezę, że istnieje ścisły związek pomiędzy poziomem dostępnych i rozpoznawanych przez chorych
za wystarczające zasobów środowiskowych, których
miarą jest relatywnie wysoka niezależność bytowa
i autonomia, a stopniem odczuwanej satysfakcji życiowej. Okres izolacji spowodowanej hospitalizacją, choć
przejściowy, jest dla chorego krytycznym wydarzeniem
życiowym i wymaga uruchomienia istniejących rezerw
ustrojowych, nie wyłączając sfery psychicznej. Jest
to również okres dokonywania przeglądu historii
zdrowia i choroby oraz wartościowania życia z pozycji
bilansu zysków i poniesionych strat. Przywrócenie do
stanu zdrowia, optymalnego z punktu widzenia celów,
potrzeb i możliwości sprawczych rehabilitacji lub też
podniesienie stanu funkcjonalno-czynnościowego na
poziom umożliwiający sprawowanie opieki środowiskowej może być wymiernym wskaźnikiem sukcesu
terapeutycznego.
W zakresie domeny fizycznej istotnie wyższy wynik pomiaru jakości życia może być pochodną wzrostu
poziomu sprawności funkcjonalnej chorych, średnio
o 10 punktów, po zakończeniu usprawniania (BI2).
Zaskakująco najwyższe oceny dotyczyły zadowolenia
ze snu i odpoczynku. W badaniach Esser i wsp. odsetek
niezadowolonych w tej materii rezydentów sięgał 61%
[27].
Niskie oceny w zakresie odczuwania bezpieczeństwa przez chorych i wysokie dotyczące stałej
dostępności do opieki zdrowotnej mogą oznaczać,
że potrzeba bezpieczeństwa i unikania zagrożenia,
ujęta w kwestionariuszu w tej domenie jest bardziej
dyspozycją psychiczną niż środowiskową, a istniejący
Probl Hig Epidemiol 2010, 91(4): 659-666
deficyt dotyczy raczej bezpieczeństwa psychicznego,
na które możemy wpływać poprzez właściwą opiekę
psychologiczną i terapeutyczną. W przeprowadzonym
badaniu obecność zaburzeń o typie depresji, a w szczególności rozpoznana depresja, wyraźnie pogarszały subiektywną ocenę jakości życia badanych. Niższa ocena
jakości życia była istotnie częściej powiązana z silniej
wyrażoną dysfunkcją psychiczną (p< 0,01), również
istotnie częściej dotyczyła badanych kobiet (p< 0,05).
Wyniki badań Naumanna i Byrne´a z zastosowaniem
testu WHOQOL-26, są z moimi zbieżne [28]. Należy
podkreślić, że wielu pacjentów chorujących przewlekle przejawia zwykle większą niepełnosprawność niż
wynika to z oceny ich obiektywnego stanu zdrowia,
można więc podejrzewać, że zaburzenia emocjonalne
nasilają poczucie dyskomfortu, zaś stabilny poziom
funkcjonowania psychicznego niweluje w pewnym
stopniu problemy związane z ograniczeniami natury
fizycznej [29,30].
Uzyskane wyniki w domenie społecznej wskazują, że poszczególne ograniczenia i deficyty w materialnej przestrzeni społecznej są identyfikowane
przez badanych i znajdują swój wyraz w istotnie
niższej ocenie składowych jakości życia w tej sferze.
Zdaniem Bowling wysoki poziom dobrostanu osoby
w starszym wieku jest często wynikiem zachowanych
kompetencji społecznych jednostki oraz zdolności do
wartościowania poszczególnych obszarów jakości życia
[31]. Wyniki badań Tseng i Wang pokazały, że zakres
i częstość kontaktów z rodziną oraz poziom pomocy
i wsparcia otrzymywanego ze strony personelu domu
opieki mogą mieć kluczowe znaczenie dla jakości życia
osób w podeszłym wieku [32]. Część autorów uważa
pytanie o aktywność seksualną za mało przydatny
wskaźnik oceny jakości życia osób w warunkach stacjonarnej opieki długoterminowej [33]. Wydaje się,
że nie można marginalizować problemu. Pojawiają
się doniesienia dotyczące zaniedbań w tej sferze
po stronie organizatorów opieki długoterminowej,
w tym braku rozeznania co do uczuciowych związków
mieszkańców i prawa do poszanowania ich intymności
[34,35]. W moim badaniu jedynie 11 osób odniosło
się wartościująco do pytania o zadowolenie z życia
seksualnego, co prawdopodobnie oznacza po prostu
brak pożycia płciowego w tej grupie.
Przeprowadzenie oceny jakości życia w sytuacji
znacznych deficytów poznawczych badanych często
napotyka na trudności diagnostyczne, a niekiedy nawet
i interpretacyjne, choć należy podkreślić – co do zasady
– jest możliwe i potrzebne nawet u osób dotkniętych
zaburzeniami czy chorobami psychicznymi [36].
