docplik PDF - Azja
download 
Reklamacja Transkrypt
plik PDF - Azja
TOWARZYSTWO AZJI I PACYFIKU Szkoła Wyższa Psychologii Społecznej A Z J A -PACYFIK ROCZNIK T O M XIV ( 2 011) Chiny w setną rocznicę rewolucji Xinhai RADA PROGRAMOWA Krzysztof Gawlikowski (przewodniczący), Piotr Balcerowicz, Bogusława Drelich-Skulska, Waldemar J. Dziak, Bogdan Góralczyk, Teresa Halik, Romuald Huszcza, Adam W. Jelonek, Joanna Marszałek-Kawa, Marek Mejor, Małgorzata Pietrasiak, Jan Rowiński, Małgorzata Religa, Ewa Rynarzewska, Kazimierz Starzyk, Krzysztof Szumski, Sławoj Szynkiewicz, Bogusław Zakrzewski, Stanisław Zapaśnik REDAKCJA NAUKOWA Bogdan Góralczyk – redaktor naczelny, Małgorzata Ławacz – sekretarz redakcji, Beata Bochorodycz, Marcin Jacoby, Stanisław Meyer, Dominik Mierzejewski REDAKTORZY PROWADZĄCY Justyna Brylewska Małgorzata Ławacz REDAKCJA Maria Porajska-Hałka REDAKTOR TECHNICZNY Tomasz Czapski PROJEKT OKŁADKI: Fontarte © Copyright by Wydawnictwo Adam Marszałek © Copyright by Towarzystwo Azji i Pacyfiku Toruń–Warszawa 2011 ISSN 1643-692X Współpraca wydawnicza Wydawnictwa Adam Marszałek i Szkoły Wyższej Psychologii Społecznej ADRES REDAKCJI Szkoła Wyższa Psychologii Społecznej (Biblioteka, M. Ławacz) ul. Chodakowska 19/31, 03-815 Warszawa, tel. +48 69 594 11 61 e-mail: [email protected], www.azja-pacyfik.pl Prenumeratę instytucjonalną można zamawiać w oddziałach firmy Kolporter S.A. na terenie całego kraju. Informacje pod numerem infolinii 0800-205-555 lub na stronie internetowej http://www.kolporter-spolka-akcyjna.com.pl/prenumerata.asp Prenumeratę prowadzi Towarzystwo Azji i Pacyfiku. Zamówienia prosimy kierować na adres Wydawnictwa Adam Marszałek. Prenumeratorzy otrzymują zniżkę 15% ceny katalogowej oraz nie ponoszą kosztów przesyłki. Prenumerata zagraniczna wyższa o 100% plus koszty przesyłki. Wpłaty prosimy kierować na konto Wydawnictwa: KBSA O. w Toruniu 16 1500 1751 1217 5001 3215 0000 The cost of annual subscription (one issue) is US $23.00, including postage. Payments should be sent to Wydawnictwo Adam Marszałek, account: KBSA O. w Toruniu 16 1500 1751 1217 5001 3215 0000 Wydawnictwo prowadzi sprzedaż wysyłkową tel./fax 56 648 50 70; e-mail: [email protected] Wydawnictwo Adam Marszałek, ul. Lubicka 44, 87–100 Toruń tel. 56 660 81 60, e-mail: [email protected], www.marszalek.com.pl Drukarnia nr 2, ul. Warszawska 52, 87–148 Łysomice, tel. 56 659 98 96 3 Azja-Pacyfik TREŚĆ TOMU Od Redakcji .......................................................................................................... 7 CHINY W SETNĄ ROCZNICĘ REWOLUCJI XINHAI Bogdan Góralczyk Krzysztof Gawlikowski Chen Yunqian Jerzy Bayer Jakub Polit Pan Kuang-che Dominik Mierzejewski Rewolucja Xinhai w chińskich dziejach ................ 11 Cechy szczególne Rewolucji Xinhai i jej paradoksy........................................................ 31 Sun Yat-sen jako symbol w pamięci politycznej klas niższych we współczesnych Chinach............. 49 Problem chińskiego nacjonalizmu do chwili proklamowania Chińskiej Republiki Ludowej ...... 70 Mocarstwa wobec Rewolucji Xinhai ..................... 87 Sun Yat-sen i jego analiza „międzynarodowej pozycji Chin” ....................................................... 107 Wyzwania chińskiej dyplomacji u progu ery republikańskiej .............................................. 131 CHINY – ANALIZY Piotr Kurczewski Jan Pajor Paweł Bartosiński Diaspora chińska na świecie – ewolucja zjawiska .. 151 Stanowisko USA wobec Chin podczas powstania Yihetuan ............................................................... 183 Jak straciliśmy Chiny? Amerykański spór o politykę wobec Chin w latach 1944–1950 ....... 211 CHINY W SETNĄ ROCZNICĘ REWOLUCJI XINHAI – SZKICE Agnieszka Łobacz Jan Rowiński Trzy zasady ludu – dokument programowy Sun Yat-sena. Refleksje tłumaczki....................... 242 Obchody rocznic Rewolucji Xinhai w ChRL ...... 250 4 Azja-Pacyfik ARTYKUŁY RECENZYJNE Marcin Jacoby Elżbieta Brzozowska Bogdan Góralczyk Małgorzata Religa Batosz Woliński Stanisław Meyer Sztuka w starożytnych chińskich tekstach ............ 267 Wiwisekcja rozpadu chińsko-radzieckiego sojuszu ................................................................. 272 Kissinger o Chinach............................................. 276 Wielcy myśliciele starożytnych Chin .................. 282 Jak wchodzić w biznes z Chińczykami?.............. 285 Nowożytna historia Japonii ................................. 289 PULS AZJI Najważniejsze wydarzenia i procesy w Azji w 2011 roku................................ 293 INFORMACJE W osiemdziesięciolecie urodzin Pana Andrzeja Wawrzyniaka ........................ 302 Małgorzata Ławacz Ważniejsze spotkania polityków Polski oraz krajów Azji i Pacyfiku (styczeń–czerwiec 2011) ..................................... 303 Streszczenia w języku angielskim .................................................................... 305 Nasi autorzy ...................................................................................................... 315 Azja-Pacyfik 5 CONTENTS From the Editors ................................................................................................... 7 CHINA ON THE 100th ANNIVERSARY OF THE XINHAI REVOLUTION Bogdan Góralczyk The Xinhai Revolution from the Viewpoint of Chinese History ..................................................... 10 Krzysztof Gawlikowski Particular Character of the Xinhai Revolution and its Paradoxes ....................................................... 31 Chen Yunqian The Symbol of Sun Yat-sen and the Political Memory of the Lower Classes in Modern China ........ 49 Jerzy Bayer The Issue of Chinese Nationalism until the Establishment of the People’s Republic of China ..................................................................... 70 Jakub Polit Great Powers and the Chinese Xinhai Revolution ....... 87 Pan Kuang-che Dr. Sun Yat-sen’s Discourses of China’s Position in the Family of Nations .......................................... 107 Dominik Mierzejewski Challenges of Chinese Diplomacy at the Dawn of the Republican Era .............................................. 131 CHINA – ANALYSIS Piotr Kurczewski Jan Pajor Paweł Bartosiński Chinese Diaspora Worldwide – the Evolution of a Phenomenon ..................................................... 151 US Position vis-à-vis China during the Yihetuan Uprising ................................................................... 183 How Did We Lose China? The American Argument about the 1944–1950 Policy vis-à-vis China ........... 211 CHINA ON THE 100th ANNIVERSARY OF THE XINHAI REVOLUTION – SKETCHES Agnieszka Łobacz Jan Rowiński Three Principles of the People – Sun Yat-sen’s Manifesto. A Translator’s Reflections...................... 242 Celebration of the Aniversaries of the Xinhai Revolution in the PRC ............................................. 250 6 Azja-Pacyfik BOOK REVIEWS Marcin Jacoby Elżbieta Brzozowska Bogdan Góralczyk Małgorzata Religa Batosz Woliński Stanisław Meyer Chinese Art in Classical Texts .................................. 267 A Vivisection of the Sino-Soviet Split ..................... 272 Kissinger on China .................................................. 276 Great Thinkers of Ancient China ............................. 282 How to Do Business with the Chinese?................... 285 The Modern History of Japan .................................. 289 THE PULSE OF ASIA The Most Important Events and Processes in Asia in 2011 .............................. 293 INFORMATION On the 80th Birthday of Mr. Andrzej Wawrzyniak ............................................ 302 Małgorzata Ławacz Important Meetings of Politicians from Poland and the Asia-Pacific Region (January–June 2010) ................................................ 303 Abstracts in English .......................................................................................... 305 Our authors........................................................................................................ 315 Azja-Pacyfik 2011, nr 14 OD REDAKCJI Szanowni Państwo, Drodzy Czytelnicy! Oddajemy w Państwa ręce numer specjalny poświęcony Chinom w stuletnią rocznicę Rewolucji Xinhai (czyt. Sinhaj). W zgodnej opinii historyków, analityków i obserwatorów, chińskich i zagranicznych było to wydarzenie na tyle ważne, że warto mu się przyjrzeć z bliska, tym bardziej że ostatnio Xinhai przykuwa nieco więcej uwagi – i to nie tylko z powodów rocznicowych. Zacznijmy może od pobieżnego opisu tamtych wydarzeń i ich konsekwencji. Wszystko zaczęło się 9 października 1911 roku. W rosyjskiej koncesji w mieście Hankou położonym nad rzeką Jangcy wybuchła przypadkowa bomba. W trakcie poszukiwania sprawców przechwycono listę członków wywrotowej grupy, planujących wojskowy przewrót. Rozpoczęły się aresztowania, spiskowcy, nie mając innego wyjścia, wzniecili słabo przygotowany bunt. Szczęśliwie dla powstańców, szybko dołączyli do nich żołnierze z pobliskiego garnizonu w Wuchangu (Hankou, Wuchang i Hanyang tworzą obecnie trójmiasto Wuhan). W ten sposób 10 października uruchomiony został łańcuch zdarzeń, które doprowadziły do upadku liczącego ponad dwa tysiące lat chińskiego cesarstwa. Choć nie było planu działań, choć rozwój wypadków zaskoczył wszystkich, to jednak rewolucyjny ferment szybko objął niemal cały kraj, bowiem mandżurska dynastia Qing już od dawna chyliła się ku upadkowi. Konsekwencje tego nieco przypadkowego zbiegu wydarzeń były na tyle istotne, że dzień „podwójnej dziesiątki” (10 X) stał się dniem symbolicznym i świętem narodowym w Chinach republikańskich, które powstały w miejsce Cesarstwa. I tak jest po dziś dzień na terenie Tajwanu, którego władze uznają się za bezpośrednich spadkobierców i kontynuatorów Republiki Chińskiej. Rok 1911 w tradycyjnym chińskim kalendarzu nazywał się xinhai, stąd też tamte wydarzenia przeszły do historii jako Rewolucja Xinhai. Na sam jego koniec, 29 grudnia, prezydentem Republiki ogłoszono Sun Yat-sena (inaczej Sun Zhongshana, 1866–1925), który w chwili wybuchu powstania przebywał na terenie Stanów Zjednoczonych, kwestując na rzecz chińskich rewolucjonistów skupionych w Lidze Związkowej Tongmenghui, i powrócił do Chin (Szanghaju) dopiero 8 Od Redakcji w Boże Narodzenie. Nowy tymczasowy parlament 12 lutego 1912 roku wymusił abdykację ostatniego chińskiego cesarza, małoletniego Aisin Gioro Puyi (1906– –1967). Cesarstwo upadło, zastąpiła je Republika, ale Sun Yat-sen cieszył się pełnią władzy zaledwie 45 dni, po czym zrzekł się jej na rzecz Yuan Shikaia, dawnego generała na usługach upadłej właśnie dynastii Qing. Sun zrezygnował, ponieważ obawiał się zbytniego umocnienia soldateski – militarystów i wojskowych watażków (warlords), którzy zaczęli dzielić pomiędzy sobą kraj. Sun liczył na szybkie obalenie znienawidzonej dynastii Qing, co było jego celem od dawna, a w czym Yuan Shikai publicznie zobowiązał się pomóc. Jednakże Yuan, który kontrolował dawną armię mandżurską Beiyang – wciąż najsilniejszą w kraju – szybko zmienił front, a Sun musiał się po raz kolejny salwować ucieczką z kraju, tym razem do Japonii. Wydawało się, że nikt inny w Chinach nie ma takich plenipotencji, by zaprowadzić w państwie ład i porządek, jak Yuan Shikai. On jednak, miast zająć się tym, co najpilniejsze, zamarzył o przywróceniu cesarstwa, z nim samym jako cesarzem (i założycielem nowej dynastii). Opowiedzenie się za Yuan Shikaiem w początkowej fazie rewolucji to jeden z najpoważniejszych błędów Sun Yat-sena w całej jego politycznej karierze, co sam przyznawał pod koniec swego zbyt krótkiego życia (zmarł 12 marca 1925 roku w wieku 59 lat na raka wątroby). Tak też tamte wydarzenia oceniła historia. Trzeba jednak gwoli sprawiedliwości podkreślić, że co prawda Sun miał swoje trzy zasady ludu (będą one przedmiotem analiz w tym tomie) i miał idee, ale nie miał armii. To było na ówczesne chińskie realia zdecydowanie za mało. W lutym 1913 roku doszło do pierwszych w chińskich dziejach demokratycznych wyborów, które z dużą przewagą, zdobywając 269 z 596 mandatów, wygrało ugrupowanie Sun Yat-sena i Song Jiaorena, czyli Partia Narodowa (Guomindang, GMD). Yuan Shikai jednak nie pogodził się z takim rozwiązaniem. Sprowokował zabójstwo Song Jiaorena, wybranego na premiera, a następnie, podpuszczany m.in. przez zachodnich doradców, zainicjował uroczystości mające na celu przywrócenie cesarstwa. Ta wcielana w życie kalkulacja plus niepewna sytuacja międzynarodowa w okresie I wojny światowej, a nade wszystko niepokoje w kraju związane z coraz większą aktywnością warlordów sprawiły, że unieważnił on demokratyczne wybory, a Guomindangowi zakazał działalności, argumentując, że Chiny nie dojrzały jeszcze do demokracji. Ogromne ambicje i szczytne cele Yuana nie na wiele się zdały. Kraj pogrążył się na długie lata w anarchii. W ówczesnych Chinach bezpardonowo walczyły ze sobą brutalne despotie, królowała przemoc i rozprzężenie; był to okres, gdy wszystkie chwyty były dozwolone, a władzy centralnej – przynajmniej do 1928 roku – faktycznie nie było. Bezwzględni, okrutni lokalni despoci zastąpili autokrację i siermiężny marazm schyłkowego okresu cesarstwa. Chaos i anarchia zajęły miejsce długotrwałego, choć już dawno przestarzałego ładu. Od Redakcji 9 Przedwczesny zgon Yuan Shikaia (6 czerwca 1916 roku w wieku 57 lat) spowodował, że Guomindang powrócił na polityczną scenę, podając za datę swego powstania – symboliczny – dzień 10 października 1919 roku. Jednak spokoju w kraju nadal nie było. Wkrótce na największego rywala Guomindangu wyrosła, utworzona 1 lipca 1921 roku, Komunistyczna Partia Chin (KPCh). Teraz to dwie polityczne siły, obie z zupełnie innymi wizjami przyszłości kraju (i interpretacjami Xinhai), już na dziesięciolecia zdominowały polityczną scenę. Walka pomiędzy obiema partiami, którym przewodzili Czang Kaj-szek (Jiang Jieshi, 1887–1975) i Mao Zedong (1893–1976), toczyła się aż do zwycięstwa komunistów i proklamowania Chińskiej Republiki Ludowej (ChRL) w dniu 1 października 1949 roku. A ponieważ Czang Kaj-szek i jego zwolennicy schronili się wtedy na Tajwanie, spuścizna owego okresu przetrwała do czasów współczesnych, jako że Chiny wciąż nie są zjednoczone. Niniejszy numer naszego Rocznika jest poświęcony niemal w całości Rewolucji Xinhai, jej antecedencjom, przebiegowi i konsekwencjom. Poszczególni autorzy zastanawiają się, jak i dlaczego do tej rewolucji doszło i jakie ma ona znaczenie w chińskich dziejach (Bogdan Góralczyk) albo jak się ona ma do innych rewolucyjnych procesów, np. rewolucji francuskiej (Krzysztof Gawlikowski). Inni (Chen Yunqian, Pan Kuang-che, Agnieszka Łobacz) zastanawiają się nad rolą i znaczeniem w chińskiej historii „ojca Chin republikańskich” Sun Yat-sena. Jakub Polit oraz Dominik Mierzejewski rozpatrują ówczesne procesy w szerszym kontekście międzynarodowym. Natomiast Jerzy Bayer analizuje, jaką rolę odgrywał w dziejach Chin, w tym także w roku 1911, chiński nacjonalizm. Ciekawą, w znacznej mierze osobistą perspektywę prezentuje Jan Rowiński, przedstawiając przebieg obchodów Rewolucji Xinhai na terenie ChRL. Żywimy nadzieję, że tak zróżnicowani, acz kompetentni autorzy spełnią oczekiwania Czytelników, przedstawiając w tomie szeroką panoramę wydarzeń i procesów związanych z rewolucją 1911 roku, tak kluczową w najnowszych dziejach Państwa Środka. Tom uzupełniają ciekawe studia Piotra Kurczewskiego, poświęcone chińskiej diasporze, oraz Jana Pajora i Pawła Bartosińskiego, poświęcone analizie polityki amerykańskiej wobec Chin w kluczowych okresach powstania bokserów (1900) oraz wojny domowej w Chinach (1944–1950). Jak zwykle dodajemy też stałe rubryki, w tym Puls Azji oraz artykuły recenzyjne, też w tym przypadku skoncentrowane na Chinach (choć nie tylko). Tom niniejszy jest ściśle skorelowany z harmonogramem naukowych obchodów Rewolucji Xinhai w Polsce, na które składały się specjalne seminarium w Szkole Wyższej Psychologii Społecznej w Warszawie w marcu 2011 roku (część materiałów zamieszczonych w tym tomie to pokłosie tego wydarzenia) oraz międzynarodowa konferencja na Uniwersytecie Warszawskim „Wiek wielkich przemian. 10 Od Redakcji W setną rocznicę Rewolucji Chińskiej 1911–2011”, z udziałem m.in. naukowców z ChRL i Tajwanu w dniach 14–15 października 2011 roku, a więc niemal dokładnie w rocznicę rewolucji. Ponieważ tom niniejszy ukazuje się z okazji tej drugiej konferencji, więc niektóre stałe rubryki nie są w nim, wyjątkowo, doprowadzone do końca roku. Zachęcamy jednak do częstego odwiedzania naszej strony internetowej, która została uruchomiona w 2011 roku, zgodnie z wcześniejszą zapowiedzią. Staramy się, aby była stroną „żywą”, a dodatkowym jej atutem jest zapewne fakt, że można na niej znaleźć w wersji elektronicznej poprzednie, archiwalne numery naszego Rocznika, do numeru 2009 praktycznie niedostępne już w sprzedaży. Liczymy, że zarówno strona internetowa, jak też Rocznik, pozycja unikatowa na polskim rynku wydawniczym, pozwolą nam skupić wokół siebie grono osób nieco głębiej zainteresowanych Azją, jej problemami, dylematami, wyzwaniami; jej historią i współczesnością. Liczymy na Państwa dalsze zainteresowanie, jak też na współpracę! Warszawa, październik 2011 REDAKCJA Azja-Pacyfik 2011, nr 14 CHINY W SETNĄ ROCZNICĘ REWOLUCJI XINHAI Bogdan Góralczyk REWOLUCJA Xinhai W CHIŃSKICH DZIEJACH C elem niniejszego opracowania jest nie tyle przedstawienie przebiegu, na ogół już dobrze znanego, Rewolucji Xinhai (辛亥革命)1, która doprowadziła do upadku cesarstwa, ile umieszczenie tego przełomowego wydarzenia w kontekście chińskiej najnowszej historii i współczesności. Inaczej ujmując, przebieg wydarzeń z lat 1911 i 1912 r. nie jest głównym przedmiotem zainteresowań autora, natomiast w centrum jego uwagi jest próba znalezienia odpowiedzi na pytania dotyczące z n a c z e n i a xinhai2 w chińskich dziejach. Co oznaczał ten historyczny zwrot? Skąd się wziął? Jakie były przyczyny upadku cesarstwa? Ponadto stawiane są w tym studium także inne, bodaj ważniejsze pytania. Jakie były konsekwencje i znaczenie tak gruntownej zmiany systemu, przejścia od rządów monarchicznych i dynastycznych do republikańskich, a więc niejako zamiany jednej epoki na inną, gruntownego przeobrażenia rzeczywistości politycznej w państwie? Co trwałego do chińskiej nowoczesności pozostało po tym historycznym przełomie? Jakie procesy Rewolucja Xinhai zapoczątkowała i co ze sobą przyniosła? Mamy więc tutaj do czynienia nie tyle ze studium historycznym, ile analizą politologiczną dotyczącą przyczyn i skutków pewnych procesów i zdarzeń, tak kluczowych dla współczesnej historii Chin. Terminy w znakach chińskich używane są w tym opracowaniu tylko w najbardziej uzasadnionych przypadkach i nie są powtarzane. 2 Jest to nazwa w cyklicznym systemie tradycyjnego chińskiego kalendarza (cykl zamykał się co 60 lat). Rok xinhai w cyklu na początku XX w. obejmował okres od 30 stycznia 1911 do 17 lutego 1912 r. 1 12 Rewolucja Xinhai w chińskich dziejach 1. Przyczyny zmierzchu Cesarstwa Cesarstwo, założone w 221 r. p.n.e. przez pierwszego władcę Qin Shihuanga (秦始皇)3, okazało się instytucją wyjątkowo trwałą. Chociaż dzieje Chin, podobnie jak innych państw, które w tym akurat przypadku należałoby równać z cywilizacjami, nie były pozbawione perturbacji i zawirowań, to jednak państwo to, podobnie jak jego ustrój, przetrwało w istocie w niewiele zmienionej formie aż do początków XX stulecia. Interesujące nas tutaj pytanie nie dotyczy, też intrygujących i ważnych, przyczyn trwałości tego ustroju i mechanizmów za tym stojących, lecz raczej p o w o d ó w zmierzchu i upadku cesarstwa. Co sprawiło, że w końcu, po tylu wiekach, zmuszone było ono odejść do historycznych annałów? Jest pewne, że jednej odpowiedzi na tak postawione pytanie po prostu nie ma. Jak zwykle w dziejach, a szczególnie tak dużego organizmu, jakim były i są Chiny, przyczyn było wiele, a do zasadniczego przełomu doprowadził splot różnych wydarzeń. Spróbujmy zinwentaryzować te najważniejsze. Chiny w całej swojej historii były dumne ze swego unikatowego dorobku kulturowego, ze swej niepowtarzalnej kultury, a także ciągłości dziejów. Cywilizacja chińska charakteryzowała się tym, że bardziej się zamykała, niż otwierała; że sama traktowała się jako centrum cywilizowanego świata, skąd promieniowała na zewnątrz, ale zarazem była „wsobna”, bardziej izolacjonistyczna niż ekspansjonistyczna, bardziej skierowana ku sobie niż ku innym, czego symbolem stał się Wielki Mur Chiński4 mający odgradzać wyniosłych i cywilizowanych Chińczyków od znajdujących się na niższym poziomie rozwoju cywilizacyjnego „barbarzyńców”. Przez cały, tak długi okres cesarstwa mieszkańców Państwa Środka bardziej wiązała ze sobą państwowa ideologia oraz kulturowa i cywilizacyjna wspólnota, aniżeli więzi etniczne czy narodowe5. Ta silna wewnętrzna więź oraz będąca jej spoiwem silna, scentralizowana i służąca hierarchicznemu państwu biurokracja po wiekach 3 Co zrozumiałe, jest on do dziś bohaterem masowej wyobraźni w Chinach. Był, co znaczące, jednym z ulubionych władców w oczach Mao Zedonga. Zob.: Jung Chang, Jon Halliday, Mao, przeł. P. Amsterdamski, Wydawnictwo Albatros, Warszawa 2007, s. 490; Ross Terrill, Mao. Biografia, przeł. J. M. Głogoczowski, Iskry, Warszawa 2001, s. 43. Ostatnio, co też znaczące, nakręcono na jego temat, jak też epoki, w której żył, aż trzy filmy fabularne, a każdy z nich należy uznać za wybitny: The Emperor’s Shadow (秦颂) Zhou Xiaowena (周晓文) z 1996 r.; The Emperor and the Assassin (荊柯刺秦王) Chen Kaige (陈凯歌) z 1999 r. oraz Hero (英雄) Zhang Yimou (张艺谋) z 2002 r. (świadomie przytaczam tytuły angielskie, pod którymi filmy te zyskały największy światowy rozgłos). 4 Znakomity wywód-esej na temat chińskiego rozdarcia między odgradzaniem się a otwarciem można znaleźć w książce Julii Lovell, Wielki Mur Chiński. Chiny kontra świat 1000 p.n.e. – 2000 n.e., przeł. G. Siwek, Muza, Warszawa 2007. 5 Krzysztof Gawlikowski, Chiny: państwo, naród czy cywilizacja? [w:] K. Gawlikowski (red.), Postacie narodów a współczesność, PIW, Warszawa 1984, s. 209. Bogdan Góralczyk 13 stały się jednakże, jak się okazało, praprzyczyną późniejszych nieszczęść. Chiny nie przeszły ani przez renesans, ani przez reformację6. Doświadczenia misji admirała Zheng He (郑和), który w latach 1405–1433 poprowadził kilka kolejnych eskapad po morzach świata, docierając nawet do wybrzeży Afryki (a być może i Ameryki7), dowodzą, iż Chiny mogły ruszyć na podbój świata, jednakże w końcu się na to nie zdobyły. Jak słusznie zauważył świetny badacz dawnych imperiów, Dawid S. Landes: Chińczycy byli przekonani, że żyją w samym środku wszechświata. Otaczające ich niższe rasy pławiły się w ich blasku, zyskiwały status, okazując im posłuszeństwo i składając daniny… Ten triumfalizm kulturowy w połączeniu z małostkową tyranią doprowadził do tego, że Chiny niechętnie cokolwiek poprawiały i kiepsko się uczyły8. Tymczasem Zachód właśnie w tym czasie zapoczątkował epokę wielkich odkryć geograficznych i wielką ekspansję. Podczas gdy świat zachodni, począwszy od Portugalii i Hiszpanii, ruszył na morza i na inne kontynenty, zadowolone z siebie Chiny zamknęły się we własnym kokonie jeszcze bardziej. Symbolem tej izolacji stała się pierwsza, niezwykle starannie przygotowana misja dyplomatyczna brytyjskiego emisariusza lorda MacCartney’a na ówczesny dwór cesarza Qianlonga (乾隆, 1711–1799) z mandżurskiej dynastii Qing (清). Do historii przeszedł list, w którym chiński cesarz odpowiedział na brytyjską propozycję nawiązania wymiany handlowej i współpracy oraz odrzucił przywiezione mu cenne dary, w tym najnowsze zachodnie wynalazki techniczne. W odpowiedzi na brytyjską inicjatywę chiński władca napisał: dziwne i kosztowne przedmioty nie interesują mnie… Majestatyczna cnota naszego państwa dotarła do wszystkich krajów pod sklepieniem Niebios, a królowie wszystkich krajów zaoferowali nam cenny trybut, idący lądem i morzem. Jak mógł się przekonać na własne oczy ambasador Waszej Wysokości, my mamy wszystko. Nie przykładam żadnej wartości do przedmiotów obcych i dziwnych, które nie mają znaczenia dla naszych producentów9. Wszystko wskazuje na to, że właśnie tak mocno zaznaczone i widoczne w przytoczonej korespondencji przekonanie o własnej wyższości cywilizacyjnej stało się przyczyną zguby. Zamknięte na wszystko Chiny nie uświadamiały sobie w należytym stopniu, jak bardzo zmienił się zewnętrzny świat, jak mocno się zmodernizował i poszedł, w przeciwieństwie do nich, do przodu. Owszem, jak wykazał w swych cennych badaniach Joseph Needham, Chiny przyniosły światu wiele ważnych wynalazków i były pod każdym względem wspaniałą i bogatą cywilizacją, Joseph Needham, Wielkie miareczkowanie, przeł. I. Kałużyńska, PIW, Warszawa 1984, s. 193. Ciekawy i ważny opis tych morskich eskapad zobacz: Gavin Menzies, 1421. Rok w którym Chińczycy odkryli Amerykę i opłynęli świat, przeł. R. Jamuszewski, Amber, Warszawa 2003, s. 349 i nn. 8 David S. Landes, Bogactwo i nędza narodów. Dlaczego jedni są tak bogaci, a inni tak ubodzy, przeł. H. Jankowska, Muza, Warszawa 2000, s. 378, 379. 9 Cyt. za: Michael Dillon, China. A Modern History, I.B. Tauris, London 2010, s. 40. 6 7 14 Rewolucja Xinhai w chińskich dziejach także w wymiarze naukowo-technicznym,10 ale zapatrzone w siebie, nie zrozumiały i nie doceniły postępu, jaki od XVI stulecia w coraz większym tempie dokonywał się na Zachodzie. Toteż niedługo po nieudanej misji MacCartneya Zachód (najpierw była to Korona Brytyjska) ponowił swe propozycje współpracy, a gdy spotkał się z kolejnymi odmowami, przeszedł do nacisków. Nieprzygotowane na to Chiny, ciągle zamknięte we własnym kokonie, zostały poddane wielkiemu wyzwaniu, któremu tym razem nie były w stanie sprostać. W ten oto sposób, nie mając doświadczeń związanych z renesansem i reformacją, nie przystąpiły też, a raczej nie były w stanie przystąpić, do rewolucji przemysłowej, co należałoby uznać za pierwszą, bezpośrednią przyczynę podważenia klasycznego chińskiego porządku i zmierzchu Cesarstwa. O tym, że taki zmierzch następuje, że Chiny nie nadążają za innymi, przegrywając w konkurencji przemysłowej oraz wojskowej i w efekcie muszą ustąpić pola silniejszym i nowocześniejszym, co oczywiście było dla nich niebywałym szokiem oraz doświadczeniem, świadczył przebieg dwóch wojen opiumowych (yapian zhanzheng, 鸦片战争) w latach 1839–1842 i 1856–1860. Pierwsza skończyła się traktatem w Nankinie i m.in. oddaniem wyspy Hongkong Brytyjczykom (później zrodziła się z tego znacznie obszerniejsza kolonia), a druga przyniosła ze sobą m.in. interwencję obcych wojsk pod wodzą lorda Elgina, które w dniach 18–20 października 1860 r. doszczętnie spaliły jedną z cesarskich siedzib, wspaniały zespół pałacowy Yuanmingyuan11. Jeszcze dzisiaj, po 150 latach od wydarzeń, akt ten uznaje się w Chinach za przejaw niebywałego barbarzyństwa oraz dowód „prawdziwej strategii” obcych mocarstw w stosunku do Chin, które – według tej interpretacji – powinny być słabe, podzielone i podporządkowane silniejszym12. W ten sposób rozpoczął się okres poniżenia Chin i narzucania Chińczykom woli obcych mocarstw, później obrazowo nazwany w Państwie Środka bainian guochi (百年国耻) – „stuleciem narodowego poniżenia”. Propozycje, jak sobie z tą – trwającą zdaniem chińskich autorów do dziś – spuścizną poradzić, można znaleźć w cennej pracy eksperta Chińskiej Akademii Nauk Społecznych Xia Chuntao Chińskie wartości narodowe a droga rozwoju. Autor jest jednym z najważniejszych promotorów koncepcji „powrotu do tradycyjnych chińskich wartości” – tych sprzed wojen Zakrojone na kilkanaście tomów dzieło J. Needhama świetnie skondensował w jednej, przejrzystej publikacji Robert Temple, zob.: R. Temple, Geniusz Chin. 3000 lat nauki, odkryć i wynalazków, przeł. J. Świercz, Ars Polona, Warszawa 1994. 11 Zbudował go cesarz Qianlong, ten sam, który odrzucił misję MacCartneya. Więcej na jego temat zob.: <http://www.artspeakchina.org/mediawiki/index.php/Yuanmingyuan_%E5%9C%86%E6%98%8E%E5%9B%AD> [wejście 15 czerwca 2011]. 12 History of Yuanmingyuan Will Teach Us a Lesson, „China Daily” z 19 października 2010; Torching of Yuanmingyuan – 150 Years Later, „Global Times” z 19 października 2010. 10 Bogdan Góralczyk 15 opiumowych13. Można go uznać za reprezentanta nurtu, który coraz głośniej domaga się stanowczego rozliczenia z okresem „narodowego poniżenia” i przywrócenia Chinom świetności. Dla reprezentantów tej szkoły myślenia ważne jest to – co należy uznać za znaczące – że dla dzisiejszych Chin, tak szybko się modernizujących, punktem odniesienia ma być państwo dawne, czyli silne i kwitnące, promieniujące na zewnątrz. Nikt w Państwie Środka nie wspomina dobrze okresu dominacji obcych mocarstw, nikt też, co oczywiste, z tym stanem się nie godził. Problem – i to bardzo długo – polegał na tym, że przyczyn wszelkich nieszczęść i klęsk szukano raczej na zewnątrz niż wewnątrz, raczej winiono „imperialistów” niż własny ustrój czy styl rządzenia. Najgorsze z chińskiego punktu widzenia było to, że na stale rosnącą, obcą interwencję, w wyniku której Państwo Środka musiało ustępować, udzielać koncesji, otwierać „porty traktatowe”, a nawet tracić własne ziemie (szczególnie na rzecz Anglii i Rosji, a potem Japonii), nałożyły się wewnętrzne choroby i niedomagania. Takie przede wszystkim, jak inercja rządzących elit, skostnienie biurokratycznych struktur oraz korupcja urzędników. Ma całkowitą rację polski badacz Jan Rowiński, gdy w ten oto sposób opisuje przyczyny ówczesnych chińskich klęsk: Źródła owego tragicznego epizodu w historii Chin tkwią przede wszystkim w uwarunkowaniach wewnętrznych tego feudalnego kolosa. Odzwierciedlały degenerację i rozkład elit rządzących, zastój gospodarczy, stagnację i petryfikację anachronicznych wzorców rządzenia, rosnącą nędzę społeczeństwa, przede wszystkim wsi. Wynikały z ignorancji wiedzy o świecie zewnętrznym, w znacznej mierze będącej efektem wyniosłej, pełnej wyższości i pogardy postawy wobec „barbarzyńców pozbawionych miejsca pod kopułą Niebios”14. Jak to zazwyczaj w takich przypadkach bywa, osłabienie władzy centralnej wzbudzało rosnące społeczne niezadowolenie i pociągnęło za sobą ferment na scenie wewnętrznej. Można przypuszczać, że pojawienie się ruchu Tajpingów w latach 1850–186415 należy wiązać właśnie z osłabieniem struktur państwowych. Okoliczności dla pojawienia się takiego ugrupowania, które w szczytowym momencie miało ponad 30 mln zwolenników, były wówczas sprzyjające. Tajpingo13 Xia Chuntao, Zhongguo guoqing yu fazhan daolu [Chińskie wartości narodowe a droga rozwoju], Zhongguo Shehui Kexue Chubanshe, Beijing 2010. 14 Jan Rowiński, Dylematy i wyzwania polityki Chin w końcu pierwszej dekady XXI wieku (reperkusje światowego kryzysu finansowo-gospodarczego) [w:] Roman Kuźniar (red.) Kryzys 2008 a pozycja międzynarodowa Zachodu, Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR, Warszawa 2011, s. 149. 15 Ciągle aktualny opis tego ważnego wydarzenia w literaturze polskiej zobacz: Witold Rodziński, Historia Chin, Ossolineum, Wrocław–Warszawa 1974, s. 406–435. Wersja nowocześniejsza, aczkolwiek pisana z silnie zaznaczonej (co nie jest w tym akurat przypadku bez znaczenia) perspektywy brytyjskiej: Jonathan Fenby, Chiny. Upadek i narodziny wielkiej potęgi, przeł. J. Wąsiński, J. Wołk-Łaniewski, Wydawnictwo Znak, Kraków 2009, s. 75 i nn. 16 Rewolucja Xinhai w chińskich dziejach wie, którzy – chcąc zrealizować swój utopijny cel, czyli zastąpić tradycyjne chińskie wierzenia swoiście rozumianym chrześcijaństwem i zbudować Niebiańskie Królestwo Wielkiego Spokoju (Taiping Tian Guo, 太平天囯) – na ponad dziesięć lat zdestabilizowali kilka chińskich prowincji, głównie na południu kraju. Co gorsza, nie byli oni odosobnieni. Albowiem w ślad za nimi doszło do rebelii zwanej Nian (w latach 1851–1868) nad rzeką Huai, a także kilku kolejnych buntów muzułmańskich w prowincjach Yunnan, Shaanxi i Gansu (w latach 1855–1873)16. Tymczasem na zażegnywany z trudem ferment na scenie wewnętrznej nakładała się – stale rosnąca – presja państw zewnętrznych, czego symbolem były kolejne ustępstwa i koncesje ze strony dynastii Qing. Ważną cezurą była wojna chińsko-francuska (1885), gdy Chiny straciły odwieczne wpływy w Wietnamie, a przede wszystkim wojna chińsko-japońska i wieńczący ją traktat z Shimonoseki, podpisany 17 kwietnia 1895 r. Dla Chińczyków szczególnie bolesne było to, że zostali zmuszeni do kolejnych ustępstw, a w wyniku tego drugiego konfliktu – do oddania wyspy Tajwan Japończykom, tradycyjnie postrzeganym w chińskiej kulturze jako „młodsi bracia”, bo przecież wpływy kulturowe szły z Chin do Japonii, a nie odwrotnie17. Tym samym poniżenie było jeszcze głębsze i mocniej odczuwane, bowiem zrozumiano, że uczeń zaczął przerastać mistrza, co dla chińskich elit i całego społeczeństwa stanowiło wyjątkowo bolesne doświadczenie. Niestety, wywodząca się z prawdziwych, a nie urojonych obaw o podział i rozbiór cesarstwa, próba jego ratowania, pierwotnie wspierana przez młodocianego cesarza Guangxu (光緒, 1871–1908), została szybko storpedowana przez faktycznie rządzącą wówczas państwem, skrajnie reakcyjną i całkowicie niezdolną do zaakceptowania modernizacyjnych celów koterię na dworze pod wodzą cesarzowej-wdowy Cixi (慈禧太后)18. Ta próba zmian, zwana „stu dniami reform”19, nie przyniosła spodziewanego i tak potrzebnego przełomu oraz koniecznej modernizacji, nie przezwyciężyła ani narastających trudności gospodarczych, ani też nacisku ze strony imperialistycznych mocarstw. Po tym nieudanym, choć cieka16 Wyjątkowo plastycznie i szczegółowo ową destabilizację na chińskiej scenie wewnętrznej przedstawia wybitny specjalista od tego okresu Michael Dillon, zob.: M. Dillon, China…, op. cit., s. 65–100. 17 John K. Fairbank, Edwin O. Reischauer, Albert M. Craig, East Asia. Tradition and Transformation. New Impression, Houghton Mifflin Co., Boston 1978, s. 324, 325. 18 O jej życiu i zgubnych wpływach na losy dynastii mandżurskiej oraz cesarstwa zob.: Keith Laidler, Ostatnia cesarzowa, przeł. J. Szymańska-Kumaniecka, Muza, Warszawa 2006. 19 Wielkimi reformatorami tego „ruchu” z 1898 r. byli Kang Youwei, Liang Qichao, Tan Sitong i inni. Wyciągając wnioski z reformy – „restauracji” Meiji w Japonii z 1868 r. – pragnęli oni szybkiej modernizacji kraju i postulowali m.in. odejście od dotychczas obowiązujących zasad, reformę konfucjanizmu, przeobrażenia systemu władzy, oświaty, stosunków z zagranicą. Zob.: John K. Fairbank, Historia Chin. Nowe spojrzenie, przeł. T. Lechowska, Z. Słupski, Wydawnictwo Marabut, Gdańsk 1996, s. 208–210. Bogdan Góralczyk 17 wym, eksperymencie okazało się raz jeszcze, że Chiny nadal nie były gotowe do zmian. Kraj pod wieloma względami znajdował się na progu bankructwa. Co gorsza, w 1900 r., w efekcie powstania bokserów (义和团运动, od nazwy Yihequan, czyli ruchu „Pięść w imię sprawiedliwości i pokoju”, zmienionej potem na Yihetuan, czyli „Oddziały pokoju i sprawiedliwości”), Pekin znowu został najechany, tym razem przez wojskową ekspedycję złożoną z żołnierzy aż ośmiu państw (Anglii, Japonii, Niemiec, Austro-Węgier, Francji, Rosji i USA). Chiny systematycznie zaczęły staczać się z wielkiej i dumnej ze swego ogromnego dorobku cywilizacji w państwo zacofane, skostniałe, źle zarządzane, podporządkowane obcym mocarstwom, wręcz półkolonialne. Owszem, na dworze, a raczej wokół niego, mówiło się o pomysłach budowy kapitalizmu czy przekształcenia Chin w monarchię na wzór brytyjskiej. Stałym, ważnym punktem odniesienia były też reformy – i sukcesy – Japonii po „restauracji Meiji” (1868), ale, niestety, z tych koncepcji nie za wiele wyszło. Przez dłuższy czas nie udało się też nikomu zbić politycznego kapitału na fali rosnącego sprzeciwu wobec imperialistycznych zakusów obcych mocarstw, z czego wyrastała fala chińskiego nacjonalizmu, w miarę upływu czasu coraz bardziej widocznego, jak też coraz bardziej bojowego. Istotnym problemem i przeszkodą na drodze reform i zmian był również fakt, iż liczne antymandżurskie organizacje oraz grupy rewolucyjne miały różne programy i ich działania nie były w żaden sposób skoordynowane, a nierzadko zaledwie o sobie nawzajem wiedziały. Przełomu długo nie było, bo nie było siły sprawczej, która mogłaby tego dokonać. Rządzący już dawno okopali się na swoich pozycjach i nie byli zdolni do wykonania jakiegokolwiek ruchu naprzód. Dlatego do dziś zachowują aktualność słowa polskiego badacza Witolda Rodzińskiego, napisane w 1. połowie lat 70. ubiegłego stulecia: Znakomita większość klasy rządzącej Chinami, prawie cała arystokracja mandżurska, jak i gros chińskich uczonych-dygnitarzy, wywodzących się z gentry, w dalszym ciągu stała na pozycjach całkowicie reakcyjnych i nie widziała potrzeby przyjęcia czegokolwiek z rzeczy, które Zachód miał do zaoferowania w jakiejkolwiek dziedzinie – z ewentualnym wyjątkiem technologii militarnej – i tym samym sprzeciwiała się programowi konsekwentnej modernizacji kraju20. Taki stan rzeczy, naturalnie, nie mógł podobać się mieszkańcom Państwa Środka. Stale rosło niezadowolenie z rządzącej dynastii mandżurskiej, przejawiające się z jednej strony narodzinami nowych, „rewolucyjnych” organizacji, a z drugiej – kolejnymi, otwartymi buntami, jak na przykład lokalne rozruchy w prowincjach Hunan i Jiangxi w roku 1906 oraz w Hubei i Hunan w roku następnym21. W tym 20 21 –491. W. Rodziński, Historia Chin, op. cit., s. 541. Historia nowożytna Chin, przeł. z ros. M. Wolska, Książka i Wiedza, Warszawa 1979, s. 490– 18 Rewolucja Xinhai w chińskich dziejach okresie przez niemal cały kraj przetoczyły się też wielkie kampanie: bojkotu obcych towarów (1905–1908), zniesienia praw i przywilejów wymuszonych przez obcych interwentów (1906–1910) czy ochrony rodzimych linii kolejowych (1911)22. Społeczne wzburzenie postanowiono wykorzystać do celów politycznych. Poczęły wyłaniać się różne stowarzyszenia, np. Xinghonghui, Huaxinghui czy Guangfuhui, otwarcie stawiające sobie za cele „odbudowę Chin”. Największym okazała się, powołana 30 stycznia 1905 r. w Tokio, Chińska Zjednoczona Liga (Rewolucyjna) (Tongmenghui 中国同盟会)23. Na jej czele stanął dr Sun Yat-sen (孫逸 仙) – tak brzmiała kantońska wymowa pseudonimu, jakiego używał na emigracji w Japonii, przyjętego też na Zachodzie i bardziej tam popularnego, a potem przyjętego w Chinach (gdzie jednak częściej zwany jest Sun Zhongshan – 孫中山). Stworzona przez niego organizacja, co znalazło odzwierciedlenie już w jej nazwie, jako pierwsza postawiła sobie zadanie połączenia wszystkich „rewolucyjnych sił” w państwie i poza nim, jak też nadania im wspólnego kierunku i celu24. Miała ona plan dalszego rozwoju państwa, którego punktem wyjścia było odrzucenie cesarstwa. Świadczyło o tym programowe hasło: „odnowić Chiny, usunąć Mandżurów”. Plan ten został szybko skondensowany w głośnych Trzech zasadach ludu (San Min Zhuyi, 三民主义) autorstwa Suna25, mówiących o „nacjonalizmie”, rozumianym jako odsunięcie od władzy obcych Mandżurów; „demokracji” czy „rządach ludu”, a więc republice w miejsce cesarstwa oraz „dobrobycie ludu”, rozumianym przede wszystkim jako przywrócenie ziemi chłopom. Powstał tym samym rewolucyjny w swej istocie program politycznej zmiany realiów w państwie, odsunięcia monarchii i zastąpienia jej innym, o wiele nowocześniejszym porządkiem politycznym, który bardziej odpowiadałby ówczesnym realiom w świecie, podpatrzonym przez Sun Yat-sena podczas jego ciągłych podróży i pobytów za granicami kraju. Skazany na emigrację, znał on bowiem obce realia nie gorzej niż chińskie. Wiosną 1911 r. w Guangzhou (Kantonie) nastąpił kolejny masowy zryw, zwany Powstaniem 72 bohaterów. W ślad za nim w lecie 1911 r. doszło do nowego społecznego wybuchu, w najludniejszej prowincji Chin – Syczuanie26. Toteż nawet trudno się dziwić, że po dziewięciu masowych zrywach, w październiku tegoż roku w Wuchangu, stanowiącym dzisiaj część trójmiasta Wuhan, wybuchło prawdziwe powstanie, wsparte przez wojskową rewoltę. Ten społeczny wybuch, w przeciwieństwie do poprzednich, okazał się skuteczny. W Wuchangu w ciągu półtorej Ibidem, s. 519 oraz M. Dillon, China…, op. cit., s. 138–139. Zhongguo tongshi [Krótka historia Chin], Vol. 4, Haiyan Chubanshe, Beijing 2001, s. 221. 