Wyniki takich pomiarów mogą być źródłem szeregu
ważnych danych o chorym, niedostępnych w badaniu
klinicznym, które kształtują jego sytuację życiową
i zdrowie. Jak uważają Berlowitz i wsp. najważniejszym
Ostrzyżek A. Ocena jakości życia osób w podeszłym wieku, rehabilitowanych w oddziale opieki długoterminowej
celem opieki długoterminowej powinno być maksymalizowanie satysfakcji i jakości życia podopiecznych
[37]. Rehabilitacja jest nieodzownym elementem tej
opieki, bez względu na jej formę (stacjonarną, czy
w warunkach domowych), a koszty jej prowadzenia są
opłacalne w relacji z korzyściami płynącymi ze stosowania terapii ruchowej i możliwością uniknięcia wielu,
nierzadko groźnych dla życia powikłań. Bowiem jak
trudno wycenić wartość życia ludzkiego, tak trudno
również przecenić poziom poprawy jakości życia osoby
niepełnosprawnej [38].
Współcześnie coraz częściej akcentuje się potrzebę
wdrażania rehabilitacji prewencyjnej, której zadaniem
jest utrzymanie zdrowotnych i środowiskowych kompetencji seniorów, pomimo postępujących z wiekiem
ograniczeń czynnościowych i dysfunkcji.
Wnioski
1. Pomiar subiektywnej jakości życia chorych przeprowadzony po zakończeniu procesu usprawniania był istotnie wyższy we wszystkich analizowanych obszarach składowych.
665
2. Wiek i niski poziom sprawności funkcjonalnej
w sposób istotny pogarszały jakość życia badanych.
3. Obecność i nasilenie zaburzeń o typie depresji
istotnie obniżały subiektywną jakość życia oraz
zadowolenie ze zdrowia respondentów.
4. Hipoteza, że wraz z wiekiem istotnie pogorszy
się subiektywna ocena stanu zdrowia chorych nie
potwierdziła się,
5. Wydaje się, że wysoki poziom dobrostanu psychicznego, niezależnie od źródła jego pochodzenia, pozwala częściowo niwelować ograniczenia
natury fizycznej, stąd jego predyktywny charakter
dla jakości życia tej grupy chorych.
6. Włączenie oceny jakości życia chorych w podeszłym wieku w warunkach opieki długoterminowej do rutyny klinicznej, może być skutecznym
narzędziem weryfikacji szeregu ważnych danych
lub nawet elementem wtórnej profilaktyki gerontologicznej.
Piśmiennictwo / References
1. The demographic future of Europe – from challenge to
opportune. Main european demographic trends and
data. Projections – EU-25. Commission of the European
Communities. COM /2006/571, Brussels 2006.
2. Ostrzyżek A. Standardy w ocenie jakości życia chorych
w podeszłym wieku. Med Dydakt Wych 2007, 39(9):
925‑927.
3. Skevington SM, Lotfy M, O’Connell KA. The World Health
Organization’s WHOQOL-BREF quality of life assessment:
Psychometric properties and results of the international field
trial. Qual Life Res 2004, 13: 299-310.
4. Paist SS 3rd, Jafri A. Functional assessment in older patients.
Key to improving quality of life. Postgrad Med 1996, 99(5):
101-108.
5. Stucki G, Cieza A, Melvin J. The international classification
of functioning, disability and health: A unifying model for
the conceptual description of the rehabilitation strategy.
J Rehabil Med 2007, 39: 279-285.
6. Forster A,Lambley R,Young JB. Is physical rehabilitation
for older people in long-term care effective? Findings from
a systematic review. Age Ageing 2010, 39(2): 169-175.
7. Żak M. Rehabilitacja osób po 80 roku życia z zaburzeniami
czynności życia codziennego. Gerontol Pol 2005, 13(3):
200-205.
8. Zidén L, Kreuter M, Frändin K. Long-term effects of home
rehabilitation after hip fracture – 1-year follow-up of
functioning, balance confidence, and health-related quality
of life in elderly people. Disabil Rehabil 2010, 32(1):
18‑32.
9. Chang YY, Lin MH, Lai HY et al.Who determines the
rehabilitation needs of care home residents? An observational
survey. Arch Gerontol Geriatr Suppl 2010 online, Mar 24.
10. Ostrzyżek A. Psychoedukacja a jakość życia chorych
z zaburzeniami psychicznymi. Med Dydakt Wych 2006,
38(4): 48-50.
11. Gonzales-Salvador T, Lyketsos CG, Baker AS, et al. Quality
of life of patients with dementia in long-term care. Int J Ger
Psychiatry 2000, 15: 181-189.