24 G. W. Jefimow, Burżuaznaja riewolucija w Kitaje i Suń Jat-sen, 1911–1913 gg, Izdatiel’stwo Nauka, Moskwa 1974, s. 8, 9. 25 Zobacz tekst A. Łobacz w tym numerze Rocznika. 26 Historia nowożytna Chin, op. cit., s. 512. 22 23 Bogdan Góralczyk 19 doby obalono rządzących i natychmiast proklamowano rządy republiki. Przykład był wyjątkowo zaraźliwy, bowiem szybko rozszerzył się na cały kraj. Zmurszała monarchia w istocie runęła, a polityczną próżnię postanowili zapełnić politycy spod znaku Tongmenghui. Młodociany cesarz Puyi (溥儀), zaledwie wówczas 5-letni, reprezentowany przez cesarzową-wdowę Longyu, abdykował 12 lutego 1912 r.27 Trwające nieprzerwanie od Qin Shihuanga cesarstwo odeszło do annałów historii. Sekwencja wydarzeń, która doprowadziła do upadku cesarstwa, jest klarowna: na wewnętrzny schyłek, rozkład i rozpad struktur władzy i administracji, na brak chęci do reform i zmian nałożyła się obca interwencja, wzniecając jeszcze większy ferment na scenie wewnętrznej, który z czasem, w miarę narastania żądań ze strony obcych mocarstw, wywołał prawdziwe rewolucyjne wrzenie i chęć dokonania niezbędnych głębokich zmian. Pierwsza próba w postaci „stu dni reform” nie powiodła się, ale zaszczepiła na trwałe potrzebę dokonania zmian. W miarę schyłku dynastii Qing, reformatorów różnej maści było coraz więcej. Albowiem podstawowa prawda dotycząca przełomu Xinhai jest taka, że to przyczyny wewnętrzne, a nie zewnętrzne, były pierwsze i to one doprowadziły do przewrotu. Niechętne zmianom Chiny najpierw zaczęły rozkładać się od wewnątrz, zanim inni też im w tym „pomogli”. Cesarstwo upadło. Problem polegał na tym, że porządek, który je zastąpił, niestety, nie spełnił oczekiwań. Wypada więc chyba się zgodzić z angielskim dziennikarzem i znawcą tematu, Jonathanem Fenbym, który napisał: Rewolucja w Państwie Środka, która obaliła liczące sobie dwa tysiące lat z okładem cesarstwo chińskie, rozpoczęła się przypadkowo i była niezaplanowanym wydarzeniem… Cesarstwo wyparowało z powierzchni ziemi, jednak powstały w jego miejsce ustrój okazał się słaby i pozbawiony poparcia większości społeczeństwa28. 2. Konsekwencje Xinhai Dokonany 10 i 11 października 1911 r. wojskowy przewrót w wykonaniu zbuntowanych żołnierzy z 8 batalionu saperów wspartych przez 29 i 30 pułki piechoty, stacjonujące w Wuchang, przebiegł – co dziwne – niemal bezkrwawo. 11 października o świcie żołnierze, z pomocą zbuntowanej ludności, zdobyli rezydencję qingowskiego namiestnika, sztab 8 dywizji, dyrekcję policji, urząd podatkowy i inne budynki rządowe, a wkrótce opanowali całe miasto. Pod koniec tego dnia posta- 27 28 W. Rodziński, Historia Chin, op. cit., s. 609. J. Fenby, Chiny…, op. cit., s. 195. 20 Rewolucja Xinhai w chińskich dziejach nowiono proklamować Republikę Chińską29. A w końcu października rewolta objęła już siedem prowincji. Niestety, następne wydarzenia już tak bezbolesne i bezkrwawe nie były. Chiny szybko przeobraziły się w teren konfliktu wielu zwalczających się nawzajem wojskowych watażków, zwanych z angielska warlordami (jun fa 军阀)30. Walczyły one między sobą, zazwyczaj bezpardonowo, aż do końca lat 20 XX w. Wyłoniona z czasem z Tongmenghui Partia Narodowa – Guomindang (国民党, GMD) (oficjalnie powstała 10 października 1919 r., choć swój program sformułowała już w sierpniu 1912 r., ale potem, od listopada 1913 r. była zdelegalizowana) trwała, z małymi przerwami, w śmiertelnym starciu z utworzoną 1 lipca 1921 r. Komunistyczną Partią Chin (KPCh), aż do zwycięstwa tej ostatniej i proklamowania 1 października 1949 r. Chińskiej Republiki Ludowej (ChRL). Ten właśnie konflikt okazał się wyjątkowo trwały, bowiem, jak wiadomo, władze GMD po 1949 r. ewakuowały się z Chin lądowych i przeniosły na odzyskany od Japończyków po II wojnie światowej Tajwan. Władze Tajwanu do dziś pretendują do miana kontynuatorów i spadkobierców tak Sun Yat-sena, jak GMD i utworzonej uroczyście 1 stycznia 1912 r. Republiki Chińskiej. Niestety, jej twórca i główny ideolog, powołany na stanowisko prezydenta w dniu 29 grudnia 1911 r., Sun Yat-sen, który zaledwie cztery dni wcześniej wrócił z emigracji do kraju, stał na jej czele jedynie kilka miesięcy. W kwietniu ostatecznie ustąpił on na rzecz Yuan Shikaia (袁世凯), najsilniejszego wówczas spośród wojskowych, popieranego zresztą przez państwa zachodnie, obawiające się „zbytniego nacjonalizmu” Sun Yat-sena. Ten ruch był podyktowany chęcią zapobieżenia konfliktom pomiędzy skłóconymi wojskowymi, reprezentującymi różnorodne interesy zażarcie walczących pomiędzy sobą klik. Niestety, stało się dokładnie odwrotnie. Nawet Sun Yat-sen przyznał pod koniec życia, że jego rezygnacja ze stanowiska prezydenta republiki i dopuszczenie do władzy Yuan Shikaia, ściśle związanego z poprzednim reżimem, były jednymi z największych politycznych błędów w jego życiu31. Yuan Shikai okazał się bardzo słabym negocjatorem, choć miał spore doświadczenie dyplomatyczne32; miał za to nieposkromione ambicje. W 1913 r. zajął fotel prezydenta Republiki, a w 1915 r. rozpoczął przygotowania do koronowania się Historia nowożytna Chin, op. cit., s. 552, 554; G. W. Jefimow, Burżuaznaja riewolucija…, op. cit., s. 107. 30 Dokładny opis warlordów i walk pomiędzy nimi: Huang Yuangi (red.), Zhongguo xiandai shi [Historia Chin współczesnych], Vol. 1, Henan Renmin Chubanshe, Zhengzhou 1982, s. 3–9 i nn. Bardzo dużo miejsca tym zagadnieniom poświęca J. Fenby, Chiny…, op. cit., zob. cz. 3: Wojna goni wojnę. 31 <http://en.wikipedia.org/wiki/Xinhai_Revolution> [wejście 20 czerwca 2011]. 32 Przez wiele lat był „wszechwładnym” cesarskim rezydentem w Korei. Zob.: Joanna P. Rurarz, Historia Korei, Wydawnictwo Akademickie Dialog, Warszawa 2009, s. 285. 29 Bogdan Góralczyk 21 na kolejnego cesarza. Do czego nie doszło, gdyż 6 czerwca 1916 r. zmarł, w wieku niespełna 57 lat33. Tym samym, próby restauracji cesarstwa zostały zakończone, jeśli nie liczyć nadania takiego tytułu przez Japończyków ostatniemu żyjącemu cesarzowi z dynastii Qing – Puyi, po zajęciu przez nich najpierw w 1931 r. Mandżurii, a potem w 1937 r. próbie zdominowania całych Chin. Od początku do końca były to jednak rządy z obcego nadania, a więc marionetkowe, przez Chińczyków w pełni odrzucone34. Powrót cesarstwa nie groził, ale Chiny okazały się instytucjonalnie, mentalnie i systemowo nieprzygotowane do demokratycznego eksperymentu. Natychmiast po Rewolucji Xinhai scena wewnętrzna w Chinach bardzo się skomplikowała. Jak to obrazowo, a zarazem wiernie i zgodnie z faktami ujął Jonathan Fenby: W pierwszym miesiącu 1912 r. Chiny znajdowały się w niecodziennej sytuacji. Tymczasowy prezydent republiki Sun Yat-sen rezydował w Nankinie, urząd premiera piastował Yuan Shikai, który jednocześnie był głównodowodzącym w Pekinie; w Zakazanym Mieście przebywał nieletni cesarz, zaś stanowisko regenta pozostawało nieobsadzone35. Nic dziwnego, że taki stan rzeczy, który się, niestety, utrwalił, sprawił, iż autorzy przygotowanej przez kilka ważniejszych ośrodków akademickich w ChRL Historii Chin współczesnych napisali gorzko, acz jednoznacznie: Kilka pierwszych lat po Rewolucji Xinhai to najczarniejszy okres w nowożytnej historii Chin36. Po nieudanej restauracji cesarstwa, a następnie śmierci Yuan Shikaia jeszcze bardziej uaktywniły się wojskowe kliki. Dominująca na północy i w Pekinie Beiyang (北洋, jej twórcą był właśnie Yuan Shikai) znajdowała się w stałym zwarciu z posiadającymi swe prywatne armie wojskowymi klikami: Anfu w prowincji Anhui (z Duan Qirui, 段祺瑞), Zhili (z Feng Yuxiangiem, 冯玉祥 i Wu Peifu, 吴佩孚) oraz Fengtian (z Zhang Zuolinem, 张作霖). Kraj przeobraził się w miejsce starcia krwawych watażków. Wiele prowincji znajdowało się wówczas całkowicie poza kontrolą władz centralnych. Wojna domowa, tak właśnie należałoby mówić, trwała aż do 1928 r., kiedy to przywódcy GMD – Czang Kaj-szekowi (Jiang Jieshi, 蒋 介石) udało się, przynajmniej na pewien czas (po wcześniejszym pokonaniu i wymordowaniu najpoważniejszych już wtedy przeciwników spod znaku KPCh) skonJego biografia: < http://en.wikipedia.org/wiki/Yuan_Shikai> [wejście 20 czerwca 2011]. Aisin-Gioro Puyi pod koniec swego niezwykle barwnego, acz niezbyt szczęśliwego życia, spisał swoje pamiętniki. Zob.: Aisin-Gioro Puyi, From Emperor to Citizen, Vol. 1, 2, Foreign Languages Press, Beijing 1964, 1979, dostępne również w języku polskim, choć w mało starannym wydaniu: Pu Yi, Byłem ostatnim cesarzem Chin, Wydawnictwo Łódzkie, Łódź 1989. Na podstawie tych pamiętników znany reżyser Bernardo Bertolucci nakręcił potem głośny film Ostatni Cesarz, który zdobył aż 9 Oscarów. 35 J. Fenby, Chiny…, op. cit., s. 204. 36 Huang Yuangi (red.), Zhongguo xiandai…, op. cit., s. 3. 33 34 22 Rewolucja Xinhai w chińskich dziejach solidować władzę37. Niestety, „dekada nankińska” – bowiem rząd narodowy rezydował wtedy w Nankinie, a więc „stolicy południowej”, a nie Pekinie, czyli „stolicy północnej” – była zbyt krótka, by dokonać w państwie zasadniczych zmian. Zakończyła ją japońska inwazja na Mandżurię, rozpoczęta 18 września 1931 r. W ten sposób skończył się krótkotrwały spokój, który jednak nigdy wewnętrznym pokojem nie był, bo część militarystów pozostała, a komuniści stanowili trwałe zagrożenie dla legalnych władz. Przebieg wydarzeń historycznych dowodzi, że nowo narodzona republika nie spełniła pokładanych w niej oczekiwań. Kraj pogrążył się w wewnętrznej zawierusze, wręcz wojnie domowej, określonej złowrogim terminem luan (乱), oznaczającym ‘stałe społeczne i polityczne niepokoje, nieład, zamieszki’. Oceny tego okresu, bezpośrednio po upadku cesarstwa, a potem lat 20. i 30. XX w., dokonane przez historyków tak chińskich, jak zachodnich, są jednoznaczne. W opinii wybitnego znawcy amerykańskiego Johna K. Fairbanka, walki militarystów po 1916 r. sprowadziły Chiny na „polityczne dno” (political nadir)38. Ten sam autor w innej pracy cytował samego Czang Kaj-szeka, który w 1928 r. twierdził: Członkowie partii [GMD – B. G.] nie troszczą się już ani o zasady, ani o masy… rewolucjoniści się zdegenerowali, utracili rewolucyjnego ducha i rewolucyjną odwagę, a potem stanowczo konkludował: Rewolucja chińska się nie udała39. Na tej podstawie Fairbank komentował: Krótko mówiąc, po dojściu do władzy GMD zmienił swą naturę. Ostatecznie zdobył władzę, używając przeciwko komunistom Zielonego Gangu z szanghajskiego świata przestępczego. Początkowo wielu Chińczyków popierało rząd nankiński, jednak złe strony biurokratyzmu starej daty wkrótce pozbawiły ich złudzeń. Oprócz białego terroru, za pomocą którego zamierzano zniszczyć KPCh, policja GMD atakowała, likwidowała, a czasami przeprowadzała egzekucje rozmaitych osób z innych partii, o innych przekonaniach. Prasa, choć przetrwała, podlegała surowej cenzurze. Wyznawców nękano, niektórych mordowano. Uczelnie i uniwersytety zostały podporządkowane specjalnym przepisom, wymagano, żeby nauczały Trzech zasad ludu, nieustannie je kontrolowano, doszukując się nieortodoksyjnych tendencji. Każdego, kto przejawiał troskę o masy, uważano za sympatyka komunizmu. Ta antykomunistyczna postawa w efekcie zniechęcała, a czasem wręcz uniemożliwiła realizację wszystkich projektów zmierzających do poprawy życia ludu. Tak więc GMD odciął się od wszelkich rewolucyjnych prób. Uciskowi i cenzurze towarzyszyła korupcja, oportunizm 37 38 39 Jakub Polit, Pod wiatr. Czang Kaj-szek 1887–1975, Arkana, Kraków 2008, s. 173–186. J. K. Fairbank, E. O. Reischauer, A. M. Craig, East Asia…, op. cit., s. 763. J. K. Fairbank, Historia Chin…, op. cit., s. 270. Bogdan Góralczyk 23 i niesprawna administracja. Stara prawda: „zostań urzędnikiem, a będziesz bogaty”, odżyła z niesłychaną siłą40. Precyzując, można powiedzieć tak: bezpośrednio po upadku cesarstwa Chiny popadły w długotrwały luan. Spodziewana i wymarzona przez Sun Yat-sena demokracja nie nadeszła. GMD nawet po konsolidacji władzy w 1928 r. trwał, z przerwami, w śmiertelnym zwarciu z KPCh, a obie te siły miały inne interpretacje przeszłości oraz wizje przyszłości Chin, które w żadnej mierze nie pasowały do siebie. Ponadto, obie te siły nie miały nic wspólnego z działaniami ruchów demokratycznych. Potwierdza to nawet Jakub Polit, próbujący odwracać wyroki i na nowo interpretować rolę Czang Kaj-szeka i GMD w chińskiej historii, ideologicznie przez lata, a nawet dziesięciolecia w literaturze polskiej najpierw (PRL) wypaczaną, a potem po prostu zapomnianą. Pisze on na temat ich rządów: Rezultatem był twardy autorytaryzm. Struktura państwowa miała charakter piramidy i choć niektórzy członkowie partii (jak Wang Jingwei) lubili mówić o „związku z masami” (aczkolwiek negowali walkę klas), wszelkie polecenia biegły zawsze z góry na dół. Totalitarnym system jednak nie był, bo Sun Yat-sen [podobnie jak Czang Kaj-szek – B. G.] nie był ani Leninem, ani Stalinem41. Tak więc, marzenia Sun Yat-sena o demokracji nie zostały spełnione. Co gorsza, nie spełniono też trzeciego z jego postulatów, mówiącego o „dobrobycie ludu”. Bezustanne konflikty i wojna domowa utrudniały działania administracji, uniemożliwiając jej dokonanie prawdziwych reform. System gospodarczy państwa praktycznie pozostał nienaruszony, a Rewolucja Xinhai z całą pewnością nie była rewolucją o charakterze burżuazyjnym. Nadal w państwie dominowała stara arystokracja oraz silna biurokracja, chociaż jej dawne, konfucjańskie inklinacje w dużej mierze podważył „ruch 4 maja” (wu si yundong, 五四运动) z 1919 r. Nie tylko wprowadził on do szerokiego obiegu nowy, potoczny język (bai hua, 白话), wypierając stary, kostyczny i scholastyczny wen yan (文言) oparty na cytatach z klasycznych tekstów konfucjańskich, ale też przyczynił się do niebywałego ożywienia literackiego i kulturalnego42. W pewnym sensie ten właśnie ruch można uznać za nieco spóźnionego, za to skutecznego spadkobiercę rewolucji 1911 roku. Tym samym odnotowano pewne osiągnięcia przynajmniej w sferze kultury, chociaż pod względem społecznym państwo chińskie nadal pozostało w przeważającej mierze feudalne i agrarne, a interpretacja tej sytuacji stanowiła oczywiście jedną z głównych osi sporu pomiędzy GMD a KPCh. Ibidem. J. Polit, Pod wiatr…, op. cit., s. 196. 42 Jedno z najlepszych, najwnikliwszych studiów na ten temat zob.: Marián Gálik, The Genesis of Modern Chinese Literary Criticism (1917–1930), Curzon Press, London 1980. 40 41 24 Rewolucja Xinhai w chińskich dziejach Z Trzech zasad ludu, czyli koronnego programu Sun Yat-sena, udało się zrealizować tylko pierwszą, a mianowicie obalić obcy reżim Mandżurów43. Chociaż nacjonalizm w państwie chińskim wyraźnie narastał, to jednak najważniejsze zadanie władz w polityce zewnętrznej, jakim była chęć – a nawet konieczność – anulowania nierównoprawnych traktatów narzuconych u schyłku dynastii Qing przez obce mocarstwa, też nie zostało wykonane. Chiny były za słabe i ciągle wewnętrznie skłócone, z czego nadal korzystały obce państwa, a przede wszystkim szybko wówczas rosnąca w siłę Japonia. Już 18 stycznia 1915 r. postawiła ona władzom chińskim ultimatum w postaci tzw. 21 żądań. Piąte z nich, szczególnie dla Chińczyków obraźliwe, przewidywało ustanowienie w Chinach wspólnych chińsko-japońskich sił policyjnych oraz zawierało żądanie przyjęcia przez rząd chiński japońskich doradców politycznych, gospodarczych i wojskowych44. Całość sprawiała wrażenie, jakby Japończycy narzucali mieszkańcom Państwa Środka swój protektorat. Choć rząd chiński żądania odrzucił, to jednak powoli i częściowo Japończykom ustępował, co później przyczyniło się do wybuchu „ruchu 4 maja”. I choć ruch ten rodził się również na tle żądań odrzucenia ustaleń traktatu pokojowego w Wersalu, przyznającego Niemcom specjalne prawa na półwyspie Szantung, w głównej mierze napędzały go właśnie antyjapońskie uprzedzenia i resentymenty45. Później, jak wiadomo, rosnący japoński militaryzm i pogłębiające się nacjonalistyczne nastawienie doprowadziły do otwartej inwazji na Chiny, pociągając za sobą miliony ofiar. Kwestia ta wybiega już poza nurt niniejszych rozważań, ale należy wyraźnie podkreślić, iż była ona skutkiem procesów związanych z przewrotem Xinhai oraz związanym z nim osłabieniem chińskiej państwowości i jedności. Przecież, co warto przypomnieć, rządy GMD, mimo często składanych deklaracji, nawet w „dekadzie nankińskiej”, nie zdołały odzyskać suwerennych praw ani nad Tybetem, ani Xinjiangiem. Ten pierwszy niemal w całym okresie Republiki Chińskiej (1912–1949) pozostawał poza kontrolą centralnych chińskich władz46 – i dopiero Mao Zedong (毛泽东) postanowił go „wyzwolić” w roku 1950 i następ- 43 W. I. Głunin et al., Najnowsza historia Chin 1917–1976, przeł. z ros. J. Urkowski, Książka i Wiedza, Warszawa 1976, s. 63. 44 Andrew Gordon, Nowożytna historia Japonii. Od czasów Tokugawów do współczesności, przeł. I. Merklejn, PIW, Warszawa 2010, s. 241. 45 Su Kaiming, Modern China. A Topical History 1840–1983, New World Press, Beijing 1986, s. 97–99. 46 Najdociekliwsze studium na ten temat zob.: Melvyn C. Goldstein, A History of Modern Tibet. Volume 1:1913–1951, The Demise of the Lamaist State, University of California Press, Berkeley–London 1991. Na temat wczesnych stosunków z GMD zob. rozdz. Tibet and the New Republic in China, s. 65–88. Bogdan Góralczyk 25 nych47; ten drugi natomiast w latach 1933–1934, nie bez wpływu ZSRR pod wodzą Stalina, sięgnął nawet po krótkotrwałą niezależność jako Wschodni Turkiestan48. Nowe władze Republiki borykały się więc z niestabilnością wewnętrzną, miały ogromne trudności z utrzymaniem granic, nie były w stanie zachować pod swą kontrolą obszarów nadzorowanych poprzednio przez cesarstwo, podobnie jak nie dawały sobie rady z ekspansją sił zewnętrznych, a szczególnie coraz bardziej agresywnej Japonii. Chiny po Rewolucji Xinhai nie były stabilne, nie miały spokojnych granic, nie były zdolne skutecznie się przeciwstawić obcym agresorom i interwentom. Tym samym można stwierdzić, że główne przyczyny, które doprowadziły do upadku i usunięcia monarchii, zarówno wewnętrzne, jak i zewnętrzne, nadal pozostawały na porządku dnia. Nasuwa się zatem wniosek, że jedynym prawdziwym i długotrwałym skutkiem Rewolucji Xinhai było odejście chińskiego cesarstwa do historycznych annałów. Wszystkie inne przyczyny wybuchu rewolucji jeszcze długo pozostawały aktualne, jak też stały się przedmiotem bezustannych sporów i odmiennych interpretacji zachodzących procesów i wydarzeń wśród głównych antagonistów na scenie wewnętrznej, jakimi były GMD i KPCh. Już wtedy rozpoczął się, trwający do dziś, choć ostatnio z wyraźnie mniejszym natężeniem, spór o interpretację znaczenia Rewolucji Xinhai dla chińskich dziejów. 3. Wpływ Rewolucji Xinhai na chińskie dzieje Poza przedmiotem sporu pozostaje fakt, że Rewolucja Xinhai obaliła rządy niechcianych Mandżurów, a więc zrealizowała jeden z podstawowych stawianych sobie celów. Usuwając ostatnią dynastię Qing, obaliła też wiekowe cesarstwo, ale dojrzałego programu politycznego nie miała i nie przedstawiła, więc – co już jest przedmiotem sporu – nie dała Chinom sprawnego i nowoczesnego nowego systemu politycznego. Nie złagodziła też starych bolączek, tak dobrze znanych z epoki cesarstwa: korupcji, biurokracji, ogromnego rozwarstwienia, ogólnej biedy i zacofania. Nie była więc należytym impulsem modernizacyjnym, który oczywiście inaczej był i jest rozumiany przez KPCh i GMD. Komuniści od początku powiadali, że w ślad za przewrotem politycznym powinien był pójść przewrót społeczny i masowa rewolucja. Mao Zedong konsekwentnie, także w kontekście przewrotu 47 O wkroczeniu wojsk Chińskiej Armii Ludowo-Wyzwoleńczej do Tybetu zob.: Tsering Shakya, The Dragon in the Land of Snows. A History of Modern Tibet since 1947, Penguin Compass, New York–London 1999. Władze ChRL od początku stawiały trzy warunki: 1. Tybet będzie częścią Chin; 2. Chiny będą odpowiadać za jego obronę; 3. Wszystkie relacje handlowe i stosunki międzynarodowe będą utrzymywane za pośrednictwem ChRL, s. 31. 48 M. Dillon, China…, op. cit., s. 375–376. 26 Rewolucja Xinhai w chińskich dziejach 1911 r., opowiadał się za zmianą myślenia i obyczajów49, a także za przewrotem klasowym i – oczywiście – rewolucją komunistyczną. Doprowadził do tego w całych Chinach dopiero po 1949 r. Czang Kaj-szek też żadnej wizji rządów demokratycznych nie miał50, ani do nich nie dążył. Co gorsza, zajęty wojskiem i zwalczaniem politycznych przeciwników, nie miał też ani czasu, ani woli, by należycie modernizować kraj. W ten sposób, borykające się z ogromnymi wewnętrznymi problemami, a na dodatek stale zagrożone z zewnątrz Chiny pozostały autokracją, bez dokonania oczekiwanych wewnętrznie, a w kontekście międzynarodowym niezbędnych, zmian modernizacyjnych. To fakt, że Chiny nie były już półkolonią, ale kwestia utrzymania narodowej niezawisłości pozostawała nie mniej paląca, niż na przykład konieczność rozwiązania problemu agrarnego, czyli po prostu zlikwidowania feudalizmu na wsi. Kontrowersje wokół przebiegu i konsekwencji Rewolucji Xinhai nie cichły, przeniosły się nawet na oba brzegi Cieśniny Tajwańskiej, po podziale państwa po 1949 r. komuniści pozostali przy swojej interpretacji, zgodnie z którą zabrakło wówczas prawdziwej rewolucji klasowej, podczas gdy władze GMD na Tajwanie traktują tę rewolucję jako swoisty „akt założycielski”, albowiem uznają się za proste przedłużenie Republiki Chińskiej, tej z lat 1912–1949. Chiny po Xinhai pozostały niestabilne i zacofane, czyli takie, jakie były u zmierzchu dynastii Qing i to co najmniej od końca XVIII stulecia. Przedmiotem nierozstrzygniętego sporu pozostaje to, czy były wówczas, po 1912 r., w stanie dokonać takiego modernizacyjnego zrywu. Zdaniem Johna K. Fairbanka Chiny, obiektywnie rzecz ujmując, dokonały postępu. W jego ocenie: Współczesne Chiny doświadczyły demoralizacji i upadku, za którymi poszło odrodzenie i odnowa na skalę znacznie większą niż zwykła zmiana dynastii51. Wydaje się jednak, że bliższy prawdy jest inny znany zachodni specjalista Jonathan D. Spence, gdy pisze: Dobiegło końca ponad dwa tysiące lat historii Imperium. I tak oto, bez żadnego doświadczenia w sztuce budowania instytucji samorządowych, Chińczycy otrzymali szansę samodzielnego kształtowania swej przyszłości w przyglądającym się im uważnie, ale groźnym świecie52. Rewolucja Xinhai pozostaje przedmiotem kontrowersji i sporów tak w samych Chinach, jak po drugiej stronie Cieśniny Tajwańskiej, jak i wśród zachodnich specjalistów, ale o dziwo, poza tym sporem zdaje się pozostawać „ojciec” Rewolucji 49 Stuart R. Schram, The Thought of Mao Tse-tung, Cambridge University Press, Cambridge 1989, s. 18. 50 J. Polit, Pod wiatr…, op. cit., s. 207. 51 J. K. Fairbank, E. O. Reischauer, A. M. Craig, East Asia…, op. cit., s. 763. 52 Jonathan D. Spence, The Search for Modern China, W.W. Norton and Co., New York–London 1990, s. 268. Bogdan Góralczyk 27 Xinhai, Sun Yat-sen. W opinii przedstawicieli ChRL jest on jednym z herosów najnowszej chińskiej historii, obok Mao Zedonga i Deng Xiaopinga (邓小平). Zgodnie z tą interpretacją ci trzej politycy mieli taki sam cel – zbudować mocarstwową pozycję Chin. Tyle że narzędzia, jakie do realizacji tego szczytnego celu stosowali, były inne. Sun Yat-sen marzył o Chinach „wielkich, doskonałych, postępowych, dostojnych, bogatych i pokojowych”, Mao chciał je zdobyć, sięgając po metody rewolucyjne, takie jak podczas „wielkiego skoku”, natomiast Deng Xiaoping zaordynował Chinom program „reform i otwarcia na świat” (gaige, kaifang, 改革开 放) – i to ten ostatni okazał się najskuteczniejszy53. Z kolei dla władz w Tajpej Sun Yat-sen pozostaje „wielkim Chińczykiem”, patriotą, ojcem współczesnej państwowości. To dlatego na wyspie w latach 1950–1969 kompilowano i wydawano Dzieła wszystkie tego polityka, które później kilkakrotnie wznawiano54. W ogóle badania nad Sun Yat-senem oraz Rewolucją Xinhai osiągnęły imponujący wymiar najpierw na Tajwanie. Renesans zainteresowań tym tematem w Chinach kontynentalnych można dostrzec dopiero w ostatnich kilku latach, po odejściu od poprzednich ideologicznych i politycznych schematów. Obecnie po obydwu stronach Cieśniny Tajwańskiej dochodzi się do dość zgodnego wniosku, że Rewolucja Xinhai była ważnym, historycznym przełomem. Dowodem na tę tezę jest fakt, iż na Tajwanie Sun Yat-sena traktuje się jako „ojca” nowoczesnej państwowości, oczywiście założyciela GMD, a święto narodowe Podwójnej Dziesiątki (shuang shi jie, 双十节) jest obchodzone w dniu wybuchu powstania w Wuchangu, a więc bezpośrednio nawiązuje do wybuchu Rewolucji Xinhai. Interpretacje dominujące w ostatnich latach w ChRL – bo wcześniej rządził ideologiczny dogmatyzm – są oczywiście nieco inne. Traktuje się tam Xinhai pozytywnie, jako zwrot, który doprowadził do obalenia feudalizmu oraz w znacznej mierze podważył ekspansję obcego imperializmu, choć nie dał rady mu całkowicie zapobiec. Zastrzega się tam jednak, że ponieważ burżuazja i uprzywilejowane elity pozostały przy władzy, toteż „prawdziwy zwrot”, rozumiany jako rewolucja ustrojowa i socjalna, nie nastąpił. Oczywiście, daje się tym samym do zrozumienia, że takiego „prawdziwego zwrotu” dokonała dopiero KPCh po 1949 r. Obecnie jednak, w przeciwieństwie do okresu sprzed reform Deng Xiaopinga, nie zaprzecza się przynajmniej temu, iż Rewolucja Xinhai stanowiła także poważny krok ku nowoczesności, modernizacji i postępowi w dziejach całych Chin. Liu Mingfu, Zhongguo meng. Hou Meiguo shidai de da guo zongwei yu zhanlue diwei [Chiński sen. Sposób myślenia i pozycja strategiczna wielkich mocarstw w epoce postamerykańskiej], Zhongguo Youyi Chubansi, Beijing 2010, s. 3, 4. 54 Roman Sławiński, Historia Chin i Tajwanu, Wydawnictwo Naukowe ASKON, Warszawa 2002, s. 118, 119. 53 28 Rewolucja Xinhai w chińskich dziejach Znaczącym, nie zawsze należycie docenianym, za to – co oczywiste – mocno eksponowanym w literaturze ChRL aspektem Rewolucji Xinhai jest fakt politycznego przebudzenia ludności w Chinach. Ówcześni mieszkańcy Chin – nadal przecież w ponad 90% składających się z ludności wiejskiej, niezbyt gotowej do walki o swe prawa i nie bardzo świadomej dokonujących się w świecie zmian – wtedy właśnie pod naporem wydarzeń, ale też naciskiem i upokorzeniem ze strony zewnętrznych mocarstw, uświadomili wreszcie sobie, jak bardzo są zacofani, jak bardzo odstają od nowoczesności. W tym sensie można mówić o Xinhai jako o ważnym momencie w budzeniu się chińskiej świadomości narodowej oraz obywatelskiej55. 4. Konkluzje: Xinhai w chińskich dziejach Sto lat po wybuchu Rewolucji Xinhai pozostaje ona żywym i ważnym doświadczeniem całej społeczności chińskiej, czego dowodem jest realizacja – nakładem bardzo dużych środków – filmu fabularnego na ten temat, przygotowanego przez Jackie Chana, dotychczas bardziej znanego jako aktora56. Uroczystości rocznicowe przygotowano we wszystkich chińskich społecznościach. Władze ChRL przygotowały z tej okazji specjalny program imprez, szczególnie eksponując otwarcie Muzeum Rewolucji Xinhai w Kantonie, na które przeznaczono sumę 226 mln yuanów57. Z kolei Muzeum Historyczne w Hongkongu pokazało – od marca do października 2011 r. – bogatą wystawę na ten temat58. Naturalnie, największe obchody zaplanowały władze tajwańskie. Zapowiedziano organizację specjalnych uroczystości, festiwali, wystaw, imprez okolicznościowych. Podkreśla się ich „globalny wymiar”, tzn. mają docierać do wszystkich chińskich społeczności rozsianych w diasporze po całym świecie59. Pamięć o tym przełomowym wydarzeniu jest żywa. Oceny stają się coraz bardziej obiektywne, a zarazem coraz bardziej zbieżne w różnych chińskich organizmach. Pozytywnie ocenia się obalenie mandżurskiej dynastii i odejście od skostniałych rządów. Podobnie pozytywną ocenę wystawia się Sun Yat-senowi jako „twórcy nowoczesnych Chin”, jakkolwiek miałyby być one rozumiane. Po latach 55 Harold Z. Schiffrin, Sun Yat-Sen and the Origins of the Chinese Revolution, University of California Press, Berkeley–London 2010. 56 Szczegóły na stronie internetowej tego gwiazdora: <http://www.jackiechan.com> 57 Well-funded Xinhai Revolution Museum to Open in October, „China Daily” z 21 marca 2011. 58 <http://www.lcsd.gov.hk/ce/Museum/History/en/ex_special_gabming_dec10.php> [wejście 15 czerwca 2011]. 59 100 Years Ago: the First Chinese Revolution, a Global Event Founder, <http://economicsnewspaper.com/economics/100-years-ago-the-first-chinese-revolution-a-global-event-founder-22123. html> [wejście 16 czerwca 2011]. Bogdan Góralczyk 29 ideologicznych sporów i walk wszyscy Chińczycy zdali sobie sprawę, iż przełom z lat 1911–1912 miał ogromny, historyczny wymiar; był jednym z ważniejszych momentów w całych, tak długich dziejach Chin. Chociaż nie przyniósł on, jak się spodziewano, natychmiastowych rezultatów, a rewolucja przeobraziła się w długotrwałą wojnę domową, to jednak z punktu widzenia całej historii Chin coraz częściej mówi się w kontekście Xinhai o postępie, a nie tylko jeszcze jednym politycznym przewrocie, który ostatecznie niewiele dał. Ten akurat spowodował, że Chiny spojrzały do przodu, a nie wstecz, postanowiły się zmierzyć z wyzwaniami przyszłości, a nie tylko grzęzły w okowach przeszłości, jak było u schyłku dynastii Qing. Dlatego Rewolucja Xinhai staje się inspiracją dla chińskich reformatorów i modernizatorów. Udowodniła bowiem, że chęć zmian wcześniej czy później przyniesie pozytywne przeobrażenia. Dzięki Rewolucji Xinhai Chiny stały się drugą, po Filipinach, republiką na terenie Azji (jeśli nie liczyć krótkotrwałego eksperymentu tego typu na Tajwanie pod dominacją japońską, a wcześniej Republiki Lanfang na Kalimantanie)60. Nie udało się, co prawda, zrealizować marzeń Sun Yat-sena i zaprowadzić w kraju ustroju wzorowanego na zapisach z konstytucji amerykańskiej, ale cel nadrzędny, obalenie monarchii, która stała na przeszkodzie reformom i zmianom, został spełniony. Wielkim nieszczęściem tej rewolucji był natomiast fakt, że tak szybko została wyhamowana, najpierw przez promonarchiczne inklinacje Yuan Shikaia, a następnie przez długotrwałą, kosztowną, krwawą i bolesną wojnę domową pomiędzy wojskowymi watażkami – warlordami, która jeszcze później zamieniła się w bezpardonowy bój dwóch sił najważniejszych w historii Chin XX w. – GMD i KPCh. To z tego ostatniego konfliktu wywodziła się późniejsza, zupełnie odmienna ocena Rewolucji Xinhai po obu stronach Cieśniny Tajwańskiej. Dopiero w ostatnich kilku latach sytuacja pod tym względem uległa dość gruntownej zmianie, szczególnie jeśli chodzi o stanowisko władz w Pekinie. Teraz już bez większych kontrowersji dochodzi się w chińskim świecie do wniosku, że Rewolucja Xinhai była ważnym momentem dziejowym. Obalono cesarstwo, które u schyłku swego istnienia było hamulcem dalszego rozwoju. Dzięki temu kraj wkroczył na ścieżkę zmian i ruszył ku nowoczesności. Niestety, proces ten dość szybko po rewolucji został zahamowany, bowiem zarówno społeczeństwo, jak też elity nie były do takich zmian w pełni gotowe. Kraj pozostawał bardzo biedny i zacofany, a ludzie nie byli świadomi swych praw, podczas gdy rządzące elity kierowały się bardziej własnymi, partykularnymi interesami, dążeniem do władzy i pieniędzy niż interesami całego państwa. Co gorsza, państwo zamieniło się w obszar objęty wojną domową, a potem na długie dziesięciolecia trwało, też krwawe i wyniszczające, przeciąganie liny między dwoma najważniejszymi siłami poli60 <http://en.wikipedia.org/wiki/Xinhai_Revolution> [wejście 16 czerwca 2011]. 30 Rewolucja Xinhai w chińskich dziejach tycznymi w kraju. Jak wiadomo, nawet zwycięstwo komunistów i proklamowanie ChRL nie do końca ten stan zlikwidowało, bowiem Chiny pozostały podzielone. W ostatnich latach, po ponownym dojściu GMD do władzy wiosną 2008 r., w stosunkach chińsko-tajwańskich nastąpiły bezprecedensowe zmiany61. Władze ChRL wykorzystały do swych celów także różne uroczystości z okazji setnej rocznicy Rewolucji Xinhai i przekształciły je w kampanię na rzecz „pokojowego zjednoczenia Ojczyzny”, jaką prowadzą już od lat. Podkreśla się, że nadszedł czas na kolejny, historyczny zwrot w chińskich dziejach. Komentarze strony tajwańskiej nie są, jak dotąd, tej inicjatywie nazbyt przychylne62, ale też nie wrogie, co należałoby zauważyć i wyeksponować, bowiem taki ton nie byłby możliwy jeszcze kilka lat temu. Czy Chiny, które wyszły po Rewolucji Xinhai podzielone i wewnętrznie rozbite, przywrócą w końcu jedność całego kraju? – to jedno z najciekawszych pytań, jakie należałoby stawiać sto lat po Xinhai. A ponieważ chodzi o państwo ciągle jeszcze najludniejsze na świecie (wkrótce mogą prześcignąć je Indie), jak też szybko rosnące w siłę gospodarczą, więc tym samym nie jest to bynajmniej pytanie dotyczące tylko i wyłącznie Chin, lecz zagadnienie o wymiarze jak najbardziej globalnym. 61 Zob.: Bogdan Góralczyk, Chiński Feniks. Paradoksy wschodzącego mocarstwa, Sprawy Polityczne, Warszawa 2010, rozdz. Zjednoczeni z Tajwanem?, s. 275–308. 62 Zob. artykuł redakcyjny United News, Tajpej z 5 stycznia 2010, w którym wyrażono zadowolenie, że władze ChRL również oficjalnie przyznają się do pozytywnej spuścizny Xinhai oraz Sun Yat-sena. Na stronie: <http://www.kmt.org.tw/english/page.aspx?type=article&mnum=113&anum=7464> [wejście 16.06.2011]. Azja-Pacyfik 2011, nr 14 CHINY W SETNĄ ROCZNICĘ REWOLUCJI XINHAI Krzysztof Gawlikowski CECHY SZCZEGÓLNE REWOLUCJI Xinhai I JEJ PARADOKSY 1. Znaczenie Rewolucji Xinhai dla Chin Rewolucja Xinhai (Xinhai Geming, 辛亥革命) 1911 r. była z pewnością jednym z przełomowych wydarzeń w dziejach Chin. Przede wszystkim położyła ona kres politycznemu systemowi cesarstwa, opartemu na koncepcjach wywodzących się jeszcze ze starożytności. Trzeba jednak przyznać, że od 1905 r. przeprowadzano fundamentalne reformy polityczne w kierunku modelu monarchii konstytucyjnej i struktur zarządzania opartych na wzorcach zachodnich. Rewolucja miała bardzo przyspieszyć te przemiany. Zamiast rodzimego systemu utrwalonego przez tysiąclecia – z rozmaitymi modyfikacjami przyjmowanego również przez kraje ościenne – rewolucjoniści chińscy proklamowali jedną z pierwszych w Azji republik i jedyną, która przetrwała1. Próbowali oni wprowadzić demokratyczny ustrój republikański oparty na zasadach, ideach oraz instytucjach zachodnich, które usiłowali upowszechniać i tworzyć. Jednak państwo chińskie nie przetrwało tego eksperymentu, rozpadło się i pogrążyło w chaosie na wiele dziesięcioleci. W istocie dopiero proklamowanie ChRL w 1949 r. przez Mao Zedonga (毛澤東, 1898–1976) oznaczało początek odbudowy państwa chińskiego i porządku społecznego. Jednak prawdziwym dziedzicem Rewolucji Xinhai okazała się ekipa Deng Xiaopinga (鄧小平, 1904–1997), gdyż dopiero działacze z jego nurtu reform podjęli idee tej rewolucji oraz główne zadania postawione przez Sun Yat-sena (孫中 1 Pierwszą trwałą republiką w Azji stały się Filipiny (od stycznia 1899), a jeszcze wcześniej istniała Republika Lanfang na Kalimantanie (1777–1884). Na krótko próbowano też ogłosić republiką Tajwan, kiedy zajmowała go Japonia po wygranej wojnie z Chinami (1894–1895). Redakcja. 32 Cechy szczególne Rewolucji Xinhai i jej paradoksy 山, 1866–1925)2, pierwszego prezydenta republiki, ponad sześćdziesiąt lat wcześniej. Zgodnie z koncepcjami Suna postawili oni sobie cele narodowe, a nie ideologiczno-rewolucyjne, jak Mao, i mobilizowali dla nich wysiłki społeczne w duchu solidaryzmu narodowego, a nie walk klasowych, jak to wcześniej promował założyciel ChRL. Na plan pierwszy wysunęli rozwój gospodarczy, z położeniem ogromnego nacisku na zbudowanie nowoczesnej infrastruktury, co już przed dziesięcioleciami planował Sun Yat-sen. Przejęto również podstawowe idee Suna takie jak: „odmłodzenie Chin” (zhenxing Zhonghua 振興中華)3 z odwoływaniem 2 Sun Yat-sen jest formą jego imienia, pod którym jest on znany na Zachodzie. Sun (孫) to nazwisko rodowe (w Chinach i innych krajach regionu stawiane tradycyjnie na pierwszym miejscu). Yat-sen – to przybliżony zapis wymowy jego „pseudonimu” albo „imienia przybranego” (hao 號) w transkrypcji pinyin Yixian (逸 仙) – Pustelnik. Używał go w młodości, ucząc się w Hongkongu. W Chinach, będąc działaczem politycznym, używał dwu innych imion. Pierwszym było Wen (文) – Kulturalny, Wykształcony, które było jego „imieniem publicznym” (ming 名), tradycyjnie dawanym chłopcu przez nauczyciela, kiedy rozpoczynał on życie szkolne. W działalności politycznej posługiwał się natomiast pseudonimem Zhongshan (中山) – Góra Środka czy Góra Centralna. Jest to jedno z popularnych nazwisk japońskich czytanych tam jako Nakayama. Podpisał się tak kiedyś przy meldowaniu w hotelu w Japonii, chcąc ukryć swoją prawdziwą tożsamość, a skojarzyć się to mogło ze wspomnianym na początku pseudonimem chińskim Yixian, który po kantońsku ma podobną wymowę. A później imienia Zhongshan używał jako rodzaju oficjalnego imienia chińskiego. Natomiast jego imieniem używanym w stosunkach wewnątrzklanowych (zi 字) było Deming (德明) – Jaśniejący Cnotami, ale nie posługiwał się nim w życiu publicznym. Przyjąwszy w Hongkongu chrześcijaństwo (baptyzm), wybrał sobie przy chrzcie imię Rixin (日新) – Codziennie Doskonalący się, jednak później go nie używał. 3 Termin zhenxing, tłumaczony zazwyczaj na język angielski jako rejuvenation, jest bardzo wieloznaczny i może być rozumiany rozmaicie, np. jako ‘doprowadzić do rozkwitu’, ‘nadać dynamikę’, ‘szybko rozwijać’, ‘ożywić’, ‘odmłodzić’, ‘poruszyć (kogoś)’, a kojarzy się z podnoszeniem się, wzlatywaniem w górę. Jak zwykle, wszystkie te znaczenia nakładają się na siebie, tworząc jedno obszerne pole znaczeniowe. Termin drugi także wymaga objaśnień, gdyż nasz termin „Chiny” po chińsku wyrażany jest rozmaicie, z odmiennymi nieco znaczeniami. Zhong znaczy ‘środek’ i odnosi się oczywiście do Krainy czy Państwa Środka. Hua natomiast znaczy ‘kwiaty’, ‘rozkwitać’, w sensie bardziej metaforycznym ‘wielobarwny’, ‘kwiecisty’, ‘zdobny’ i jest także synonimem chińskości w sensie przede wszystkim kulturowym, ewentualnie kulturowo-etnicznym, nie państwowym. Termin wywodzi się jeszcze z czasów archaicznych, kiedy to przeciwstawiano chińską „zdobność” we wszystkim „prostactwu” barbarzyńców. Chodziło o wydobycie starych, liczących tysiące lat, Chin ze stagnacji, nadanie im nowej dynamiki rozwojowej i doprowadzenie do rozkwitu, przy czym akcent położony jest na Chiny w sensie kulturowym. To przeciwstawienie jest bardzo wyraźne u Suna. Zob.: Sun Zhongshan (孫中山), San min zhuyi (三民主義) [Trzy zasady ludu] [w:] Sun Zhongshan xuanji (孫中山選集) [Pisma wybrane Sun Yat-sena],Vol. 2, Renmin Chubanshe, Beijing 1956, s. 591. Zobacz skróconą wersję oficjalnego tłumaczenia: Sun Yat-sen, The Three Principles of the People, San Min Chu I, Government Information Office, Taipei, ROC, 1990, s. 3 (The Principle of Nationalism, Lecture One). Pierwsza organizacja patriotyczna, którą założył na Hawajach w 1894 r. nazywała się właśnie Związkiem Odmłodzenia Chin (Zhenxinghui, 振興會). Zobacz tekst deklaracji programowej tej organizacji: Xinzhonghui xuanyan (興中會宣言) [Deklaracja Związku Odmłodzenia Chin] [w:] Sun Zhongshan xuanji…, op. cit., t. 1, s. 19–20. Krzysztof Gawlikowski 33 do tradycji konfucjańskich, ponownym zjednoczeniem wszystkich ziem chińskich niegdyś zagarniętych przez wielkie mocarstwa i na nowo zapewnieniem krajowi rozkwitu. Sun uważał, że Chińczycy wyjątkowo miłują pokój i harmonię, zatem zalecał dbanie o nie w kraju i poza nim. Przejęto również w zasadzie jego główne koncepcje właściwego miejsca Chin w świecie: kraj miał stać się – według Suna – jednym z wielkich mocarstw, by przywracać w stosunkach międzynarodowych zasady sprawiedliwości i współpracy, bronić narodów uciśnionych i wspomagać biedne oraz słabe, przeciwstawiając się polityce mocarstw kolonialnych prowadzących politykę agresji i ucisku wobec słabszych narodów. W tym widział misję moralną odrodzonych Chin. On także wskazywał, że z Zachodu Chiny powinny przyswoić sobie przede wszystkim zdobycze nauki i technikę, gdyż tego ojczyźnie brakuje, natomiast muszą być bardzo ostrożne w zapożyczaniu filozofii politycznej, mając w tej dziedzinie własne, bogate dziedzictwo, przewyższające Zachód4. Nawiązywali do tego dziedzictwa Suna wyraźnie prezydenci ChRL Jiang Zemin oraz Hu Jintao, i nie były to odniesienia czysto retoryczne5. Porewolucyjny długotrwały kryzys państwa powodował, rzecz jasna, rozmaite kontrowersje wokół Rewolucji Xinhai . Rozpoczęły się one niemal natychmiast po jej wygaśnięciu – wśród samych działaczy rewolucyjnych, jak również między różnymi siłami politycznymi Chin. W istocie gorące dysputy zaczęły się nawet jeszcze przed rewolucją, zwłaszcza wśród emigracji chińskiej w Japonii, gdzie mieściły się jej główne centra i gdzie przebywali (lub przyjeżdżali) najwybitniejsi działacze. Idee rewolucyjnego ustanowienia republiki, głoszone przez Ligę Związkową – Tongmenghui (同盟會) – założoną przez Sun Yat-sena w 1905 r. oraz jej organ „Gazetę Ludową” („Minbao”, 民報), przeciwstawiano popularnym koncepcjom przewidującym zachowanie monarchii. Stowarzyszenie Obrony Cesarza (Baohuanghui, 保皇會) Kang Youweia (康有為, 1858–1927) propagowało hasła Zob. np.: Sun Zhongshan, San min zhuyi, op. cit., s. 629–637. Oficjalne, skrócone tłumaczenie: Sun Yat-sen, The Three Principles…, op. cit., s. 23–27 (Nationalism, Lecture Four). Zobacz także omówienie jego koncepcji: Wang Sheng, The Thought of Dr. Sun Yat-sen, Li Ming Culture Enterprise Co., Taipei 1983, s. 156–163. 5 Zob. np. referat Jiang Zemina na XV zjeździe KPCh: Hold High the Great Banner of Deng Xiaoping Theory for an All-round Advancement of the Cause of Building Socialism with Chinese Characteristics’ into the 21st Century, Report Delivered at the 15th National Congress of the Communist Party of China, September 12, 1997 (cz. I, VI, IX). Tekst dostępny na portalu Beijingreview.com.cn <http://www.bjreview.com.cn/document/txt/2011-03/25/content_363499.htm> [wejście 12 grudnia 2010]. Zobacz także przemówienie Hu Jintao: Hu Praises Dr. Sun Yat-sen at 140th Birth Anniversary, Xinhua, 12 listopada 2006. Omówienie koncepcji Hu Jintao: Roman Malek, Hexie shehui: Nowa utopia? Budowa harmonijnego i stabilnego społeczeństwa chińskiego oraz rola religii, „Azja-Pacyfik” 2008, t. 11, s. 201–208. Zobacz także omówienie zasad obecnej chińskiej polityki zagranicznej z chińskiego punktu widzenia: Yan Xuetong, The Rise of China in Chinese Eyes, „Journal of Contemporary China” 2001, Vol. 10, s. 33–39. 4 34 Cechy szczególne Rewolucji Xinhai i jej paradoksy odnowienia monarchii, na wzór Japonii, z nadaniem jej charakteru konstytucyjnego. Ten wybitny myśliciel i działacz lansował też ideę przyjęcia w Chinach zreinterpretowanego konfucjanizmu jako religii państwowej, podobnie jak państwa zachodnie przyjmują chrześcijaństwo. Podobną reformatorską, a nie rewolucyjną, opcję przyjął już wcześniej Liang Qichao (梁啟超, 1873–1929) – chyba najwybitniejszy myśliciel polityczny Chin przełomu wieków – i zakładane przez niego organizacje, jak Towarzystwo Wiedzy Politycznej (Zhengwenshe, 政文社) oraz wydawane przezeń pismo „Magazyn Odnowionego Ludu” (Xinmin Congshu, 新 民叢書). Głosił on potrzebę fundamentalnych przeobrażeń społecznych, politycznych i kulturowych, ale drogą reform. Przede wszystkim postulował konieczność duchowego odnowienia społeczeństwa chińskiego i ukształtowania nowej mentalności. To on wylansował koncepcję wielonarodowych Chin – podstawową dla republiki6 – a także hasło Nowych Chin przyjęte po proklamowaniu ChRL. Był nawet poniekąd ideowym inspiratorem „rewolucji kulturalnej” Mao, gdyż głosił, że dla zbudowania nowych Chin trzeba zburzyć, usunąć, stare dziedzictwo, bo to jest zasada przyjęta na postępowym Zachodzie, podczas gdy konserwatywni Chińczycy mają skłonność do zachowywania starych elementów mimo wprowadzania nowych, a to uniemożliwia prawdziwą odnowę kraju7. Na pismach tego myśliciela wychowało się całe pokolenie rówieśników Mao Zedonga. Po rewolucji walki polityczne i ideowe między działaczami chińskimi były nie mniej zacięte. Guomindang (GMD, 國民黨, Partia Narodowa), partia Sun Yat-sena, która przejęła dziedzictwo rewolucjonistów i na ich heroizmie budowała swą legitymizację do rządzenia krajem, naturalnie gloryfikowała Rewolucję Xinhai. Rocznicę tej rewolucji – 10 października – uznano za święto narodowe (święto Dwóch Dziesiątek). A Sun Yat-senowi jako przywódcy rewolucyjnemu i założycielowi odnowionego państwa nadano pompatyczny tytuł Ojca Narodu (dosłownie Ojca Państwa, guofu 國父). Tradycję tę zachowano na Tajwanie, gdzie w 1949 r. schronił się rząd Guomindangu po przegranej wojnie domowej na kontynencie. W latach 20. i 30. XX stulecia jedni chcieli przyspieszać przemiany, dalej prowadzić rewolucję i wyzwalać kraj od ucisku cudzoziemskiego, natomiast duża część wpływowych elit o nastawieniu konserwatywnym, a jeszcze bardziej lud, patrzyli na następstwa rewolucji z przerażeniem. Pierwsze nieprzyjemne odczucia pojawiły się zaraz po rewolucji, której wcale nie witano z entuzjazmem, poza stosunkowo wąskimi kręgami patriotycznych elit zapatrzonych w Zachód i na jego wzór Szerzej zob. tekst J. Bayera w bieżącym numerze. Redakcja. Li Huaxing (ed.), Liang Qichao xuanji (梁啟超 選 集) [Pisma wybrane Liang Qichao], Shanghai Renmin Chubanshe, Shanghai 1984, s. 241. Jego poglądy i ich zmiany przedstawia wnikliwie: Joseph R. Levenson, Liang Ch’i-ch’ao and the Mind of Modern China, Harvard University Press, Cambridge, Mass. 1953. 6 7 Krzysztof Gawlikowski 35 chcących przeobrazić Chiny. Nowe rewolucyjne władze zarządziły na przykład, że wolni obywatele republiki powinni obciąć warkocze narzucone w XVII w. przez Mandżurów jako symbol poddaństwa. A ponieważ obywatele się do tego nie kwapili, zwłaszcza chłopi przez dwieście pięćdziesiąt lat przyzwyczajani do noszenia warkoczy, ustawiono przy bramach miejskich fryzjerów, by obcinali je przymusowo wszystkim wchodzącym do miasta8. Władze republiki, działając w duchu europejskiego Oświecenia, w imię walki z zabobonami zniszczyły również dużą część tradycyjnych świątyń chińskich albo przekształcały je w szkoły, spichrze i inne obiekty użyteczności publicznej9. Ludność jednak się bała, że obrażone bóstwa mogą się mścić, zsyłając klęski, które istotnie zaczęły spadać na różne rejony kraju. W okresie rozpadu państwa kraj grabiły armie rodzimych warlordów, a nawet zwykli bandyci. Katastrofę pogłębiała trwająca nadal dominacja mocarstw zachodnich oraz Japonii, pospołu ze współpracującymi z nimi rodzimymi elitami bezlitośnie rozkradających Chiny. Kraj pogrążał się w straszliwym kryzysie gospodarczo-społecznym. W dodatku nawiedzały go często klęski naturalne, a tysiące ludzi umierało z głodu. Przyrost ludności był znikomy albo wręcz zmniejszał się. W latach porewolucyjnych śmiertelność niemowląt mogła dochodzić nawet do 400–500 na 1000 żywych urodzeń10, podczas gdy współcześnie nawet w najbiedniejszych i najbardziej zacofanych krajach jest ona kilkakrotnie mniejsza. Do tego dołączył się jeszcze bezprecedensowy kryzys kulturowy. Nastąpiły rozpad i dyskredytacja dawnych tradycji, moralności i ideałów, które jedynie w pewnym stopniu były zastępowane przez nowe wzorce, ideały i obyczaje zapożyczane z Zachodu, upowszechniające się głównie wśród elit wielkomiejskich. Szok kulturowy, rozpad tradycyjnych więzi i demoralizacja dramatycznie pogarszały warunki życiowe. Nic więc dziwnego, że wielu ludzi wspominało epokę cesarstwa jako „raj utracony”, a sami rewolucjoniści spierali się, czy wygrali, czy przegrali. Nawet przywódca rewolucji, Sun Yat-sen musiał przyznać: Kiedy przeanalizujemy nasze pierwsze wysiłki przeprowadzenia rewolucji w Chinach, zobaczymy, Chłopi, wierząc, że te nowe rozkazy są „tymczasowe”, delegowali często jednego czy kilku mieszkańców wsi, by dokonali sprzedaży i zakupów w mieście dla wszystkich, w ten sposób tylko oni musieli się poddać tej przykrej operacji, a inni przez lata po prostu nie chodzili do miasta. 9 Politykę władz republiki w tej sferze i nurty ideologiczne będące jej zapleczem przedstawia bardziej szczegółowo praca C. K. Yang, Religion in Chinese Society: A Study of Contemporary Social Functions of Religion and Some of Their Historical Factors, University of California Press, Berkeley 1961, s. 363–377. 10 Zob.: Zhang Kaimin, The Evolution of Modern Chinese Society from the Perspective of Population Changes [w]: Frederic Wakeman, Wang Xi (eds.) China’s Quest for Modernization. A Historical Perspective, Institute of East Asian Studies, University of California, Berkeley 1997, s. 55. Jak wskazuje badacz, pod koniec lat 20. i na początku 30. śmiertelność ta zmniejszyła się jednak do poziomu 130–300 na 1000. 8 36 Cechy szczególne Rewolucji Xinhai i jej paradoksy że chcieliśmy uratować naród i kraj, podczas gdy rezultaty były wręcz odwrotne: Chińczycy byli coraz bardziej ciemiężeni, a kraj coraz bardziej nieszczęśliwy11. Jako jedyny istotny sukces wymieniał on zmianę nazwy państwa na Republikę Chińską, co jednak miało niewielkie znaczenie dla większości jego rodaków. Nic tedy dziwnego, że w Chinach wybuchały wciąż nowe walki i konflikty. Rewolucjoniści chcieli uwolnić kraj od „cudzoziemskich czortów”, a potęgi obce broniły swoich wpływów i przywilejów. Różne opcje chińskie i lokalne grupy interesów walczyły także ze sobą, nawet zbrojnie. Kluczowymi z perspektywy historycznej okazały się zmagania między Partią Narodową, uformowaną przez środowiska byłych rewolucjonistów odwołujących się do heroicznego mitu swej rewolucji, a Komunistyczną Partią Chin lansującą nową rewolucję społeczno-gospodarczą. Oprócz emocjonalnego potępiania rządzących i skarg na „nowe nieporządki”, toczyły się też rozmaite spory wśród elit. Dotyczyły one głównie sposobu przeprowadzania rewolucji i błędów przy niej popełnionych, a także nowych zadań i wysiłków potrzebnych, by wyprowadzić kraj z kryzysu. Mimo tragicznej sytuacji, nie kwestionowano jednak zazwyczaj zasadności samego obalenia mandżurskiej dynastii Qing (1644–1912). To, podobnie jak ustanowienie republiki, nie budziło wątpliwości. Dlatego później rewolucja była aprobowana, choć z różnym entuzjazmem, niemal przez wszystkich, zwłaszcza wtedy, gdy zaczęto przywracać w kraju pewien porządek. Portrety Sun Yat-sena, jako jej przywódcy i budowniczego nowoczesnych Chin, eksponowano przy oficjalnych okazjach przez dziesięciolecia – w okresie republiki i w ChRL. Szanowali go również emigranci chińscy rozsiani po Azji, wieszając jego portreciki nawet w swoich sklepikach. Jest on zatem jednym z nielicznych przywódców nowożytnych Chin szanowanych przez wszystkie strony na rozdartej przez długi czas ostrymi konfliktami chińskiej scenie politycznej. 2. Porównanie Rewolucji Xinhai i francuskiej R. Bin Wong, jeden z najbardziej oryginalnych współczesnych historyków chińskich, pracujący w Stanach Zjednoczonych, dla porównania rewolucyjnych przemian na Zachodzie i w Chinach zestawił Rewolucję Xinhai z rewolucją francuską 1789 r. Próbował analizować najpierw rewolucję chińską z perspektywy europejskiej, a następnie francuską z perspektywy chińskiej, tak by uwolnić opis historycznych przemian od europocentrycznych schematów. Pomysł okazał się ciekawszy niż jego realizacja, ale z pewnością zwraca uwagę na kilka istotnych różnic. Kluczowa pozostaje ocena bezpośrednich skutków odniesionych przez państwo. We Cyt. za: Lyon Sharman, Sun Yat-sen: His Life and Its Meaning, Stanford University Press, Stanford 1968 [wyd. 1 1934], s. 228. 11 Krzysztof Gawlikowski 37 Francji po kilku latach rewolucyjnego zamętu władzę w państwie przejęły nowe elity, zaś społeczeństwo zyskało nowe kanały instytucjonalne obrony rozmaitych interesów grupowych oraz wyrażania swoich poglądów. Natomiast w Chinach po kilku latach słabnących rządów gen. Yuan Shikaia (袁世凱, 1859–1916) i po krótkim okresie utrzymywania się władz centralnych, choćby do pewnego stopnia tylko kierujących państwem (1912–1916), rozpadło się ono na mniej czy bardziej autonomiczne podmioty konkurujące, a nawet walczące ze sobą. W ten sposób przez dziesięciolecia mieliśmy w Chinach do czynienia – zdaniem Bing Wonga – ze zjawiskiem „suwerenności podzielonej” (multiple sovereignty) i segmentacji państwa, trochę przypominającej europejski system pluralizmu państw. Jedynie w okresie dziesięciolecia 1927–1937 (tzw. dekady nankińskiej, gdyż tam przeniesiono stolicę z Pekinu) Guomindang zdołał przywrócić pewien system władzy centralnej, choć była to centralizacja bardziej nominalna niż realna, a rzeczywisty wpływ władz na liczne prowincje faktycznie zarządzane przez dawnych militarystów był bardzo ograniczony. Także wpływ władz państwowych na życie terenów wiejskich był niewielki, gdyż władze te kontrolowały głównie miasta i wyższe szczeble aparatu. Dopiero proklamowanie ChRL przywróciło jedność krajowi i kontrolę wszystkich szczebli administracji12. Dodajmy, że w 1931 r. komuniści chińscy proklamowali w prowincji Jiangxi Chińską Republikę Sowiecką [Zhonghua Suwei’ai Gongheguo, 中華蘇維埃 共和國]13, której nie uznała nawet Moskwa, i cały czas toczyli wojnę domową z GMD. Wielu lokalnych generałów zarządzało „swoimi prowincjami”, nie licząc się z wolą rządu centralnego GMD. Tybet próbował się oderwać, choć jego przywódcom zabrakło konsekwencji. W 1931 r. Japończycy zajęli Mandżurię i proklamowali tam swoje satelickie państwo. Tak więc, nawet „guomindangowska dekada” wcale nie oznaczała realnego zjednoczenia kraju. Także po 1949 r. suwerenność była do pewnego stopnia nadal podzielona, gdyż przecież na Tajwanie funkcjonowały władze Republiki Chińskiej. Do 1971 r. uznawane one były przez ONZ za jedynego reprezentanta całych Chin i cieszyły się uznaniem dyplomatycznym większości państw, poza blokiem sowieckim i wyzwalającymi się krajami Trzeciego Świata, uznającymi władze w Pekinie. Pamiętać też warto, że ChRL odzyskała Hongkong od W. Brytanii dopiero w 1997 r., a Makau od Portugalii – w 1999 r. Przywrócenie kontroli nad całym obszarem państwa okazało się zadaniem niezwy12 R. Bin Wong, China Transformed: Historical Change and the Limits of European Experience, Cornell University Press, Ithaca–London 1997, s. 253–271. 13 Tak jest ona nazywana w jej oficjalnych dokumentach i na pieczęciach rządowych. Zobacz np. zbiór dokumentów tej republiki: Zhi you Suwei’ai nenggou qiu Zhongguo (只有蘇維埃能夠救 中國) [Tylko Sowiety mogą uratować Chiny], Zhonghua Suweiai Gongheguo Zhongyang Shixing Weiyuanhui, 1934. 38 Cechy szczególne Rewolucji Xinhai i jej paradoksy kle trudnym, choć proklamowanie ChRL zasadniczo zmieniło sytuację. Powstało państwo sprawujące efektywną kontrolę na całym swoim terytorium aż do poziomu wsi, co było zjawiskiem zupełnie nowym, i było to państwo w pełni suwerenne. Jeszcze większe różnice zdaniem Bin Wonga występują w sferze zamierzeń i oczekiwań. Zwraca on uwagę, iż w Chinach po rewolucji mieszkańcy rozrastających się miast żądali, by państwo sprawowało bardziej efektywną kontrolę nad swoim terytorium i lepiej broniło narodowych interesów, przeciwstawiając się obcym mocarstwom. Wołanie o „mocniejsze państwo” dotyczyło też obszarów wiejskich potrzebujących rozwiązania licznych nabrzmiałych problemów. Faktycznie pewien porządek utrzymywały tam różne siły lokalne: starszyzna klanowa, obszarnicy posiadający swoje oddziały zbrojne, tzw. stowarzyszenia tajemne przypominające nieco włoskie mafie, grupy wręcz bandyckie albo też rewolucyjne związki chłopskie. Jak słusznie stwierdza Wong, wśród Chińczyków nie zdobyło popularności hasło „wolności, równości i braterstwa” i nie było społecznego nacisku na większą sprawiedliwość społeczną, czyli na ograniczenie wyzysku. Postulaty uczestnictwa elit w życiu politycznym miały jedynie ograniczone powodzenie, a parlament ogólnochiński, przeżarty korupcją i załatwianiem niemal wyłącznie prywatnych interesów przez posłów, szybko się skompromitował i stracił wszelkie znaczenie. Pewien dorobek stworzyły natomiast zgromadzenia prowincjonalne. One jednak także dość szybko straciły wpływy, gdyż wszyscy administratorzy, tak cywilni, jak wojskowi, zdecydowanie sprzeciwiali się ograniczaniu ich władzy przez jakiekolwiek ciała przedstawicielskie. Wprawdzie rozwój parlamentaryzmu w porewolucyjnej Francji także bywał – jak zauważa Wong – ograniczany na rozmaite sposoby, to jednak zaszły tam fundamentalne przeobrażenia polityczne i społeczne, z nową koncepcją narodu i obywateli, którzy stali się ważnymi aktorami w życiu narodowym i w dyskusjach o demokracji. W Chinach natomiast rewolucja nie przyniosła podobnych przemian. Zwraca on uwagę, że nacisk na awans „obywatela” wiązał się we Francji z ogromną rolą przywilejów stanowych i dominacją kleru w czasach wcześniejszych, podczas gdy w Chinach nie było takiego uprzywilejowania (gdyż większość ludności w cesarstwie od starożytności miała swoisty status wolnych obywateli). W Chinach w okresie porewolucyjnym centralną kwestią była kontrola terenów wiejskich, gdzie mieszkało ponad 80% ludności, i zaprowadzenie tam nowych porządków. Pilną potrzebą było także wdrażanie polityki państwa mającej na celu rozwój gospodarki rolnej oraz przemysłowej, co zapewniłoby poprawę bytu ludności i postęp gospodarczy kraju. Warunkowała to sytuacja i tradycyjnie duża rola państwa w Chinach w tym zakresie, podczas gdy we Francji tego typu aspiracje nie ujawniały się. Najefektywniej w tej sferze działali komuniści chińscy, co ostatecznie przyczyniło się do ich zwycięstwa. Kategorie, w jakich opisujemy rewo- Krzysztof Gawlikowski 39 lucję francuską, mają więc – zdaniem Wonga – niewielkie zastosowanie do rewolucyjnych przemian w Chinach, które poszły innymi drogami14. 3. Inne różnice między obydwoma modelami Do listy różnic wskazanych przez Wonga (tu zreferowanej w skrócie) należałoby dodać jeszcze trzy o zupełnie podstawowym znaczeniu. Po pierwsze, w Chinach linie podziałów politycznych nie były zdominowane przez podziały na prawicę i lewicę, obronę interesów klas posiadających i klas pracujących czy stosunek do religii, lecz przez zupełnie inną kwestię: dotyczyły bądź zachowania rodzimych tradycji, bądź przejmowania zupełnie obcej i fundamentalnie odmiennej cywilizacji zachodniej utożsamianej z nowoczesnością. Zazwyczaj konieczność modernizacji kraju akceptowano, natomiast spierano się, co należy zapożyczać z Zachodu, jak i w jakim tempie, a co z dorobku rodzimego zachowywać, modyfikować, a nawet rozwijać. Stosunek do tych spraw i rysowane wizje przyszłości wyznaczały w dużym stopniu linie podziałów politycznych. Generalnie rzecz ujmując, „postępowcy” – reprezentujący poglądy pokrewne zachodniej lewicy – postulowali radykalne odcięcie się od tradycji rodzimych i radykalne zmiany, natomiast „konserwatyści” – bliżsi ideowo zachodniej prawicy – bronili tradycji rodzimych i preferowali ostrożne reformy. Jak bardzo daleko posuwali się chińscy „postępowcy”, trudno sobie nawet dzisiaj wyobrazić. Tytułem przykładu można wymienić jedno z kluczowych ich haseł: „rozbić sklepik Konfucjuszów” (powtórzone później podczas „rewolucji kulturalnej”) – próbę likwidacji większości świątyń i religii traktowanych jako „opium dla ludu”, a także pomysł zastąpienia języka chińskiego angielskim albo esperanto i całkowitego wyrzeczenia się dawnej kultury chińskiej. Śnili oni o likwidacji państwa, akceptowali rewolucyjne obalanie starych porządków, w tym nawet wolną miłość zamiast tradycyjnego małżeństwa, odkrywali w Europie wolność jednostki itd.15 Sytuację komplikowało ponadto zróżnicowanie modeli zachodnich: obejmowały one przecież całą paletę opcji od liberalizmu i republikanizmu przez socjalizm, anarchizm (bardzo popularny w Chinach), koncepcje narodowe aż po faszyzm i komunizm. Na to nakładały się „opcje państwowe” – które z państw uznać za mentora i patrona: Stany Zjednoczone, Francję, Niemcy, już zokcydentalizowaną Japonię, zdominowaną przez wojskowych, czy Rosję Sowiecką? W ówczesnym Ibidem, s. 256–264. Te debaty ideowe szczegółowo analizuje: Chow Tse-tsung, The May 4th Movement: Intellectual Revolution in Modern China, Harvard University Press, Cambridge, Mass. 1960 [praca wznawiana wiele razy]. 14 15 40 Cechy szczególne Rewolucji Xinhai i jej paradoksy świecie Chiny nie mogłyby się rozwijać, nie mając poparcia choćby niektórych mocarstw. Podziały wewnątrz obozu prozachodniego i promodernizacyjnego były zatem bardzo dramatyczne, dochodzące aż do poziomu walk zbrojnych. Po drugie, rewolucja francuska miała ogromny ładunek ideologiczno-rewolucyjny. Wspomniana zasada: „wolność, równość, braterstwo” podważała ówczesne feudalne porządki w Europie, systemy polityczne oparte na różnicach stanowych i dominację wzorca monarchii absolutystycznych. W samej Francji był ogromny zapał do burzenia starych porządków i ich symboli. Rewolucja zaczęła się przecież od zburzenia Bastylii, a następnie prowadziła walkę z religią i głosiła apoteozę rozumu. Obtłukiwano gotyckie rzeźby na katedrze Notre Dame (przekształconej w Świątynię Rozumu), wyrzucano królów z ich trumien w opactwie Saint-Denis, przeprowadzono nawet egzekucję obalonego króla Ludwika XVI (rządzącego w latach 1774–1791), jego żony oraz wielu arystokratów, a królewskiego syna dano na wychowanie szewcowi, który go w istocie zakatował. Spirala terroru i wysyłania pod gilotynę zaczęła później wciągać nawet wielu „nie dość wiernych” rewolucjonistów. Armie francuskie niosły jednak wszędzie nowe idee i porządki, obalając feudalizm w innych państwach Europy z poczuciem pewnej „misji wyzwolicielskiej”. Takiego powszechnego ideologicznego zapału w ówczesnych Chinach nie było. Nie było też radykalnych przemian społecznych i gospodarczych, obalania i wydziedziczania dotychczasowych klas uprzywilejowanych. Symbolizować te różnice może zupełnie inny los ostatniego małoletniego cesarza chińskiego, Aisin Gioro Puyi (愛新覺羅．溥儀 1906–1967). Inaczej niż we Francji ostatni cesarz chiński nie tylko zachował życie, ale i rozmaite przywileje. A dokładniej, opiekunowie dziecka pełniącego tę funkcję zgodzili się na abdykację, ale pod warunkiem wypłacania przez republikę ustalonych sum na utrzymywanie dworu i pałaców cesarskich (z bogactwami tam zgromadzonymi). Zagwarantowano też okazywanie nadal byłemu cesarzowi podczas jego przejazdów przez stolicę i po kraju „honorów takich jak zagranicznej głowie państwa”. Trudno o bardziej wymowny przykład różnic między obydwiema rewolucjami. Dodajmy jeszcze, że wspomniany prezydent Yuan Shikai, który objął władzę po abdykacji cesarza, był ostatnim cesarskim premierem i wodzem naczelnym cesarskich armii, i to on odegrał kluczową rolę w wynegocjowaniu warunków narodowego porozumienia i abdykacji cesarza. W niczym więc nie przypominał francuskiego Maximiliena de Robespierre’a. Taki finał rewolucji jest także świetnym przykładem zupełnie innego stylu działania politycznego w Azji Wschodniej, gdzie po dziś dzień unika się konfrontacji, rzucania wyzwań i publicznych oskarżeń oraz krytyki, a preferuje działanie na za- Krzysztof Gawlikowski 41 sadach konsensu, poufne, gabinetowe uzgodnienia, ostentacyjne okazywanie szacunku partnerowi/przeciwnikowi i szukanie porozumienia z nim16. Jedyne kwestie ideologiczne, które w Chinach miały dość istotne znaczenie w okresie rewolucji, odnosiły się przede wszystkim do spraw narodu, suwerenności państwa i obrony godności Chińczyków. Jak pokazują wspomnienia i materiały z epoki, aktywne politycznie elity pasjonowały się wtedy głównie nowymi ideami narodowymi i obroną Chin przed uciskiem cudzoziemców. Wszak w 1901 r. dokonana została w Chinach militarna interwencja armii ośmiu mocarstw z powtórną okupacją Pekinu. Całe dzielnice we wszystkich większych miastach były zarządzane przez konsulów wielkich mocarstw, a każdy Chińczyk mógł w każdej chwili zostać zbity lub wyrzucony skądś przez cudzoziemca. Upośledzenie i ucisk cudzoziemski występowały więc nie tylko na poziomie rządowych gabinetów, ale i na ulicy. Znaczenie tych kwestii widać wyraźnie w dokumentach epoki. Jednym z kluczowych była niewątpliwie broszura Armia rewolucyjna (Geming jun, 革命軍), napisana przez młodziutkiego, dziewiętnastoletniego wtedy Zou Ronga (鄒容, 1885–1905), prawdopodobnie podczas jego niedługiego pobytu w Japonii, a upowszechniana jako druk nielegalny w Chinach od 1903 r. Do czasu Rewolucji Xinhai był to najpopularniejszy tekst patriotycznych rewolucjonistów drukowany potajemnie w Chinach lub poza ich granicami i szmuglowany do kraju. Tytuł wiąże się z koncepcją, zgodnie z którą rewolucjoniści-narodowcy powinni stać się bojowcami działającymi zespołowo jak wojująca armia. Dokument ten rysował również jasno cele rewolucji w nader patetycznym duchu, na samym czele stawiając właśnie sprawy narodowe: […] Z perspektywy wewnętrznej jesteśmy niewolnikami Mandżurów i musimy cierpieć tyranię Mandżurów, natomiast z perspektywy międzynarodowej cierpimy ucisk cudzoziemców z obcych mocarstw, jesteśmy więc podwójnie zniewoleni. Powodem naszej rewolucyjnej walki o niepodległość jest sprzeciw wobec poddawania się i eksterminacji naszej świętej rasy Hanów wywodzącej się od Żółtego Cesarza. […] Dzisiaj nasz wspaniały lud Hanów powinien zrzucić z siebie pęta mandżurskie oraz odzyskać utracone prawa i zająć miejsce jednego z mocarstw świata. Pragniemy więc odzyskać w pełni pozycję z naturalnie przysługującymi [naszemu państwu – K. G.] równością i wolnością. Nie da się tego zapewnić bez przeprowadzenia rewolucji i obronienia naszych praw do niepodległości kraju. […] Wśród zadań tej rewolucji wymieniał on na czele następujące: – Chiny są Chinami Chińczyków. Drodzy rodacy, powinniście uznać swą przynależność do Chin należących do Chińczyków rasy Hanów (Han zhong Zhongguoren 漢種 中國人). Współcześnie zasady te znalazły wyraz w tzw. drodze ASEAN-u (the ASEAN Way) wypracowanej przez to Stowarzyszenie dla owocnej współpracy bardzo zróżnicowanych państw. 16 42 Cechy szczególne Rewolucji Xinhai i jej paradoksy – Nie można pozwolić żadnej obcej rasie na odebranie podstawowych praw naszym Chinom. – Wszystkie nasze powinności podporządkowywania się Mandżurom zostały na zawsze anulowane. – Przede wszystkim trzeba obalić barbarzyński rząd ustanowiony przez Mandżurów w Pekinie. – Trzeba wypędzić Mandżurów osiadłych w Chinach [na ich ziemie – K. G.] albo zabić ich w rewanżu [za nasze cierpienia – K. G.]. – Trzeba zabić cesarza osadzonego na tronie przez Mandżurów, by było to przestrogą dla dziesięciu tysięcy pokoleń przed restauracją władzy despotycznej17. Widać z tego tekstu wyraźnie, jak ważne były dla rewolucjonistów cele narodowe i jak radykalne działania byli gotowi podjąć. Należy jednak dodać, że ich koncepcje narodowe zostały zapożyczone z Zachodu (i z Japonii próbującej wcielać je w życie), podczas gdy w Chinach były one nieznane i sprzeczne z tradycyjnymi formami tożsamości grupowej oraz zbiorowej18. Dlatego też ich upowszechnianie okazało się procesem nader powolnym i trudnym. Rewolucja w sferze ideologii, tak ważna we Francji, była zatem znacznie mniej odczuwalna w Chinach, przynajmniej początkowo. Stąd też mogło dojść w 1916 r. do próby ustabilizowania państwa przez restaurację monarchii, podjętej przez prezydenta Yuan Shikaia (zasugerowanej przez jego zachodnich doradców). Choć był on Chińczykiem z urodzenia i zakładałby „dynastię chińską”, cały zamysł nie powiódł się. Idee cesarskie Syna Nieba były już zbyt zdyskredytowane wśród elit. A w 1919 r. Ruch 4 Maja rozpoczął wielkie przeobrażenia w sferze kultury i ideologii, dopełniając dzieła Rewolucji Xinhai. Na porządku dnia stanęła kwestia wy17 Zou Rong (鄒容), Geming jun (革命軍) [Armia rewolucyjna], w broszurze: Zou Rong, Geming jun; Zhang Binglin, Bo Kang shu he ke (鄒 容, 革命軍; 章 炳 麟, 駁康 書合刻) [Zou Ronga Armia rewolucyjna i Zhang Binglina List polemiczny o Kang Youweiu, razem wydane], [b.m.r.w.], rozdz. 6, s. 46–47. Zobacz tłumaczenie: Tsou Jung, The Revolutionary Army, przeł. i oprac. John Lust, Mouton & Co, The Hague–Paris 1968, s. 122–123. Napis na okładce broszury chińskiej, z której tu korzystano – Tongzhi yinsong buqu fenwen (同志 印送 不取 分文) [Wydrukowane w podarku dla towarzyszy, nie żądać nawet jednego miedziaka!] – wyraźnie wskazuje, że jest to oryginalne konspiracyjne wydanie sprzed rewolucji. Warte uwagi jest słowo „towarzysz” (tongzhi 同志) używane współcześnie w ChRL do członków KPCh (a za czasów Mao – do wszystkich). Jak widać, nie jest to termin „komunistyczny”, ale o wiele starsza forma grzecznościowa rewolucjonistów. 18 Wspomniany powyżej J. R. Levenson podstawową formę tożsamości w dawnych Chinach określał jako „kulturalizm”, który przeciwstawiał „nacjonalizmowi” (patriotyzmowi) na Zachodzie. Ten pierwszy miał polegać na utożsamianiu z kulturą uznawaną jako własną i kultywowaną przez jednostkę oraz jej rodzinę na własny użytek. Nie implikował on jednak utożsamiania z jakąś szerszą społecznością – „narodem” ani nie wymagał działania w jego obronie. Zob.: J. R. Levenson, Liang Ch’i-ch’ao…, op. cit., s. 109–122. Tożsamości terytorialne ograniczały się zwykle do wsi, gminy i ewentualnie powiatu. Krzysztof Gawlikowski 43 zwolenia Chin od konfucjanizmu, który dominował tam przez ponad dwa tysiące lat, oraz od dawnych tradycji, a propagowania dwu nowych idei zapożyczonych z Zachodu: Nauki i Demokracji. Trzeba jednak dodać, że obydwie te idee rozumiano najczęściej w sposób szczególny. Naukę sprowadzano głównie do walki ze wszystkim, co uznawano za „dawne zabobony”, z wszelkimi praktykami religijnymi, praktykami feng shui, tradycyjnymi świętami chińskimi itd. Chociaż zakładano także nowego typu szkoły uczące fizyki, geografii czy języków obcych według wzorów zachodnich, zamiast zakuwania na pamięć klasyków konfucjańskich i otwierano nowe uczelnie wyższe. Demokrację zaś, na co słusznie zwraca uwagę Wong, sprowadzano głównie do „linii mas” w terminologii komunistów19, czyli do potrzeby wysłuchiwania opinii mas i zarządzania z troską o potrzeby ludu. Nie przebiły się natomiast do świadomości społecznej zachodnie idee rządów prawa i wyborów władz czy organów przedstawicielskich. Wspomnieć można, że według badań socjologicznych na początku lat 90. XX w. w brytyjskim jeszcze Hongkongu prawie 70% badanych rozumiało demokrację jako rządy paternalistyczne, ale z wysłuchiwaniem opinii i życzeń ludu. Jednak aż 81,6% mieszkańców tej najnowocześniejszej, najbogatszej i najbardziej zokcydentalizowanej metropolii chińskiej uznawało, że dobry rząd „powinien traktować ludność jak ojciec swoje dzieci”. 72% sądziło, że dobre rządy zapewnia nominowanie funkcjonariuszy przez władze wyższe, a aż 45,9% zgadzało się z opinią, iż tylko wąska elita o specjalnych kwalifikacjach nadaje się do rządzenia. Ponad 40% nie widziało potrzeby tworzenia partii politycznych w „systemie demokratycznym”20. Opowiadanie się Hongkończyków w ogromnej większości za demokracją wcale nie oznaczało zatem, że rozumieli ją tak, jak Brytyjczycy czy Francuzi. Warto przypomnieć dawniejszą koncepcję Richarda H. Solomona, który twierdził, że generalnie w Chinach głównym postulatem buntów i rewolucji było umocnienie państwa i poszerzenie jego władzy, by „przywróciło ono porządek”, powściągając wyzysk i opresję możnych i bogatych, a dbając o lud. Kluczowe było przywracanie ludziom poczucia bezpieczeństwa, by mogli oni funkcjonować według wzorców „osobowości zależnej”, ufnej w pomoc i opiekę zwierzchników. W związku z tym zachodnie tradycje walk o poszerzenie wolności obywateli, pragnących zwiększenia swej autonomii, a nałożenia ograniczeń na państwo – były tam w istocie nieznane21. Ibidem, s. 260. Kuan Hsin-chi, Lau Siu-kai, The Partial Vision of Democracy in Hong Kong. A Survey of Popular Opinion, „The China Journal” 1995, No. 34, s. 239–264. 21 Richard H. Solomon, Mao’s Revolution and the Chinese Political Culture, California University Press, Berkeley 1971. 19 20 44 Cechy szczególne Rewolucji Xinhai i jej paradoksy Według porównawczych badań Davida I. Hitchcocka z początku lat 90. XX w. ideał „dobrego porządku społecznego” (orderly society) był podstawową wartością w krajach Azji Wschodniej. Wskazywało nań aż 71% tamtejszych respondentów (a tylko 11% Amerykanów), na drugim miejscu było utrzymanie harmonii w grupie, do której się przynależy (wymieniło to 58% Azjatów, a tylko 7% Amerykanów). Natomiast dla Amerykanów najważniejsza była swoboda autoekspresji – 85% (istotna tylko dla 47% Azjatów), za nią zaś były: wolność jednostki – 82% (32% Azjatów) i prawa jednostki – 78% (ważne tylko dla 29% Azjatów)22. Jeśli w XX w. wartości związane z indywidualizmem zyskały nawet pewne uznanie w Azji Wschodniej, to jeszcze pod jego koniec odgrywały stosunkowo niewielką rolę. Trudno zatem oczekiwać, by w początkach XX w., kiedy ledwo inicjowano procesy modernizacji Chin, dało się tam zbudować system polityczny oparty na zupełnie obcych wartościach i koncepcjach zachodnich. Przypomnijmy, że w jednym z ostatnich wielkich programów władz cesarstwa z 1909 r. stawiano sobie za ambitny cel planu dziesięcioletniego nauczenie 5% ludności sztuki pisania i czytania23. Pokazuje to najlepiej, iż w pierwszych latach Republiki analfabetyzm był w istocie powszechny, a warstewka ludzi wykształconych i wybiegających myślami poza opłotki swojej wsi i sprawy rodziny oraz klanu – była bardzo cienka. W owym czasie zachodni krytycy bardzo się dziwili, dlaczego Chińczycy są niezdolni do stworzenia systemu wielopartyjnego i parlamentarnego. Zdumiewało to nawet zokcydentalizowanych Chińczyków, takich jak Sun Yat-sen. Dzisiaj mamy o wiele bogatsze doświadczenia. Widzieliśmy w latach 60. i 70. XX w. załamywanie się po dekolonizacji Afryki systemów parlamentarnych zainstalowanych przez odchodzących kolonizatorów, a przejmowanie władzy przez dyktatury wojskowe. W latach 90. XX w. podobne procesy załamywania się prób wprowadzania demokracji typu zachodniego obserwowaliśmy na obszarze postradzieckim. A na początku XXI w. mogliśmy obserwować, jakim nieszczęściem dla obydwu krajów skończyły się próby zainstalowania jej w Iraku i Afganistanie. Z tej perspektywy podobne niepowodzenie takiej próby w Chinach wcale już tak bardzo nie dziwi. Trzecią zasadniczą różnicą w stosunku do rewolucji francuskiej oraz innych rewolucji europejskich była specyfika dynamiki i sił motorycznych Rewolucji Xinhai. We Francji, której model rewolucji można uznać za pewien standard zachodni, głównymi siłami rewolucji było Zgromadzenie Narodowe (instytucja funkcjonująca już wcześniej w monarchii, lecz przedtem bez takiego znaczenia) i lud ParyDavid I. Hitchcock, Asian Values and the United States: How Much Conflict?, Center of Strategic and International Studies, Washington D.C., 1994. Badanie przeprowadzono w Japonii, Republice Korei, ChRL, Indonezji, Tajlandii, Singapurze i Malezji. 23 L. Sharman, Sun Yat-sen…, op. cit., s. 225. 22 Krzysztof Gawlikowski 45 ża. Rewolucyjne przemiany i skala buntu narastały stopniowo od początku 1789 r. do detronizacji w 1792 r. króla Ludwika XVI i do jego ścięcia w roku następnym. W Chinach Sun Yat-sen, zainspirowany przykładami zachodnimi, chciał wywołać rewolucję podobną do francuskiej. Organizował z zagranicy kolejne bunty zbrojne przeprowadzane w kraju przez grupy bojowców zdecydowanych na wszystko. Atakowali oni urzędy w stolicy jakiejś prowincji czy dokonywali zamachu na szefa lokalnej administracji, z nadzieją, że stanie się to iskrą, która rozpali płomień rewolucji w całych Chinach. Przygotował on łącznie dziesięć takich zamachów, w których wyniku jedynie ginęli bojowcy, gdyż żadnej burzy rewolucyjnej one nie spowodowały. Jednak grupki rewolucjonistów podejmowały kolejne próby. Liga Związkowa w okresie wybuchu rewolucji mogła liczyć nie więcej niż dziesięć tysięcy członków, w tym zaledwie kilkuset w pełni oddanych aktywistów. Była to organizacja słaba, będąca raczej luźną federacją grup z poszczególnych prowincji, lojalnych tylko wobec własnych liderów, a nie zdyscyplinowana organizacja rzeczywiście ogólnochińska. Rozdzierały ją antagonizmy między prowincjami, walki frakcyjne i kłótnie wśród liderów. Łączyła ich wszystkich nienawiść do Mandżurów i pragnienie obalenia ich władzy w Chinach24. Organizacja ta miała jednak dość duży wpływ na świadomość społeczną, upowszechnianie nowych idei i znacznie więcej sympatyków. Zwycięską rewolucję zaczęła właśnie grupka takich sympatyków z Wuchangu. Rewolucjoniści, w tym grupa wojskowych z miejscowego garnizonu, chcieli dokonać zamachu, lecz 9 października bomba, którą niezręcznie przygotowywali, przypadkowo wybuchła w ich lokalu. Policja podczas rewizji w miejscu wybuchu znalazła w skrytce listę spiskowców. Następnego dnia zaczęły się aresztowania. W sytuacji grożącej niechybnie egzekucji rewolucjoniści-wojskowi podnieśli bunt. Ku własnemu zaskoczeniu nie natrafili w istocie na opór. Dowódca garnizonu uciekł, podobnie jak dowódca wojsk całej prowincji oraz jej gubernator. Tak spiskowcy stali się panami ważnego centrum nad rzeką Jangcy i całej prowincji Hubei. Oddziały lojalne wobec władz, lecz pozbawione dowództwa, nie podjęły walk na własną rękę. Zbuntowani młodsi oficerowie zmusili – lub namówili – do przyłączenia się do buntu dwie znane osobistości: pułkownika Li Yuanhonga (黎元 洪, 1864–1928, późniejszego prezydenta) i przewodniczącego zgromadzenia prowincjonalnego Tang Hualonga (湯化龍, 1874–1918). To oni podpisali deklarację o wypowiedzeniu posłuszeństwa rządowi centralnemu przez pierwszą prowincję. A ponieważ przez dwa tygodnie rząd ten nie podjął próby zduszenia buntu, zaczęły ogłaszać swą niezależność od władz centralnych i wypowiadać posłuszeństwo dynastii kolejne zgromadzenia prowincjonalne wyłonione w procesie trwaZob.: Shelley Cheng, The T’ung-Meng-Hui: Its Organization, Leadership and Finances, 1905– –1912, Michigan University Press, Ann Arbor 1972. 24 46 Cechy szczególne Rewolucji Xinhai i jej paradoksy jących reform politycznych. Tak do końca 1911 r. spośród 18 prowincji tylko dwie pozostały wierne dynastii: stołeczna prowincja Zhili i Henan25. 1 stycznia 1912 r. 16 zbuntowanych prowincji ogłosiło utworzenie Republiki Chińskiej i wybór Sun Yat-sena na jej tymczasowego prezydenta. Podczas wybuchu buntu w Wuchangu Sun przebywał w USA i zbierał tam środki wśród diaspory chińskiej na kolejny bunt. Warto też pamiętać, że secesję ogłaszali niekiedy pod naciskiem zgromadzeń prowincjonalnych nawet gubernatorzy – Mandżurowie, a zdarzało się też, że na zwierzchników nowych rewolucyjnych władz prowincji powoływano Mandżurów26. Praktyczne działania były więc o wiele mniej radykalne niż programy rewolucjonistów. Jak zwracają uwagę badacze, konserwatyści dominujący wśród elit lokalnych dlatego tak szybko wypowiadali posłuszeństwo dynastii i tworzyli nowe „władze rewolucyjne”, by zapobiec eskalacji procesów rewolucyjnych, podważeniu dotychczasowego ustroju społeczno-gospodarczego i przejęciu władzy przez radykałów27. Było to typowo chińskie rozwiązanie: nie możesz pokonać wrogów – przyłącz się do nich i pokieruj działaniami w sposób korzystny dla siebie. Ostatecznie rewolucjoniści związani z Tongmenghui tylko incydentalnie uzyskiwali władzę w terenie, a i to z reguły na krótko. Przerażony dwór w Pekinie najpierw mianował naczelnym dowódcą odsuniętego wcześniej gen. Yuan Shikaia, organizatora nowoczesnej Nowej Armii na Północy. Ten jednak zwlekał, aż został mianowany premierem. W ten sposób po raz pierwszy od podbicia Chin przez Mandżurów rządząca dynastia przekazała prawie całą władzę Chińczykowi (wcześniej wiernie jej służącemu). Ostatecznie doszło do konfrontacji wojsk Nowej Armii pod dowództwem Yuan Shikaia i wojsk zbuntowanych prowincji, głównie z Południa. Do działań wojskowych na szerszą skalę jednak nie doszło, gdyż stanęli przeciwko sobie Chińczycy, którzy zaczęli szybko dogadywać się kosztem dworu mandżurskiego, przymuszonego do negocjacji z rewolucjonistami, a ostatecznie do abdykacji. Prezydentem Republiki został dzięki tym porozumieniom Yuan Shikai. Misja wojsk nie ograniczała się tylko do przejęcia kierownictwa państwa. W całym procesie rewolucyjnym rola armii była kluczowa. Na 15 zrewoltowanych prowincji aż w 10 gubernatorami nowych rewolucyjnych władz wybrano miejscowych dowódców wojskowych28 (oczywiście dawnych sił cesarskich). Ruchy patriotyczJames E. Sheridan, China in Disintegration: The Republican Era in Chinese History, 1912– –1949, The Free Press, New York 1977, s. 41. 