12. Definition, measurement, and correlates of quality of life in
nursing homes: toward a reasonable practice, research, and
policy agenda. Gerontologist 2003, 43(2): 28-36.
13. Ronnberg L. Quality of life in nursing-home residents:
an intervention study of the effect of mental stimulation
through an audiovisual programme. Age Ageing 1998, 27:
393-397.
14. Deck R, Kohlmann T, Jordan M. Health-related quality of
life in old age. Preliminary report on the male perspective.
Aging Male 2002, 2: 87-97.
15. Gopalakrishnan N, Blane D. Quality of life in older ages. Br
Med Bull 2008, 1: 113-126.
16. Porensky EK,Dew MA, Karp JF, Skidmore E, Rollman BL et al.
The burden of late-life generalized anxiety disorder. Effects
on disability, Health-related quality of life, and health care
utilization. Am JGeriat Psychiat 2009, 6: 473-482.
17. Wiklund I.Helath-related quality of life in old age. A study
among 76-year-swedish urban citizens.Scand J Public Health
1994, 1: 7-14.
18. Vaillant GE, Mukamal K. Successful aging. Am J Psychiatry
2001, 158: 839-847.
19. Kane RA. Long-term care and a good quality of life:
bringing them closer together. Gerontologist 2001, 41(3):
293‑304.
20. Sęk H. Jakość życia a zdrowie. Ruch Prawn Ekonom Socjol
1993, 2: 110-117.
666
21. Szczepańska-Gieracha J, Kowalska J, Rymaszewska J.
Skuteczność fizjoterapii w przypadku osób starszych
usprawnianych w warunkach zakładu opiekuńczoleczniczego – badanie pilotażowe. Gerontol Pol 2010, 18(1):
41-47.
22. Mercier C, Peladeau N,Tempier N. Age, gender and quality
of life. Community Ment Health J 1998, 34(5): 487-500.
23. Watt A, Konnert C. Quality of life in the nursing home:
perspectives of younger and older residents. Can J Aging
2007, 26(4): 403-10.
24. Karakaya MG, Bilgin SC, Ekici G, Köse N, Otman AS.
Functional mobility, depressive symptoms, level of
independence, and quality of life of the elderly living at
home and in the nursing home. J Am Med Dir Assoc 2009,
10(9): 662-666.
25. Cichocka M. Psychologiczne problemy starzenia się i starości.
[w]: Zaburzenia psychiczne wieku podeszłego. Krzymiński S
(red). PZWL, Warszawa 1993.
26. Ostrzyżek A, Marcinkowski JT, Wymiary jakości życia
w podeszłym wieku. Probl Hig Epidemiol 2009, 90(4):
465‑469.
27. Eser I, Khorshid L, Cinar S. Sleep quality of older adults in
nursing homes in Turkey: Enhancing the quality of sleep
improves quality of life. J Gerontol Nurs 2007, 33(10):
42‑49.
28. Naumann VJ, Byrne GJA. WHOQOL-BREF as a measure
of quality of life in older patients with depression. Int
Psychogeriatr 2004, 16(2): 159-173.
Probl Hig Epidemiol 2010, 91(4): 659-666
29. Frank RG, Chaney JM, Clay DL, et al. Dysphoria: a major
symptom factor in persons with disability or chronic illness.
Psychiatry Res 1992, 43: 231-241.
30. Ostrzyżek A. Jakość życia w chorobach przewlekłych. Probl
Hig Epidemiol 2008, 89(4): 467-470.
31. Bowling A. Ageing well: quality of life in old age. Groving
older. Open University Press 2005.
32. Tseng SZ, Wang RH. Quality of life and related factors among
elderly nursing home residents in southern Taiwan. Public
Health Nurs 2001, 18: 304-311.
33. Lai KL, Tzeng RJ, Wang BL, Lee HS, Amidon RL, Kao S.
Health-related quality of life and health utility for the
institutional elderly in Taiwan. Qual Life Res 2005, 14:
1169-1180.
34. Everett B. Ethically Managing Sexual Activity in Long-term
Care. Sex Disabil 2007, 25(1): 21-27.
35. Gordon M, Sokolowski M. Sexuality in Long-Term Care:
Ethics and Action. Ann Long- Term Care 2004, 12(9):
45‑48.
36. Herrman H, Hawthhorne G,Thomas R. Quality of life
assessment in people living with psychosis. Soc Psychiatry
Psychiatr Epidemiol 2002, 37: 510-518.
37. Berlowitz DR, Du W, Kazis L, Lewis S. Health-related quality
of life of nursing home residents: differences in patient
and provider perceptions. J Am Geriatr Soc 1995, 43(7):
799‑802.
38. Kiwerski JE. Rehabilitacja w opiece długoterminowej – aspekty
kliniczne i społeczne. Balneo Pol 2009, 4: 322‑326.