26 J. E. Sheridan podaje, że na 15 zrewoltowanych prowincji aż w 9 funkcje gubernatorów zgromadzenia prowincjonalne zaproponowały dostojnikom-Mandżurom, ale tylko 5 zaakceptowało ten wybór. Ibidem, s. 46. 27 Ibidem, s. 43–48; John K. Fairbank, Historia Chin: nowe spojrzenie, Marabut, Gdańsk 1996, s. 234. 28 J. E. Sheridan, op. cit., s. 47. 25 Krzysztof Gawlikowski 47 ne, jakie się pojawiły w trakcie przemian, uznawały zazwyczaj kluczową rolę armii. Na fali takiego entuzjazmu patriotycznej młodzieży zaciągnął się do armii nawet młodziutki Mao Zedong. Tak więc grabarzem cesarstwa stała się w rzeczywistości armia cesarska, zmodernizowana właśnie po to, żeby umacniać państwo i monarchię. Można dodać, że kiedy oficerowie carscy w końcu XIX w. odwiedzali jednostki nowej armii, uderzało ich, jak dużo czasu poświęca się tam na naukę. Patrzyli ze zdziwieniem na oficerów siedzących jak studenci z kajecikami, pilnie piszących i czytających, zamiast zajmować się musztrą. Już wtedy zwracali uwagę, że nazbyt wyedukowana armia jest niebezpieczna dla tronu, gdyż może stać się podatna na idee rewolucyjne29. Taki bieg wypadków umożliwiał przemiany zachodzące od kilku dziesięcioleci. Zwiększało się znaczenie wojska i wojskowych, bowiem dla przeciwstawienia się naciskowi obcych mocarstw i umocnienia państwa rozwijano i modernizowano wojsko. W rezultacie sektor wojskowy stał się najbardziej zmodernizowanym i to do niego garnęła się patriotyczna młodzież spragniona nowinek i szukająca nowych dróg kariery. Powstanie Tajpingów (1851–1864), które objęło ogromne obszary kraju i mało nie doprowadziło do obalenia dynastii, zostało pokonane głównie dzięki mobilizacji sił lokalnych właścicieli ziemskich, a zarazem urzędników-uczonych (w literaturze anglosaskiej określanych jako gentry), którzy tworzyli swoje wojska w prowincjach ogarniętych powstaniami. W rezultacie po pokonaniu Tajpingów pozostały rozmaite siły zbrojne, które jakoś starano się integrować z wojskami cesarskimi, ale także nastąpiła wyraźna militaryzacja społeczności lokalnych, a chińscy obszarnicy i dostojnicy zyskali kosztem rządzącej elity mandżurskiej władzę i wpływy, jakich nigdy od podboju mandżurskiego nie mieli. Ostatnim, ale kluczowym elementem była likwidacja w 1905 r. tradycyjnego systemu egzaminów państwowych wyłaniających elitę rządzącą przez egzekwowanie znajomości ideologii konfucjańskiej. Zamiast tego zaczęto tworzyć system szkół i akademii wojskowych, które odtąd miały stać się głównym kanałem formowania kadr rządzących krajem. Paralelnie biegły procesy umacniania autonomii prowincji. Trzeba pamiętać, że to twory wielkości państw europejskich, o granicach – z niewielkimi wyjątkami – ustalonych jeszcze w XIV w., czyli o wiele starszych niż granice większości państw Europy. Ich mieszkańcy mówią innymi dialektami, a nawet innymi językami chińskimi, choć posługują się tym samym pismem ideograficznym. Mamy tam zatem do czynienia z wieloma odrębnymi etnosami chińskimi, mającymi swoje tradycje, języki, kuchnię, wierzenia religijne, a nawet wojska itd. Już w ostatnich dziesięcioleciach cesarstwa poszczególne prowincje wielekroć ogłaszały swoSzczegółowe analizy modernizacji chińskich armii zawiera moja praca: Krzysztof Gawlikowski, Chiny wobec Europy: reformy wojskowe XIX wieku, Ossolineum, Wrocław 1979. 29 48 Cechy szczególne Rewolucji Xinhai i jej paradoksy ją „neutralność” w wojnach prowadzonych przez rząd centralny. Do tego jeszcze w ramach reform zmierzających ku wprowadzeniu monarchii konstytucyjnej zezwolono w 1909 r. na wyłanianie drogą wyborów zgromadzeń prowincjonalnych, choć tylko o charakterze doradczym, zaś wybory parlamentu ogólnokrajowego odłożono na dziewięć lat. W rezultacie owe zgromadzenia właśnie stały się ważnymi centrami władzy, korzystającymi z wyjątkowej legitymizacji i popieranymi przez lokalne elity, podczas gdy władza rządu centralnego słabła i załamywała się jego legitymizacja30. Antymandżurska a prochińska propaganda rewolucjonistów i wielu tradycyjnych stowarzyszeń tajemnych też przyczyniała się do tego. Tym bardziej iż formowała się szybko nowa warstwa inteligencji przejmująca dawne tradycje mandaryńskie, ale coraz wyraźniej szukająca nowych idei, wzorów i nauk, opowiadająca się za unowocześnieniem Chin31. Formowały się też dosyć szybko pierwsze elementy i ruchy nowego społeczeństwa obywatelskiego32. Stara monarchia źle sobie radziła z zachodzącymi przemianami i nowymi wyzwaniami. Dlatego ostatecznie upadła, ale procesy te przesądziły zarazem o rozpadzie państwa chińskiego. Dlatego tak trudno było doprowadzić znowu do odbudowy państwa, a sytuacja międzynarodowa Chin zadania tego przez dziesięciolecia wcale nie ułatwiała. Dopiero II wojna światowa, najpierw agresja Japonii na Chiny, a potem jej klęska, stworzyły nowe możliwości i szanse. 30 Jack Gray, Rebellions and Revolutions: China from the 1800s to 2000, Oxford University Press, Oxford–New York 2002, s. 140. 31 Procesy te przedstawia wnikliwie praca: Michael Gasster, Chinese Intellectuals and the Revolution of 1911: The Birth of Modern Chinese Radicalism, University of Washington Press, Seattle 1969. 32 Zobacz opis tych procesów w studium: Krzysztof Gawlikowski, Formowanie społeczeństwa obywatelskiego w Chinach w XX w. [w:] Krzysztof Gawlikowski, Karin Tomala (red.), Chiny: Rozwój społeczeństwa i państwa na przełomie XX i XXI wieku, ISP PAN – Trio, Warszawa 2002, s. 9–34. Azja-Pacyfik 2011, nr 14 CHINY W SETNĄ ROCZNICĘ REWOLUCJI XINHAI Chen Yunqian SUN YAT-SEN JAKO SYMBOL W PAMIĘCI POLITYCZNEJ KLAS NIŻSZYCH WE WSPÓŁCZESNYCH CHINACH Dr Sun Yat-sen to postać o szczególnym znaczeniu w historii współczesnych Chin. Ruch oparty na kulcie Sun Yat-sena, zapoczątkowany przez rządy nacjonalistów (Guomindang, GMD), rozpowszechnił się w Państwie Środka, a wykreowany w ten sposób „Sun Yat-sen” – jako polityczny symbol państwa – wywierał znaczący wpływ na wszystkich jego obywateli, także na klasy niższe. Zagadnienie pamięci politycznej klas niższych było wcześniej przez elity intelektualne pomijane. Dlatego też badanie procesu popularyzacji Sun Yat-sena jako symbolu wśród tych grup społecznych doprowadziło autorkę do konkluzji, że ludzie reprezentujący klasy niższe mają własne, bardzo swoiste wspomnienia o tej postaci jako symbolu politycznym. To z kolei ma przemożny wpływ na kształtowanie tożsamości narodowej całej ludności Chin. W tym jedynym w swoim rodzaju obrazie Sun Yat-sena skumulowały się te idee społeczne, które do pewnego stopnia wyrażały się w niezadowoleniu ogółu społeczeństwa z rządów Guomindangu. W niniejszym artykule podjęto próbę zbadania: 1. procesu, w wyniku którego symbolika Sun Yat-sena rozpowszechniła się wśród ludzi z niższych klas społecznych, 2. wytworzonej przez te klasy politycznej pamięci o Sun Yat-senie jako symbolu, jak również 3. cech charakterystycznych tego zjawiska. 1. Legitymizacja władzy, władza państwowa i pamięć polityczna Prawidłowe funkcjonowanie społeczeństwa zależy od działania mechanizmów, instytucji i organizacji władzy, a także od uznania przez ludzi autorytetu władzy 50 Sun Yat-sen jako symbol w pamięci politycznej… i legitymizacji systemu politycznego. Według badań politologicznych autorytet wynika z jednej strony z siły, a z drugiej strony z legitymizacji; dlatego też legitymizacja stała się fundamentem działań politycznych oraz prawa do sprawowania rządów. [...] Wyrażając interes polityczny, legitymizacja udowadnia, że system polityczny wynikający z niej jest najsprawiedliwszy z możliwych, oczywisty i konieczny1. Uważa się, że legitymizację zdobywa się zarówno przez dobrowolne uznanie ludu, jak i przez przekonanie obywateli przez rząd. W walce politycznej zdobycie legitymizacji jest szczególnie ważne dla partii opozycyjnej. Gdy zdobędzie ona władzę, gdy utworzy rząd, musi stawić czoła następującym problemom: jak sprawić, by ludzie byli jej posłuszni i jak zapewnić trwałość władzy w perspektywie długoterminowej. Dlatego też legitymizacja jest fundamentem autorytetu władzy, zaś pamięć polityczna jest podstawą legitymizacji. Jak stwierdził Maurice Halbwachs: Współczesny system polityczny został stworzony na bazie pamięci2. Jest tak, dlatego że pamięć historyczna jest w swojej istocie reprezentacją idei społecznych. Niektórzy badacze twierdzą, że pamięć polityczna jest ważną podstawą do budowania i podtrzymywania systemów społeczno-politycznych, a ponieważ zasady, prawa i opinie ogółu – fundament pamięci politycznej i legitymizacji – utrzymują wysoki stopień spójności pod względem kategorii i wartości, pamięć polityczna staje się głównym polem bitwy w walce o legitymizację3. Z tego to względu, by uzyskać legitymizację władzy, państwo natychmiast formuje narodową pamięć polityczną, ułatwiając w ten sposób stworzenie narodowej i etnicznej tożsamości społeczeństwa, sprawując efektywne rządy przy użyciu soft power. W okresie Republiki Chińskiej GMD poświęcił się konstruowaniu politycznej symboliki wokół osoby Sun Yat-sena w celu zdobycia politycznej siły i legitymizacji rządów. Polityczny symbol to nośnik konkretnego politycznego znaczenia, obejmujący rytualne czynności, a także i teksty, które są wyrażeniem wartości, którym się hołduje, czy nawet nastrojów społecznych. GMD skonstruował polityczny symbol Sun Yat-sena na użytek własnych celów politycznych. Stopniowo, od chwili śmierci Suna dnia 12 marca 1925 r., budował szeroko zakrojony projekt wyniesienia Sun Yat-sena do rangi symbolu. Po utworzeniu rządu nacjonalistycznego w Nankinie Trzy zasady ludu Sun Yat-sena zostały „uświęcone” jako fundament prawa państwowego i Ostatnie Nauki Prezesa Partii (The Last Teaching of the Party Premier); ich status – równy konstytucji – był nienaruszalny. 1 Jean-Marc Coicaud, What is the Legitimacy of Politics, „CASS Journal of Foreign Law” 1997 No. 2. 2 Maurice Halbwachs, On Collective Memory, Shanghai People’s Publishing House, Shanghai 2002, s. 213. 3 Wang Haizhou, A Struggle for the Legitimacy: the Multiple Carving of Political Memory, Jiangsu People’s Publishing House, Nanjing 2008, s. 26. Chen Yunqian 51 Następnie, poprzez ustanowienie licznych świąt, takich jak: Cotygodniowe Upamiętnienie4, Dzień Drzewa, Urodziny Suna, Dzień Zagrożenia5 czy przeprowadzanie ceremonii upamiętniających odsłonięcia pomników, GMD dokonał dzieła stworzenia wielopłaszczyznowej symboliki postaci Sun Yat-sena. Ten propagandowy projekt objąć miał całe społeczeństwo, biorąc również pod uwagę specyficzne uwarunkowania niższych klas. Nacjonaliści rozpowszechnili symbol Suna przede wszystkim poprzez edukację społeczności lokalnych, wykorzystując rozmaite formy działania. W 1930 r. nacjonalistyczny rząd wydał akt praktykowania Trzech zasad ludu w edukacji wiejskiej, w celu rozpowszechniania ich na wsi. Trzy zasady ludu muszą zostać włączone do edukacji ludności terenów wiejskich, wymagają również głębokiego zakorzenienia w społeczeństwie obywatelskim i dlatego właśnie proces narodowotwórczy przy ich wykorzystaniu musi być kontynuowany i konsolidowany. Po drugie, propagowanie Trzech zasad ludu, niezależnie od tego na jaką dokonuje się skalę, może mieć sens jedynie w przypadku osób, które wcześniej otrzymały już pewne wykształcenie. Dlatego też wprowadzenie nauczania tych zasad na terenach wiejskich to jedyny sposób, by doktryna partyjna mogła dotrzeć do niewykształconych dzieci wiejskich na terenie całego kraju. Po trzecie, populacja wiejska stanowi powyżej 80% ludności Chin, miejska zaś to mniej niż 20%. W ciągu ostatniej dekady polityczna aktywność rządu Chin ograniczała się do miast, dlatego też trudno jest mu zmobilizować do stworzenia nowego państwa cały naród. W przyszłości musimy polegać na nauczaniu Trzech zasad ludu na terenach wiejskich, by ucywilizować lud, a następnie rozwinąć polityczny potencjał całego narodu. Po czwarte, według państwotwórczego planu autorstwa Dra Suna – ponieważ kraj jest jednostką samostanowiącą i ponieważ podstawą samostanowienia musi być wieś – nauka Trzech zasad ludu na terenach wiejskich jest kluczem do wprowadzenia samorządności lokalnej6. GMD nakazał, by wszystkie agencje, szkoły i społeczności odprawiały uroczystości upamiętniające Sun Yat-sena w każdy poniedziałkowy poranek. Obchody przewidywały: 1. stanie na baczność; 2. złożenie trzech pokłonów portretowi Suna; 3. przeczytanie przez przewodniczącego ostatniej woli Suna i powtarzanie jego słów przez innych uczestników; 4. kontemplację portretu Suna przez trzy minuty; 5. wygłoszenie mowy lub politycznego raportu; 6. zakończenie ceremonii. Zob. także: Details on Weekly Commemoration of the Premier, ed. by Training Department of the Instruction Committee of the Chinese KMT Party in Zhejiang Province, 1929, s. 4. 5 Sun’s Endangered Day – Dzień Pamięci o Sun Yat-senie – obchodzony w Chinach republikańskich, a potem na Tajwanie – dla utrwalenia jego idei i wiedzy o nim. Redakcja. 6 The Act of Practicing Three Peoples’ Principles in Rural Education (4 marca 1930) [w:] Compiled Archives on the History of the Republic of China, Column 5, Part 1, Education (2), s. 1023. 4 52 Sun Yat-sen jako symbol w pamięci politycznej… Powyższy tekst wskazuje wyraźnie, że GMD przywiązywał wielką uwagę do edukowania klas niższych w zakresie Trzech zasad ludu. Zajmowały się tym władze lokalne i jednostki edukacji publicznej, zachęcane przez rząd centralny. 2. Rozpowszechnianie symbolu Sun Yat-sena wśród prostych ludzi Jedną z pierwszych metod, jaką zastosowała GMD dla popularyzacji symboliki Sun Yat-sena wśród klas niższych, były uroczyste obchody Cotygodniowego Upamiętnienia. W planach obchodów wspólnych uroczystości dla obywateli wszystkich grup w Kantonie, wydanych w 1930 r. przez tutejszy rząd i centralę partii, znajdujemy następujący zapis: miejska centrala GMD zjednoczy i wyszkoli grupy obywatelskie w przeprowadzaniu wspólnych uroczystości Cotygodniowego Upamiętnienia7. Ministerstwo Edukacji promowało podobne podejście w całym kraju, wymagając, by szkoły publiczne utworzone przez partię w miastach i na wsiach upamiętniały prezesa partii raz w tygodniu przez godzinę8. W 1932 r. władze prowincji Guangdong zarządziły, że Cotygodniowe Upamiętnienie będzie się odbywało w miejscach, gdzie ludzie czytają książki i gazety9. Ustawa o praktykowaniu Trzech zasad ludu w edukacji wiejskiej stwierdzała, że program nauczania w szkołach wiejskich powinien podkreślać historię partii i doktrynę Sun Yat-sena, i ustanawiała obchody Upamiętniania na każdy poniedziałek między 7.05 a 7.5510. Zalecenia te były skrupulatnie przestrzegane w mieście Xuzhou w prowincji Jiangsu, a także w prowincji Gansu, Hubei i in. Rząd prowincji Henan wydał Wskazówki dotyczące uroczystości Cotygodniowego Upamiętnienia na terenach wiejskich, by stworzyć ramy dla aktywności chłopów w czasie obchodów. W Eksperymentalnej Strefie Luoyang (Luoyang Experimental Zone) wyznaczony inspektor mobilizował chłopów do uczestnictwa w Cotygodniowym Upamiętnieniu11. Ponieważ do kontroli społeczeństwa na terenach wiejskich GMD wykorzystywał sołtysów, wielką wagę przywiązywano do szkolenia ich i wpajania im ideologii partii, między innymi właśnie przez Cotygodniowe Upamiętnienia. Na przykład, w okręgu 7 Plans for All Civic Groups in Canton to Hold the Joint Weekly Commemoration, „Central Weekly”, No. 94, 24 marca 1930. 8 Projects for Set up Civic Schools in Municipal and County KMT Headquarters, „Central Weekly”, No. 139, 2 lutego 1931. 9 Outline for the Social Education Experimental Zone of Guangdong Province (14 grudnia 1932), by Secretariat of Guangdong Provincial Government, Act compiled in Guangdong Province, 1933, s. 19–21. 10 The Act of Practicing Three Peoples’ Principles in Rural Education, op. cit., s. 1023–1025. 11 Notes for Weekly Commemoration of the Premier in Rural Area ed. by Henan provincial government; Chen Dabai, Experience in Luoyang Experimental Zone, 1940, s. 71. Chen Yunqian 53 Xiao w prowincji Jiangsu wymagano od nich obowiązkowej obecności na „Cotygodniowym Upamiętnieniu dla sołtysów”12. W Eksperymentalnej Strefie Luoyang w prowincji Henan szkolenie obejmowało również właścicieli nieruchomości i młodych mężczyzn. Brali oni udział w Cotygodniowym Upamiętnieniu, uczyli się zasad Sun Yat-sena oraz poznawali raporty o pracach rządu i ważnych informacjach napływających z kraju i ze świata13. Na niektórych obszarach, gdzie wprowadzono system baojia14, Cotygodniowe Upamiętnienie organizowano w każdym bao. W roku 1940 okręg Han w prowincji Shanxi przyjął Konwencję Baojia, w której zapisano, że w każdy poniedziałkowy poranek ludzie powinni zebrać się w urzędach, by wziąć udział w Cotygodniowym Upamiętnieniu i Ceremonii Flagi15. Po drugie, symbol Sun Yat-sena był rozpowszechniany także przez przysięgę obywatelską. Podczas składania przysięgi obywatelskiej wymagano specjalnego uczczenia Sun Yat-sena. Przysięga obywatelska była obowiązkową ceremonią polityczną, która odbywała się w miastach oraz we wsiach. W 1932 r. rząd GMD ustanowił ostateczny termin złożenia takiej przysięgi przez wszystkich obywateli16, a w 1936 r. przegłosowano prawo, które mówiło, że nie ma obywatelstwa bez przysięgi obywatelskiej. Prawo o wyborze delegatów do Zgromadzenia Narodowego stwierdzało, że grupy ludzi mają prawo do wyboru określonej liczby reprezentantów, ale ich członkowie muszą najpierw złożyć przysięgę obywatelską17. Dlatego też liczne grupy społeczne nakłaniały swoich członków do złożenia tej przysięgi. Kobiety do składania przysięgi nakłaniane były przez Stowarzyszenie Kandydatek (The Women Candidates Association)18. Dobrowolna rejestracja na ceremonię składania przysięgi była podstawą do oceny obywatelskich zasług, zaś zwykli ludzie do składania przysięgi byli po prostu zmuszani – proces ten był niezwykle dynamiczny. Do początku 1937 r. przysięgę złożyło 172,49 mln obywatePlans for Militarization of Life and Art of Production, Government Bulletin of Xiao County, Vol. 2, 11 stycznia 1936 (z archiwów prowincji Jiangsu). 13 Chen Dabai, Experience… op. cit., s. 70. 14 Baojia – utworzony przez Wang Anshi z epoki Song (960–1279) system odpowiedzialności zbiorowej i kontroli społeczeństwa, sprowadzający się do narzucania i zbierania podatków oraz wymuszania posłuszeństwa wobec władz zwierzchnich. Redakcja. 15 Sun Chang [ówcześnie sekretarz podziemnej partii komunistycznej okręgu Hancheng], Underground Communist Party of Hancheng County before the Liberation [w:] Cultural and Historical Documents of Hancheng, Section 8 [specjalna edycja upamiętniająca 40. rocznicę wyzwolenia Hanchengu], grudzień 1987. 16 Municipal Government Set a Deadline for the Completion of Civic Oath, „Central Daily” z 19 maja 1932. 17 No Citizenship without Civic Oath, „Central Daily” z 1 sierpnia 1936. 18 Law for the Election of Representatives of National Assembly, „Central Daily” z 3 maja 1936. 12 54 Sun Yat-sen jako symbol w pamięci politycznej… li19. Podczas wojny chińsko-japońskiej i w okresie powojennym GMD ponownie wprowadził ceremonię składania przysięgi obywatelskiej. Popularność kultu Sun Yat-sena była nadal znaczna i wciąż obejmowała klasy niższe. Po trzecie, odbywały się comiesięczne spotkania obywatelskie. W 1939 r., kiedy Czang Kaj-szek zainicjował Narodowy Ruch Mobilizacji Duchowej (National Spiritual Mobilization Movement), by wzniecić powszechny ruch oporu przeciw japońskim najeźdźcom, od obywateli wymagano uczęszczania na comiesięczne spotkania. Regulowało to rozpowszechniane przez GMD zarządzenie Ministerstwa Spraw Wewnętrznych dotyczące przeprowadzania comiesięcznych spotkań obywateli. Jasno określało ono rytuał tych spotkań: wszyscy na stojąco odśpiewują hymn narodowy (którym nadal był hymn partii), oddają 3 głębokie pokłony fladze partii, potem fladze kraju i portretowi Sun Yat-sena, przewodniczący zgromadzenia odczytuje przysięgę, podczas gdy każdy z uczestników z podniesioną prawą ręką powtarza słowa przysięgi20. Zazwyczaj w uroczystości uczestniczył osobiście gubernator prowincji, a rytuał czczenia Sun Yat-sena był stałym elementem takich spotkań. Według wspomnień jednego ze świadków zebrań w prowincji Xikang21 były one zawsze wielkim wydarzeniem, podczas którego ulice całego miasta pustoszały. Pewnego razu buddyjski duchowny został zmuszony do uklęknięcia przed portretem Sun Yat-sena, gdyż przybył na spotkanie spóźniony22. W ten sposób klasy niższe nakłaniano do uczestnictwa w comiesięcznych ceremoniach. Comiesięczne spotkania obywatelskie przyczyniły się, według statystyk, do zwiększenia mobilizacji politycznej. W 1940 r. rząd centralny co miesiąc otrzymywał raporty na ten temat z 13 prowincji i miast, w tym z Syczuanu, Yunnanu, Jiangxi, Kantonu, Xikangu, Anhui, Zhejiangu, Jiangsu, Suiyuanu, Henanu, Shanxi, Shaanxi. We wrześniu liczba uczestników spotkań sięgała tam (z wyłączeniem Syczuanu i Yunnanu) 10,05 mln23. Członkowie klas niższych mogli zapoznać się na nich z Sun Yat-senem jako symbolem państwowym. 19 Women Candidates Association Urges Females to Participate in Civic Oath, „Central Daily” z 8 sierpnia 1936. 20 Edict of the Ministry of Interior Affairs for Holding the Monthly Congregations of Nationals [w:] Compiled Regulations of the Ministry of Interior Affairs, ed. by General Affairs Department of Ministry of Interior Affairs, s. 166. 21 Prowincja taka istniała w Chinach w latach 1939–1955 na pograniczu dzisiejszych: Tybetańskiego Regionu Autonomicznego i prowincji Syczuan. Redakcja. 22 Na podstawie wspomnień Sun Dayinga (asystenta Sun Minga, filmowca z Nanjing University) z filmu A Disappeared Province, dokumentu wyprodukowanego przez Centralą Telewizję Chin, <http://www.newstarnet.com/phpcode/web/view_detail.php?news_art_id=527858> [wejście 8 września 2004]. 23 Brief Introduction of the Work of National Spiritual Mobilization Movement Committee in 1930 [w:] Spiritual Mobilization, Vol. 2, April 1941. Chen Yunqian 55 Aby szerzej rozpowszechnić symbol Sun Yat-sena, rząd otworzył na terenie całego kraju sieć szkół publicznych, nadając wielu z nich jego imię. Ministerstwo Edukacji zamówiło również uproszczoną wersję Kursu Trzech zasad ludu w 1000 słów jako podręcznika do nauki pisania i czytania, w 2 wersjach: dla dorosłych i dla dzieci. Jeden z tekstów podręcznika, zatytułowany Pan Sun Yat-sen (lekcja nr 96), przedstawiał go jako rewolucjonistę, który wyłonił się z dołów społecznych i był ściśle związany z ludem. Autor tekstu starał się utrzymać styl kolokwialny, zorientowany na zwykłego odbiorcę: Sun Yat-sen urodził się w bardzo biednej rodzinie chłopskiej. Mieszkał w krytej strzechą chacie, jadł taro, proso i nosił łachmany. Widział tak wielu biednych chłopów, że już w młodym wieku postanowił poświęcić się rewolucji. Po ukończeniu studiów medycznych poznał wielu towarzyszy. W tamtym czasie rząd stawał się coraz bardziej skorumpowany, więc Sun doprowadził do wybuchu powstania w Kantonie. Pomimo wielu porażek i zagrożeń w końcu utworzono Republikę Chińską. Ale wkrótce pojawiło się wielu wojskowych watażków i Sun Yat-sen nigdy nie przestał z nimi walczyć. Przed swoją śmiercią powiedział: „Rewolucja jeszcze się nie zakończyła, towarzysze nadal muszą ciężko pracować”24. Podręczniki publikowane przez organizacje pozarządowe także były zgodne z ortodoksją państwową. Zarówno w Specjalistycznym podręczniku sztuki dla obywateli, jak też w Specjalistycznym podręczniku dla chłopów, książkach wydanych przez Chińskie Stowarzyszenie na rzecz Edukacji Obywatelskiej, pojawiły się teksty zatytułowane Pan Sun Yat-sen25. Ponieważ działania szkół publicznych oraz kampania na rzecz piśmiennictwa zwrócone były przede wszystkim w kierunku tzw. dołów społecznych, a zwłaszcza ludności wiejskiej, w wielu publikacjach podkreślano fakt chłopskiego pochodzenia Suna. W Krótkim podręczniku dla szkół podstawowych znajduje się tekst pod tytułem Syn chłopa. Czytamy w nim: Pan Sun Yat-sen pochodził z biednej, chłopskiej rodziny. Mieszkał w chatce krytej strzechą i jadł owsiankę. Jego ojciec całymi dniami orał i uprawiał ziemię i nie podejrzewał, że jego syn tyle osiągnie!26. Ponieważ urodził się w rodzinie chłopskiej, było oczywiste, że miał szczególnie dbać o chłopów, tak jak to przedstawiono w tekście Pan Sun Yat-sen na Zgromadzeniu Chłopskim: W sierpniu 1924 roku dziesięciotysięczne Zgromadzenie Chłopskie zebrało się w prowincji Guangdong. Gdy pan Sun Yat-sen zobaczył ten bosonogi 24 Zhu Sunru, He Yubo, 1000 Words Course on Three People’s Principles, Vol. 2, Beixin Publishing House, Shanghai 1936, s. 149–151. 25 High Level Art Textbook for the Citizens, ed. by the Chinese Association for Civic Education, Vol. 1, s. 13; The High Level Textbook for the Peasants, ed. by the Chinese Association for Civic Education, Vol. 2, s. 44. 26 Short-term Primary School Textbook, ed. by National Institute of Translation, The Commercial Press, November 1925, s. 19. 56 Sun Yat-sen jako symbol w pamięci politycznej… tłum i zadumał się nad jego losem, nie mógł nie zalać się łzami. Jak sam stwierdził, jego życiowym celem było: zapewnienie każdemu Chińczykowi miski ryżu, na którą będzie go stać. Sun Yat-sena przedstawiano jako wybawcę biednego chłopstwa. W innym tekście, zatytułowanym Przemowa pana Sun Yat-sena czytamy: Chłopstwo stanowi przytłaczającą większość populacji Chin, ludzie w całym kraju muszą polegać na rolnikach, którzy uprawiają pola i produkują żywność. Ale sami chłopi są bardzo biedni, więc musimy kontynuować rewolucję, by uwolnić ich z tej niedoli27. Takie teksty opiewały życie i Trzy zasady ludu – życie proste i skromne. Taki też symbol Suna rozpowszechniano wśród niższych warstw społecznych poprzez różne podręczniki i ruch na rzecz piśmiennictwa. Rozpowszechniane przez władze materiały źródłowe do Obywatelskiego podręcznika o rocznicy Rewolucji promowały dni upamiętniające Sun Yat-sena przez opisywanie „rewolucyjnej działalności Sun Yat-sena” i „rewolucyjnych idei Sun Yat-sena”. Sam podręcznik zawiera następujące materiały: kronikę życia i biografię Suna oraz jego teksty i przemówienia na temat Trzech zasad ludu28. Również Krótki podręcznik dla szkół podstawowych zawiera m.in. tekst pt. Urodziny pana Sun Yat-sena. Mimo iż fakty z życia Suna różnią się w nich nieco od siebie, oba podręczniki miały za zadanie sprawić, by dzieci dobrze zapamiętały urodziny Suna29. Niektóre Centra Edukacji Obywatelskiej, jak np. Pierwsze Centrum Edukacji Obywatelskiej w Pekinie (No. 1 Civic Education Center of Beijing), wyświetlały bezpłatnie filmy w dni upamiętniające Suna30. W 1932 r. Centrum Edukacji Obywatelskiej w Szantungu zorganizowało planowe objazdowe wykłady, by propagować idee Suna na terenach wiejskich, zaś projekcje filmu Pogrzeb prezesa w okręgach Zouping, Chengshan, Huantai, Linzi czy Guangrao przyciągały za każdym razem tysiące ludzi, czasami nawet dziesiątki tysięcy31. Aby zmobilizować ludność wiejską do dostarczania żywności podczas wojny chińsko-japońskiej, rząd nacjonalistyczny wpisał do kalendarza uroczystości państwowych Dzień Chłopa, a także Święto Upamiętnienia Sun Yat-sena32. UstanoSunru, He Yubo, op. cit., Vol. 1, s. 40, 110, 113. Qiu Youzhen, Reference Materials for Civic Education on Revolutionary Anniversaries [w:] Education and the Public, ed. by Jiangsu Provincial Institute of Education, Vol. 2, No. 5, January 1931. 29 Short-term Primary School Textbook, ed. by National Institute of Translation, The Commercial Press, Vol. 2, November 1925, s. 2; Short-term Primary School Textbook, ed. by Shanghai Literacy Education Committee, Vol. 2, br. r. wyd., s. 18. 30 Peking Municipal No. 1 Civic Education Center, Wu Chunru, Report to the Police Bureau of Peking on the Public Screening in Commemorate Great Father’s Birthday [zebrane w miejskich archiwach Pekinu, nr serii J181-16-598-1]. 31 Brief Record of Itinerary Lecture Tours Organized by Our Center, „Shandong Mass Education Monthly” 1933, Vol. 4, No. 1. 32 „Minfeng News” z 5 lutego 1947 [zebrane w archiwum prowincji Jiangsu, nr serii 1009-A-173-002534]. 27 28 Chen Yunqian 57 wiono Dzień Drzewa, by zachęcić mieszkańców miast i częściowo chłopów do sadzenia drzew. Podczas akcji popularyzatorskich rząd zwracał uwagę na wykorzystywanie również takich prostych form przekazu, jak komiksy, pieśni itp. Ponieważ Sun był mężem stanu wywodzącym się, jak podkreślano, z ludu, wyrażał w stosunku do zwykłych obywateli wielką sympatię. Doktryna, którą promował, miała poprawić ich los, co podkreślało hasło Suna: Ziemia należy do tych, którzy ją uprawiają. Hasło odnosiło się do podstawowej potrzeby biednego chłopstwa. Sunowska idea nacjonalizmu wyrażała powszechne dążenie ogółu społeczeństwa do wyzwolenia narodowego i położenia kresu upokorzeniom ze strony wielkich mocarstw. Dlatego też Sun był przez klasy niższe podziwiany i czczony. Oprócz uroczystości upamiętniających i codziennej propagandy, symbol Suna znalazł wyraz w takiej formie, jak: parki Zhongshana33 (Park im. Sun Yat-sena), ulice Zhongshana, sale pamięci Sun Yat-sena czy stadiony im. Sun Yat-sena. Nadawanie wioskom i miasteczkom na dalekiej prowincji nowych nazw związanych z osobą Suna i jego Trzema zasadami ludu pozwoliło chłopom na rozległych terenach wiejskich, którzy nie byli objęci systematyczną popularyzacją jego idei, na zapoznanie się z jego symbolem i naukami. GMD starał się włączać „Nauki Wielkiego Ojca” i kult Sun Yat-sena do „prostego i powszechnego życia codziennego”34. Dzięki różnym narzędziom propagandy, większość przedstawicieli niższych klas miała możność zaznajomienia się z symbolem Suna, a tym samym pamięć polityczna społeczeństwa została uformowana. 3. Sun Yat-sen jako symbol w pamięci politycznej klas niższych Upowszechnienie symbolu Sun Yat-sena wśród klas niższych pozwoliło tym, którzy znajdowali się w okresie cesarstwa całkowicie poza polityką, na zdobycie podstawowej wiedzy i zrozumienie dyskursu politycznego, kształtującego się w procesie tworzenia wspólnej pamięci politycznej. Rzecz jasna, ten rodzaj konkretnej pamięci politycznej, nakierowany na użyteczność i pragmatyzm, różnił się od pamięci elit politycznych. Klasy niższe w Chinach zawsze stały z dala od polityki, ale w wyniku guomindangowskiej „mobilizacji ludu” po śmierci Sun Yat-sena zaczęło się to zmieniać. Dla zwykłych ludzi Sun stopniowo stawał się przywódcą rewolucji. W prowincji Hunan na przykład, podczas wystąpień chłopskich portet Sun Yat-sena traktowano jako symbol rewolucji, wykorzystywano go też jako narzędzie walki z przesądaPod tym imieniem był powszechnie znany w Chinach. Szerzej zob. s. 32. Redakcja. Chen Guofu, Qiu Peihao, Calendar for the Life of Chinese Nationals, Cheng Chung Book, 1947, s. 8. 33 34 58 Sun Yat-sen jako symbol w pamięci politycznej… mi. W wielu miejscach świątynie Bogini Miłosierdzia i Bóstwa Dobrobytu zostały przekształcone w sale spotkań. Posągi bóstw zamieniono na portrety Sun Yat-sena, w „malowanie” których bardzo aktywnie angażowali się chłopi35. Chłopstwo generalnie popierało Trzy zasady ludu i miało nadzieję, że wprowadzenie ich w życie pozwoli mu zdobyć równość, wolność i ziemię. Stowarzyszenie Chłopów Narodowości Zhuang w prowincji Guangxi ukuło nawet slogan: Wprowadź Trzy zasady ludu, doprowadź do narodowej rewolucji. Rewolucyjne chłopstwo ewidentnie utrwaliło w swoich umysłach równanie: Sun Yat-sen = Przywódca Rewolucji. Jednakże chłopi mieli podejście pragmatyczne. Kiedy ceremonia upamiętniająca Sun Yat-sena nie mogła im przynieść rzeczywistych korzyści, w naturalny sposób rezygnowali z niej. Na przykład: W wyniku rozwijania ruchu chłopskiego wieśniacy w prowincji Hunan nauczyli się organizować spotkania. Z początku zapraszali kilka wykształconych osób, by odczytywały podobny do modlitwy Testament Sun Yat-sena, ale gdy tylko sami nauczyli się, jak przeprowadzać zebrania, przestali prosić innych o jego czytanie, ponieważ uznali, że nie jest to już potrzebne36. Właśnie dlatego pełne szacunku odczytywanie Testamentu nie zdarzało się pośród niższych klas. Gdy polityczne ceremonie zbytnio oddalały się od rzeczywistości, ludzie byli nimi zmęczeni i rezygnowali z takich zbędnych rytuałów. Tak wyglądało pragmatyczne postrzeganie politycznej pamięci przez klasy niższe. Pragmatyzm pamięci niższych klas o symbolu Sun Yat-sena uwidaczniał się również w uwadze poświęcanej zasadzie dobrobytu ludu. W codziennym życiu zasada ta była dla ludzi ważnym narzędziem walki o lepsze warunki życia. Kiedy nieudana polityka rządu doprowadziła do inflacji i innych bolączek, myśli mas w naturalny sposób skierowały się właśnie ku zasadzie dobrobytu ludu. 11 marca 1927 r. mieszkańcy Hangzhou, zrozpaczeni niewystarczającymi dostawami ryżu i jego astronomiczną ceną, zdewastowali w przypływie złości sklepy z ryżem w mieście i okolicy. Następnego dnia, podczas zebrania lokalnego zgromadzenia dla upamiętnienia śmierci Sun Yat-sena, lud umieścił plakietki z wypisanymi na nich cenami ryżu przed jego portretem, usytuowanym „przed ołtarzem, zewsząd widocznym”. Co ciekawe, według jednej z relacji pewien dziennikarz z początku myślał, że widnieją na nich rozmaite hasła, ale odkrył, że na tych drewnianych plakietkach napisano jedynie: „14 yuanów 80 centów” lub „14 yuanów 6 centów”. Ich intencje 35 The Real Situation of the Peasant Movement in Hunan – Report from Petition Delegation of Hunan People [w:] Materials on the Peasant Movement during the First Revolutionary Civil War, People’s Press, 1983, s. 385. 36 Zhi Xun, Recount on the Peasant Revolution in Hunan Province, (December 1927 – January 1928) [w:] Chen Hansheng (ed.), Rural China before the Liberation, „China Outlook Press” 1989, Vol. 3, s. 550. Chen Yunqian 59 były zaprawdę komiczne i nie do pojęcia. Jeśli pan Sun patrzyłby z niebios na tę scenę, to zapewne nie mógłby powstrzymać się od śmiechu37. Ta relacja pokazuje jednak, że masy w pełni zrozumiały ideę dobrobytu ludu, status portretu Suna i jego symboliczne znaczenie. To właśnie dlatego portret posłużył jako narzędzie krytyki rzeczywistości społecznej. Jak widać, stosunek mas do portretu Sun Yat-sena był złożony i łączył nabożną cześć z bezwzględnym użyciem go do domagania się sprawiedliwości. W salach związkowych robotnicy także na specjalnym miejscu wieszali zdjęcia Suna jako strażnika sprawiedliwości i bezpieczeństwa, i zdecydowanie przeciwstawiali się wszelkim próbom zbezczeszczenia portretu. 4 lipca 1946 r. w spółce John D. Hutchison & Company Ltd w Tianjinie miał miejsce incydent pracowniczy, który wywołał publiczną reakcję. Pewien Brytyjczyk wdarł się do siedziby związków zawodowych, zniszczył tabliczkę związkową i podarł portret Suna. Działania te wywołały gwałtowne protesty wśród robotników, które zostały stłumione przez wojska brytyjskie. Robotnicy napisali zatem petycję do Biura Spraw Socjalnych38. Te fakty pokazują, że lud akceptował duchowe przywództwo Sun Yat-sena, który wrył się głęboko w zbiorową pamięć. Lud rozumiał wartość symbolu i używał go do obrony swoich interesów. Jednakże, gdy działania zmierzające do upamiętnienia Sun Yat-sena zagrażały interesom klas niższych, występowały one przeciwko nim. Na przykład, wielu mieszkańców Nankinu protestowało przeciwko budowie ulicy Zhongshana i wyburzaniu budynków usytuowanych przy trasie konduktu pogrzebowego Suna. Uliczni bardowie opowiadali legendarne historie porwania Sun Yat-sena w Londynie: Porwanie prezesa w Londynie oraz Opowieść o prezesie porwanym w Londynie. W swoim czasie były to bardzo popularne widowiska39. Libretta oper ludowych również zawierały odniesienia do Dnia Narodowego i pamięci zbiorowej o Sun Yat-senie. Na przykład w opowieści zatytułowanej Obchodź święto 10 grudnia głoszono: Jakże wielkie jest serce prezesa, jakże doskonałe są Trzy zasady ludu!40. Co więcej, także tancerki (showgirls), na swój sposób, upamiętniały postać Sun Yat-sena. Zdarzyło się na przykład w 1937 r. w Nankinie, że w rocznicę jego uro37 Miscellanies of Hangzhou, ed. by Hangzhou Municipal Library, March 1927 <http://www. hangtu.com/hzdsj/1927/192703.htm> [wejście 10 maja 2011]. 38 Gazetteers of Tianjin-Chronicle, ed. by Tianjin Gazetteers Compilation Committee, Tianjin Social Sciences Academy Press [edycja z 1994], s. 277. 39 Zhen Henchang, The Kidnap of the Premier in London, sztuka w wykonaniu grupy Shanyaodan, na podstawie The Tale of the Kidnapped Premier in London, Chongqing Press, wyd. w początkach sierpnia 1943. 40 Chen Jiang Yingzhen, Celebrate 10th October na podstawie Ms. Chen Jiang Yingzhen’s Storytelling Lyrics, Family Press, 1936, s. 71–72. 60 Sun Yat-sen jako symbol w pamięci politycznej… dzin showgirls odwiedziły żołnierzy w szpitalach41. Wizerunki Sun Yat-sena tworzyli artyści. W 1937 r. Chen Shouren, artysta pochodzący z okręgu Yiliang w prowincji Yunnan, autor miniatur malarskich, zgłosił miniaturowy portret Sun Yat-sena z odpowiednią inskrypcją na Wystawę Narodowych Sztuk i Rzemiosł w Nankinie, i otrzymał zań liczne pochwały42. Tak właśnie artyści pojmowali i upamiętniali postać Sun Yat-sena. Oczywiście, było to również świadomym rozpowszechnianiem symbolu Suna. Zatem można powiedzieć, że klasy niższe były z jednej strony odbiorcami pamięci politycznej, zaś z drugiej jej „przekaźnikami”. Nierozłącznym elementem symbolu Sun Yat-sena w dzisiejszych Chinach jest nacjonalizm, który pozostaje jednocześnie najważniejszą częścią pamięci politycznej klas niższych. Pamięć ta często wyrażała się bardziej w zachowaniu ludzi aniżeli w słowach. Podczas wojny chińsko-japońskiej w niektórych regionach ustawiano posągi klęczącego Wang Jingweia43 w lokalnych parkach Sun Yat-sena lub przed jego posągiem. W okręgu Liezhi w prowincji Syczuan przechodnie, zobaczywszy obmierzły wizerunek klęczącego zdrajcy Wanga, często wytykali go palcami, złorzecząc, lub też opluwali i bili go bambusowymi kijami, a dzieci nawet oddawały mocz na figurę44. W lesie im. Sun Yat-sena w Lanzhou po wybuchu wojny wybudowano Kaplicę Męczenników, w której umieszczono tablice pamiątkowe ku czci generała Zhao Zizhonga i 4382 męczenników z prowincji Gansu. Z tyłu widać posągi zdrajców – Wang Jingweia i Chen Bijuna, klęczących z rękami związanymi za plecami. Z oburzenia na zdrajców odwiedzający świątynię pluli, oddawali mocz na wizerunki lub smarowali je błotem. Posągi zostały wkrótce usunięte z powodu zagrożenia dla zdrowia publicznego45. Sytuacja w innych miejscach, takich jak okręg Nanbu w prowincji Syczuan oraz okręg Qingjiang w prowincji Jiangxi była podobna. Możemy zauważyć, że niższe klasy, nawet dzieci, wykazywały głębokie zrozumienie ducha nacjonalizmu związanego z symbolem Sun Yat-sena. Showgirls in Nanjing Conveyed Their Greetings to Soldiers in the Hospital at the Premier’s Birthday Anniversary, „Central Daily” z 10 listopada 1937. 42 Gazetteers of Zhaotong District, Zhaotong Gazetteers Compilation Committee, Yunnan People’s Press, 1997, s. 25. 43 Wang Jingwei (1883–1944) – polityk GMD, który po 1937 r. „skaził się” kolaboracją z japońskim okupantem i za to został nazwany „Chińskim Quislingiem”. Redakcja. 44 Hu Yunqu, A Whole Story about the Kneeling Statues of Wang Ching-wei the Traitor in Lezhi County [w:] The Cultural and Historical Documents of Lezhi County, Section 1 [wydana dla upamiętnienia 40. rocznicy zwycięstwa w wojnie chińsko-japońskiej], ed. by the Cultural and Historical Commission of CPPCC of Lezhi County, Sichuan Provincial. 45 Liu Yazhi, The Rise and Decline of Sun Yat-Sen’s Memorial Forest in Lanzhou, [historyczne dane zebrane przez The Cultural and Historical Commission of CPPCC Chengguan District Committee, Lanzhou City Commission], [w:] The Cultural and Historical Documents of Chengguan District, Vol. 1, October 1988, s. 55. 41 Chen Yunqian 61 Niekiedy pamięć polityczna klas niższych manifestowała się w bardzo niecywilizowany sposób. Po wojnie chińsko-japońskiej upojeni radością ze zwycięstwa ludzie składali Sun Yat-senowi hołd. Oddawali mu honory i modlili się przed nim za kraj i obywateli. Znany dziennikarz Cheng Shewo udał się po kapitulacji Japonii do Nankinu, aby pokłonić się w Mauzoleum Sun Yat-sena. Tam odkrył, że wielu ludzi, po oddaniu czci w Mauzoleum Suna, bezcześciło pobliski grobowiec Wang Jingweia, by dać upust swemu gniewowi: Po kapitulacji Japończyków udałem się do Nankinu. Miesiąc temu, w dniu, w którym rozpocząłem pracę w „Min Sheng Daily”, wracając z Mauzoleum, przechodziłem obok tak zwanego Grobowca Wanga na Górze Śliwowej. I tam zobaczyłem ludzi ustawiających się w kolejce, by oddać mocz na jego grób46. Mimo że wyrażali swą złość w niecywilizowany sposób, był to przejaw ich autentycznych, narodowych odczuć. Zatem analiza pamięci politycznej niższych klas nie powinna się ograniczać jedynie do słów, lecz powinna także w większej mierze badać zachowania. Przez długi czas niższe klasy w Chinach były odsunięte od systemu sprawowania władzy. Wykazywały bardzo ograniczone zainteresowanie polityką. Zmieniło się to dopiero w erze republikańskiej. W efekcie, pamięć mas o symbolu Sun Yat-sena dość znacznie się różniła od oczekiwań władz. Gdy ukończono budowę Mauzoleum, przedstawiciele klas niższych spontanicznie udawali się tam, ale nie tyle dla oddania hołdu, co w celach turystycznych. Ye Qianyu namalował karykaturę zatytułowaną Wracając z Mauzoleum Sun Yat-sena przedstawiającą małżeństwo zwiedzające Mauzoleum. Żona mówi: Naliczyłam ponad 700 kamiennych schodków. Mąż odpowiada: Niesamowite! Dotarliśmy na sam szczyt, a tu nie ma ani jednego miejsca siedzącego!47. Istotnie, w Mauzoleum nie ma miejsc siedzących; założeniem guomindangowskiego projektu było, aby przejęci podziwem odwiedzający gromadzili się przed grobowcem Sun Yat-sena na stojąco. Jednakże zwykli ludzie widzieli to zupełnie inaczej. Pielęgnowali w sobie szacunek do Sun Yat-sena, ale brakowało im zrozumienia dla politycznych implikacji, które niosło ze sobą oddawanie mu czci. Dla nich Mauzoleum było jedynie obiektem turystycznym i wypoczynkowym – percepcja niezwykle daleka od propagandowych celów, które GMD stawiał sobie podczas budowy Mauzoleum. Parki Sun Yat-sena były początkowo pomyślane jako tereny wypoczynkowe, mające jednocześnie upamiętniać Sun Yat-sena i edukować obywateli, lecz wkrótce pojawiło się w nich wiele prostytutek. Najbardziej typowym spośród parków Sun Yat-sena był park w Chengdu. W 1932 r. wybudowano tam wiele herbaciarni i łaźni, a prostytutki upodobały sobie przechadzki po Cheng Shewo, The Journalists of Our Time, „World News”, Peking, z 20 listopada 1945. Returning from Sun Yat-sen’s Mausoleum [w:] Bi Keguan (ed.), Ye Qianyu’s Caricatures Album, Sichuan Art Press, 1986, s. 23. 46 47 62 Sun Yat-sen jako symbol w pamięci politycznej… alejkach. Było to tak nieprzyzwoite – biorąc pod uwagę pierwotną ideę „cichego i uroczystego” parku – że władze musiały w końcu zakazać pojawiania się w tym miejscu prostytutek. Jednakże zakaz doprowadził do tego, że wiele turystek było błędnie uznawanych za prostytutki i nagabywanych48. Część wspomnień przedstawicieli niższych klas o Sun Yat-senie miała charakter całkowicie użytkowy, co w efekcie rozmywało znaczenie symbolu Suna. Na przykład, wykorzystywali go handlarze narkotyków jako przykrywkę dla swych nielegalnych działań. W 1929 r. palarnie opium były rozpowszechnione wszędzie [w Szanghaju], a we wszystkich wisiały portrety Sun Yat-sena i flagi Guomindangu, co wielce kompromitowało władze, wojskowi jednak chronili je, by nie posądzono ich o zaniedbanie obowiązków służbowych49. W latach 30. palarnie opium rozprzestrzeniły się na całą prowincję Syczuan. Jak oceniano, w każdej miejscowości, gdzie było więcej niż pięć gospodarstw domowych, znajduje się co najmniej jedna palarnia. Co ciekawe, każda palarnia opium o wyższym standardzie dysponowała specjalnymi pokojami, w których zawieszony był portret Sun Yat-sena oraz jego Testament. Leżanki, na których goście kładli się, by palić opium, podzielono na następujące kategorie: a) nacjonalistyczna (dla najwyższych rangą urzędników), b) demokratyczna, c) ludowa. Dodatkowo, pomieszczenia, gdzie oddawano się narkotykowemu nałogowi nazywano: Sala Wolności, Sala Republikańska, Sala Nowego Państwa, Sala Równości itp. Jeden z badaczy tematu ubolewał: doprawdy, w niezwykły sposób realizowane są niezwykłe Trzy zasady ludu50. Pomniejsi nielegalni handlarze również dostrzegali komercyjną wartość symbolu Sun Yat-sena i Trzech zasad ludu i nie wahali się wykorzystywać ich dla osiągnięcia zysków. 4. Wymieszanie pamięci politycznej i tradycyjnej Na rzecz kształtowania pamięci politycznej mas i wplatania symbolu Sun Yat-sena w codzienne życie obywateli, a nawet jego włączenia w domenę popularnych kultów, aktywnie działał Guomindang. Chen Guofu, wysoki funkcjonariusz partyjny, specjalnie skompilował Kalendarz życia chińskich nacjonalistów, wpisując dni kultu Sun Yat-sena w wydarzenia społeczeństwa obywatelskiego. Zalecał, by w dniu urodzin Suna: kaligrafia, książki, lustra i wszystko inne przypomi48 „Order – Chengdu Municipal Bulletin”, No. 43, z 31 kwietnia 1932, s. 11; zob. też: The Municipal Government to Rectify the Park, „Fresh News” z 28 kwietnia 1932, cyt. za: Li Deying, A Conflict in the Park – Take Modern Parks in Chengdu City as An Example, „Journal of History” 2003, Vol. 1. 49 Luo Yunyan, China’s Opium Problem, Shanghai Xinghua Newspaper Office, American Mission Press, the National Anti-drug Association, 1929, s. 247. 50 Shi Quan, Opium in Sichuan Province and the Banning Methods, „Life”, z 4 lutego 1933, Vol. 3. Chen Yunqian 63 nało o Naszym Wielkim Ojcu, aby lud, w tym kobiety i dzieci, mógł go wspominać i zapamiętać. Chcąc połączyć kult Sun Yat-sena i popularne wierzenia, Chen Guofu przedstawiał Sun Yat-sena jako bóstwo obdarzone ponadnaturalnymi mocami, co miało uzasadniać oddawanie mu czci przez lud. Piątego dnia piątego miesiąca kalendarza księżycowego obchodzone jest w Chinach Święto Smoczych Łodzi, podczas którego zwyczajowo wywiesza się nad drzwiami symbole dobrej wróżby: portret Niebiańskiego Władcy, Urok Pięciu Grzmotów, portret Zhong Kuia51 itp., by w ten sposób odpędzić wszelkie zło. Chen ośmieszał ten zwyczaj i postulował, by zamiast tego lud zawieszał portrety Wielkiego Prezydenta lub portrety naszego Wielkiego Ojca w mundurze. Pisał, że nasz Wielki Ojciec był niegdyś lekarzem leczącym pacjentów, a potem został założycielem Republiki, więc jego wizerunek posiada moc okiełznania zła i stanowi wzór sprawiedliwości. Namawiał starszych do opowiadania dzieciom, jak wyglądała uroczystość inauguracji naszego Wielkiego Ojca na stanowisko Tymczasowego Prezydenta na wzór ludowych bajań o Qu Yuanie, Wu Zixu i in. W ten sposób GMD starał się zastąpić popularne ludowe bóstwa ze Święta Smoczych Łodzi symbolem Sun Yat-sena. W dniu urodzin Sun Yat-sena Chen Guofu, zaraz po tym jak wychwalał go jako postać, której kariera i osobowość podziwiana jest przez ludzi na całym świecie, przekonywał także, jak bardzo ta data jest szczęśliwa: Dzisiejszy dzień jest dobry na śluby i niesie ze sobą wielką pomyślność52. Oczywiste jest, że chciał nadać rocznicy cechy tradycji ludowej i przekształcić ją w ludowe święto. To samo odnosiło się do niektórych instytucji socjalnych i edukacyjnych, takich jak Miejskie Centrum Edukacji w Chongqingu (Chongqing Municipal Civic Education Center). Organizowano tam przyjęcia urodzinowe w Dniu Sun Yat-sena. Na przykład na jednym z nich uczestnicy wspólnie spożywali makaron – tradycyjną potrawę urodzinową, a następnie obejrzeli przedstawienie lokalnej opery, opowiadające historię Rewolucyjnego romansu naszego Wielkiego Ojca53. Widać w tym próbę splecenia Dnia Sun Yat-sena z ludowymi zwyczajami – wszystko po to, by przekształcić Sun Yat-sena z przewodniczącego partii nacjonalistycznej w ludowe bóstwo. W ten sposób odgórne wymaganie oddawania hołdu można było połączyć ze spontaniczną, ludową religijnością. Rzecz jasna, tradycyjne 51 Zhong Kui – figura z tradycyjnej chińskiej mitologii. Jedno z najbardziej popularnych chińskich bóstw, pogromca demonów. Redakcja. 52 Chen Guofu, Qiu Peihao, Calendar for the Life of Chinese Nationals, Cheng Chung Book, 1947, s. 138, 220, 292, 297. 53 Working Report of Chongqing Municipal Civic Education Center in Participating Extended Social Education Campaigns (November 20, 1941), [w:] Documents of the Education Ministry in Informing Provincial and Municipal Bureaus of Education to Push Forward an Expanded Campaign of Social Education at Sun Yat-sen’s Birthday [zebrane w Second Historical Archives of China, nr serii 5-11312]. 64 Sun Yat-sen jako symbol w pamięci politycznej… święta i zwyczaje od dawien dawna mają swoją własną historię i wplecenie kultu Sun Yat-sena w tradycyjną religijność jest po prostu niemożliwe. Jednakże usiłowania te pokazują, że władze dość dobrze rozumiały zachowanie niższych klas i próbowały wprowadzić w życie strategię adaptacji tradycyjnej pamięci do procesu kształtowania pamięci politycznej. W rzeczywistości, sposób przyswajania przez niższe klasy symboliki postaci Sun Yat-sena jest nierozerwalnie związany z tradycyjną pamięcią zbiorową. Niemożliwe bowiem byłoby całkowite porzucenie tradycyjnych kultów w procesie przechodzenia od starych Chin do nowoczesnych, zwłaszcza dla ludzi należących do niższej i średniej klasy, gdzie zakorzenienie tych kultów jest najsilniejsze. Na przykład, usunięcie czyjegoś grobu od zawsze było w Chinach delikatną kwestią, co potwierdza powiedzenie: Biedna rodzina nie wymieni drzwi, a bogata nie usunie grobowca. Zatem, nawet jeśli projekty pomnika Sun Yat-sena odpowiadały ludziom, to i tak ich stawianie napotykało opór, jeśliby miały one przeszkadzać już istniejącym grobom. W mieście Songkou w okręgu Mei w prowincji Guangdong miejscowi zdecydowanie zaprotestowali wobec zamiarów usunięcia grobowców przodków podczas budowy parku Sun Yat-sena. Władze musiały wysłać służby mundurowe, by stłumić niepokoje, a potem zmobilizować lokalnych przywódców do interwencji i ostatecznego ostudzenia atmosfery54. Lud był bardzo przesądny, co niekiedy pozostawało w sprzeczności z kultem Sun Yat-sena. Podczas budowy Mauzoleum Sun Yat-sena w Nankinie rozpowszechniane były plotki nawiązujące do tego, że w przeszłości podczas budowy cesarskich mauzoleów często składano ofiary z ludzi. I mieszkańcy Nankinu poczuli się niepewnie. Panika szybko rozprzestrzeniała się, obejmując Szanghaj, Zhenjiang, Suzhou, Wuxi, Changshu, Huai’an i inne miasta. Dzienniki „Shanghai Journal”, „Shanghai Republic Daily” i „Peking Times” opisywały histerię, która ogarnęła cały kraj55. Dopiero gdy Miejski Urząd Edukacji i Urząd ds. Bezpieczeństwa Publicznego w Nankinie podjęły wspólnie akcję wyjaśniania, plotki ucichły, a strach stopniowo wygasł56. W umysłach ludu nie było wielkiej różnicy między Mauzoleum Suna a dawnymi tradycjami związanymi z kulturą grobową (gdzie składano żywych ludzi w ofierze). Widać, że w procesie tworzenia nowoczesnej pamięci politycznej ludu tradycyjne przesądy wciąż odgrywały znaczącą rolę. Building Sun Yat-sen Park in Songkou, [z 1933 r.], cyt. za: Yang Fen, The Park and the statue of Sun Yat-sen in Songkou, [w:] Cultural and Historical Documents of Mei County, Vol. 11, July 1987. 55 Jiang Shaoyuan, Superstition and Folklore, Beijing Press, Beijing 2003, s. 79–83. 56 Education Bureau of Nanjing Refute the Rumor, „Shanghai Republic Daily”, z 6 kwietnia 1928; Education Bureau of Ningbo Says It’s Absurd to Wrap Children with Cloth, „Shanghai Daily”, z 7 kwietnia 1928. Zob. także: Analysis on Panic in Nanjing of Soul Evocation Witchcraft in 1928, „Folklore Research” 2004, Vol. 2; Liu Yuan, Soul Evocation Incident in Nanjing, 1928, „Guangxi Social Science” 2004, Vol. 6. 54 Chen Yunqian 65 Klasy niższe przypisały Sun Yat-senowi atrybuty boskości. W Chinach łatwo jest deifikować bohaterów. Jako że GMD nie szczędził wysiłków, żeby uczynić z Sun Yat-sena oficjalnego bohatera państwowego, całkiem naturalne było, że uznano go za bóstwo. Składano petycje o budowę świątyń Suna, by można było oddawać mu hołd, choć tworzenie takich obiektów kultu było oficjalnie zakazane. W okręgu Wanzai w prowincji Jiangxi istniała jednak świątynia Suna – Klasztor Prezesa, znana jako Świątynia Partii. Pierwotnie była to świątynia Qingyin, w której, w pięknym budynku i w otoczeniu dostojnych rzeźb, mieszkało 30 mnichów. W 1929 r., gdy głosy nawołujące do usuwania świątyń stawały się coraz głośniejsze, przeor musiał zmienić nazwę świątyni na Klasztor Prezesa, przenieść posąg Buddy ze środka świątyni do bocznych sal, a na jego miejscu umieścić portret Sun Yat-sena i konsekrować go jako „Buddę Wszechmiłości”. Mnisi tak uzasadnili te działania: Istotą buddyzmu jest współczucie, zaś zasady prezesa bazują na zasadach wszechmiłości i mimo że różnią się od zasad buddyjskich formą, to nie treścią. Prezes przysłużył się zwykłym ludziom, a jego zasługi są bezmierne jak niebiosa, zaś jego duch żyje nadal na tym świecie. Dlatego też zasługuje na to, by ludność składała mu ofiary. Jako że zasługi prezesa równe są zasługom Tathagaty, a łaskawość jego równa łaskawości Awalokiteśwary i Maitreyi, zasługuje na miano „Buddy Wszechmiłości” i na to, by zanoszono do niego modły, podobnie jak do Buddy. Po ustanowieniu Sun Yat-sena obiektem kultu, w świątyni nastąpiły dalsze zmiany: Wystrój jej zmieniono, by wyjść naprzeciw duchowym oczekiwaniom wiernych. Zmieniono tabliczkę nad Salą Mahatmy, przemianowując ją na Salę Trzech Zasad Ludu; mnisi odczytywali Testament Suna przed posiłkami lub przed powtarzaniem mantr. Mimo iż mnisi przeprowadzili prawdziwą rewolucję mającą dostosować klasztor do społecznych potrzeb, wciąż obawiano się o bezpieczeństwo świątyni. By uniknąć dewastacji, zawieszono informację: Tę świątynię poświęcono Prezesowi, lojalni członkowie partii i dobrzy obywatele winni, mijając ją, oddać mu hołd… Ci, którzy dopuszczą się zniszczeń będą postrzegani jako kontrrewolucjoniści obrażający Prezesa. Wszyscy mnisi w tej świątyni przysięgają bronić portretu Prezesa. Po obu stronach głównej sali zawieszono tablice z hasłami, np. Prezes zezwala swemu ludowi na wolność religijnych przekonań. Ówcześni dziennikarze komentowali: W tych rewolucyjnych czasach dokonują się rewolucyjne czyny. Nasz Prezes, niczym sam Konfucjusz w znanym mundurze Sun Yat-sena, stał się „Buddą Wszechmiłości”57. Mimo że były to tylko działania mające zapobiec dewastacji świątyni, to również pokazuje, iż w niektórych przypadkach pamięć polityczna miesza się z religijnością, co charakterystyczne jest dla tradycyjnych kultów Chin. Talk about Old Monk Reading the Last Will of the Premier, „Mass’s Weekly”, No. 89, z 7 lipca 1929. 57 66 Sun Yat-sen jako symbol w pamięci politycznej… Świątynie nagminnie przekształcano w miejsca pamięci. Wielu ludzi nie rozumiało specyficznych politycznych implikacji i znaczenia tych miejsc, nadal więc oddawało cześć Sun Yat-senowi tak, jak gdyby był on cesarzem lub bóstwem w świątyni. Pan Guangdan mówił: Nieważne co się zrobi, ludzie z niższych szczebli społecznych zawsze nadadzą obchodom ku czci danej osoby nutę religijności i przesądu. Kilka lat temu, gdzieś w szanghajskim Pudongu, już dzień po przekształceniu świątyni na Salę Pamięci Sun Yat-sena wieśniacy przychodzili i oddawali pokłony portretowi Prezesa58. Niektórzy ludzie oddawali mu hołd w parkach Zhongshana, paląc trociczki niczym w świątyni. W okręgu Maguan w prowincji Yunnan zespół świątynny Gungyu przekształcono na park Sun Yat-sena bez wprowadzenia większych zmian i reorganizacji przestrzeni. Na terenie znajdowały się świątynie pełne rzeźbionych posągów oraz wielki dzwon i pokaźny bęben. Więc i w parku w drugim, szóstym i dziewiątym dniu kalendarza księżycowego ludzie palili trociczki i modlili się, zupełnie jak w tradycyjnej świątyni59. Niższe klasy społeczne nadal nie wytworzyły nowoczesnej, racjonalnej pamięci politycznej – w ich działaniach dominowały silne wpływy tradycji. Postrzeganie współczesnych przywódców w Chinach wynika z tradycyjnego postrzegania cesarzy. Niższe stany oceniały bohatera po jego wyglądzie. Pisarz Su Qing opisał bardzo wymownie, jak niższe stany widziały Sun Yat-sena: Starsza kobieta z prowincji, kierując się modą, zmierza do Sali Pamięci. Wskazując na portret Suna nad wejściem do budynku mówi: „Och, na tym portrecie Sun Yat-sen nie wygląda wcale jak Chińczyk – raczej jak Rosjanin”60. W oczach ludzi Sun winien wyglądać jak typowy przedstawiciel grupy etnicznej Han, a jako że jego twarz nie ma nic z rysów cesarzy, starsza pani była rozczarowana. Jak widać wizerunek „oblicza cesarskiego” utrwalił się w umysłach ludzi – dlatego też na postrzeganiu Sun Yat-sena przez zwykłych ludzi zaważyła tradycja, co znacznie odbiegało od założeń guomindangowskiej propagandy. Pan Naimu, Pan Naihe, Collected Works of Pan Guangdan, Vol. 9, Beijing University Press, Beijing 2000, s. 365. 59 Gazetteers of Maguan County, ed. by Gazetteers Compilation Committee of Maguan County, Yunnan Province Joint Publishing, 1996, s. 471. Podobne wydarzenie miało miejsce w roku 1928, gdy taoistyczny kompleks Pałacu Długowieczności został przekształcony przez Feng Yuxianga na Park im. Sun Yat-sena, zaś w okręgu Boai w prowincji Henan teren Świątyni Yueshan został przekształcony na park Sun Yat-sena, w obu przypadkach bez jakichkolwiek zmian zagospodarowania przestrzeni. Zob.: Liu Tian-Jun, Talk about Stone Lions in front of the Longting Gate [w:] Ancient and Modern Central Land of China, 1994, Vol. 2; Gazetteers of Boai County, ed. by Gazetteers Compilation Committee of Boai County, China International Broadcast Press, 1994, s. 567. 60 Su Qing, A Lost Fair Lady: My Family [w:] Collection of Su Qing’s Novels, Anhui Arts Press, 1996, s. 29–30. 58 Chen Yunqian 67 Zakończenie Rola i wykorzystanie Sun Yat-sena jako symbolu w pamięci politycznej niższych stanów społecznych to ważne elementy formujące chińską nowoczesność. Nigdy wcześniej w chińskiej historii nie było drugiego przywódcy politycznego, który by tak bardzo wniknął w lud i miał tak wielki wpływ na niższe klasy. W czasie ery republikańskiej, po wielkim sukcesie GMD, Sun Yat-senowi nadano rangę bohatera mitologicznego, bliskiego niższym klasom i tym samym stał się on elementem ich politycznej pamięci. Pamięć polityczna jest w świadomości ludzi kumulacją społecznej rzeczywistości i tym samym stanowi część ideologii, która również kształtuje niektóre polityczne idee. Zatem pamięć polityczna jest nie tylko odzwierciedleniem ideologii, ale też siłą dominującą w ludzkim myśleniu, życiu i działaniu. Jeśli niższe klasy akceptują wersję historii formułowaną przez rządzących, naturalnym jest, że władza państwowa ulega wzmocnieniu. Foucault opisuje to w następujący sposób: Pamięć jest bardzo ważnym czynnikiem w walce. […] Jeśli ktoś kontroluje pamięć ludzi, kontroluje też ich dynamizm.[…] Dlatego jest tak ważne, by pamięć tę mieć, kontrolować ją i napełniać właściwą treścią61. Tak więc starania GMD, by wpłynąć na pamięć polityczną mas o Sun Yat-senie, są w pełni zrozumiałe. Nie ulega wątpliwości, że przy wsparciu władz państwowych, dzięki prestiżowi i osobowości Suna, przy wykorzystaniu najrozmaitszych form przekazu, jak również w wyniku ciągłego i długotrwałego wpajania masom jego kultu, wśród niższych klas stopniowo tworzyła się pamięć o Sun Yat-senie. Pokazuje to, że klasy te przyjęły i zaakceptowały niektóre z jego idei, ponieważ myśl społeczna musi stanowić pewien rodzaj pamięci, z całą jej zawartością składającą się ze zbiorowej i indywidualnej pamięci62. Pamięć społeczna jest swego rodzaju kolektywnym społecznym działaniem, poprzez które ludzie przejmują to, co zachowało się w pamięci społeczeństwa i potem chcą to odtworzyć. Pamięć społeczna jest przechowywana, wzmacniana i rozbudzana przez media, obrazy i różnorakie grupowe działania63. Zgodnie z tą zasadą GMD zbudował pomost między mikroświatem codziennego życia niższych klas a makroświatem historii państwowej, łączący indywidualną pamięć z pamięcią społeczną, wyobrażeniami prostych ludzi z historią państwową. W ten sposób 61 Film and Popular Memory: An Interview with Michel Foucalt, transl. Martin Jordin, „Radical Philosophy”, No. 11 (Summer 1975), s. 25–26 za: Alan Megill, Foucault, Structuralism, and the Ends of History, „Journal of Modern History” 1979, Vol. 51, No. 3, s. 500. 62 M. Halbwachs, op. cit., s. 313. 63 Ming-Ke Wang, On Chinese Borderlands: Historical Memory and Ethnic Identity, Yunchen Culture Corporation, Taipei 1997, s. 50–51. 68 Sun Yat-sen jako symbol w pamięci politycznej… stworzony został uniwersalny symbol Sun Yat-sena. Tworzenie i przekazywanie pamięci politycznej jest procesem kształtowania społeczeństwa, w którym różne grupy zachowują swe różne wspomnienia o Sun Yat-senie. Innymi słowy jest to poważna siła, pomagająca podtrzymać kolektywne społeczne emocje. Społeczna pamięć o symbolice Sun Yat-sena prowadziła zatem do połączenia myśli narodowej i wszystkich jej narodowych konotacji we wspólną bazę społecznej pamięci, rozwijała tożsamość narodową i przyczyniała się do budowy Republiki Chińskiej. Rzecz jasna, klasa niższa w Chinach była bardzo zróżnicowana. Chłopi, nierzadko odcięci od świata w swoich wioskach gdzieś w głębi kraju, nie byli na ogół włączeni w proces szerzenia pamięci o symbolice Suna. A ponieważ GMD nie cieszył się większym poparciem w regionach wiejskich i brakowało mu elastyczności w kontaktach ze wsią, pamięć polityczna o symbolice Sun Yat-sena nie była tam rozpowszechniona – odmiennie niż późniejszy kult Mao Zedonga. Jednakże, porównując to z polityczną alienacją niższych klas w okresie cesarstwa, i tak był to wielki postęp. Ponadto, pamięć polityczna niższych klas nie tworzy się w sposób systematyczny, odmiennie niż w przypadku pamięci elit, która powstaje w toku całościowego dyskursu. Należy podkreślić, że przedstawiciele niższych klas, którzy uwierzyli w propagandę, nie byli ani ślepi, ani łatwowierni. Wręcz przeciwnie, kształtowali oni pamięć polityczną, która zawierała wyznawane przez nich wartości moralne. Kierowali się swoją własną logiką w pamiętaniu o politycznych symbolach i zależnie od okoliczności akceptowali, ignorowali, a nawet odrzucali je. W sposób swoisty rozumieli znaczenie symboli politycznych i wykorzystywali je przy stawianiu politycznych żądań. Wraz z upowszechnieniem się symbolu Sun Yat-sena wśród prostych ludzi, niższe klasy wytworzyły swoją własną pamięć polityczną. Kształtowanie się pamięci politycznej o Sun Yat-senie jako symbolu było nie tylko manifestacją odtwarzania się w Chinach władzy państwowej, ale także pokazuje transformację klas niższych z tradycyjnych poddanych w nowoczesnych obywateli. Pokazuje również, że GMD posiadł techniki sprawowania władzy w nowoczesnym państwie narodowym i potrafił wprowadzić efektywną kontrolę polityczną nad obywatelami, choć kontrola ta była daleka od ich oczekiwań. Pamięć polityczna nie rozwinęła się w pełni w regionach wiejskich, był to jednakowoż krok milowy w procesie rozpowszechniania symbolu Sun Yat-sena. W momencie gdy GMD sprzeniewierzył się zasadom Sun Yat-sena i zaczął ignorować potrzeby społeczeństwa, klasy niższe wykorzystały swą pamięć polityczną dla wyrażenia niezadowolenia z rządów. Ironią losu jest to, że GMD, kształtując pamięć polityczną o Sun Yat-senie wśród niższych klas, próbował legitymizować swą władzę, ale rezultat był zupełnie inny od oczekiwanego. Chen Yunqian 69 Stało się tak, ponieważ nacjonaliści nie stosowali się do nauk Suna, zaś naród – doskonale rozumiejąc, co oznacza sunyatsenowska zasada dobrobytu – używał jej do krytykowania autorytarnego reżimu i skorumpowanego niekompetentnego rządu. GMD stopniowo tracił kontrolę nad pamięcią polityczną, legitymacja jego władzy była coraz mocniej kwestionowana i podważana, i w końcu doprowadziło to do utraty przezeń władzy na kontynencie. Tłumaczenie z angielskiego: Weronika Góralczyk, Grzegorz Szuba Azja-Pacyfik 2011, nr 14 CHINY W SETNĄ ROCZNICĘ REWOLUCJI XINHAI Jerzy Bayer PROBLEM CHIŃSKIEGO NACJONALIZMU DO CHWILI PROKLAMOWANIA CHIŃSKIEJ REPUBLIKI LUDOWEJ1 Wstęp W Chinach niemal od zarania dziejów istniało poczucie wyższości wobec innych nacji ze względu na wyższy poziom kultury i niekwestionowaną rolę rozsadnika cywilizacji. Nawet najstarsze mity chińskie były od samego początku „ideologicznie dopasowane” do teorii wyższości rasy chińskiej nad wszystkimi obcymi. Ów etnocentryzm stanowi zatem nieodłączny składnik całej cywilizacji chińskiej. Rolę kulturowo wiodącą przypisywano chińskim państwom-miastom, otoczonym „morzem barbarzyńców” i zmuszonym do ciągłej obrony przed nimi. W optyce większości badaczy – w tym samych Chińczyków – to nie rasa stanowiła różnicę między Chińczykami a „barbarzyńcami”, lecz kryterium kultury, tzn. znajomość kultury w pojęciu i wydaniu chińskim lub jej brak. Jednakże niektórzy autorzy niechińscy dostrzegają w chińskim punkcie widzenia nawet elementy rasistowskie2. W konsekwencji kultura chińska oraz roszczenia Chińczyków do 1 Problematyka nacjonalizmu w ChRL będzie przedmiotem uwagi Autora w Roczniku 2012. Wcześniej Autor zajmował się już tą tematyką, czego dowodem publikacja: Jerzy Bayer, Waldemar Dziak, Kilka uwag o chińskim nacjonalizmie, Instytut Studiów Politycznych PAN, Warszawa 2010. Redakcja. 2 Tsering Jampa, Jampa: The Story of Racism in Tibet, International Campaign for Tibet, Washington–Amsterdam 2001, s. 24. Jerzy Bayer 71 panowania nad „barbarzyńcami” i ich ziemiami w sposób naturalny przeważały nad wszelkim stanem posiadania innych ludów3. Mając przez wieki i tysiąclecia (aż do czasu pierwszych kontaktów z buddyzmem) do czynienia wyłącznie z „barbarzyńcami”, tzn. ludami traktowanymi jako podrzędne z punktu widzenia zaawansowania cywilizacyjnego, Chińczycy nie postrzegali swojej cywilizacji jako jednej z wielu, lecz z pełnym przekonaniem uważali ją za jedyną godną tego miana, a swój kraj za jej centrum, tj. Państwo Środka (zhong, 中 – środek; guo, 国 – państwo; Zhongguo, 中国 – Państwo Środka). Stąd też pochodzenie etniczne, dające poczucie odrębności i tożsamości narodowej, a także będące w cywilizacji europejsko-amerykańskiej źródłem nacjonalizmu, nie wykształciło się w przypadku Chin, gdzie podstawowym wyznacznikiem identyfikacji stała się przynależność do kręgu cywilizacji chińskiej, tj. kryterium kulturalizmu (w tym właśnie pryncypiów konfucjanizmu i pisma hieroglificznego). Nacjonalizm jest w Chinach zjawiskiem stosunkowo nowym, bowiem pojawił się na przełomie XIX i XX w. pod wpływem agresywnych działań mocarstw wobec Chin, w tym polityki kolonizacyjnej. W tradycyjnej chińskiej filozofii i etyce społecznej państwo zdecydowanie plasowało się przed i ponad narodowością, przez co jemu też należało się pierwszeństwo. Chińczycy postrzegają zresztą kwestie narodowościowe (np. w Indiach, Hiszpanii czy Kanadzie) wyłącznie w kategoriach jedności państwa i separatyzmu, nie biorąc pod uwagę – podobnie jak u siebie – innych elementów w tamtejszych realiach4. 1. Chińskie wyobrażenie własnej roli we wszechświecie W Państwie Środka typowe jest tradycyjne wyobrażenie świata, którego centrum stanowią właśnie Chiny i który wokół nich się koncentruje. Utożsamianie się Chin ze światem czy też uzurpowanie sobie przez Chiny prawa do zwierzchności nad nim – wynikające po części z braku wiedzy o porównywalnych z chińską cywilizacjach oraz rozwoju w izolacji – sprawiało, że inne kraje i narody automatycznie uznawane były za części składowe państwa chińskiego lub przynajmniej obszary i ludy mu podległe. Podział wszechświata przedstawiał się zatem przez bardzo długie okresy historii tego państwa prosto: albo cywilizacja chińska, albo żadna. Cywilizacja chińska od początków swego istnienia nie wykazywała więc głębszego zrozumienia dla obcości, odmienności i odrębności. Za właściwe i prawidłowe uznawała tylko osiągnięcia własne, a całą resztę traktowała z pogardą, jako 3 June Teufel Dreyer, China’s Forty Millions, Harvard University Press, Cambridge, Mass., 1976, s. 17. 4 Zob.: Shen Kaiyun, Da Ma, Toushi Dalai, Xizang Renmin Chubanshe, Lhasa 2002, Vol. 1, s. 66. 72 Problem chińskiego nacjonalizmu… produkt z natury gorszy, bo niechiński, a więc barbarzyński. Z takiej postawy wynikał brak u Chińczyków zainteresowania światem zewnętrznym, i więcej – niechętny do niego stosunek. Nie oznacza to, że w praktycznych działaniach nie korzystali oni z pozytywnych doświadczeń, rozwiązań i odkryć innych. Tak działo się w okresach rozkwitu państwa, np. za rządów dynastii Han, Tang czy Song, jak też za panowania „obcych na smoczym tronie”, chociażby Mongołów czy Mandżurów. Inna sprawa, że Chińczycy nie byli skłonni się do tego przyznawać. W chińskiej historiozofii „mandat niebios” (tianming, 天命) dawał cesarzowi (jako „synowi niebios” – tianzi, 天子) prawo do rządzenia wszystkimi i wszystkim Pod Niebem (tianxia, 天下). Czyniło to zeń automatycznie bezdyskusyjnego władcę całego znanego Chińczykom świata, wszystkich krain i narodów. Chińskie „Niebo” (tian, 天) miało taką właśnie konotację polityczną. Władza cesarza była uniwersalna i nie miała granic terytorialnych, a zatem każdy, kto nawiązywał kontakt z dworem cesarskim, był automatycznie uważany za poddanego cesarza. Legalna była tylko taka władza, którą sprawowano z cesarskiego nadania, a zatem jak najszybsze uznanie zwierzchności Chin leżało w interesie danego ludu i jego władców. Próbę wyzwolenia się z tego schematu traktowano jako bunt. Krótkotrwała dynastia Qin (秦, 221–206 p.n.e.), od której Chiny wszczęły ekspansję i aneksję terytoriów innych państw kręgu cywilizacji chińskiej (ale traktowanych przez Qin jednak jako „zagranica”) oraz obszarów należących do ludów niechińskich, miała parcie na zewnątrz wpisane do filozofii rządzenia (szkoła legistów) i stanowiące integralną cześć swojego „programu politycznego”5. Chiny korzystały przez wiele stuleci z rozmaitych pretekstów i argumentów, aby powiększyć swój obszar, przy czym ich granice lub zakres strefy wpływów najczęściej zależały jedynie od możliwości samych Chin, a nie od działań „barbarzyńców”. Podstawą przyświecającej temu argumentacji było przekonanie o własnej wyższości cywilizacyjnej i automatycznej niższości wszystkich okolicznych narodów, zgodnie z koncepcją centralnej lokalizacji Chin w świecie6. Prowadziło to do wniosku, że pozostałe nacje, niezdolne do utworzenia własnego państwa, nie tylko orientują się na cesarstwo chińskie i cesarza jako centrum wszechświata i kultury, lecz wręcz dążą do tego, aby stać się częścią państwa chińskiego, lgną do niego i są skazane na to, aby się temu państwu podporządkować. Rozszerzanie i zabezpieczanie granic Chin oraz wchłanianie innych ludów pojmowano zatem jako naturalną ekspansję najpierw kultury i cywilizacji chińskiej (hua, 华), a potem ich konkretnych wyznaczników, w tym pisma i wartości konJonathan Clements, Pierwszy cesarz Chin, Wyd. Amber, Warszawa 2006, s. 33. Odzwierciedlonej również w rodzimej nazwie Chin: Zhongguo (中国), tj. Państwo Środka, stosowanej już w połowie I tysiąclecia p.n.e., ale tylko w znaczeniu geograficznym, a nie politycznym bądź etnicznym. 5 6 Jerzy Bayer 73 fucjańskich. Kryterium przynależności do kategorii „barbarzyńców” wyznaczała nawet nie tyle rasa, narodowość czy pochodzenie, co stopień podatności (lub odporności) na wpływ chińskiej kultury. Przez to ludy i jednostki ulegające temu wpływowi – tzn. podatne na sinizację – zaliczano do osiadłych, tzn. – podobnie jak proto-Chińczycy – zamieszkałych w grodach lub wsiach i uprawiających ziemię, eo ipso „cywilizowanych” i zasługujących na miano „ludzi”. Natomiast ludy na sinizację niepodatne – np. koczownicze – klasyfikowano jako „podludzi”, wałęsających się na podobieństwo zwierząt w poszukiwaniu pożywienia po stepie i górach. Takie traktowanie asymilowanych nacji niemal automatycznie pociągało za sobą stosowanie chińskiej kosmologii z cesarzem jako posiadaczem i wykonawcą „mandatu niebios”, prawem do władania wszechświatem i wszystkimi jego mieszkańcami, poddaństwem wszelkich żywych istot wobec jego majestatu. W tej konfiguracji nie było miejsca dla równoprawnych kontaktów między Chinami a innymi narodami, lecz tylko dla układu hierarchicznego między zwierzchnikiem, tj. Chinami a uległym poddanym/wasalem, tj. innym ludem lub krajem. Ziemia nie może nosić dwóch cesarzy, podobnie jak niebo dwóch słońc7 – dowodzili chińscy mędrcy Konfucjusz i Mencjusz. Konfucjusz w swoich Dialogach (Lunyu, 论语) wyraził nawet pogląd, zgodnie z którym barbarzyńcy Wschodu czy Północy – nawet jeśli mają nad sobą księcia – gorsi są jednakże nawet od tych mieszkańców naszego kraju, którzy pana swego utracili8. Było w owej konfiguracji miejsce tylko dla stosunków hołdowniczych, które jednocześnie odgrywały z punktu widzenia dworu chińskiego rolę politycznego instrumentu bezpieczeństwa narodowego, zapewniając pokój na peryferiach i granicach państwa chińskiego. Niepokoje, bunty, rebelie, a tym bardziej secesje na pograniczach, naruszały istniejący porządek wszechrzeczy, ponieważ równały się kwestionowaniu i podważaniu autorytetu i władzy cesarza nad innymi ludami. 2. Chińska wizja świata Chiński świat wyrażał się początkowo w formie 5 stref (wufu, 五服) – koncentrycznych kręgów, obejmujących kolejno, poczynając od środka: domenę królewską (tianfu, 天服), domeny książąt (houfu, 侯服), strefę pacyfikacji, tj. ziemie 7 Mengzi, [w:] James Legge (ed.) The Chinese Classics, Vol. 1, 2, SMC Publishing Inc., Taipei 1994, p. 5, fragm. 4, s. 352; Steven W. Mosher, Hegemon. Droga Chin do dominacji, Wyd. Sprawy Polityczne, Wołomin 2007, s. 51. 8 Krystyna Czyżewska-Madajewicz, Mieczysław J. Künstler, Zdzisław Tłumski (red.), Dialogi konfucjańskie, przeł. K. Czyżewska-Madajewicz, J. Künstler, Z. Tłumski, Ossolineum, Warszawa 1976, s. 49. 74 Problem chińskiego nacjonalizmu… podległe władcom chińskim (suifu, 绥服), strefę sprzymierzonych barbarzyńców (yaofu, 要服) oraz strefę nieucywilizowanej dziczy (huangfu, 荒服)9. Później świat ten rozrósł się do 9 kręgów (jiufu, 九服), z których ostatnie 4 odnosiły się do ziem „barbarzyńców”. Ta konstrukcja myślowa legła u podstaw autocentrycznego stosunku do świata: w tradycyjnej dyplomacji chińskiej nie znano pojęcia traktatu, w którym druga strona byłaby wobec Chin równoprawna, bowiem inne narody i państwa z założenia traktowano jako wasalne i zależne od Chin. W tej optyce akceptacja chińskiego systemu wartości ze strony innych narodów i krajów automatycznie równała się uznaniu przez nie niepodważalnej supremacji cesarza i jego mandatu do sprawowania rządów nad całym światem. Wszelkie umowy z innymi narodami interpretowano w Chinach jako hołdownicze, a pojęcie „więzów” między innymi państwami a Chinami równało się uznawaniu ich za podporządkowane Chinom. Nawet czysto formalny kontakt innego państwa z Chinami oznaczał z punktu widzenia tych ostatnich wyłącznie zaakceptowanie przez drugą stronę chińskiej supremacji i tym samym własnej roli „wasala”. Wszelkie kontakty między dawnym państwem chińskim a innymi państwami ujmowano zatem w kategoriach suzeren–wasal, a przybywające na dwór chiński misje zagraniczne określano jako „hołdownicze”. W istocie były to najczęściej zwykłe ekspedycje handlowe, ale swoista duma narodowa nie pozwalała Chinom tak ich traktować. Kontakty takie wykorzystywano dla podkreślania wyższości Chin i automatycznej zależności od nich innych narodów. Stosunek cesarskich Chin do świata zewnętrznego charakteryzowała pogarda oraz poczucie wyższości własnej kultury i cywilizacji. Skoro postawa sinocentryczna prowadziła do automatycznego traktowania innych ludów jako „barbarzyńców”, dla których zbliżenie się do Chin i korzystanie z ich dobrodziejstw było zaszczytem, to nie istniała w takich warunkach możliwość równoprawnego traktowania partnerów zagranicznych. A to w efekcie prowadziło do absurdalnego wypaczenia obrazu świata, w którym Państwu Środka z założenia przypadała rola wiodąca, a innym narodom – podrzędna, chociaż realia mogły być (i najczęściej były) diametralnie odmienne, o czym Chiny zaczęły stopniowo – i boleśnie – przekonywać się, poczynając od wojen opiumowych, tj. końca lat 30. XIX w.10 Na przestrzeni dziejów Chin cesarskich ich stosunki z zagranicą zawsze przybierały formę więzi między zwierzchnikiem a poddanymi (przy czym mniej istotne jest to, czy chodzi o rzeczywistość, czy tylko o chińską imaginację, służącą zachowaniu twarzy). 9 Szersze omówienie tematu zob.: Józef Pawłowski, „Państwo” we wczesnej filozofii konfucjańskiej, Wyd. Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2010, s. 35 i nn. 10 Zob. tekst B. Góralczyka w niniejszym tomie. Jerzy Bayer 75 Chiny przez ponad połowę swych dziejów były krajem podzielonym, a pod względem językowym zawsze stanowiły mozaikę, mimo zapędów unifikacyjnych. W tych warunkach wytworzyło się w Chinach uzasadnienie dla roli hegemona jednoczącego kraj wraz z jego polityką niekwestionowanej dominacji. Była ona od czasów Qin i Pierwszego Cesarza (Qin Shi Huangdi, 秦始皇帝) traktowana zgodnie z naukami szkoły legistów jako naturalny przejaw zwierzchnictwa władzy, podporządkowania społeczeństwa potrzebom państwa oraz podbojów11. Natomiast tendencje niepodległościowe wśród narodów wcielonych w granice Państwa Środka były i są traktowane przez Chiny jako przejaw buntu, rebelii, wichrzycielstwa i – współcześnie – „separatyzmu”12. Oddziaływanie cywilizacji chińskiej na resztę świata postrzegano za panowania chińskiej dynastii Ming (1368–1644) i mandżurskiej Qing (1644–1911) w formie trzech koncentrycznych kręgów, z których pierwszy obejmował obszary schińszczone (Korea, Wietnam, Tajwan, wyspy Liuqiu/Riukiu i – w czasach Mingów – Japonię), drugi – stepy i pustynie na północy i północnym zachodzie chińskiego imperium (Mongolię, Tybet, Ujgurię, Mandżurię) i trzeci – Japonię (za Qingów), Azję Południowo-Wschodnią oraz subkontynent indyjski13. W odróżnieniu od Korei, w znacznym stopniu Japonii i w niemałym Wietnamu, Tybet i Mongolia, mimo geograficznej bliskości, nigdy nie przyjęły kultury chińskiej, a jedynie zaadaptowały do swoich potrzeb niektóre jej elementy. 3. Pojęcie narodowości w Chinach ery nowożytnej W ChRL używa się w stosunku do 55 grup etnicznych innych niż narodowość Han (Han, 汉, tj. rdzenni Chińczycy) terminu „mniejszości narodowe” (shaoshu minzu, 少数民族). W odczuciu wielu owych narodowości, zwłaszcza tych, które mogą wykazać się własną, wielowiekową państwowością, odmienną kulturą14 i tradycją, a nawet odrębnością cywilizacyjną, termin „mniejszość etniczna” zawiera Charles O. Hucker, China’s Imperial Past, Stanford University Press, Stanford 1975, s. 92. Zob. także: Helmut Uhlig, Tybet. Kraj zakazany otwiera swoje wrota, przeł. A. Staniewska, PIW, Warszawa 1999, s. 6–7. 13 Konrad Seitz, China. Eine Weltmacht kehrt zurück, Wilhelm Goldmann Verlag, München 2006, s. 66. Wydanie polskie: K. Seitz, Chiny. Powrót olbrzyma, przeł. T. Mazur, Wyd. Akademickie Dialog, Warszawa 2008, s. 61. 14 Np. posiadaniem własnego pisma, co dotyczy 13 narodowości niechińskich na obszarze ChRL, w tym Koreańczyków, Mongołów, Ujgurów etc. – zob.: Andrzej Halimarski, Andrzej Maryański, Chiny, PWN, Warszawa 1980, s. 60. 11 12 76 Problem chińskiego nacjonalizmu… odcień pejoratywny i pogardliwy, świadcząc o sinocentryzmie i zamierzonym przyznawaniu przez władze ChRL wyższego statusu narodowości Han15. W latach 90. w tłumaczeniach na języki europejskie zaczęto w ChRL odchodzić od terminu „mniejszości narodowe” na rzecz „mniejszości etnicznych”, aczkolwiek w terminologii chińskiej żadne zmiany nie zaszły. Modyfikacja zastosowana w tłumaczeniach była jednak o tyle istotna, że wiązała się z precyzyjną konotacją semantyczną: nation i nationality (podobnie jak nation i nationalité, nación i nacionalidad itd.), implikującą „narodowość” jako wyższą formę tożsamości zbiorowej, tzn. odrębność narodową upoważniającą lub przynajmniej predestynującą do samookreślenia i samostanowienia, a w niektórych językach nawet równorzędną z pojęciem „państwa” (por. ang. nation). Terminy ethnic i ethnicity natomiast takiej konotacji nie zawierają, odnosząc się jedynie do grup etnicznych z ich odmiennością kulturową, językową i wyznaniową, systemem wartości, świadomością historyczną, symboliką grupową, tradycją itd., ale bez ambicji politycznych16. Zarzut ten, niestety, znajduje potwierdzenie w licznych wypowiedziach osobistości chińskiego świata politycznego i naukowego. Albowiem nawet światłe umysły naukowe w ChRL nie odbiegają od tej prawidłowości, o czym świadczy pogląd wyrażony przez czołowego socjologa, prof. Fei Xiaotonga, podczas wykładu w 1988 r. w Hongkongu: Narodowość Han, gdy tylko pojawiła się, stała się jądrem koncentracji. Jej przedstawiciele promieniowali we wszystkich kierunkach na okoliczne obszary i absorbowali inne grupy, czyniąc je częścią ich samych […]. Ponieważ reżimy władców wywodzących się z narodowości niechińskich były na ogół krótkotrwałe, najeźdźcy pochodzący z mniejszości następowali szybko jeden po drugim i w efekcie wszyscy zostali wchłonięci przez Hanów […]. Ale mniejszości narodowe generalnie stoją niżej od ludności Han pod względem poziomu kultury i techniki, niezbędnego dla rozwoju nowoczesnego przemysłu i z trudem przychodzi im realizacja projektów przemysłowych we własnych regionach… Dlatego naszą zasadą jest to, aby grupy lepiej rozwinięte pomagały mniej rozwiniętym17. W poglądach Fei Xiaotonga przebijają nie tylko teorie Marksa, Engelsa, Lenina i Stalina, ale także antropologia w ujęciu Lewisa Henry’ego Morgana, odnoszą15 Opinie cyt. za prof. Lee Tae-yongiem – południowokoreańskim wykładowcą Uniwersytetu Fudan w Szanghaju (październik 2002) i prof. Phuntshog Wanggye (Phun-Tshogs dBang-rGyal) z Tybetańskiej Akademii Nauk, deputowanym do Ogólnochińskiego Zgromadzenia Przedstawicieli Ludowych (Pekin, wrzesień 1998) – zapisy rozmów w archiwum własnym autora. 16 Sławomir Żurawski (red.), Obyczaje, języki, ludy świata. Encyklopedia PWN, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2007, s. 275. 17 Fei Xiaotong, Zhonghua minzude duoyuan jiti juge, „Beijing Daxue Xuebao” 1989, No. 4, s. 1–19; Dru C. Gladney, Representing Nationality in China: Refiguring Majority/Minority Identities, „Journal of Asian Studies” 1994, Vol. 53 No. 1, s. 92–123. Jerzy Bayer 77 ca się do „okresu etnicznego” w rozwoju społeczeństw, poprzedzającego przejście do cywilizacji18. Fei Xiaotong zaproponował też rozróżnienie dwóch znaczeń chińskiego terminu minzu (民族), obejmującego w tłumaczeniach z języków europejskich zarówno „narodowość” (nationality), jak i „naród” (nation), przy czym to pierwsze miałoby się odnosić się do grup etnicznych na różnych etapach rozwoju, a drugie – do narodów kształtujących własną państwowość19. Zatem narodowość Han stanowi niejako z definicji awangardę, co automatycznie stawia niżej inne grupy etniczne20. Stanowisko Fei Xiaotonga odzwierciedla zarówno tradycyjne, historiograficzne podejście chińskie (sinocentryczne), jak też wymogi politycznej poprawności w ChRL. Są one podyktowane aksjomatami dotyczącymi jedności grup etnicznych, tworzących zhonghua minzu (中华民族) – „naród Chin”21, który jest pojęciem bardziej politycznym niż antropologicznym i etnicznym (na wzór „narodu radzieckiego”), najtrafniej oddawanym terminem „narodowość państwowa”22. Kreowana w ramach inżynierii społecznej chińska „narodowość państwowa” (zhonghua minzu) prowadzić może – przy pożądanej przez rządzących interpretacji – do stopniowego negowania i eliminowania specyfiki oraz tożsamości mniejszych grup etnicznych („mniejszości narodowych”). Podobne poglądy, choć jeszcze bez takich sformułowań, były w Chinach głęboko zakorzenione, a głosili je nawet postępowi intelektualiści pokroju propagatora myśli republikańskiej i reformatora z końcowego okresu cesarstwa w Chinach, Liang Qichao (梁啟超, 1873–1929), który mawiał, że narodowość Han była inicjatorem cywilizacji i ucywilizowała całą Azję23. Ideologizujący tybetolog chiński, Li Maoyu, uważa, że migracje poszczególnych grup etnicznych na obszarze Chin (tzn. obszarze dziś zajmowanym przez Chiny) wynikały z koncentrowania się wokół Hanów, którzy reprezentowali najwyższy [poziom] rozwoju politycznego, gospodarczego i kulturalnego. W ten sposób narodowość Han rozrosła się, stając się największą grupą o najwyższym poziomie w polityce, gospodarce i kulturze pośród różnych ras w Chinach, [a także] odgrywając wiodącą rolę w poszczegól- Lewis H. Morgan, Ancient Society, University of Arizona Press, Tucson 1985, rozdz. 1, s. 1–12. Choi Woogil, The Korean Minority in China and its Ethnic Identity (praca doktorska, niepubl.), Genewa 1998, s. 2. 20 D. C. Gladney, Representing…, op. cit., s. 8. 21 Zhonghua Minzu, w odróżnienniu od Hanzu – „narodowość chińska”. 22 Radosław Zenderowski, Stosunki międzynarodowe. Vademecum, Wyd. Atla 2, Wrocław 2006, s. 307–308. 23 Frank Dikotter, The Discourse of Race in Modern China, Stanford University Press, Stanford 1992, s. 86; Zhao Suisheng, Chinese Nationalism and Its International Orientations, „Political Science Quarterly” 2000, Vol. 115, No. 1, s. 18. 18 19 78 Problem chińskiego nacjonalizmu… nych aspektach życia państwowego24. Konsekwencje takiego sposobu myślenia uwidaczniają się w praktyce politycznej ChRL, gdzie interesy większości, tj. narodowości Han, automatycznie oznaczają interesy wszystkich obywateli, a integracja jest utożsamiana z asymilacją. 4. Narodziny nowoczesnego nacjonalizmu chińskiego Przed I połową XIX w. chiński nacjonalizm nie istniał ani jako aktywna forma świadomości narodowej, ani jako ideologia państwowa. Pojawił się dopiero jako reakcja na klęskę w konfrontacji z mocarstwami podczas wojen opiumowych i „nierównoprawnych traktatów” (1839–1860). Do momentu dokonania się tego historycznego przełomu Chiny, przekonane o swojej niekwestionowanej dominacji nad resztą podległego im świata – i stanowiące osobną cywilizację oraz kulturę, zdominowaną przez narodowość Han – niewiele miały wspólnego z założeniami państwa narodowego, chociaż obecnie w takim właśnie świetle propaganda chińska usiłuje owe dzieje przedstawiać. Postawę Chińczyków sprzed przełomu, jaki stanowiły wojny opiumowe, trafniej oddaje pojęcie „kulturalizmu” niż nacjonalizmu25. Szok klęski był dla Chin o tyle silniejszy i podwójnie bolesny, że nie dotyczył porażki w rywalizacji między równymi lub niemal równymi sobie partnerami, lecz upadku mitu o własnej niepodważalnej wyższości. Kiedy Chiny „spadły z piedestału” do kategorii państw słabych i poniżanych (羞辱, xiuru), załamał się tradycyjny, od tysiącleci ukształtowany i pielęgnowany wizerunek świata. W następstwie owego szoku umocniły się w Chinach nastroje ksenofobiczne, wymierzone nie tylko przeciwko agresywnym mocarstwom, ale wszystkiemu temu, co było obce. Dominowały one w Chinach akurat w tym okresie, gdy Japonia otwierała się na świat i szybko modernizowała. W Chinach obwiniano zagraniczny imperializm o wszystkie niepowodzenia, klęski i porażki Chin, a zwłaszcza o narzucenie „nierównoprawnych” traktatów po wojnach opiumowych. Nie dostrzegano, że przyczyny owych porażek i słabości tkwiły w istocie w procesach Li Maoyu, Tibet Was, Is and Will Remain an Inseparable Part of China [w:] Liao Zugui, Zhang Zuji (eds.), Theses on Tibetology in China, China Tibetology Publishing House, Beijing 1996, s. 460–461. 25 James P. Harrison, Modern Chinese Nationalism, Hunter College of the City of New York, Institute of Modern Asia, New York 1969; James Townsend, Chinese Nationalism [w:] Jonathan Unger (ed.), Chinese Nationalism, M. E. Sharpe, Armonk, NY, 1996, s. 2; Jean-Pierre Cabestan, Les aléas du nationalisme chinois [w:] Les Carnets du CAP, n° 1, Nationalismes, Centre d’analyse et de prévision du Ministère des affaires étrangères, Paris 2005–2006, s. 67–90, zwł. s. 67. 24 Jerzy Bayer 79 i strukturach w samych Chinach (samoizolacja, zadufanie w sobie, gwałtowny wzrost liczby ludności między 1700 a 1800 r.)26. Podejście takie trwa do dzisiaj. Próby wprowadzania do Chin innowacji były zatem w tych warunkach – mimo pewnych sukcesów – skazane z góry na niepowodzenie. Na fali wrogości wobec zagranicy narodził się ruch antymandżurski i dążenie do przywrócenia narodowej dynastii chińskiej – Ming. Pod koniec panowania dynastii mandżurskiej hasło „obalić Qing, przywrócić Ming” (fan Qing fu Ming, 反清复明) przyświecało młodym nacjonalistom chińskim. Współczesna historiografia chińska, a tym bardziej propaganda, unika tego tematu, ponieważ ideologia antyqingowska – aczkolwiek wyraźnie obecna w tamtych czasach i eksponowana jeszcze w epoce Mao – nie pasuje do kreowanego obecnie wizerunku Chin jako państwa od swego zarania wieloetnicznego. Eufemizm „wymiany narodowości u steru rządów” pozwalał na ekwilibrystyczne ujęcie zagadnienia zwykłej agresji i inwazji mandżurskiej na Chiny (podobnie jak wcześniej uczynili to Mongołowie), tzn. ataku z zewnątrz, a nie działania od wewnątrz. Termin zhonghua minzu pojawił się w prasie chińskiej w 1895 r. na fali porażki w wojnie z Japonią i narastającego nacjonalizmu – zjawiska w Chinach nowego. Spopularyzował się on wśród chińskich intelektualistów ok. 1909 r., tj. po zbrojnej interwencji 8 mocarstw w czasie powstania bokserów w latach 1900–1901, tzn. na krótko przed obaleniem dynastii Qing i proklamowaniem republiki27. Sam termin minzu na oddanie pojęcia „narodowość” jest pochodzenia japońskiego (minzoku, 民族) – jako zapożyczenie wtórne z epoki Meiji (1868–1912)28. Uwagę zwraca fakt, że termin zhonghua minzu stworzyli i stosują uczeni narodowości Han, a nie przedstawiciele innych narodowości, przy czym pojęcie „większość Han” również wywodzi się z czasów walki chińskich republikanów przeciwko mandżurskiej dynastii Qing29. Siłą rzeczy stanowi on zatem odzwierciedlenie dominacji tej grupy etnicznej, przez co argumentacja w rodzaju „wielkiej rodziny narodu chińskiego” (zhonghua minzu da jiating, 中华民族大家庭), powstałego jako rzekomego konglomeratu etnicznego – stosowana nie tylko przez współczesną propagandę komunistyczną, lecz także przez wcześniejszą propagandę republikańską za rządów Czang Kaj-szeka (Jiang Jieshi) – nabiera charakteru parodii. Można w takim kontekście mówić np. o narodzie szwajcarskim, skoro ukształtował się on na zasadzie ugody i porozumienia między kilkoma grupami etnicznymi oraz wytworzenia wspólnej tradycji, wspartej powszechną w całej zbiorowości znajomością języka i kultury J.-P. Cabestan, op. cit., s. 68. Han Jinchun, Li Yifu, Hanwen minzu yicide chuxian jiqi chuqi shiyong qingkuang, „Minzu Yanjiu” 1984, Vol. 2, s. 36–43. 28 Zhao Suisheng, op. cit., s. 3. 29 Lin Chun, The Transformation of Chinese Socialism, Duke University Press, Durham–London 2006, s. 100. 26 27 80 Problem chińskiego nacjonalizmu… każdej z tych grup. Nie sposób jednak odnieść podobnego wzorca do Chin i zhonghua minzu, ponieważ przeciętny, rdzenny Chińczyk, obstając przy wyższości swojej kultury, zazwyczaj nie poniży się do tego, aby uczyć się np. języka ujgurskiego, praktykować obyczaje tybetańskie bądź delektować się daniami mongolskimi. Na nowej fladze państwowej, jaką wprowadził twórca Republiki Chińskiej, Sun Yat-sen, zamiast cesarskiego smoka widniało pięć poziomych pasów, każdy w innym kolorze, symbolizującym po jednej z głównych narodowości Państwa Środka: czerwony – Hanów (tj. Chińczyków), żółty – Mandżurów, niebieski – Mongołów, biały – Ujgurów i czarny – Tybetańczyków. Flaga ta obowiązywała w Republice Chin w latach 1912–192730. W pospiesznie tworzonej wówczas nowej terminologii politycznej, dostosowanej do nowego ustroju i epoki – oraz forsowanego przez rząd chińskiego nacjonalizmu jako ideologii państwowej, a często zapożyczanej z Japonii – na określenie „narodu” użyto złożenia o konotacji nie etnicznej, lecz politycznej i państwowotwórczej – guomin (国民), tzn. lud państwa. Już samo to implikowało podejście do tematu zgodne z tradycyjną historiozofią chińską, a nie względami narodowościowymi. Siłą rzeczy podejście to narzucało dominację żywiołu chińskiego i stanowiło kontynuację Nowej Polityki (Xinzheng, 新政) z ostatniej dekady rządów dynastii Qing, tj. intensywnej sinizacji terenów zamieszkanych głównie przez inne grupy etniczne (choć w pierwotnej wersji działania te były jeszcze ukierunkowane tylko na Mandżurię i Mongolię). Sednem teorii pięciu narodowości było założenie, w myśl którego inne narodowości pragną jedynie równości w stosunku do Hanów i ich administracji, natomiast w żadnym razie nie dążą do odłączenia się od Chin, usamodzielnienia, uzyskania lub odzyskania niepodległości oraz ustanowienia własnego państwa. Przesiąknięty koncepcjami republikańskimi dzięki zagranicznemu wykształceniu Sun Yat-sen reprezentował w kwestiach narodowościowych typowo chiński punkt widzenia. Uważał on, że jedynymi powodami odrzucania w przeszłości kultury chińskiej przez narody regionów przygranicznych było niewłaściwe traktowanie ze strony narodowości Han, ich własna ignorancja i „barbarzyństwo”, bądź „intrygi uknute przez zagranicznych imperialistów”. Wspomniana koncepcja, według której naród chiński składa się z pięciu narodowości (wuzu, 五族) – chińskiej (Han), mandżurskiej, mongolskiej, muzułmańskiej31 i tybetańskiej – funkcjonujących w formie „koegzystencji pięciu ras” (wuzu 30 Gray Tuttle, Tibetan Buddhists in the Making of Modern China, Columbia University Press, New York 2005, s. 9. 31 Jest to przykład charakterystycznego dla Chin braku ścisłości kryteriów przy klasyfikacji: obok 4 narodowości występuje tu społeczność wyznaniowa, na którą składają się m.in. Ujgurowie, zislamizowani Chińczycy, tj. Huiowie, a także mniejsze grupy etniczne z wielu rejonów Chin – głównie z północnego i południowego zachodu. Jerzy Bayer 81 gonghe, 五族共和), „republiki pięciu narodowości” (wuzu gongheguo, 五族共和 国) bądź „pięciu grup etnicznych jako jedna rodzina” (wuzu yijia, 五族一家) – stała się częścią republikańskiego programu politycznego Sun Yat-sena zawartego w Deklaracji Tymczasowego Prezydenta Republiki Chińskiej z 1 stycznia 1912 r. Zgodnie z nią Sun de facto dążył do „rasowego ujednolicenia” Chin, tj. stopniowej asymilacji innych narodowości (czemu miało sprzyjać m.in. zniesienie mandżurskiego zakazu zawierania małżeństw międzyetnicznych). Sam Sun Yat-sen twierdził, że należy doprowadzić do tego, aby wymarły wszystkie nazwy indywidualnych narodów zamieszkujących Chiny, tzn. Mandżurów, Tybetańczyków itd.32. Poszczególne nacje były już zatem traktowane nie jako narody zamieszkujące dawne „obszary zewnętrzne” byłego cesarstwa, lecz jako liczebnie mało znaczące mniejszości, których członków uznawano za obywateli Republiki Chin. Celem władz republikańskich i jednym z nurtów polityki rządzącego Guomindangu (GMD, Partia Narodowa, 国民党) stało się przeobrażenie Chin w unitarne państwo, zdominowane przez narodowość Han. Podkreślanie przez Sun Yat-sena odrębności rasowej „narodu Chin” w stosunku do innych narodowości wykluczyło na płaszczyźnie ideologicznej możliwość rozróżniania narodowości na obszarze samych Chin. Tym samym narodowość rozpatrywano w kategoriach politycznych, bowiem terytorialnie musiała się ona pokrywać z granicami państwa. Mniejszościom etnicznym przysługiwało w tych warunkach jedynie dostosowanie się do takiej definicji33. Wśród konserwatywnych i nacjonalistycznie nastawionych Chińczyków republikanie musieli przeprowadzić wieloletnią pracę propagandową, aby przekonać ich do koncepcji, w myśl której obszary takie jak np. Tybet miały stanowić część Chin jako jednolitego państwa, a mniejszości takie jak np. Tybetańczycy miały być etnicznie równe Hanom34. Jako pierwszy koncepcję narodu złożonego z pięciu ras wysunął w 1907 r. należący do klanu panującego Mandżur Hengjun, który – wraz ze studiującymi tak jak Lee Feigon, Demystifying Tibet, Profile Books, London 1999 s. 115–116; Dru C. Gladney, Muslim Chinese: Ethnic Nationalism in the People’s Republic, Harvard University Asia Center, Cambridge, Mass., 1991, s. 83; Zheng Shan (ed.), A History of Development of Tibet, Foreign Languages Press, Beijing 2001, s. 319; Yang Zhiguo (ed.), Zangzu jianshi [Krótka historia narodowości tybetańskiej], Xizang Renmin Chubanshe, Lhasa 2000, s. 323; Zhu Qiyuan, Xirao Nima, Zhonghua Minguo shiqi Zhongyang Zhengfu yu Xizang difangde guanxi – Krung-hva ming-go’i dus-skabs kyi krung-dbyang srid-gzhung dang bod-sa-gnas-bar gyi ‘brel-ba, [Stosunki między rządem centralnym a regionem Tybetu w okresie Republiki Chińskiej], Zhongguo Zangxue Chubanshe, Beijing 1991 s. 21; Thomas Laird, Opowieść o Tybecie: Rozmowy z Dalajlamą, przeł. A. Zdziemborska, J. Grabiak, Dom Wydawniczy REBIS, Poznań 2008, s. 250; G. Tuttle, op. cit., s. 9. 33 G. Tuttle, op. cit., s. 65; John Fitzgerald, The Nationless State: The Search for a Nation in Modern Chinese Nationalism, „Australian Journal of Chinese Affairs” 1995, The Australian National University, Canberra, No. 33, s. 75–104. 34 G. Tuttle, op. cit., s. 8. 32 82 Problem chińskiego nacjonalizmu… on w Japonii kolegami pochodzenia mandżurskiego – wydawał „Gazetę Wielkiej Harmonii” (Datongbao, 大同报). Przedstawił tę koncepcję w Pekinie, będąc członkiem delegacji studentów qingowskich uczących się w Japonii, ale idea spotkała się z chłodnym przyjęciem dworu. Tym niemniej Hengjun nadal propagował swój pogląd w założonym już w Pekinie „Centralnym Dzienniku Wielkiej Harmonii” (Zhongyang Datong Ribao, 中央大同日报)35. Jak na ironię, mająca służyć kontynuacji władzy dynastii Qing koncepcja stała się jednym z ideologicznych fundamentów republikańskich rewolucjonistów, którzy dynastię obalili, z tym że posługiwali się nią już nie dominujący dotychczas Mandżurowie, lecz Hanowie, którzy Mandżurów zrównywali z innymi „ludami przygranicznymi”. Sedno koncepcji narodu autorstwa Sun Yat-sena – przejętej następnie i forsowanej przez Czang Kaj-szeka – polegało na tym, że wszystkie narodowości Chin stanowią jedną rasę oraz jeden naród – wspomniany zhonghua minzu. Mają one wspólne, chińskie korzenie, co prowadziło do konieczności uznania tego faktu przez mniejszości etniczne i zmiany podejścia do kwestii własnej tożsamości (łącznie z ciągotami niepodległościowymi). Do zaakceptowania przez władzę nowego państwa chińskiego były tylko takie elementy kultury innych narodowości zamieszkujących jego terytorium, które „sprzyjały jedności”, przy czym kryteria oceny wyznaczał chiński system wartości. Własne poczucie tożsamości i odrębności tych narodów nie miało najmniejszego znaczenia. Dla Sun Yat-sena oderwanie się od macierzy chińskiej – tak jak w przypadku Mongolii czy Tybetu – wcale nie oznaczało odejścia od cywilizacji chińskiej, a jedynie tymczasowe „zagubienie się” oraz „niepełne rozumienie” właściwego znaczenia republiki […] na skutek niewystarczającej łączności między interiorem a Mongolią i Tybetem36. Doktryna Sun Yat-sena odzwierciedlała zarówno hanowski etnocentryzm, występujący pod hasłem „narodu Chin”, jak też obawy przed zaborczymi intencjami mocarstw, tzn. polityką imperializmu, która stymulowała hanowski nacjonalizm. Pewnym usprawiedliwieniem dla postępowania Sun Yat-sena było to, że integralność republiki stała pod znakiem zapytania z uwagi na silne tendencje odśrodkowe. Uznanie samodzielności i niepodległości Mongolii (1911 r.) i Tybetu (1913 r.) mogło stać się impulsem dla reakcji łańcuchowej i dezintegracji państwa, którego 35 Ibidem, s. 59–61; Edward Rhoads, Manchus & Han: Ethnic Relations and Political Power in Late Qing and Early Republican China 1861–1928, Studies on Ethnic Groups in China, University of Washington Press, Seattle 2000, s. 127. 36 Zob.: J. Fitzgerald, The Nationless State: The Search for a Nation in Modern Chinese Nationalism [w:] J. Unger, M. E. Sharpe (eds.), Chinese Nationalism, London 1996, s. 57; Tsering Jampa, op. cit., s. 30; Warren W. Smith, Jr., Tibetan Nation. A History of Tibetan Nationalism and Sino-Tibetan Relations, HarperCollins Publishers India, New Delhi 1996 s. 325; Leonard Shihlien Hsü, Sun Yat-sen: His Political and Social Ideals, University of Southern California Press, Los Angeles 1933, s. 163; G. Tuttle, op. cit., s. 65–66. Jerzy Bayer 83 sama część chińska wykazywała i nadal wykazuje daleko idące partykularyzmy lokalne, zwłaszcza kulturowe i językowe37. W dziejach Chin jednoczenie postrzegano jako proces naturalny i wskazany, natomiast wszelkie podziały jako zjawiska nienaturalne i niewłaściwe. Doświadczenia i wnioski w tym względzie, wyniesione z historii etnicznych Chin, ochoczo przeniesiono na ludy i obszary etnicznie obce, a włączone do Chin w procesie wielowiekowej ekspansji. Ekspansja ta niekoniecznie dokonywana była przez narodowość Han, lecz często w imieniu Chin (jak np. za panowania Mongołów i Mandżurów, których dynastie zgodnie z tradycją nosiły chińskie nazwy, ale dyskryminowały Chińczyków jako narodowość). Chińscy republikanie interpretowali samostanowienie wyłącznie jako prawo do równości w ramach Chin, a nie jako prawo do odłączenia się. W ich rozumowaniu przebijała tradycyjna chińska myśl polityczna, zgodnie z którą zjawiskiem normalnym było jednoczenie kraju, natomiast wszelki podział uważano za zjawisko nienormalne38. Po obaleniu cesarstwa dążenia republikańskich ugrupowań chińskich do scalenia kraju kolidowały z diametralnie odmiennym nastawieniem – tj. nasileniem tendencji niepodległościowych – wśród Tybetańczyków, Mongołów i Ujgurów oraz silnymi partykularyzmami lokalnymi w postaci niemal samodzielnych satrapii w wielu prowincjach (tzn. państw w państwie – pod władzą możnowładców wojskowych, znanych w terminologii angielskiej jako warlords). W połączeniu z traumą po kolejnych klęskach Chin w wojnach opiumowych oraz obsesją „zagrożenia imperialistycznego” obawy te dały asumpt do podejrzeń, zarzutów i oskarżeń o „działalność rozłamową” wszędzie tam, gdzie inne narodowości domagały się zwyczajnie zapewnienia im podstawowych praw, w tym poszanowania własnej tradycji, historii, języka, kultury itd. Formalnie abdykujący w połowie lutego 1912 r. cesarz Puyi w okolicznościowym oświadczeniu zobowiązał mającego wkrótce objąć funkcję prezydenta republiki Yuan Shikaia do zachowania całości unii pięciu narodów (Mandżurów, Chińczyków, Mongołów, Muzułmanów i Tybetańczyków) wraz z ich terytoriami39. Biorąc pod uwagę kryterium komunikatywności, można mówić nie o języku chińskim, lecz o językach chińskich, przy czym termin ten szczególnie odnosi się do południa Chin – terenów na południe od Jangcy i znacznej odmienności fonetycznej (a często i gramatycznej) między rzekomymi dialektami – a faktycznie odrębnymi językami – oraz do różnicy między znacznie bardziej jednolitym chińskim północnym a owymi językami południowymi. Szczegółowo na ten temat zob.: Mieczysław J. Künstler, Języki chińskie, Wyd. Akademickie Dialog, Warszawa 2000. 38 Warren Smith, China’s Policy on Tibetan Autonomy, East-West Center Washington Working Papers, East-West Center, Washington, No. 2, October 2004, s. 7; Sun Yat-sen, Democracy at Work [w:] L. Shihlien Hsü, Sun Yat-sen: His… op. cit., s. 325. 39 Melvyn C. Goldstein, A History of Modern Tibet, 1913–1951. The Demise of the Lamaist State, Munshiram Manoharlal Publishers Pvt Ltd, New Delhi 1993, s. 65. 37 84 Problem chińskiego nacjonalizmu… Koronnym argumentem, w rozumowaniu Sun Yat-sena, na rzecz zachowania jedności Chin stała się dramatycznie artykułowana przezeń perspektywa zagrożenia i wręcz „kwestia przetrwania”, co w świetle liczebności ówczesnej populacji (ok. 400 mln) zakrawa na absurd. W iście rasistowskim ujęciu Suna: jeśli chcemy uchronić Chiny i zachować rasę chińską, to na pewno musimy szerzyć nacjonalizm […]. Rasa chińska liczy łącznie 400 milionów ludzi; z ras towarzyszących jest jeszcze kilka milionów Mongołów, około miliona Mandżurów, kilka milionów Tybetańczyków i ponad milion muzułmańskich Turków (tj. Ujgurów). Te obce rasy liczą łącznie nie więcej niż 10 milionów [ludzi], a zatem większość narodu Chin stanowi rasa Han, tj. chińska, ze wspólnymi [więzami] krwi, religią i obyczajami – pojedyncza, czysta rasa. Mając na celu uformowanie jednolitego i scalonego narodu, Sun Yat-sen nie mógł przedstawiać Chin w roli ofiary imperialistycznej agresji i zarazem przyznać, że same postępują w sposób imperialistyczny wobec mniejszych nacji. Posłużył się zatem swoistą formułą relatywizującą i racjonalizującą ów „wewnętrzny imperializm”, używając mało precyzyjnego i podbudowanego mitami stwierdzenia, iż w Chinach jedność stanowi normę historyczną, z czego miało wynikać, że owe nacje same prosiły o przyłączenie do Chin i poczytywały sobie za honor stać się państwami wasalnymi Chin40. W wywodach Sun Yat-sena przebija zauważalna również dziś u polityków chińskich obsesja okrążania Chin przez siły wrogie i irracjonalny strach w obliczu wyimaginowanego, ciągłego zagrożenia dla narodu, stanowiącego jedną piątą populacji globu. 5. Nacjonalizm w epoce Guomindangu Guomindang pod wodzą Czang Kaj-szeka kontynuował myśl polityczną Sun Yat-sena w kwestii narodowości. Nadał jej jednak ściśle utylitarny charakter, służący jego własnej wizji odrodzonego, wielkiego państwa chińskiego i praktyce wprowadzania tej wizji w życie. Czang Kaj-szek uważał, że wszystkie narodowości Chin mają wspólnych przodków (w tym legendarnego Żółtego Cesarza – Huangdi, 黄帝), zaś terytorium Chin w kształcie zastanym przez Republikę (wraz z Tybetem, Mongolią „Zewnętrzną” i „Wewnętrzną”, Ujgurią-Xinjiangiem, Tajwanem i Peskadorami oraz czterema prowincjami północno-wschodnimi – Heilongjiangiem, Jilinem, Liaoningiem i istniejącą wówczas Rehe41) stanowi „naturalną caSun Wen [Sun Yat-sen], Sanminzhuyi, Shangwu Yinshuguan, Shanghai 1927, s. 4–5. Rehesheng (热河省) – od mandżurskiego Dżehol: prowincja obejmująca część dzisiejszej prow. Liaoning, prow. Hebei i Regionu Autonomicznego Mongolii Wewnętrznej, z centrum administracyjnym w Chengde. 40 41 Jerzy Bayer 85 łość”, a samookreślenie oznacza tylko równy dostęp wszystkich narodowości Chin do dobrodziejstw przodującej cywilizacji chińskiej. Czołową rolę w inspirowaniu ruchów niepodległościowych wśród mniejszości narodowych odgrywał – według niego – obcy imperializm, podczas gdy same Chiny – w jego teorii, tzn. wbrew oczywistym faktom – rzekomo nigdy nie stosowały polityki divide et impera ani też nie wykorzystywały jednych „barbarzyńców” do walki z innymi „barbarzyńcami”. Jedyne różnice między narodowościami Czang Kaj-szek dostrzegał w religii oraz środowisku geograficznym, natomiast nie w rasie i krwi. Czang odmawiał mniejszym narodowościom prawa do wyróżniania się własną tożsamością kulturową, przyznając im – w tym np. Tybetowi – jedynie rolę kontrybutorów na rzecz bogatego dziedzictwa kulturowego Chin i prawo do uczestnictwa w dobrodziejstwach cywilizacji chińskiej42. Paradoksem historii stało się to, że te z gruntu fałszywe, prostackie i populistyczno-nacjonalistyczne tezy Czanga, zostały rozpropagowane na wielką skalę jako obowiązkowa lektura szkolna w Chinach oraz przedmiot przymusowych egzaminów dla kadry urzędniczej. W ten sposób stały się elementem świadomości narodowej Chińczyków, a następnie przeniknęły do ideologii Mao Zedonga, wywierając wpływ na pojmowanie kwestii narodowościowych przez chińskich komunistów. 6. Zakończenie Nacjonalizm chiński ukształtował się pod wpływem i naporem idei pochodzenia zagranicznego i zarazem w toku konfliktów z zaborczymi mocarstwami. Okazał się przydatny i wręcz konieczny nie tylko jako podbudowa postawy obronnej w obliczu konfrontacji z drapieżną wobec Chin zagranicą oraz budowania poczucia patriotyzmu ogólnochińskiego w miejsce tożsamości lokalnej, lecz także jako czynnik scalający i konsolidujący państwo chińskie. Po upadku monarchii i proklamowaniu republiki zostało ono przecież niemal natychmiast zdecentralizowane, podzielone na rywalizujące między sobą organizmy polityczne i nękane wojnami domowymi zarówno w skali narodowej (północ przeciwko południu, Guomindang kontra komuniści itd.), jak też w skali regionalnej, zwłaszcza w epoce wojennych watażków w poszczególnych prowincjach (warlords). Wśród innych narodowości zamieszkałych na terytorium Chin, nacjonalizm wykrystalizował się częściowo także pod wpływem kontaktów ze światem pozachińskim oraz koncepcji europejsko-amerykańskich (Tybet, Mongolia, Ujguria), 42 Warren Smith, op. cit., s. 7–8; Chiang Kai-shek, China’s Destiny, Roy Publishers, New York 1947, s. 10–14, 34, 38, 40, 50; Mary Craig, Tears of Blood. A Cry for Tibet, Counterpoint, Washington, DC 2000, s. 38. 86 Problem chińskiego nacjonalizmu… ale głównie jednak pod wpływem ekspansji żywiołu chińskiego – narodowości Han. Ten proces trwa i staje się dziś coraz bardziej odczuwalny. Dla przekonanych o swojej wielkości, potędze i niezwyciężoności Chin kolejne starcia – od czasu wojen opiumowych (1839–1842, 1858–1860) poprzez wojnę z Japonią (1894–1895) do antycudzoziemskiego powstania bokserów (1900) z jego następstwami w postaci interwencji wojsk ośmiu mocarstw (W. Brytania, Niemcy, Francja, USA, Japonia, Rosja, Austro-Węgry, Włochy) i niemal półkolonialnego statusu dużych obszarów Państwa Środka, a potem konfrontacji z nowoczesnymi (Stany Zjednoczone, W. Brytania, Francja, Rosja) lub całkiem nowymi (Niemcy, Japonia) machinami militarnymi i tym samym gigantami politycznymi – były wielkim szokiem o dalekosiężnym, historycznym znaczeniu. Właśnie w tej przełomowej konfrontacji wykuwało się poczucie chińskiego patriotyzmu, niemal natychmiast przybierające postać nacjonalizmu. W tym klimacie politycznym i socjopsychologicznym podczas wojny z Japonią (od lipca 1937 r., a faktycznie od momentu proklamowania Mandżukuo w 1932 r.) rosła w siłę KP Chin pod wodzą Mao Zedonga. Nacjonalizm dla niego był jednym z fundamentalnych (obok kwestii agrarnej i programu rewolucyjnej modernizacji państwa) punktów odniesienia, nie tylko na tle postawy GMD, lecz także w dążeniu do zachowania niezależności wobec Moskwy przed proklamowaniem ChRL, jak i rywalizacji z nią po roku 1949. W stulecie rewolucji republikańskiej i w 90 lat od momentu utworzenia KPCh oraz po ponad sześciu dekadach Chin Ludowych można mówić o swoistym renesansie nacjonalizmu chińskiego, zwłaszcza z powodu wypalenia się ideałów komunistycznych i przewagi modelu konsumpcyjnego i merkantylnego w życiu dzisiejszego społeczeństwa chińskiego. Świat zachodni, inwestujący w Chinach po 1978 r., z żądzy zysku, a zarazem obsesyjnie zaangażowany w misję krzewienia tam demokracji, przeoczył zjawisko odrodzenia się chińskiego nacjonalizmu i zlekceważył stosunkowo nieliczne przed nim ostrzeżenia ze strony krytycznie nastawionych ekspertów. W efekcie nacjonalizm chiński, podbudowywany nieustannym wzrostem potęgi ChRL, dziś w sferze ekonomicznej, handlowej i politycznej, a jutro zapewne także militarnej, w połączeniu z ambicjami, asertywnością i rosnącym (mniej lub bardziej maskowanym) sięganiem do dziedzictwa tradycji imperialnej – szczególnie wobec państw i narodów ościennych – nabiera wymiaru coraz bardziej niepokojącego. Jest to niebezpieczna droga prowadząca donikąd, stanowiąca główne zagrożenie dla urzeczywistnienia uzasadnionych aspiracji tego wielkiego państwa, bo nie ma powrotu do anachronicznej przeszłości pax sinica. Jest to na pewno zagadnienie wymagające od świata zewnętrznego znacznie baczniejszej uwagi niż dotychczas. Azja-Pacyfik 2011, nr 14 CHINY W SETNĄ ROCZNICĘ REWOLUCJI XINHAI Jakub Polit MOCARSTWA WOBEC REWOLUCJI XINHAI1 1. Odwieczna, pozornie niewzruszona monarchia U progu 1911 r. szanse na rychłą przemianę najstarszej w świecie monarchii chińskiej w republikę wydawały się znacznie bardziej utopijne niż dziś rachuby na rychłą transformację Chińskiej Republiki Ludowej w liberalno-demokratyczne państwo typu zachodniego. Podejmowane przez republikanów próby powstańcze (tradycyjnie wylicza się ich dziesięć przed samą Rewolucją Xinhai) tłumione były przez reżim mandżurski z łatwością kompromitującą buntowników, nieposiadających, jak powszechnie przyjmowały mocarstwa, większego poparcia w społeczeństwie. Ogłoszony przez dynastię w 1906 r. plan przyjęcia rządów konstytucyjnych, w następnych latach powoli wprowadzany w życie, w opinii wielu katalizować miał istniejące nastroje niezadowolenia. Podkreślić należy, że ani jedno z obecnych w Państwie Środka mocarstw nie było zainteresowane obaleniem władającej od trzech wieków mandżurskiej dynastii Qing2. Osobliwość położenia Chin będących wedle trafnego określenia „ofiarą Autor serdecznie dziękuje Panu Profesorowi Andrzejowi Chojnowskiemu, którego hojny a wielkoduszny dar książkowy w znacznej mierze przyczynił się do powstania tego artykułu. 2 W niniejszym artykule międzynarodowa transkrypcja pinyin stosowana jest odnośnie do nazw chińskich nawet w (tłumaczonych na polski) cytatach z dokumentów, choć w oryginale figurowała ówczesna transkrypcja angielska Gilesa-Wade’a. W wypadku nazwisk japońskich (i, naturalnie, chińskich) stosowany jest obowiązujący w tych krajach szyk, tzn. najpierw nazwisko, potem imię. Natomiast nazwiska przywoływanych w przypisach autorów (oraz tytuły ich prac) przytaczane są w formie, jaką stosowali oni sami. 1 88 Mocarstwa wobec Rewolucji Xinhai imperializmu bez aneksji”3 sprawiała, że obcym potęgom, a już zwłaszcza najsilniejszej z nich Wielkiej Brytanii, zależało na funkcjonowaniu w Pekinie reżimu zapewniającego olbrzymiemu państwu rudymentarną stabilność. Londyn chciał, aby reżim mandżurski utrzymywał otwarte drzwi dla międzynarodowego handlu – co w praktyce oznaczało trwanie brytyjskiej ekonomicznej dominacji. Ze strony brytyjskiej nie było żadnego pragnienia ponoszenia kosztów lub ryzykowania niebezpieczeństwa związanego z tworzeniem „imperium indyjskiego” w Dolinie Jangcy. W rezultacie Chiny przedstawiały klasyczny przykład tego typu „nieformalnego imperializmu”, jaki charakteryzował dziewiętnastowieczną brytyjską ekspansję gospodarczą od Ameryki Południowej do Azji4. Samo hasło polityki „otwartych drzwi”, wiążącej nienaruszalność granic Chin z równymi szansami w ich eksploatacji, aczkolwiek wyartykułowane na przełomie stuleci przez Amerykanów, zostało im podrzucone przez Londyn. Brytyjczycy, znienawidzeni do dziś przez chińskich historyków z uwagi na wiodącą rolę w drapieżnej „polityce kanonierek”, byli wszakże w XIX w. swoistym gwarantem integralności terytorium Cesarstwa. Ich akcja dyplomatyczna paraliżowała zamiary większych aneksji, mogących umniejszyć obszar penetracji brytyjskiej. Ostatnia z nich, próba zawładnięcia Mandżurią przez Rosjan, zakończyła się wyparciem stamtąd carskich garnizonów w 1905 r. przez Japończyków, związanych od trzech lat ścisłym przymierzem wojskowym właśnie z Londynem. Z drugiej strony, antymandżurski, rewolucyjny ruch spiskowy – którego bezapelacyjnym liderem stał się na początku stulecia, po usunięciu w cień licznych początkowo rywali, Sun Yat-sen – był w sposób wręcz bijący w oczy powiązany z obcymi mocarstwami. Jeden z biografów Suna pytał prowokująco: czy byli to nacjonaliści, czy „psy łańcuchowe imperializmu”? I konstatował, iż żadna grupa w nowoczesnej historii Chin nie była ściślej identyfikowana z zachodnimi, a zwłaszcza brytyjskimi interesami5. Sam przyszły „ojciec Republiki Chińskiej” był nawróconym na prezbiterianizm absolwentem brytyjskiej szkoły z tytułem doktora zachodniej medycyny, strojem, manierami, a nawet preferowaną kuchnią (lubił mleko, rzecz wyjątkowa u Chińczyka), przypominając angielskiego dżentelmena. Cele swej organizacji (od 1905 r. znanej jako Zhongguo Tongmenghui, Chińska 3 Michael Edwardes, The West in Asia, 1850–1914, Faber & Faber, London 1967, s. 113. Mocarstwa poczyniły wprawdzie w Chinach pewne aneksje (Wielka Brytania zajęła w 1842 Hongkong, Rosja w 1859 Kraj Ussuryjski), dotyczyły one jednak niemal bezludnego pogranicza i – wziąwszy pod uwagę tak rozmiary Chin, jak i skalę europejskich podbojów w Azji – były niemal bez znaczenia. Przypomnieć trzeba, że zajmowane w samych Chinach porty i dzielnice były dzierżawami, nie aneksjami. 4 Edmund S. Wehrle, Britain, China and the Antimissionary Riots 1891–1900, University of Minnesota Press, Minneapolis 1966, s. 6. 5 Harold Z. Schiffrin, Sun Yat-Sen and the Origins of the Chinese Revolution, University of California Press, Berkeley 1970, s. 77 i 79. Jakub Polit 89 Liga Związkowa) zaprzysiągł, kładąc dłoń na otwartej Biblii. Większość dorosłego życia spędził za granicą lub na terenie kontrolowanych przez cudzoziemców settlementów i „portów traktatowych”. Jego podwładni byli grosso modo absolwentami zachodnich szkół misyjnych (i często chrześcijanami), którym obce enklawy w Chinach zapewniały azyl oraz swobodę działania, przemawiania i wydawania prasy. W 1898 r. rząd brytyjski (co po latach Margaret Thatcher przypomniała Deng Xiaopingowi) zwyczajnie uratował życie Sunowi, porwanemu w Londynie przez poselstwo qingowskie z zamiarem wywiezienia do Pekinu i zgładzenia6. Najważniejsze zaś było to, iż pragnący modernizacji Chin rewolucjoniści zapatrzeni byli we wzory zachodnie i zamierzali je wprowadzać w przyszłych republikańskich Chinach, kupując sobie poparcie mocarstw nawet najdalszymi koncesjami. Żaden ze współczesnych dysydentów, oskarżanych często przez władze o antynarodową postawę, nawet nie zbliżył się w swej admiracji Zachodu do człowieka czczonego dziś po obu stronach Cieśniny Tajwańskiej. Dramatem rewolucjonistów było wszakże to, że choć społeczeństwa Zachodu i Japonii darzyły ich poparciem i sympatią, dla rządów stanowili grupę utopistów pozbawionych szans na przejęcie władzy. Pomoc deklarowały im rozmaite instytucje prywatne, od socjalistycznego Towarzystwa Fabiańskiego w Londynie po tajne japońskie Stowarzyszenie Czarnego Smoka (Kokuryūkai), czasem też urzędnicy kolonialni, widzący w takich kontaktach źródło doraźnego nacisku na qingowskie władze. Gabinety i poselstwa, strzegące interesów swych krajów w całych Chinach, realizm utożsamiały z popieraniem dynastii. Sun, pertraktujący ze wszystkimi chyba mocarstwami, stopniowo stawał się dla nich persona non grata. W 1907 r. wydalono go z Japonii (gdzie mieszkał najdłużej i rozwinął działalność wśród najliczniejszego za granicą grona chińskich studentów i emigrantów); w 1908 r. z Indochin Francuskich; w 1909 r. z brytyjskiego Singapuru. W ciągu następnych dwóch lat, które spędził, krążąc między stolicami Europy, Stanami Zjednoczonymi i Hawajami, oficjalni „starzy spece od Chin” (old China hands) przychylali się do opinii, którą najsławniejszy z nich, Brytyjczyk John Newell Jordan, nieco później sformułował następująco: Sun jest człowiekiem o sympatycznej osobowości i prawdopodobnie żaden Chińczyk nie wywiera na cudzoziemcach korzystniejszego wrażenia, lecz jest raczej marzycielem niż trzeźwym politykiem7. 6 Sun Yat-sen, Kidnapped in London, Bristol 1897, 2nd ed., London 1969. Owa sławna broszura, wydana po angielsku i w celach propagandowych, skutecznie spopularyzowała w świecie zachodnim (a przynajmniej anglosaskim) osobę i idee Suna. 7 Jordan do ministra spraw zagranicznych Edwarda Greya, 21 I 1913, NA, FO 405/229/11100 (Annual Report za 1912 r.). Wszystkie archiwalia cytowane w niniejszym artykule pochodzą z londyńskiego National Archives. 90 Mocarstwa wobec Rewolucji Xinhai Dlatego nie tyle sam wybuch, co błyskawiczne sukcesy Rewolucji Xinhai, rozpoczętej w Wuchangu (dzisiejszym Wuhanie) 10 października 1911 r. okazały się dla mocarstw absolutnym zaskoczeniem. Stało się tak, pomimo tego, że ich przedstawiciele od maja informowali swe stolice o fermencie w Chinach Środkowych wywołanym nacjonalizacją linii kolejowej Huguang, dokonaną przez pierwszy w dziejach dynastii konstytucyjny gabinet. Zdominowanie rządu przez mandżurskich notabli było policzkiem dla wszystkich Chińczyków wierzących w możliwość ewolucyjnych zmian8. Tymczasem na spokoju w Chinach zależało wszystkim mocarstwom. Od roku Wielka Brytania, USA, Niemcy oraz Francja zaangażowane były w eksploatację Państwa Środka przy pomocy nowego finansowego konsorcjum, do którego to grona Brytyjczycy wciągnęli swych japońskich, a Francuzi rosyjskich aliantów (Londynowi nie przeszkadzał fakt, że Japończycy nie dysponowali jeszcze wystarczającymi kapitałami, co zmusiło ich do liczenia na brytyjskie wsparcie). Konsorcjum z pozycji monopolisty zamierzało inwestować właśnie w linie kolejowe i to na terenach, gdzie wybuchły walki. Operacja ta ujawniła fakt udzielenia Chinom 28 października 1911 r. pożyczki w wysokości 150 mln franków (na 90 lat i 5%) przez brytyjsko-francusko-belgijski syndykat – dwa tygodnie po wybuchu rewolucji, w chwili gdy nikt nie wiedział, kto ostatecznie przejmie władzę w Kraju Smoka9. Choć prędka pacyfikacja leżała w interesie wszystkich potęg, nie wszystkie wykazały się jednakowym zaangażowaniem. Wyjątkową (acz nie hegemonistyczną) pozycję zapewniła sobie Wielka Brytania, bez której zgody – przynajmniej biernej – żadna wielka operacja w Chinach odbyć się nie mogła. W porównaniu z brytyjskim kolosem, z inwestycjami stanowiącymi prawie 38% obcych nakładów w Państwie Środka, USA ze swoim 3-procentowym udziałem wyglądały blado. Amerykańskim atutem był wszakże olbrzymi już wówczas ogólny potencjał gospodarczy, a także zdominowanie większości kształcącego chińskie elity nowoczesnego szkolnictwa (wielu rewolucjonistów ukończyło dobre szkoły). Japonia, trzeci gracz o wpływy w Chinach, była finansowo słaba (13,6% ogółu inwestycji), wykazywała jednak niezwykłą dynamikę, przewagę zaś dawało jej położenie geograficzne, a nade wszystko ścisły sojusz z brytyjskim supermocarstwem, na którego poparcie Tokio zwykle mogło liczyć. Pozostałe potęgi, wśród których wyróżniały się Rosja i Niemcy, ograniczały swe polityczne zainteresowanie do 8 Vidya Prakash Dutt, The First Week of Revolution: The Wuhan Uprising [w:] Mary C. Wright, China in Revolution. The First Phase, 1901–1913 [dalej ChiR], Yale University Press, New Haven 1968, s. 394 i nn.; Li Chien-nung, The Political History of China 1840–1928, Stanford University Press, Stanford 1956, s. 231–235. 9 Zob.: Wojciech Rojek, Ekspansja mocarstw w Chinach i jej wpływ na rozwój stosunków międzynarodowych w latach 1895–1914, Wyd. UJ, Kraków 1990, s. 110–119. Jakub Polit 91 pewnych regionów (Petersburg do Mandżurii i Mongolii, Berlin prowincji Szantung). Ich ogólnochińskie apetyty spotykały się zawsze z reakcją pozostałej (sterowanej zwykle przez Londyn) trójki10. Sun Yat-sen dowiedział się o rewolucji z amerykańskiej prasy, przebywając w Denver (stan Colorado); wcześniej otrzymał wprawdzie telegram od uczestnika spisku Huang Xinga, ale nie mógł go odszyfrować z braku odpowiedniego klucza. Podjęta przezeń decyzja dowodzi, że mimo zarzucanej mu naiwności posiadał trafny instynkt polityczny. W ciągu dwudziestu dni mógłbym lądować w Szanghaju i wziąć udział w walce rewolucyjnej – wspominał później – ale w owym momencie front dyplomatyczny był dla nas ważniejszy niż linia ognia11. Udał się prosto do Londynu, po drodze prosił wprawdzie o spotkanie z amerykańskim sekretarzem stanu Philanderem Knoxem, ale ten odmówił. Brytyjczycy, znający przywódcę Tongmenghui od lat, nie popełnili takiego błędu, choć wszystkie spotkania miały charakter nieoficjalny. Do szefa Foreign Office, lorda Edwarda Greya, chińskiego rewolucjonistę wprowadził sir Trevor Dawson, sterujący zbrojeniowym koncernem Vickers Sons and Maxim. Za poparcie Sun obiecywał preferowanie kapitału brytyjskiego, mianowanie admirała JKM dowódcą chińskiej floty, przyjęcie oficjalnego brytyjskiego doradcy i współpracę milionów (rzeczywiście powiązanych z rewolucjonistami) członków chińskich tajnych stowarzyszeń. W odpowiedzi usłyszał jedynie obietnicę nieinterwencji i swobodnego przejazdu przez Singapur i Hongkong (rozszerzoną w Paryżu, po spotkaniu z premierem Clemenceau, o Indochiny), co, choć nie spełniało wszystkich oczekiwań, okazało się absolutnie kluczowe12. Bez zgody brytyjskiej żadna interwencja mocarstw w Chinach nie była bowiem możliwa. 2. Interweniować czy czekać? Waga decyzji Londynu, wynikłej oczywiście z własnych rachub imperialnych (o czym niżej), okazała się rozstrzygająca na tle faktu, że w tym czasie – w październiku – interwencja na korzyść Mandżurów była rozważana w Japonii. Wieści o wybuchu w Chinach powstania wywołały tam, jak wszędzie, „wielki szok w narodzie” i niepewność, tym większą, że mianowany ministrem spraw zagra10 Dane o inwestycjach za: Charles F. Remer, Foreign Investments in China, Macmillan, New York 1933, s. 76. O wyjątkowej pozycji „wielkiej trójki” pisałem w: Jakub Polit, Dyplomacja brytyjska, japońska i amerykańska w Chinach, 1895–1949, „Dzieje najnowsze” 2010, R. 42, s. 19–21. 11 Cyt. za: Jean Chesneaux, Sun Yat-sen 1866–1925, Club français du livre, Paris 1959, s. 128. 12 Harold Z. Schiffrin, Sun Yat-sen: Reluctant Revolutionary, Little, Brown, Boston 1980, s. 155– –156; idem, The Enigma of Sun Yat-sen, ChiR, s. 471. 92 Mocarstwa wobec Rewolucji Xinhai nicznych Uchida Yasuya przebywał wówczas w USA13. Wkrótce jednak rząd mandżurski zmusił Tokio do zajęcia stanowiska, prosząc 13 października o dostawy broni i amunicji. Z inicjatywy księcia Yamagaty Aritomo, jednego z genrō, wpływowych doradców cesarza Meiji, zdecydowano się na taką transakcję po dziesięciu dniach, ale za pośrednictwem prywatnej firmy i za wiele mówiącą obietnicę zmiany stosunku do Japonii i poszanowania pozycji japońskiej w Mandżurii14. Niejasne przecieki na ten temat zaalarmowały niemal natychmiast Amerykanów, przekonanych, że Japonia podejmie akcję zbrojną i to niezależną od innych mocarstw15. W rzeczywistości posiedzenie rządu księcia Saionji Kimmochi w dniu 24 października ujawniło różnicę zdań. Część ministrów i Yamagata (choć poza gabinetem, ale autorytetem przyćmiewający jego członków) popierała zbrojne wsparcie Qingów, inni jednak (głównie szef resortu spraw wewnętrznych Hara Kei, późniejszy premier) zalecali, by lekkomyślnie nie zrażać sobie rebeliantów, a sztab generalny dopuszczał nawet zgodę na sprzedaż im broni. Ostatecznie opowiedziano się za polityką wyczekiwania (keisei kambō), wspartą nadzieją na umocnienie własnej pozycji w Mandżurii i niedopuszczenie do restytucji tam wpływów Rosji. Zobowiązano się też stale podejmować wysiłki, by w pełni utrzymać ducha sojuszu anglo-japońskiego i szukać współdziałania ze Stanami Zjednoczonymi oraz Francją16. Wobec bierności Paryża i Waszyngtonu, oglądających się na Londyn, oddawało to decyzję w ręce Brytyjczyków. Japońska opinia publiczna była wyraźnie przychylna insurgentom. Wynikało to zarówno z sympatii dla Sun Yat-sena, jak i niechęci do rządu oraz nadziei, że chaos w Chinach pozwoli na aneksje w rejonie Mandżurii i leżącego naprzeciw Tajwanu Fujianu (pojmowano wszakże, że bez zgody Londynu nie będzie to możliwe). Z drugiej strony otoczony powszechną czcią cesarz Meiji, wychowany w kulcie starożytnej chińskiej monarchii (jego reskrypty były pełne fraz zapożyczonych z tekstów konfucjańskich), nie życzył sobie republiki, choć swego zdania nie wyraził wprost17. Położenie komplikowały bez wątpienia ogromnie kłopotliwe Morinosuke Kajima, The Emergence of Japan as a World Power, 1895–1925, Charles E. Tuttle Co., Tokyo 1968, s. 215. 14 Masaru Ikei, Japan’s Response to the Chinese Revolution of 1911, „Journal of Asian Studies” 1966, Vol. 25, No. 2, s. 214. 15 Chargé d’affaires USA w Tokio do sekretarza stanu, 15 X 1911, Foreign Relations of the United States [dalej cyt. FRUS] 1912, Washington 1919, s. 50. 16 M. Ikei, Japan’s Response…, op. cit., s. 214–215; Murashima Shigeru, The Opening of the Twentieth Century and the Anglo-Japanese Alliance, 1895–1923 [w:] Ian Nish, Yoichi Kibata (eds.), The History of Anglo-Japanese Relations, Vol. 1, The Political-Diplomatic Dimension, Palgrave Macmillan, Basingstoke 2000, s. 180. 17 M. Ikei, Japan’s Response…, op. cit., s. 216; Donald Keene, Emperor of Japan. Meiji and His World, 1852–1912, Columbia University Press, New York 2002, s. 698. 13 Jakub Polit 93 dla rządu Saionjiego pogłoski, kursujące po Pekinie już w październiku, o planach czasowego przeniesienia do Japonii sześcioletniego cesarza Puyi18. Tymczasem najpotężniejsze mocarstwo w Chinach zdawało się milczeć, choć walki rozszerzały się na całą, szczególnie je interesującą, dolinę Jangcy. W Hankou koncesja brytyjska przez blisko miesiąc znajdowała się w samym centrum walk. W Syczuanie został zabity nadciągający gubernator qingowski, jego głowę, przywiezioną w kanistrze z naftą, obnoszono triumfalnie po ulicach Chongqingu. W mieście tym oraz w stolicy prowincji, Chengdu, pojawiły się konkurencyjne wobec siebie władze, wywołując chaos oraz przerażenie miejscowej społeczności brytyjskiej19. W Yichangu (prowincja Hubei) republikanie zdobyli władzę bez strat własnych, choć zmasakrowano mieszkających w mieście Mandżurów, krwią kobiet znacząc – podobno na dobry omen – bramy lokalnego yamenu (‘siedziby władz’)20. W nadmorskim Fuzhou (ważny port traktatowy) zabito mandżurskiego generała i żołnierzy, a wicegubernator odebrał sobie życie, same walki trwały jednak krótko. W Hangzhou, Wuhu i Ningbo (prowincja Zhejiang) rewolucja zatriumfowała w ogóle bez strzału21. Natomiast starożytny Nankin stał się areną krwawego oporu stawianego przez wiernego dynastii generała Zhang Xuna. Brytyjski konsul Frederick Wilkinson widział co najmniej pięćdziesiąt odciętych głów zatkniętych wokół gubernatorskiego yamenu i ewakuował miejscowych Brytyjczyków; sam został, choć jego koledzy, konsulowie amerykański i niemiecki zbiegli na kanonierkach22. Jeszcze gorzej było w Pakhoi (Beihai, prowincja Guangxi), gdzie qingowskie władze uciekły, a żołnierze rzucili się na ludność „niczym wilki” (określenie konsula G. S. Mossa), dopuszczając się podpaleń, zabójstw, a nawet aktów rytualnego kanibalizmu23. W Kantonie mandżurski gubernator zbiegł do Hongkongu, z którego konsul J. Jamieson wezwał wojska mające osłaniać koncesję w Shameen (Shaji)24. Mimo chaosu nigdzie jednak nie doszło do aktów agresji przeciw cudzoziemcom, w jaskrawym kontraście do niedawnego (choć ograniczonego do północy Chin) powstania Yihetuanów (bokserów). W Changsha władze rewolucyjne po niemal bezkrwawym przejęciu miasta oficjalnie zagroziły egzeLo Hui-min (ed.), The Correspondence of G.E. Morrison, Vol. 1, 1895–1912, Cambridge University Press, London 1976, s. 637. 19 Depesze konsulatu z Chongqingu: No. 46 i 48, 1911, NA, FO 228/1785; z Chengdu: No. 92, 93, 94, 1911, NA, FO 228/1827. 20 Depesza konsulatu z Yichangu: No. 16, 1911, NA, FO 228/1803. 21 Depesze konsulatów: w Hangzhou: No. 16, 1911, NA, FO 228/1801; Wuhu: No. 14, 1911, FO 228/1809; Ningbo: No. 4, 1911, FO 228/1804; Fuzhou: No. 35, 1911, FO 228/1800. 22 Depesze konsulatu w Nankinie: No. 36–41 i 44, 1911, NA, FO 228/1804. 23 Depesze konsulatu w Pakhoi: No. 10 i 11, NA, FO 228/1804. 24 Depesze konsula Jamiesona z Kantonu: No. 57, 1911, NA, FO 228/1797 i No. 1 oraz 6–7, 1912, FO 228/1836. 18 94 Mocarstwa wobec Rewolucji Xinhai kucją całych formacji, które dopuściłyby się takich ekscesów25. W Hankou konsul Herbert Goffe, choć w jego siedzibę trafiły zabłąkane kule, raportował o odwadze i zapale insurgentów oraz dyscyplinie walczących, widząc w tym zapowiedź powstania nowych Chin26. Dla Brytyjczyków najistotniejszy był wszakże Szanghaj, metropolia skupiająca połowę cudzoziemców mieszkających w Chinach i jedną czwartą obcych inwestycji. Miasto, będące gniazdem rewolucyjnej konspiracji niemal od jej zarania, zostało przejęte przez powstańców prawie bez walki i – w ocenie konsula generalnego Everarda Frasera – wśród powszechnego entuzjazmu większości mieszkańców. Centrum rewolucyjnym stał się dom Wu Dingfanga, wykształconego w Londynie byłego (1907–1909) posła qingowskiego w USA. Przebywający tam William Henry Donald, australijski dziennikarz związany z Sunem, lecz aktualnie niemający z nim żadnej styczności, z własnej inicjatywy nawiązał kontakt z brytyjskim konsulem generalnym. Przedstawiwszy mu miejscowych przywódców rebeliantów (wśród nich dwóch przyszłych szefów dyplomacji Republiki), zasugerował pośrednictwo w konflikcie posła brytyjskiego w Pekinie, sir Johna Jordana. Nadmienił też, iż jeśli Japończycy spróbują wskoczyć na scenę, oczekujemy, że Brytyjczycy ich wypchną27. 3. Yuan Shikai, przyjaciel Brytyjczyków Na tej dwubiegunowej do tej pory scenie pojawiła się tymczasem trzecia siła. Był nią Yuan Shikai, dawny gubernator stołecznej prowincji Zhili i dowódca najnowocześniejszej w Chinach tzw. Armii Beiyang, od 1908 r. przebywający na honorowym zesłaniu w swej wiejskiej posiadłości w północnej części prowincji Henan. 14 października nienawidzący go skądinąd regent powierzył generałowi gubernatorstwo zbuntowanych prowincji Hunan i Hubei (naturalnie, z zadaniem stłumienia tam rewolucji), licząc tyleż na jego mir w armii, jak i autorytet wśród obcych mocarstw z Wielką Brytanią na czele. Lecz Yuan, uważany nie bez racji za mistrza intrygi, odwlekał swą zgodę, uzależniając ją od amnestii i zwołania konstytuanty, ale także oddania mu pełnej władzy wojskowej. 13 listopada uzyskał wszyst- Depesze z Changsha: No. 45, 1911, FO 228/1798 i No. 9, 1912, NA, FO 228/1837. Depesze Goffe’a z Hankou: No. 92 (z notatkami Jordana) i 101, 1911, FO 228/1801 oraz No. 10, 20, 29, 1911. 27 Earl Albert Selle, Donald of China, Harper and Brothers, New York 1948, s. 77. 25 26 Jakub Polit 95 ko co chciał, przybywając wraz z pięciuset ochroniarzami do Pekinu już jako premier i wódz naczelny28. W czerpiącej soki z rewolucyjnej legendy współczesnej historiografii chińskiej – i w ChRL, i na Tajwanie – Yuan jest jedną z najbardziej zniesławianych postaci, ucieleśnieniem perfidii i zdrady. Dla niniejszych rozważań istotny jest wszakże stosunek doń mocarstw. A te odnosiły się do niego (z jednym istotnym wyjątkiem) nader pozytywnie. Generał uważany był za jednego z nielicznych w ekipie qingowskiej szczerych orędowników modernizacji, czego zresztą dowiódł w latach 1901–1908 jako kompetentny i popierający szkolnictwo administrator. Pamiętano mu także – również wyjątkowy – brak ksenofobii. Podczas sławnego powstania bokserów (Yihetuan) ignorował płynące z Pekinu rozkazy dotyczące masakrowania cudzoziemców, a swoich synów posłał do brytyjskich szkół, co było ewenementem wśród ówczesnej mandaryńskiej elity29. Mimo niepozornej postury i niezgrabnego chodu był szanowany przez większość przedstawicieli korpusu dyplomatycznego. Dziekan tego ciała i najpotężniejszy przedstawiciel, John Newell Jordan, darzył Yuana nie tylko szacunkiem, ale i szczerą sympatią. Ów choleryczny Ulsterczyk, znakomicie mówiący po chińsku (rzecz typowa wśród dyplomatów brytyjskich, ale absolutnie niespotykana wśród ich cudzoziemskich kolegów, może z wyjątkiem Japończyków), nawiązał z małomównym Chińczykiem coś w rodzaju osobistej przyjaźni. Yuan – wspominał po latach – był wśród Chińczyków tą osobą, wobec której żywiłem największy podziw, był jedynym wysokim dygnitarzem chińskim, o którym mogę rzec, że prywatnie łączyły mnie z nim zażyłe stosunki30. Podkreślał też w półurzędowej korespondencji – Czułem do tego człowieka wielką osobistą sympatię. […] Zawsze będę go wspominać po prostu jako przyjaciela31. Po zgonie sławnej cesarzowej-wdowy Cixi, gdy nowy regent zamierzał skazać Yuana na śmierć, oskarżając o zdradzenie dekadę wstecz swego zmarłego brata, cesarza Guangxu, interwencja Jordana miała uratować generałowi życie. Bezpieczny Jerome Ch’en, Yuan Shih-k’ai, 1859–1916, George Allen & Unwin, London 1961, s. 109–114; Ernest P. Young, Yuan Shih’kai’s Rise to Presidency [w:] ChiR, s. 420–421. 29 Stephen R. MacKinnon, Power and Politics in Late Imperial China. Yuan Shi-kai in Beijing and Tianjin, 1901–1908, University of California Press, Berkeley 1980, s. 66–72 i 182–186. Autor podkreśla, że Yuan cieszył się szacunkiem mocarstw, choć umiał się im przeciwstawiać, a jego reformy w prowincji Zhili były kolejnym przejawem jego politycznego geniuszu, polegającego na szukaniu i pozyskiwaniu poparcia miejscowych elit bez pozwolenia im na rzeczywiste wtrącanie się w postępy kontroli administracyjnej na szczeblu xian [‘powiat’ – J. P.] (s. 179). 30 John N. Jordan, Some Chinese I Have Known, „Nineteenth Century and After” 1920, Vol. 88, s. 953. 31 List Jordana do sir Waltera Langleya (podsekretarza stanu w Foreign Office), 13 VI 1916, NA, FO 350/15. 28 96 Mocarstwa wobec Rewolucji Xinhai w eksterytorialnej, brytyjskiej koncesji w Tianjinie, Yuan otrzymał wreszcie zgodę na honorowe wycofanie się do swojej posiadłości w Danshangu32. Entuzjastycznej opinii państw Zachodu o Yuan Shikaiu nie podzielali wszakże Japończycy. Oficjalnie stanowisko ich pokrywało się z opinią wspomnianego już regenta, księcia Chun. Yuan Shikai zdradził swego cesarza w 1898 r., zdradził także reformatorów, a jego poczynania skazały na wygnanie Kang Youweia, Liang Qichao i innych [reformatorów] – grzmiał po latach trzykrotny premier, w roku Rewolucji Xinhai ambasador w Londynie, Katō Takaaki. – Żaden polityk działający tak jak Yuan Shikai, nie byłby tolerowany w Europie ani w Ameryce; w Japonii postradałby życie33 – przekonywał. Nie rozgrzeszając Yuana, warto jednak stwierdzić, że gorycz Japończyków wynikała nie z samej jego roli w rozprawie z procesarską frakcją reformatorską w 1898 r., a z faktu, że owa frakcja miała oparcie w Tokio (które udzieliło azylu jej ocalałym członkom). Co więcej, rachunki Japończyków z generałem sięgały lat osiemdziesiątych, kiedy to Yuan jako rezydent w Korei skutecznie (do czasu) kontrował ich wysiłki zmierzające do opanowania tego kraju. Z Seulu usunęła go dopiero wojna chińsko-japońska, o której sprowokowanie dyplomaci cesarza Meiji oskarżali właśnie chińskiego namiestnika34. Tej konsekwentnej niechęci – jeśli nie wrogości – Tokio nie łagodziło ani świadome budowanie przez Yuana Armii (soldateski) Beiyang35 na wzór nowoczesnej armii wyspiarzy, ani zatrudnianie w charakterze osobistych doradców licznych Japończyków, z których najbardziej znanym był pułkownik Banzai Rihachiro. Japońskie Gaimushō (Ministerstwo Spraw Zagranicznych) nie było co prawda monolitem. Poseł w Pekinie Ijūin Hikokichi (przepowiadający zresztą rozpad Chin na trzy państwa – dwie republiki i utrzymaną przez Qingów Północ) chciał 32 S. MacKinnon, Power and Politics…, op. cit., s. 207–208 i 218. Sam Jordan napomknął o tej sprawie dość dyskretnie w swym artykule (J. Jordan, Some Chinese I Have Known, op. cit., s. 956). Więcej mówią jego współczesne dymisji Yuana depesze zawarte w: NA, FO 405/109 (korespondencja ze stycznia–czerwca 1909) i 228/2637. 33 Notatka z rozmowy z ambasadorem Katō, 15 VIII 1916 w: Jordan do Greya, 20 IX 1916, NA, FO 405/220/208565. Podczas dymisji Yuana w 1908 r. poselstwo japońskie starało się zakulisowo przyczynić do jego upadku (Ernest P. Young, The Presidency of Yuan Shih’kai. Liberalism and Dictatorship in Early Republican China, University of Michigan Press, Ann Arbor 1977, s. 271). 34 M. Ikei, Japan’s Response…, op. cit., s. 217; Howard L. Boorman, Richard C. Howard (eds.), Biographical Dictionary of Republican China, Columbia University Press, Vol. 4, New York–London 1971, s. 79–81. 4 XII 1885 r., gdy Japończycy aresztowali władcę koreańskiego, działając – jak twierdzili – na wezwanie miejscowych radykałów, Yuan na czele dwóch tysięcy ludzi uwolnił monarchę i zmusił oddział japoński (w tym posła) do ucieczki z Seulu. 35 Dobierany przez Yuana (choć nie wyłącznie przez niego) korpus oficerski Armii Beiyang okazać się miał ostatecznie wylęgarnią warlordów, trzęsących Chinami po 1916 r., przez co termin „rządy [kliki] Beiyang” nabrał ponurego posmaku. Za czasów monarchii armia ta była jednak ciągle narzędziem, nie panem, rządu. Jakub Polit 97 wysondować stanowisko znanego mu osobiście Yuana. Powściągał go wszakże szef dyplomacji Uchida, który z racji długiego stażu w Chinach (1901–1906 poseł, poprzednio, od 1896 r., chargé d’affaires) uważał się za eksperta w sprawach Państwa Środka. W pierwszej rozmowie z Yuanem, przeprowadzonej 18 listopada, Ijūin wyjaśniał, że Japonia nie może sobie pozwolić na samodzielną interwencję i pytał cesarskiego premiera o plany. Yuan deklarował się jako zwolennik monarchii konstytucyjnej (co zbliżyło go do poglądów rozmówcy), ostrzegał jednak, że republikanie są silni, więc zastraszyć ich należy demonstracją (choć nie użyciem) siły i pytał o plany Tokio36. A te były ciągle niejasne. Członkowie genro, nie ufając Yuanowi, w pełni popierali jednak opcję przebudowy sąsiedniego państwa w monarchię konstytucyjną typu japońskiego; zwłaszcza Yamagata argumentował, że kluczem do pokoju na Dalekim Wschodzie musi być sojusz polityczny między naszym narodem i odbudowanymi politycznie Chinami37. Jednakże w reskrypcie wydanym na otwarcie parlamentu 27 listopada cesarz Meiji ograniczył się jedynie do ostrożnego stwierdzenia: Głęboko jestem zatroskany niepokojami w Chinach. Mam nadzieję na szybkie przywrócenie porządku i zwycięstwo pokoju38. Rząd ciągle czekał na inicjatywę swego brytyjskiego alianta. 28 listopada zniecierpliwiony Uchida ponaglał Londyn, wskazując, że Japończycy i Brytyjczycy powinni wypracować plan dla pozostałych mocarstw, a jego ideą powinno być dążenie do monarchii konstytucyjnej. Ale nazajutrz, nim otrzymał odpowiedź, zaskoczyła go nieprzyjemnie wiadomość, że Brytyjczycy już pośredniczą w negocjacjach między stronami chińskiego konfliktu39. W istocie takiego pośrednictwa szukali od początku rewolucjoniści, zarówno wspomniana już grupa Wu Dingfanga w Szanghaju, jak i sami przywódcy powstania, Huang Xing i poniekąd przymuszony przez insurgentów do objęcia dowództwa generał Li Yuanhong. Na pośrednictwie zależało także Mandżurom. O kontakt było łatwo, skoro w strefie walk – w tym w miejscu wybuchu powstania, Wuchangu – znajdowało się wiele obcych koncesji i konsulatów. Już 14 października Jordan rozesłał do korpusu dyplomatycznego wyjaśnienie, iż konsulowie nie powinni unikać kontaktu z generałem Li w sprawach dotyczących zabezpieczenia życia i mienia cudzoziemców, przy czym powinno się decydować na miejscu, jakie kwestie podpadają pod ową kategorię40. Dokument ten miał być usprawiedliwieniem dla poczynań przede wszystkim Herberta Goffe’a w Hankou i wspomnianego już M. Ikei, Japan’s Response…, op. cit., s. 218–219. Roger F. Hackett, Yamagata Aritomo in the Rise of Modern Japan, Harvard University Press, Cambridge Mass. 1971, s. 104. 38 Cyt. za: D. Keene, Emperor of Japan…, op. cit., s. 697. 39 M. Ikei, Japan’s Response…, op. cit., s. 219–220. 40 Tekst streszczony w: chargé d’affaires poselstwa USA w Pekinie do sekretarza stanu, 26 X 1911, FRUS 1912, s. 52. 36 37 98 Mocarstwa wobec Rewolucji Xinhai Frasera w Szanghaju, od początku pertraktujących z rebeliantami. Chaos w dolinie Jangcy zagrażał brytyjskiej strefie wpływów, a groźba rozpadu państwa fundamentom brytyjskiej polityki wobec Chin. 15 listopada szef dyplomacji Imperium, lord Grey, zakomunikował Jordanowi, iż celem polityki powinno być popieranie wszelkich sił mogących przywrócić stabilizację i porządek41. Nie musiało to wcale oznaczać popierania dynastii. Przeciwnie, 10 listopada na paryskim spotkaniu finansowego konsorcjum mocarstw (gdzie Brytania odgrywała rolę Agamemnona) uchwalono, że „do czasu wyjaśnienia sytuacji” żadne władze chińskie nie otrzymają zagranicznych pożyczek42. Godziło to zabójczo w rząd qingowski, kontrolujący już wówczas, prócz stołecznej prowincji Zhili, tylko Mandżurię oraz Szantung i Henan43. W rozmowie z pozostającym w kontakcie z Sun Yat-senem przemysłowcem Trevorem Dawsonem szef dyplomacji brytyjskiej pozwolił sobie na większą szczerość. Napomknął mianowicie, iż w Chinach jest pewien porządny człowiek po stronie przeciwników rewolucjonistów, Yuan Shikai, którego wszyscy szanują i pod którego kierownictwem, jak sądziliśmy, Chiny szły naprzód, nim nie został on zdymisjonowany przez Mandżurów44. Poseł Jordan działał w myśl instrukcji Greya jeszcze przed ich otrzymaniem. Jest niemal pewne, że to właśnie za poradą Ulsterczyka Yuan wyprawił na początku listopada – co charakterystyczne, przed wyrażeniem swej zgody na objęcie stanowisk oferowanych mu przez dwór! – swojego zaufanego, admirała Cai Tinggana, celem tajnych pertraktacji z rebeliantami. Organizował je konsulat w Hankou, czemu na pewno sprzyjał fakt, że Cai, edukowany w USA, płynnie mówił po angielsku. Relacjonując spotkanie George’owi Ernestowi Morrisonowi, redaktorowi „Timesa” w Chinach, człowiekowi o ogromnych wpływach i znajomościach (wkrótce został on oficjalnym doradcą rządu Yuana), Cai był zaskoczony młodym wiekiem przywódców rewolucji (najstarszy, Li Yuanhong, miał 48 lat). Wszyscy – podsumowywał – zupełnie ignorowali jego argumenty za zreformowaną, konstytucyjną monarchią, za to mówili z szacunkiem o Yuan Shikaiu i wyrażali zdumienie, że [ten], nie zważając na traktowanie, jakiego doznał ze strony Mandżurów, obecnie przybył im na ratunek45. Wszystko to wróżyło jak najlepiej scenariuszowi, którego i Jordan, i Yuan byli gorącymi orędownikami. Grey do Jordana, 15 XI 1911, Correspondence Respecting the Affairs of China, Parliamentary Papers, London 1912, col. 6148; Peter Lowe, Great Britain and Japan, 1911–1915, Macmillan, London 1969, s. 69. 42 Marie-Claire Bergère, Sun Yat-sen, Fayard, Paris 1994, s. 235. 43 Li Chien-nung, The Political History…, op. cit., s. 255. 44 Grey do Jordana, 14 XI 1911, NA, FO 371/1095/45661. 45 Memorandum of a Visit from Captain Tsai T’ing-kan, Nov. 16th, 1911, [w:] Lo Hui-min (ed.), The Correspondence…, op. cit., Vol. 1, s. 664; także: C. Pearl, Morrison of Peking. Explorer, Fore41 Jakub Polit 99 Zakulisowe działania brytyjskie zirytowały Japończyków. Minister Uchida wyraził z tego powodu żal wobec Greya i Jordana. W odpowiedzi usłyszał, że jest to skutek prośby chińskiej. W Pekinie poseł Ijūin, kontaktujący się z Yuanem przez japońskiego attaché wojskowego, nie miał zbyt wiele do zaofiarowania, przyznając, że pieniądze na ewentualną pożyczkę Tokio musiałoby zdobyć w Londynie lub w Waszyngtonie, i że Japonia byłaby zobowiązana poinformować Wielką Brytanię o wszelkich podjętych negocjacjach46. Z powodu nieobecności Sun Yat-sena, ongiś mocno zakotwiczonego w Tokio, rządowi Saionjiego brakowało też dojścia do rewolucjonistów. W grudniu wysłano do nich doradcę Gaimushō, Henry’ego Willarda Dennisona, sondującego szanse na japońskie przywileje kolejowe w ewentualnej separatystycznej Republice Chin Południowych. Ta dość niezgrabna oferta została z miejsca odrzucona przez republikanów, wierzących w zdobycie władzy w całym państwie47. Podczas gdy Japończykom brakowało i pieniędzy, i kontaktów, a pozostałe mocarstwa (z USA włącznie) nie miały pojęcia, co się w Chinach dzieje, niestrudzony Jordan, próbując przynieść pokój, pertraktował z Yuanem właściwie codziennie. – Robi naprawdę wiele dobrego – zachwycał się Morrison. – Pozostaje w zażyłych stosunkach z Yuan Shikaiem pamiętającym przysługę, jaką mu oddano w czasie jego dymisji w 1908 r.48 Podwładni posła angażowali się równie mocno w kontakty z władzami rewolucji w Hankou i Szanghaju. Już 14 listopada sir John, działając przez kierującego chińskimi kolejami Arthura Pope’a, otworzył dla armii rewolucyjnej pod pewnymi warunkami linię Szanghaj–Nankin – co było zabójczym ciosem dla rządu, którego ostatnie siły na południu broniły się właśnie w Nankinie49. 2 grudnia garnizon mandżurski skapitulował. Cztery dni potem Edward S. Little, przedstawiciel Rady Miejskiej szanghajskiej dzielnicy międzynarodowej (international settlement), wystosował do Yuana i władz rewolucyjnych zaproszenie do już nie poufnych, ale jak najbardziej oficjalnych negocjacji. Ponieważ władze settlementu, aczkolwiek zdominowane przez Brytyjczyków, podlegały jedynie swoim wyborcom w dzielnicy, pozwalało to Londynowi na zdystansowanie się od całego przedsięwzięcia. Nieoficjalnie Little przyznawał: działam w całkowitym porozumieniu z panem Fraserem, tutejszym konsulem generalnym, a poprzez niego z posłem Jordanem50. ign Correspondent, Political Adviser and One of the Makers of the Chinese Republic, Penguin, Harmondsworth 1970, s. 231. 46 Cyt. za: M. Ikei, Japan’s Response…, op. cit., s. 220. 47 Andrew M. Pooley, Japan’s Foreign Policies, Allen and Unwin, London 1920, s. 66–67. 48 Morrison do Dudleya D. Brahama (wydawcy „Times’a” za granicą), 5 XII 1911, [w:] Lo Huimin (ed.), The Correspondence…, op. cit., s. 674. 49 Fraser do Pope’a, telegram z 14 XI 1911, ibidem, s. 660. 50 Little do Morrisona, 6 XII 1911, ibidem, s. 674. 100 Mocarstwa wobec Rewolucji Xinhai Jordana, kującego żelazo póki gorące, powstrzymywał jedynie wzgląd na Japończyków, na których przyjaźni jednak mu zależało. Chcąc ratować reputację Tokio, znalazł się – jak to ujął Morrison – w położeniu wielce delikatnym, ponieważ musiał stwarzać wrażenie że działa w porozumieniu z Japończykami, co nie było prawdą. Wybrnął z dylematu, dopuszczając Ijūina do ostatniej fazy swych poufnych rozmów z Yuanem i wraz z nim zmuszając Mandżurów do kapitulacji. Dalsze wypadki miały być kontrolowane, jak pisał, przez Anglię i Japonię, jedyne spośród wszystkich mocarstw, z którymi rewolucja się liczy (nigdy nasza przewaga w Chinach nie była bardziej dominująca niż obecnie)51. Rząd w Tokio – choć dalej wierzący w monarchię konstytucyjną – zawiadomił zaraz Amerykanów, że dwa rządy, japoński i brytyjski, wspólnie udzielają stronom walczącym wsparcia w negocjacjach52. W Londynie zapamiętano wszakże, iż jedyny sprzymierzeniec dostrzegał w wojnie domowej, zagrażającej wpływom brytyjskim w Chinach, szansę na zdobycie wpływów w rozbitym Państwie Środka. Sir Conyngham Greene, który w 1913 r. został ambasadorem w Tokio, wspominał w 1920 r., że w dniach rewolucji celem Brytyjczyków było dojście do ostatecznego porozumienia z Japonią gwarantującego zabezpieczenie naszych interesów w jej zakulisowych wypadach przeciwko powszechnie akceptowanej polityce równych dla wszystkich szans i „otwartych drzwi” w Chinach53. Waszyngton, którego przedstawiciele w Chinach, upośledzeni przez nieznajomość języka mieszkańców, zredukowani byli do roli obserwatorów, próbował tymczasem zdobyć informacje o wypadkach, kierując pytania do Londynu i Tokio. Minister Grey zaprosił uprzejmie Waszyngton do współdziałania w negocjacjach, dodając jednakże (co, mimo całej kurtuazji, miało ośmieszający charakter), że poseł USA w Pekinie, William J. Calhoun, zdążył już podpisać komunikat o poparciu mocarstw dla negocjacji pokojowych, który 20 grudnia Jordan i Ijūin podsunęli swym amerykańskim, francuskim, niemieckim i rosyjskim kolegom54. Morrison do D. D. Brahama, 29 XII 1911, ibidem, s. 682 i 684. Japoński chargé d’affaires do sekretarza stanu Knoxa, b.d., ale przekazane 21 XII 1911, FRUS 1912, s. 58. 53 Cyt. za: Ian H. Nish, Alliance in Decline. A Study in Anglo-Japanese Relations 1908–23, The Athlone Press, London 1972, s. 103. 54 Knox do japońskiego chargé d’affaires i ambasadora USA w Londynie Reida, 21 XII 1911, FRUS 1912, s. 57–58; odpowiedź podsekretarza stanu w Foreign Office, sir Waltera Langleya i samego Greya załączona w depeszach Reida do Knoxa z 23 i 27 XII 1911, ibidem, s. 59–60. 51 52 Jakub Polit 101 4. Kompromis z błogosławieństwem mocarstw W trakcie negocjacji i wymiany korespondencji, 25 grudnia, Sun Yat-sen wylądował wreszcie w Szanghaju. 29 grudnia przedstawiciele zrewolucjonizowanych prowincji, uznawszy się za organ ustawodawczy, obrali go tymczasowym prezydentem, z terminem urzędowania od Nowego Roku (Republika przyjęła kalendarz gregoriański). Tym jednostronnym aktem szef rewolucjonistów zamierzał wzmocnić swą pozycję podczas negocjacji, stanowisko zaś (z góry uznawane za tymczasowe) wymienić na konkretne ustępstwa ze strony Yuan Shikaia. Oczekiwał zgody na wprowadzenie republiki, przyjęcia konstytucji, której zręby właśnie opracowywano i ustanowienia stolicy nie w Pekinie, lecz Nankinie, dawnej siedzibie przedmandżurskiej dynastii Ming. Według Brytyjczyków Sun Yat-sen wywarł jak dotąd korzystne wrażenie, zresztą, zdaniem swej biografki nigdy nie był bardziej godny podziwu, jeśli chodzi o osobowość i charakter, niż w okresie powodzenia rewolucji55. Poddani JKM uznawali go wszakże za osobę wyobcowaną z realiów – w rzeczy samej Chin nie oglądał od 15 lat – a ponadto mającą niepokojące powiązania z Japonią. Ich zdaniem było rzeczą beznadziejną oczekiwać, że przywódca taki jak Sun Yat-sen, który nic nie wie o Chinach, lub Li Yuanhong [wówczas wiceprezydent – J. P.], bez pozycji poza własną prowincją, mógłby, zostawszy prezydentem Republiki, pozyskać dla niej szybko uznanie obcych mocarstw. […] Tylko Yuan Shikai mógłby zyskać zaufanie mocarstw, skoro dowiódł zdolności administracyjnych większych niż jakikolwiek inny współczesny mąż stanu56. Jednakże strona brytyjska niemal od początku dopuszczała, a bardzo prędko i zaczęła popierać, absurdalne w oczach innych mocarstw, rozwiązanie republikańskie. Czyniła to w trafnym przekonaniu, że długoletnie rządy cesarzowej-wdowy Cixi, a następnie korupcja czasów regencji kompletnie zdyskredytowały Qingów, inna zaś dynastia nie wchodzi w grę. Nie pokładałbym nadziei w rezultatach [negocjacji – J. P.] – pisał 12 grudnia sir Charles Addis, brytyjski przedstawiciel w konsorcjum mocarstw w Chinach – jeśli warunkiem porozumienia uczyni się utrzymanie, nawet w śladowej formie, dworu mandżurskiego. Jakkolwiek by nie ograniczono jego władzy, zawsze będzie ogni55 Morrison do Brahama, 5 I 1912, [w:] Lo Hui-min (ed.), The Correspondence…, op. cit., s. 689 („favourable impression”); Lyon Sharman, Sun Yat-sen. His Life and Meaning. A Critical Biography, Stanford University Press, Stanford Calif. 1968 [I wyd. 1934], s. 132. 56 Morrison do Brahama, 29 XII 1911, [w:] Lo Hui-min (ed.), The Correspondence…, op., cit., s. 685; powiązania Suna z Japonią: s. 739 (list z 16 II 1912). Obaw Brytyjczyków nie rozproszył fakt, że Sunowi nie towarzyszył ani jeden Japończyk, a tylko amerykański przyjaciel i samozwańczy generał, Homer Lea. 102 Mocarstwa wobec Rewolucji Xinhai skiem intryg i niestabilności. Nie możemy budować na tej przegniłej opoce57. Była to odpowiedź na stanowisko Japonii, nadal utrzymującej, iż najlepszym rozwiązaniem dla Chin jest ustanowienie rządu konstytucyjnego pod nominalną kontrolą dworu mandżurskiego58. Skłaniały się ku temu mocarstwa, zwłaszcza Rosja59, a nawet republikańskie Stany Zjednoczone60. Osobliwością obecnych kłopotów – pisał w styczniu Morrison do byłego posła USA w Pekinie, Williama Rockhilla – jest to, że większość Anglików w Chinach popiera rewolucjonistów, podczas gdy większość Amerykanów kontynuację rządu monarchicznego, naturalnie – zreformowanego61. Późniejsi historycy podpisali się pod tą opinią. Szybko stało się dla wszystkich oczywiste, że rola Wielkiej Brytanii okaże się decydująca. […] Choć Brytyjczycy nie interweniowali w sposób bezpośredni, jest jasne, iż jeśli komuś pomagali, nawet przypadkiem, to rewolucjonistom62. Zimowe negocjacje między władzami rewolucyjnymi a Yuan Shikaiem starsza historiografia sprowadzała chętnie do oszukania bezbronnego w swym idealizmie Sun Yat-sena przez perfidnie cynicznego dysponenta siły zbrojnej63. Rzeczywistość była bardziej skomplikowana. Choć spośród czternastu zbuntowanych prowincji tymczasowy prezydent liczyć mógł bez zastrzeżeń tylko na trzy (Jiangsu, Anhui i Guangdong), jego atutem była półmilionowa armia, główna – jak suAddis do Morrisona, 12 XII 1911, [w:] Lo Hui-min (ed.), The Correspondence…, op. cit., s. 680. Warto przypomnieć, że jeszcze w dobie powstania Yihetuanów właśnie Brytyjczycy proponowali zastąpić zdyskredytowanych Mandżurów jednym z potomków Konfucjusza. 58 Memorandum rządu japońskiego z 5 XII 1911 r., cyt. za: M. Ikei, Japan’s Response…, op. cit., s. 221–222; por. też: D. Keene, Emperor of Japan…, op. cit., s. 696–697. 59 Poseł USA w Petersburgu Curtis Guild donosił 13 III 1912 r., że rząd rosyjski jest głęboko niechętny otwierającej się przed Chinami szansie i wierzy w fiasko Rządu Tymczasowego. Zaraz następowało podanie przyczyny: Użyte będą wszystkie dostępne środki by zapobiec powstaniu silnej potęgi wojskowej na granicy rosyjskiej czy też budowie linii kolejowych mogących posłużyć przeciw Rosji w czasie wojny (FRUS 1912, s. 75). 60 Poseł w Pekinie Calhoun pisał wówczas o Sun Yat-senie: jakikolwiek mógłby być jego charakter i zdolności, nie jest tu uważany za odpowiedniego człowieka. Urodził się na wybrzeżu. Kształcił się i większość życia spędził za granicą. Nie wie nic o wnętrzu Chin, o życiu, charakterze, tradycjach i obyczajach Chińczyków (Calhoun do sekretarza stanu, 16 I 1912, FRUS 1912, s. 62). 61 Cyt. za: C. Pearl, Morrison of Peking…, op. cit., s. 242 (brak daty dziennej listu). William Woodwille Rockhill (1854–1914), poseł w Pekinie w latach 1905–1909, był bodajże jedynym ówczesnym dyplomatą amerykańskim posiadającym kwalifikacje potrzebne do misji w Chinach, które wszakże opuścił na dwa lata przed rewolucją. Zob.: J. Polit, Dyplomacja…, op. cit., s. 34. 62 Michael Gasster, The Republican Revolutionary Movement [w:] John K. Fairbank, Kwangching Liu, The Cambridge History of China, Vol. 11, Late Ch’ing, 1800–1911, Part 2, Cambridge University Press, Cambridge 1980, s. 531. 63 Arnold C. Brackman, The Last Emperor, Charles Scribner’s Sons, New York 1975, s. 59– –60; J. Ch’en, Yuan Shih-k’ai…, op. cit., s. 124–137; Witold Rodziński, Historia Chin, Ossolineum, Wrocław 1992, s. 556–560. 57 Jakub Polit 103 gerują ostatnie badania – dźwignia radykalnych przemian64. Tymczasem podległa Yuanowi Armia Beiyang, aczkolwiek (jak na Chiny) doborowa, była niezbyt liczna. W dodatku (wbrew obiegowej opinii) wcale nie była posłusznym narzędziem w jego dłoni. Yuan mógł liczyć na większość generalicji, której 47 przedstawicieli w odpowiednio zainspirowanej depeszy zażądało 27 stycznia abdykacji małoletniego cesarza Puyi. Znaczna część kadry oficerskiej – prawie połowa według niektórych szacunków – szkolona była jednak nie w stworzonej przez Yuana Akademii Wojskowej Beiyang, ale w Japonii lub w uczelniach wojskowych na południu. Ich lojalność wobec premiera była nikła, większa za to podatność na wrogą mu inspirację z Tokio. Zwykli szeregowcy, pochodzący z poboru (ewenement w ówczesnych Chinach), nie żywili najmniejszej lojalności wobec wodza, porzucając szeregi znacznie częściej niż rewolucyjni ochotnicy65. Według ocen brytyjskich, w spokojnym politycznie roku 1905 zdezerterowało 15% żołnierzy Armii Beiyang, choć pojmanych zbiegów na miejscu ścinano66. W tej sytuacji zrewolucjonizowane Południe nie jawiło się wcale jako łatwa ofiara Yuana, ale partner, którego należało pozyskać. Co więcej, elekcja Suna, dokonana w czasie rozmów nieprzesądzających jeszcze o charakterze przyszłego ustroju (uczynić to miało zapowiadane Zgromadzenie Narodowe), traktowana być mogła jako jednostronny i wyzywający akt nielojalności ze strony partnera. Ewentualna dalsza konfrontacja zapowiadała się na długą i o niepewnym wyniku. Nic dziwnego, że Brytyjczycy (wspierani, choć platonicznie, przez większość mocarstw) dążyli do szybkiego wypracowania rozwiązania politycznego. Oficjalny akt abdykacji nieletniego cesarza Puyi odczytany został przez ostatnią regentkę Longyu (wdowę po poprzednim imperatorze Guangxu) 12 lutego. Cztery dni później premier Yuan Shikai pozbył się warkocza, symbolizującego poddaństwo wobec Mandżurów; odciął go osobiście admirał Cai Tinggan. W międzyczasie Sun Yat-sen, przykładnie wypełniając warunki porozumienia, zrzekł się właE.S.K. Fung [Feng Zhaoji], The Military Dimension of the Chinese Revolution. The New Army and its Role in the Revolution of 1911, University of British Columbia Press, Vancouver 1980. Fung podkreśla, że o powodzeniu rewolucji zadecydowało poparcie armii i prowincjonalnych zgromadzeń, współpracujących z polityczną koalicją kadry oficerskiej i lokalnych elit. 65 Stephen R. MacKinnon, The Peiyang Army: Yuan Shih-k’ai and the Origins of the Chinese Warlordism, „Journal of Asian Studies” 1973, Vol. 32, No. 3, s. 414–423; Jerome Ch’en, Defining Chinese Warlords and their Factions, „Bulletin of the School of Oriental and African Studies” 1968, Vol. 31 (London), s. 589–600 (różnice między oficerami wykształconymi w chińskiej Akademii Baoding i w Japonii). Znaczna część oficerów z japońską edukacją sprzyjała rewolucjonistom, ale chyba żaden Yuanowi. 66 Intelligence Diary for Period Ending 11 August 1906, FO 17/1656; The Lu-chun, raport attaché George’a Pereiry, załącznik w depeszy Jordana z 15 X 1906, NA, FO 371/41 [nazwą Lu-chun (w pinyinie Lüjun – Zielone Wojsko) określano doborowe siły, których elitą była sześciodywizyjna Armia Beiyang]; także: S. R. MacKinnon, The Peiyang Army…, op. cit., s. 419. 64 104 Mocarstwa wobec Rewolucji Xinhai dzy na rzecz Yuana, a skupiony przy nim tymczasowy parlament jednomyślnie zatwierdził to posunięcie67. Zadowoleni Brytyjczycy uznali, że obecnie prawdopodobnie jedynym niepomyślnym faktem jest japońska opozycja wobec Yuan Shikaia68. Tokio rzeczywiście starało się zapobiec triumfowi znienawidzonego człowieka. Służyć temu miały wcześniejsze, zakulisowe negocjacje z Sun Yat-senem, którego przybycie umożliwiło wreszcie dobry kontakt z obozem rewolucyjnym. Celem rozmów było uzyskanie rozległych przywilejów ekonomicznych w zamian za pożyczki i dostawy broni. W styczniu i lutym Yokohama Specie Bank na polecenie premiera Saionjiego przekazał rzeczywiście rządowi Suna trzy mln jenów. Jednocześnie koncerny Mitsui i Okura podpisały wstępne umowy na wspólną z Chińczykami eksploatację kopalń węgla i rudy w dolinie Jangcy jako źródła surowców dla japońskich stalowni Yawata69. Wszystkie te nadzieje zgasił zwycięski Yuan Shikai, przekreślając też snute przez armię cesarską rachuby na oderwanie od Chin Mandżurii, która – zachowując nominalne związki z Państwem Środka – miałaby stać się japońskim lub japońsko-rosyjskim protektoratem. Fiasko tych planów – odłożonych na później – wzmogło tylko nienawiść Tokio do Yuana. Zaalarmowały one też Londyn, uważający dolinę Jangcy za swoją wyłączną domenę. Nowy prezydent Yuan Shikai niezbędne pieniądze miał uzyskać nie drogą zakulisowych machinacji, lecz w pełnym blasku fleszy – za pośrednictwem swych brytyjskich przyjaciół. 27 kwietnia 1913 r. konsorcjum pięciu mocarstw (wycofały się USA) udzieliło Chinom tzw. pożyczki reorganizacyjnej, opiewającej na 25 mln funtów i płatnej przez 47 lat. Zagwarantowana była na rządowym monopolu solnym, którym zarządzał Brytyjczyk Richard Dane70. Stało się to tuż po otwarciu parlamentu wyłonionego w wolnych wyborach – do dziś dnia jedynych (nie licząc Tajwanu) w dziejach Chin. W ich rezultacie w sierpniu 1913 r. czołowe mocarstwa, zwlekające aż do tej pory, oficjalnie uznały Republikę Chińską71. E. P. Young, Yuan Shih-k’ai Rise to the Presidency, op. cit., s. 436–437; J. Ch’en, Yuan Shih-k’ai…, op. cit., s. 134–135; Li Chien-nung, The Political History…, op. cit., s. 260–267. 68 Telegram przedstawicieli Hongkong and Shanghai Bank w Szanghaju, 16 II 1912, cyt. w: Lo Hui-min (ed.), The Correspondence…, op. cit., s. 737. Źródłem informacji bankowców był konsul generalny Fraser. 69 Marius E. Jansen, The Japanese and Sun Yat-sen, Cambridge Mass. 1954, s. 145–148 i 161– –166; idem: Yawata, Haynehping and the Twenty One Demands, „Pacific Historical Review” 1954, Vol. 23, s. 38–42. 70 W. Rojek, Ekspansja mocarstw w Chinach…, op. cit., s. 120–129; J. Ch’en, Yuan Shih-k’ai…, op. cit., s. 155–159; Li Chien-nung, The Political History…, op. cit., s. 288–290. 71 Chińskie ministerstwo spraw zagranicznych do chargé d’affaires USA, 7 X 1913 (informacja o uznaniu Republiki przez rządy Szwecji, Hiszpanii, Belgii, Rosji, Danii, Francji, Portugalii, Japonii, Holandii, Wielkiej Brytanii, Austro-Węgier, Włoch i Niemiec); gratulacje prezydenta Wilsona dla Yuan Shikaia, 9 X 1913, FRUS 1913, Washington 1920, s. 132–133. 67 Jakub Polit 105 Obalenie liczącej tysiąclecia monarchii w wyniku stosunkowo krótkich i niekrwawych walk, zakończonych swoistym kompromisem wynegocjowanym przy udziale mocarstw, współcześni uznawali nieledwie za cud. Wrażenie potęgowała pamięć o ostatniej próbie obalenia dynastii podczas powstania Tajpingów (1851– –1864), która, acz nieudana, pochłonęła miliony ofiar. Celem wszystkich stron – rewolucjonistów, Yuana, Brytyjczyków, a może i Mandżurów – było jak najszybsze zakończenie wojny domowej, słusznie postrzeganej jako największe zagrożenie. Późniejsze, złośliwe komentarze uznawały chętnie, że poświęcenie to przyniosło fiasko. Wojna domowa – i to jaka! – wybuchła bowiem i tak, zaś rewolucji udało się osiągnąć jej doraźny cel, ale zawiodła jeśli chodzi o polityczne reformy, konieczne do dokonania republikańskiego dzieła72. Jest to wszakże sąd niezmiernie powierzchowny. Yuan Shikai naturalnie nie zapewnił Chinom demokratycznego rządu (i nigdy nie miał takiego zamiaru). Niemniej – abstrahując od szczególnego przypadku Tajwanu – planów takich nie żywił żaden z jego następców na kontynencie, aż po dzień dzisiejszy. Jest wszakże faktem, iż reżim Yuana wdrażał modernizację kraju, kontynuując reformowanie szkolnictwa, administracji oraz armii73. Dopiero niemający żadnego związku z Chinami wybuch I wojny światowej, wiążący ręce brytyjskim protektorom Yuana, umożliwił Japończykom przeprowadzenie perfekcyjnej operacji obalenia dyktatora rękami zbuntowanych generałów, z nikłym tylko (acz żarliwym) udziałem sunyatsenowskiej opozycji. Celem Tokio było nie tylko usuniecie znienawidzonego polityka, lecz i ustanowienie japońskiej hegemonii (kyō seiryo-ku) w Chinach drogą zniszczenia ich jedności i stabilności74. Wypadki te stały się jedną z ważniejszych przyczyn atrofii sojuszu brytyjsko-japońskiego. Nasza polityka w Chinach faktycznie nie jest tożsama z polityką japońską – komunikowało już po rozpadzie tego aliansu Foreign Office. – My pragniemy widzieć Chiny zjednoczone i kwitnące oraz nabywające maksymalną ilość brytyjskich towarów wysokiej jakości; Japonia nie pragnie zbyt zjednoczonych oraz zbyt kwitnących Chin75. A dalej: Jeśli ta diagnoza jest słuszna, nigdy nie możemy oczekiwać szczerej współpracy Japonii w realizacji polityE.S.K. Fung [Feng Zhaoyi], Revolution of 1911 [w:] David Pong (ed.), Encyclopedia of Modern China, Vol. 3, Detroit 2009, s. 273. 73 Na ten temat por.: E. Young, The Presidency of Yuan Shih-k’ai…, op. cit. Young jako niemal jedyny beznamiętnie rozpatruje osiągnięcia i porażki Yuana, zamiast (jak inni biografowie) skupiać się na wadach jego charakteru. 74 Program rządu japońskiego przyjęty 16 III 1916 r., cyt. za: Kwanha Yim, Yuan Shih-k’ai and the Japanese, „Journal of Asian Studies” 1964, Vol. 24, No. 1, s. 70. O upadku Yuana i japońskiej w nim roli piszę szeroko w pracy: Odwrót znad Pacyfiku? Wielka Brytania wobec Dalekiego Wschodu, 1914–1922, wyd. Arcana, Kraków 1999, rozdz. IV. 75 Far East. Japan. Papers Prepared for the Use of Chief of Staff In their 3rd Annual Review of Imperial Defense (1928), 23 VIII 1938, NA, CAB 3/17/899-B. 72 106 Mocarstwa wobec Rewolucji Xinhai ki, która ma na celu silne i zjednoczone Chiny – podsumowywała Sekcja Dalekowschodnia Foreign Office76. Krótka, lecz pociągająca za sobą kaskadę następstw chińska rewolucja republikańska dowiodła, że dominujące wśród ekspertów wnioski o stabilności status quo w Państwie Środka mogą być fałszywe i budowane na lotnym piasku. Ukazała również, że przeszczepienie europejskich wzorców na grunt chiński to rozwiązanie co najmniej trudne i nie w każdym wypadku szczęśliwe. 76 Notatka Victora Wellesleya, szefa Sekcji Dalekowschodniej FO, NA, FO 405/255/F1123/7/10. Azja-Pacyfik 2011, nr 14 CHINY W SETNĄ ROCZNICĘ REWOLUCJI XINHAI Pan Kuang-che SUN YAT-SEN I JEGO ANALIZA „MIĘDZYNARODOWEJ POZYCJI CHIN” Dnia 25 stycznia 1924 r. na wieść o śmierci Włodzimierza Iljicza Lenina delegaci na pierwszy ogólnokrajowy kongres chińskiej Partii Narodowej (Guomindang, GMD) postanowili zawiesić obrady na trzy dni, by uczcić pamięć wodza rewolucji rosyjskiej. Korzystając z dodatkowych wolnych dni, Sun Yat-sen (1866–1925) rozpoczął serię wykładów poświęconych swojej teorii Trzech zasad ludu – Sanminzhuyi. Od początku prelekcji Sun ze smutkiem mówił o miejscu narodu chińskiego (guozu) w systemie światowym. Przestrzegał słuchaczy, że Chiny wciąż pozostają najsłabszym i najbiedniejszym państwem świata, zajmującym najniższą pozycję w porządku międzynarodowym, zatem bez szczerych prób obudzenia uczuć patriotycznych i zjednoczenia czterystu milionów ludzi w jednolity naród, Chiny czeka utrata niepodległości, a ich naród zagłada1. Według Suna naród chiński znajdował się pod potrójnym uciemiężeniem – ze strony sił natury, sił politycznych oraz ekonomicznych, prowadzących do ogromnego zagrożenia dla [jego] egzystencji2. Wspomniane „siły natury” odnosiły się do faktu uciemiężenia przez wzrost liczby ludności mocarstw3, „ucisk polityczny” – do imperializmu i doktryny wykorzystywania siły politycznej do agresji na inne kraje, w przypadku Chin tzw. dalekosiężnej strate1 Minzuzhuyi di yijiang [Pierwszy wykład o „nacjonalizmie”], 27 stycznia 1924 [w:] Guofu quanji [Pisma Wszystkie Ojca Narodu], Zhongguo Guomindang Zhongyang Weiyuanhui Dang Shi Weiyuanhui, Taibei 1973, Vol. 1, s. 5. 2 Minzuzhuyi di er jiang [Drugi wykład o „nacjonalizmie”], 3 lutego 1924, Guofu quanji, Vol. 1, s. 14. 3 Minzuzhuyi di wu jiang [Piąty wykład o „nacjonalizmie”], 24 lutego 1924, Guofu quanji, Vol. 1, s. 45. 108 Sun Yat-sen i jego analiza „międzynarodowej pozycji Chin” gii4, a „ucisk ekonomiczny” – do szeroko zakrojonych działań, prowadzących do tego, że rokrocznie Chiny ponoszą straty nie mniejsze niż 1,2 miliarda dolarów5, co ostatecznie doprowadzi Chiny do pozycji kraju „o statusie gorszym niż kolonie” (cizhimindi)6. W związku z tym Sun ze szczególnym naciskiem apelował, by Chiny ze swymi czterystoma milionami mieszkańców zdały sobie sprawę ze swojego położenia i z konieczności „odrodzenia narodowego”. Wezwał do propagowania wszędzie, gdzie tylko możliwe, wiedzy o zbliżającej się wielkiej katastrofie […] zagrażającej istnieniu państwa, spowodowanej politycznym, ekonomicznym i demograficznym uciskiem ze strony obcych państw7. Sun był przekonany, że przedstawiona przez niego diagnoza statusu narodu chińskiego w porządku światowym jako „gorszego niż kolonie” jest poprawna, w przeciwieństwie do lansowanej przez tzw. postępowych intelektualistów tezy o „półkolonialnym” statusie kraju. Według niego Chiny nie mogą obecnie osiągnąć nawet statusu pełnoprawnej kolonii, a zatem zajmują pozycję jeszcze o jeden szczebel niższą niż kolonie. Aby w pełni prawidłowo opisać położenie Chin, Sun ukuł zatem nowe określenie – „kraj o statusie gorszym niż kolonie”8. W ówczesnym kontekście historycznym tezy Sun Yat-sena o położeniu Chin jako „gorszym niż kolonie” nie były pozbawioną podstaw pustą retoryką, lecz oddawały w pełni jego poglądy na pozycję międzynarodową kraju. Sun Yat-sen poprzez swoje koncepcje międzynarodowego położenia Chin rozwinął teorię nacjonalizmu (minzuzhuyi)9 i rewolucji. W niniejszym artykule autor odwołuje się do koncepcji „idei w kontekście”, zaproponowanej przez Quentina Skinnera, jednego z twórców współczesnej zachodniej szkoły badań nad historią myśli politycznej, tzw. szkoły Cambridge lub „nowej szkoły historii myśli politycznej”10. Wykorzystując tę koncepcję, autor systematy4 Minzuzhuyi di si jiang [Czwarty wykład o „nacjonalizmie”], 17 lutego 1924, Guofu quanji, Vol. 1, s. 35. 5 Minzuzhuyi di er jiang [Drugi wykład o „nacjonalizmie”], 3 lutego 1924, Guofu quanji, Vol. 1, s. 23. 6 Minzuzhuyi di er jiang [Drugi wykład o „nacjonalizmie”], Guofu quanji, Vol. 1, s. 16–17. 7 Jednym ze sposobów na „odnowienie nacjonalizmu” miało być stworzenie „wielkiej narodowej organizacji Republiki Chińskiej”, zob.: Minzuzhuyi di wu jiang [w:] Guofu quanji, Vol. 1, s. 44, 49, 51. Sun, podsumowując swoją wypowiedź, stwierdził, że wiedza i umiejętność dobrego współżycia z innymi jest drogą do odrodzenia narodowego, zob.: Minzuzhuyi di liu jiang [Szósty wykład o „nacjonalizmie”], 2 marca 1924, [w:] Guofu quanji, Vol. 1, s. 54. 8 Minzuzhuyi di liu jiang [w:] Guofu quanji, Vol. 1, s. 53. 9 Zachodnie pojęcie nacjonalizmu tłumaczone bywa na chiński jako guozuzhuyi, co jest tożsame z używanym przez Suna tłumaczeniem minzuzhuyi. W niniejszym artykule autor używa określenia minzuzhuyi. 10 Quentin Skinner, The Foundations of Modern Political Thought, Cambridge University Press, Cambridge 1985. Pan Kuang-che 109 zuje poglądy Sun Yat-sena na położenie międzynarodowe Chin (charakteryzujące się według niego „zniewoleniem” i „połowiczną niepodległością”), uwzględniając ówczesny kontekst intelektualny. Biorąc pod uwagę wzajemne związki między poglądami Suna i panującymi w epoce trendami umysłowymi, można wysnuć wnioski o jego intelektualnej kondycji przed ukuciem terminu cizhimindi, którą to kondycję traktuję jako podstawę do swoich dalszych badań11. Poprzez opis poszczególnych poglądów w ich oryginalnym kontekście historycznym, autor podejmuje próbę refleksji – jak w badaniach nad myślą Sun Yat-sena analizować jego koncepcje na tle ówcześnie dominujących trendów intelektualnych, by przesuwać granice analizy na nowe obszary, oraz jak rozszerzyć działania w poszukiwaniu wiedzy historycznej. 1. Wizja zagrożenia „rozbiorami”: wczesny etap rozwoju doktryny Sanminzhuyi Sun Yat-sena a ówczesne główne trendy ideologiczne W tradycyjnym chińskim przekonaniu Państwo Środka zajmowało centralne miejsce w „porządku świata”. Taki pogląd był jednakże konstruktem mitologicznym12. Dopiero w XIX w., gdy Chiny zmuszone zostały do nawiązania bliskich kontaktów z państwami Zachodu, światopogląd ten, wraz z przekonaniem o „barbarzyńskim” charakterze obcych państw, został zweryfikowany i przeszedł do historii. Jednocześnie ze stopniowym poznawaniem świata przez chińskich uczonych wzrastała świadomość, że Chiny nie tylko są zaledwie jednym z wielu państw, ale też nie zajmują wśród nich pozycji dominującej. Choć są krajem rozległym i bogatym, to i „kraje barbarzyńskie” nie są pozbawione atutów (są wręcz rozleglejsze i zamożniejsze). Znajomość wielkiego świata leżącego poza granicami kraju pozwoliła Chińczykom reagować na globalne zmiany i przydała im „intelektualnego kapitału”, przynosząc wielorakie efekty13. Wiedza o „porządku światowym” W niniejszym artykule koncepcja cizhimindi nie jest szerzej omawiana, temat ten podejmę przy innej okazji. 12 Yang Liansheng, Cong lishi kan Zhongguo de shijie zhixu [Chiński porządek świata w perspektywie historycznej], [w:] Guoshi tanwei [Minibadania historii narodowej], Lian Jing Chuban Shiye Gongsi, Taibei 1983, s. 1–19. 13 Hao Yanping, Wang Ermin, Zhongguo zhongxiguannian zhiyanbian, 1840–1895 [Zmiany w chińskim myśleniu o Zachodzie, 1840–1895], [w:] John K. Fairbank, Liu Guangjing (ed.), Jianqiao Zhongguo shi. Wanqing pian xia ce [Historia Chin Cambridge, Późny okres Qing, t. 2], Nantian Shuju, Taibei 1987, s. 153–216; Wang Ermin, Shijiu shiji Zhongguo Shidaifu dui Zhong-Xiguannian zhilijie ji yansheng zhixin guannian [Znajomość zachodnich idei przez dziewiętnastowiecznych uczonych-konfucjanistów, a tworzenie nowych idei], [w:] Wang Ermin, Zhongguo jindai sixiang shilun [Historia nowożytnej myśli chińskiej], Huashi Chubanshe, Taibei 1977, s. 1–94; Zhong Shuhe, Zou11 110 Sun Yat-sen i jego analiza „międzynarodowej pozycji Chin” wzmocniła procesy dynamicznych przemian, zmusiła Chiny do porzucenia dotychczasowych praktyk i poszukiwania własnego miejsca w ramach tego systemu oraz wykreślenia zupełnie nowej „mapy kognitywnej” (cognitive map)14. W takim klimacie intelektualnym poglądy Sun Yat-sena na „nacjonalizm”, choć wielokrotnie modyfikowane15, pozostały konsekwentnie spójne. Za ich pomocą Sun wyjaśniał miejsce narodu chińskiego w zupełnie nowym, postdziewiętnastowiecznym „porządku światowym” oraz legitymizował cele i znaczenie swojej rewolucyjnej działalności. Organizując w 1894 r. w Honolulu Stowarzyszenie Odrodzenia Chin (Xingzhonghui), Sun Yat-sen ogłosił, że Chiny znajdują się w sytuacji „krojonego melona” i dlatego właśnie należy stworzyć organizację, która ożywi Chiny i uchroni prestiż kraju, aby realizując wolę ludu, wspomóc naród16. W swoim „Testamencie” Sun podkreślał, że przez czterdzieści lat poświęcał się sprawie rewolucji narodowej, której celem było poszukiwanie wolności i sprawiedliwości dla Chin. Aby to osiągnąć koniecznie należało pobudzić masy oraz zjednoczyć się razem z tymi narodami, które traktują nas jak równych we wspólnej walce – tylko tak można osiągnąć cel17. Sun konsekwentnie dbał o to, by tworzona przez niego doktryna „nacjonalizmu” i wszelkie zawarte w niej sformułowania pozostawały w zgodzie z intelektualnymi trendami epoki. Zatem w dyskusji o jego „nacjonalizmie” należy uwzględnić ówczesne nurty ideologiczne, odnajdywać różnice i podobieństwa, a także ujawniać ciągłości i odstępstwa. „Stopniowe rozprzestrzenianie się zachodnich idei na wschód” (Xichao dongjian) i wywołane przez nie wielkie zmiany w sytuacji światowej doprowadziły do niezliczonych prób wypracowania własnej odpowiedzi ze strony chińskich kręgów intelektualnych. W wyniku powtarzających się wojen z obcymi moxiang shijie: Jindai Zhongguo zhishi fenzi kaocha xifang de lishi [Wyjść ku światu: nowożytni chińscy intelektualiści badają historię Zachodu], Zhonghua Shuju, Beijing 1985. 14 Zob.: Zhang Hao, Zhongguo jindai sixiang shi de zhuanxing shidai [Okres zmian w historii nowożytnej myśli chińskiej], [w:] Zhang Hao, Shidai de tansuo [Badania epoki], Lian Jing Chuban Shiye Gongsi, Taibei 2004, s. 51–52. 15 Na temat ewolucji koncepcji „nacjonalizmu” Sun Yat-sena istnieje bogata literatura, zob. m.in. pozycje chińskojęzyczne: Wang Dezhao, Sun Zhongshan minzuzhuyi sixiang de zuihou fazhan [Ostatni etap rozwoju myśli o „nacjonalizmie” Sun Yat-sena], [w:] Wang Dezhao, Cong gaige dao geming [Od reform do rewolucji], Zhonghua shuju, Beijing 1987, s. 280–295; Zhu Hongyuan, Zailun Sun Zhongshan de minzuzhuyi [Ponowne rozważania nad nacjonalizmem Sun Yat-sena], „Zhongyang Yanjiuyuan Jindai Shi Yanjiusuo Jikan” [Bulletin of Academia Sinica Institute of Modern History], No. 22, czerwiec 1993, s. 327–358; Geng Yunzhi, Sun Zhongshan minzuzhuyi sixiang de lishi yanbian [Historyczne zmiany w myśli o nacjonalizmie Sun Yat-sena], [w:] Zheng Dahua, Zou Xiaozhan (ed.), Zhongguo jindai shishang de minzuzhuyi [Nacjonalizm w nowożytnej historii Chin], Shehui Kexue Wenxian Chubanshe, Beijing 2007, s. 100–112. 16 Tanxiangshan Xingzhonghui chengli xuanyan [Deklaracja założycielska Stowarzyszenia Odrodzenia Chin w Honolulu, 24 listopada 1894], [w:] Guofu quanji, Vol. 1, s. 755. 17 Yizhu [Testament], [w:] Guofu quanji, Vol. 2, s. 1042. Pan Kuang-che 111 carstwami Chiny doznały szeregu porażek i zostały zmuszone do wielu ustępstw, na czym ucierpiała ich suwerenność, a prawa gospodarcze zostały uszczuplone. Urzędnicy i gentry, które to klasy głęboko odczuły skutki owych klęsk, podjęły próby przeciwdziałania. Wysuwano żądania rewizji nierównoprawnych traktatów, odebrania władz sądowniczych konsulom, odzyskania autonomii celnej18. W obliczu trudnego położenia, w jakim znalazł się naród chiński, podnoszono rozmaite hasła, a w szczególności przestrzegano przed niebezpieczeństwem „rozbiorów”, które liczni uczeni uważali za niemal pewne. Określenie „rozbiory” (guafen – dosł. ‘krojenie melona’), które występowało w tradycyjnych chińskich źródłach od wieków19, było w tym okresie słowem chętnie wykorzystywanym przez opisujących aktualne położenie Chin. I tak np. w listopadzie 1865 r. odpowiedzialny za chińskie cła Brytyjczyk Robert Hart (1835–1911) użył tego określenia w wezwaniu do reform skierowanym do dworu qingowskiego i złożonym w Zongli Yamen20. Znalazło się ono również w nocie dyplomatycznej napisanej przez sir Thomasa F. Wade’a (1818–1895) i skierowanej do Zongli Yamen przez brytyjskiego ambasadora sir Rutherforda Alcocka (1809–1897). W dokumentach tych autorzy w jasny sposób wzywali Chiny do podjęcia reform21. Kiedy o działaniach Harta i innych cudzoziemców dowiedział się literat Jiang Dunfu, potraktował je z dużą podejrzliwością. W swoim polemicznym tekście Odpowiedź na list angielskiego posła Jiang napisał, że słowa Harta brzmią jak pogróżki pod adresem Chin: jeśli w przyszłości państwa Zachodu zjednoczą się w ataku na Chiny, terytorium kraju zostanie podzielone jak melon i roztrzaskane jak dachówka. W takim wypadku Chiny nie pozostaną dłużej krajem niezależnym22. W drugiej połowie lat 90. XIX w., po zakończeniu wojny chińsko-japońskiej, sytuacja stała się jeszcze bardziej niebezpieczna. Niemal wszyscy autorzy z ogromną troską pisali o zagrożeniu dla istnienia Chin i postępującym zmierzaniu do losu „krojonego melona”, obmyślając równocześnie sposoby ratunku. W swoim przeZob.: Wang Ermin, Wanqing waijiao sixiang de xingcheng [Kształtowanie się myśli dyplomatycznej w późnym okresie dynastii Qing], [w:] Wang Ermin, Wanqing zhengzhi sixiang shilun [Historia nowoczesnej chińskiej myśli politycznej], Taiwan Shangwu Yinshuguan, Taibei 1995, s. 191–202. 19 Dzięki wykorzystaniu elektronicznej bazy tekstów źródłowych w Instytucie Historii i Filologii Centralnej Akademii Nauk (Academia Sinica) autorowi udało się ustalić, że określenie guafen używane było już w dokumentach okresu dynastii Tang. 20 Urząd w cesarskich Chinach pełniący funkcję Ministerstwa Spraw Zagranicznych. Redakcja. 21 Szerzej na ten temat zob.: Wang Shuhuai, Wairen yu wuxu bianfa [Cudzoziemcy a reformy 1898 r.], Zhongyang Yanjiuyuan Jindai Shi Yanjiusuo, Taibei 1965, s. 1–4. 22 Jiang Dunfu, Ni yu Yingguo shichen Weituoma shu [Odpowiedź na list angielskiego posła Wade’a], [w:] Jindai Zhongguo dui xifang ji Lieqiang renshi ziliao huibian [Wybór materiałów o państwach Zachodu i mocarstwach z nowożytnej historii Chin], Zhongyang Yanjiuyuan Jindai Shi Yanjiusuo, Taibei 1984, s. 1176. 18 112 Sun Yat-sen i jego analiza „międzynarodowej pozycji Chin” mówieniu na kongresie założycielskim Xingzhonghui Sun Yat-sen mówił o Chinach oblężonych przez potężnych sąsiadów, o ich „pożeranym” przemyśle i zbliżającym się losie „pokrojonego melona”23. W 1895 r. również Kang Youwei mówił o chwiejnej pozycji rządu qingowskiego po klęsce w wojnie z Japonią i zagrożeniu „rozkrojeniem”24. Kang w poruszający sposób opisał niebezpieczne położenie Chin, otoczonych i zachłannie obserwowanych przez „silnych sąsiadów” – Rosję, Wielką Brytanię, Francję i Japonię: Z wysokości północy wypatruje Rosja, z zachodu spogląda Brytania, z południa wpatruje się Francja, ze wschodu zaś spoziera Japonia; pośród tych potężnych sąsiadów – zagrożone Chiny! Wokół ostre zęby i ociekające śliną języki, chcą rozszarpać, co jeszcze pozostało, a jest to ponad dziesięć krajów. Liaodong, Tajwan – na powrót w nieładzie. Lud w niepokoju, sytuacja chwiejna, położenie rozpaczliwe […]25. W popularnej prasie zamieszczano długie opisy „krojenia” Chin przez imperialistyczne mocarstwa. Na przykład w najważniejszym periodyku końca lat 90. XIX w. „Shiwu bao” [Dziennik Spraw Bieżących] bezustannie publikowano pełne troski i obaw eseje, m.in. autorstwa jednego z założycieli i redaktora „Shiwu bao” Wang Kangniana (1860–1911)26. W jednym z nich Wang napisał, że Chiny znajdują się w śmiertelnym niebezpieczeństwie […] poniżane przez Japonię, uciskane przez Rosję, hańbione przez Brytanię, oblegane przez misjonarzy, nękane przez muzułmańskich bandytów, wojskowe i społeczne bunty – wszystko to powielekroć. Jeśli zaś idzie o „krojenie Chin”, to zachodnie gazety tak często o tym piszą, a ludzie z Zachodu tak często o tym mówią, że nawet ignoranci wiedzą o tym zagrożeniu27. Mandżur Shou Fu (1865–1900), również w „Shiwu bao”, głosił: cudzoziemcy codziennie spiskują przeciw nam, a nasze Chiny padną ofiarą „krojenia melona”28. Podobne poglądy propagowano również na łamach stworzonego przez związanych z Kang Youweiem działaczy dziennika „Zhixin bao”. Jeden z uczniów Kanga, Xu Tanxiangshan Xingzhonghui chengli xuanyan [Deklaracja założycielska Stowarzyszenia Odrodzenia Chin w Honolulu, 24 listopada 1894], [w:] Guofu quanji, Vol. 1, s. 755. 24 Zob.: Kang Youwei, Shang Qingdi di san shu [Trzeci list do cesarza, 29 maja 1895], [w:] Jiang Yihua, Wu Genliang (ed.), Kang Youwei quanji [Dzieła wszystkie Kang Youweia], Shanghai Guji Chubanshe, Shanghai 1990, Vol. 1, s. 132–159. 25 Kang Youwei, Jingshiqiang xuehui xu [Wstęp do Stołecznego Towarzystwa Studiów nad Potęgą, wrzesień 1895], [w:] Kang Youwei quanji, Vol. 2, s. 185. 26 Szerzej o życiu Wang Kangniana zob.: Liao Mei, Wang Kangnian: Cong minquan lun dao wenhua baoshou zhuyi [Wang Kangnian: od teorii praw ludu do konserwatyzmu kulturowego], Shanghai Guji Chubanshe, Shanghai 2001. 27 Wang Kangnian, Zhongguo ziqiang ce [Polityka samowzmocnienia Chin], „Shiwu bao” z 7 września 1896. 28 Shou Fu, Yu baqi zhujun zi chenshuo shiju dashi qi [Dyskusja o sytuacji politycznej z kilkoma panami z ośmiu chorągwi], „Shiwu bao” z 22 maja 1897. 23 Pan Kuang-che 113 Qin (1873–1945)29 opublikował w tej gazecie artykuł, w którym apelował o zmiany adekwatne do sytuacji światowej i podkreślał, że o zagrożeniu Chin, ich położeniu jako kraju „rozkrawanego”– o tym wszystkim wiedzą nawet małe dzieci, nie ma nikogo, kto nie dojrzałby do takiego osądu sytuacji30. Uczestniczący w pracach „Zhixin bao” Kang Guangren (1867–1898)31 wskazywał po zajęciu przez Niemcy obszaru wokół zatoki Jiaozhou w 1898 r. na nieuchronne naciski ze strony kolejnych państw: brytyjskie i japońskie okręty cumują u brzegów Zhoushan, okręty rosyjskie u brzegów Lüshun, a i okręty francuskie wkrótce nadpłyną, nawet Włochy, Austria, Hiszpania, Portugalia, Szwecja, Dania i Syjam idą w ich ślady, przybywając po swój kąsek – Chiny faktycznie stoją w obliczu rychłych rozbiorów i śmierci z powodu ignorancji32. W roku następnym problemem „zagrożenia rozbiorami – rozkrawaniem melona” zajął się Liang Qichao (1873–1929), który opublikował w kierowanym przez siebie piśmie „Qingyi bao” [Czysta krytyka]33 artykuł pt. Niebezpieczeństwo rozbiorów. Liang z całą stanowczością stwierdzał, że Chiny stoją u progu „rozbiorów”, a państwa zachodnie stosują w agresji na Chiny dwoiste podejście, używając na przemian strategii niejawnych i jawnych rozbiorów. „Jawne rozbiory”, takie jak rozbiory Polski przez Rosję, Austrię i Prusy, nie zostały jeszcze zastosowane wobec Chin. Jednakże inne metody mocarstw – przejmowanie praw kolejowych, kontroli fiskalnej, praw do szkolenia armii, prawa nominacji urzędników, wymuszanie na Chinach „traktatów o wyłącznej dzierżawie wybranych terytoriów” – wprowadzają de facto stan „niejawnych rozbiorów”. Zatem istota i duch Chin, zostały już podzielone34. Sformułowana przez Lianga koncepcja „niejawnych rozbiorów” została podjęta przez kolejnych autorów, takich jak Feng Ziyou (1882–1958) i jego współpracownicy, w czasopiśmie „Guomin bao” [Obywatel], założonym w 1901 r. w Tokio35, publikującym artykuły zachęcające do rewolucji. W pierwszym numerze pisma Mała biografia Xu Qina zob.: Chen Hancai, Kangmen dizi shulüe [Poglądy uczniów Kang Youweia], Guangdong Gaodeng Jiaoyu Chubanshe, Guangzhou 1991. 30 Xu Qin, Zhongguo shengshuai guanyu diqiu quanju (diqiu dashi gonglun yizhiyi) [Losy Chin w kontekście sytuacji światowej (Światowe trendy według opinii publicznej)], „Zhixin bao” z 8 marca 1897. 31 Szerzej o życiu Kang Guangrena, zob.: Wang Mingde, Lun Kang Guangren [O Kang Guangrenie], „Shayang Shifan Gaodeng Zhuanke Xuexiao Xuebao” 2003, No. 3. 32 Kang Guangren, Lianying ce [Polityka sojuszu z Brytanią], „Zhixin bao” z 3 marca 1898. 33 Przy pisaniu niniejszego artykułu wykorzystywano wydanie „Qingyi bao”, Zhonghua Shuju, Beijing 1991. 34 Ai Shike, Guafen weiyan [Niebezpieczeństwo rozbiorów], „Qingyi bao” z 2 maja–8 czerwca 1899. 35 O „Guomin bao”, zob.: Guo Yongcai, Guomin bao [w:] Ding Shouhe (ed.), Xinhai geming shiqi qikan jieshao ji 1 [Wprowadzenie do prasy okresu Rewolucji Xinhai, Vol. 1], Renmin Chubanshe, Beijing 1982. 29 114 Sun Yat-sen i jego analiza „międzynarodowej pozycji Chin” ukazał się artykuł Chiny w dwudziestym wieku głoszący, że mocarstwa dławiące Chiny rządzą już w Australii i dzielą między siebie Afrykę. Lecz to nie jest to samo co opieranie się na brutalnej sile. Stosowanie metody „niejawnych rozbiorów” jest zarówno bardziej zręczne, jak i bardziej zawoalowane36. Przywiązujący wagę do walki „mas” ideowi rewolucjoniści blisko współpracowali z walczącym o zaktywizowanie niższych klas społecznych Ruchem Oświecenia, aktywnym w pierwszych latach XX w.37 Przyjęli oni od niego metodę „siania ziaren rewolucji” w umysłach ludzi. I tak Chen Duxiu (1879–1942), w swoich artykułach pisanych potocznym językiem (baihua) zwracał uwagę zwykłych ludzi na sytuację, w jakiej znalazły się Chiny: to tak jak z krojeniem melona: ja odkrawam kawałek, ty odkrawasz kawałek, wspólnie dzielimy całość38. Chen Tianhua (1875–1905) w swojej pracy Jingshizhong [Ostrzeżenie dla epoki], opublikowanej w 1903 r.), imitując styl opowiadaczy historyjek, rozsypywał „rewolucyjne iskry”, nawołując: Zaprawdę! Zaprawdę! Zaprawdę! Chiny zostaną podzielone jak melon39. Określenia „dzielenie melona” używano bezustannie – w drugiej połowie 1924 r. Guomindang40 opublikował Odezwę Pierwszego Kongresu Delegatów GMD, w której zawarto ocenę ruchu nacjonalistycznego w okresie przed Rewolucją Xinhai jako dążącego do uwolnienia [kraju] od rządów mandżurskich i polityki „dzielenia melona” prowadzonej przez mocarstwa41. W ogólnym przekonaniu, w związku ze śmiertelnym zagrożeniem „rozbiorami”, naród chiński stanął w obliczu potężnego kryzysu. Jednak, choć powszechnie uznawano, że Chiny zostaną „rozkrojone”, to poglądy na odpowiednią strategię przeciwdziałania temu niebezpieczeństwu były skrajnie rozbieżne. Sun Yat-sen i jemu podobni rewolucjoniści podkreślali konieczność „wypędzenia Mandżurów” (pai Ershi shiji zhi Zhongguo [Dwudziestowieczne Chiny], „Guomin bao” z 10 maja 1901 [w:] Luo Jialun (ed.), Guomin bao huibian [Kolekcja Guomin bao], Zhongguo Guomindang Zhongyang Weiyuanhui Dang Shi Shiliao Bianzuan Weiyuanhui, Taibei 1968. 37 Zob.: Li Xiaoti, Qingmo de xiaceng shehui qimeng yundong [Ruch Oświecenia Niższych Klas Społecznych w późnym okresie Qing], Zhongyang Yanjiuyuan Jindai Shi Yanjiusuo, Taibei 1992. 38 Chen Duxiu, Guafen Zhongguo [Rozkrawanie Chin], pierwotnie opublikowane w „Anhui Suhua bao” z 31 marca 1904 [w:] Ren Jianshu, Zhang Tongmo, Wu Xinzhong, Chen Duxiu zhuzuo xuan [Wybór pism Chen Duxiu], Vol. 1, Shanghai Renmin Chubanshe, Shanghai 1993, s. 27–29. 39 Chen Tianhua, Jingshizhong [w:] Liu Qingbo, Peng Guoxing, Rao Huaimin (ed.), Chen Tianhua ji [Chen Tianhua. Pisma], Hunan Renmin Chubanshe, Changsha 2008, s. 55. 40 W 1919 r. Guomindang zmienił nazwę na Chiński Guomindang (Zhongguo Guomindang), jednak w niniejszym artykule, z wyjątkiem tytułów dokumentów, używam nazwy Guomindang dla wszystkich okresów istnienia partii. 41 Zhongguo Guomindang di yici quanguo daibiao dahui xuanyan [Odezwa Pierwszego Kongresu Delegatów Chińskiego Guomindangu, 31 stycznia 1924], [w:] Guofu quanji, Vol. 1, s. 881. 36 Pan Kuang-che 115 Man) w drodze rewolucji42. Sprzeciwiali im się tacy zwolennicy reform, jak Kang Youwei, Liang Qichao i inni, nieuznający rewolucji i „wypędzenia Mandżurów” za potrzebne. Jeszcze inni deklarowali: dziś potężni wrogowie wypatrują okazji, by zaatakować i podzielić Chiny między siebie – każdy kto czyta prasę zachodnią i chińską wie, że pisze ona o tym bez ogródek i postulowali, otwieranie żeńskich szkół i rozwijanie edukacji kobiet jako sposobu na ocalenie kraju43. Na wszystkich tych przykładach widać, że teorie rychłego „podziału” Chin, zagrożenia istnienia państwa i zniszczenia jego narodu wykorzystywano do uzasadnienia własnych działań i poglądów, które równocześnie wpisywały się w intelektualne trendy epoki. Zatem na wczesnym etapie rozwoju swojej doktryny „nacjonalizmu” (minzuzhuyi) jedynie poprzez przywoływanie podzielanego przez kręgi intelektualne przekonania o zagrożeniu „rozbiorami” i odwoływanie się do idei antymandżurskiej rewolucji mógł Sun Yat-sen przybliżać wyjątkowe aspekty własnej teorii. 2. „Podwójne zniewolenie” i „Obalić mandżurskich Qingów”: „Niedokończona symfonia” doktryny minzuzhuyi Choć koncepcja „nacjonalizmu” Sun Yat-sena pozostawała w zgodzie z ogólnymi tendencjami epoki, to odznaczała się oryginalnymi cechami. W początkowym okresie swojej rewolucyjnej działalności Sun posługiwał się hasłami takimi jak: wygnać Tatarów44, odnowić Chiny, utworzyć rząd zjednoczenia narodowego45, dia42 Szerzej o Ruchu Wypędzenia Mandżurów zob.: Zhang Kaiyuan, “Pai Man” yu minzhu yundong [Antymandżuryzm a ruch nacjonalistyczny], [w:] Zhang Kaiyuan, Xinhai qianhou shi shi luncong [Zbiór esejów o wydarzeniach historycznych okresu Rewolucji Xinhai], Huazhong Shifan Daxue Chubanshe, Wuchang 1990, s. 155–165; Zhang Kaiyuan, Xinhai geming shiqi de shehui dongyuan yi “pai Man” xuanchuan wei shili [Ruchy społeczne w okresie rewolucji Xinhai na przykładzie propagandy antymandżurskiej], [w:] Sun Zhongshan yu xiandai wenming [Sun Yat-sen i nowoczesna cywilizacja], Suzhou Daxue Chubanshe, Suzhou 1997, s. 23–35; Wang Chunxia, Pai Man yu minzu zhuyi [Antymandżuryzm i nacjonalizm], Shehui Kexue Wenxian Chubanshe, Beijing 2005. 43 Ni quan jinling dou renshi chuang kai nü xuetang qi [Apel do obywateli Nankinu o otwieranie szkół żeńskich], [w:] Jindai Zhongguo shiliao congkan xu bian [Wybór materiałów źródłowych z nowożytnej historii Chin], Wenhai Chubanshe, Taibei 1980, s. 397–398. 44 W rewolucyjnej retoryce tego okresu w odniesieniu do Mandżurów często posługiwano się pejoratywnym określeniem Tatarzy (Dalu), przejętym od Europejczyków. W praktyce europejskiej mandżurskie dzielnice chińskich miast nagminnie nazywano „miastami tatarskimi”, qingowskich generałów „generałami tatarskimi” itp. Zob.: Pamela Kyle Crossley, The Manchus, Blackwell Publishing, London 2002, s. 1–4. Pogardliwą nutę w chińskim określeniu wzmacniał fakt, że drugi znak w tym słowie oznacza ‘jeńca’, ‘brańca’ – przyp. tłum. 45 Zhang Yufa, Qing ji de geming tuanti [Organizacje rewolucyjne w okresie Qing], Zhongyang Yanjiuyuan Jjindai Shi Yanjiusuo, Taibei 1982, s. 159–160, 165. Lin Zenping twierdzi jednak, że 116 Sun Yat-sen i jego analiza „międzynarodowej pozycji Chin” metralnie odmiennymi od postulatów ówczesnych reformatorów (jak Kang Youwei). Jednak przekonania głoszone przez niego na początku rewolucyjnej drogi różniły się od tych późniejszych. Np. postulowane w kolejnych latach równoczesne realizowanie trzech zasad – „nacjonalizmu” (minzu), „praw ludu” (minquan) oraz „dobrobytu ludu” (minsheng) we wczesnym okresie ograniczało się do pierwszego punktu. Początkowo Sun, opisując położenie narodu chińskiego w nowym „porządku światowym”, posługiwał się określeniem „podwójne zniewolenie” (shuangchong nuli) i wzywał do tworzenia ideologii „nacjonalizmu”, która wówczas oznaczała dla niego wyłącznie „pozbycie się Mandżurów”. Wysuwana przez Suna teoria „podwójnego zniewolenia” była w swej istocie zgodna z ówczesnymi poglądami rewolucyjnymi. Tak zwane podwójne zniewolenie, o którym mówił wówczas Sun Yat-sen, oznaczało według niego zniewolenie „nas Hanów” przez rząd mandżurskich Qingów i cudzoziemców: Chiny obecnie znalazły się w ogromnym niebezpieczeństwie, w dowolnym momencie można obawiać się tragicznego rozbioru przez cudzoziemców. Lecz Mandżurowie potrafią jedynie z przerażeniem przymykać oczy. Wciąż godzą się na ograniczenia narzucane przez cudzoziemców, stali się niewolnikami Brytyjczyków, Francuzów, Amerykanów, Rosjan i Japończyków. Nas Hanów zaś wciąż obrażają i tyranizują, w wyrafinowany sposób sprowadzili nas do roli swoich niewolników. Czyż w ten sposób nie staliśmy się niewolnikami niewolników? Panowie: oto upadliśmy do statusu „podwójnego zniewolenia”. Dalej Sun podkreślał zatem konieczność wyjścia z niewolnictwa, do czego konieczne jest wypędzenie przybyłych z zagranicy Mandżurów, obalenie dwustuletniej tyranii mandżurskich Qingów, przywrócenie naszych hańskich rządów i zbudowanie potężnych Chin. Wówczas naturalnie będzie można mówić o równości z innymi krajami46. Jak widać na przykładzie przytoczonego fragmentu, Sun Yat-sen przywiązywał wówczas wagę jedynie do „obalenia mandżurskich Qingów”, wyzwolenia się z „niewoli” narzuconej przez „Mandżurów”. Nie wspomina słowem o „cudzoziemcach”, dając tym samym do zrozumienia, że wystarczy zrealizować postulat obalenia mandżurskiej władzy, aby stworzyć „potężne” Chiny i zerwać ze statusem „niewolników niewolników”, a „równość z innymi krajami” przyjdzie samoistnie. W pierwszej dekadzie XX w. postrzeganie Chin jako „kraju zniewolonego przez mandżurskich Qingów i cudzoziemców” cieszyło się stosunkowo dużą popularw czasie kongresu w Honolulu Sun nie posługiwał się tymi hasłami, zob.: Lin Zengping, Sun Zhongshan minzhu geming sixiang de xingcheng [Kształtowanie demokratycznej myśli rewolucyjnej Sun Yat-sena], [w:] Lin Zengping, Zichan jieji yu Xinhai geming shi gao [Klasa kapitalistyczna a Rewolucja Xinhai], Hunan Chubanshe, Changsha 1991, s. 297–300. 46 Yu jiu Zhongguo bi xian tuidao Manqing [Warunkiem wzmocnienia Chin jest obalenie mandżurskich Qingów – przemówienie wygłoszone w 1907 r. w Penang], [w:] Guofu quanji bu bian [Suplement], s. 117–119. Pan Kuang-che 117 nością. Na przykład Cai E (1882–1916), piszący pod pseudonimem Fenhesheng, apelował o powołanie Towarzystwa Krzewienia Wiedzy (Kaizhihui) i twierdził, że po powstaniu bokserów Chiny stanęły przed trudną przyszłością, a „obywatele” Chin stali się „niewolnikami na dwóch poziomach” (liang ceng nuli): Działania mocarstw [wobec Chin] polegają na ich dzieleniu, obecnie osiągnięto już stan podziału; z drugiej strony wspólnie przywróciły one rządy mandżurskie i prowadzą politykę utrzymania ich u władzy. Zaś nasz lud z jednej strony cierpi ucisk mocarstw, z drugiej znajduje się w kleszczach Mandżurów, i w ten sposób znalazł się w sytuacji dwupoziomowego zniewolenia. Autor sugerował tym samym, że przywrócenie rządów mandżurskich i polityka utrzymania ich u władzy była nie do zaakceptowania, wzywał więc do potrzebnego w obecnym położeniu poświęcenia własnego życia, porzucenia rodziny, nieobawiania się śmierci, służenia wspólnej sprawie, złożenia życia w ofierze dla kraju (Tianxia) w intencji niezawisłości narodowej, dodając, że takie postępowanie jest „obowiązkiem każdego Chińczyka”47. We wspomnianym artykule z czasopisma „Guomin bao” Chiny w dwudziestym wieku również martwiono się o losy kraju po powstaniu bokserów, gdyż mógł on doznać „wielokrotnego zniewolenia”. Miało się tak stać, ponieważ mocarstwa poprzez taktykę niejawnych rozbiorów zniszczą Chiny. Mocarstwa będą narzucać swoje prawa urzędnikom tego rządu, na przemian aresztując ich i zwalniając, zastraszając ich, postępując całkowicie według własnego uznania, tak by móc przejąć nasz naród nawet bez użycia siły militarnej. Chiny staną się zatem w XX w. krajem „wielokrotnie zniewolonym”. Skoro więc Chiny cierpią z powodu tego wielokrotnego ucisku autor apelował o to, by zdać sobie sprawę z tragedii zniewolenia kraju, co powinno doprowadzić do połączenia wszystkich sił i serc, radykalnej zmiany myślenia i współpracy gwarantującej przetrwanie. Wzywał również do naśladowania „ludu Francji” i rozpoczęcia rewolucji dążącej do zrealizowania „idei wolności i równości” i czyniącej „prawa obywatela rdzeniem dwudziestowiecznych Chin”48. Oczywiście głównym celem rewolucji pozostawał wciąż utrzymujący się u władzy qingowski rząd Mandżurów. Choć Sun Yat-sen, podobnie jak współcześni autorzy, opisywał położenie Chin jako „niewolę”, to nie precyzował wówczas, w jaki sposób należy podejść do problemów „zniewolenia”, „cudzoziemców”, „obcych państw” i „mocarstw” (czy, używając bardziej współczesnego określenia, „państw imperialistycznych”). Celem rewolucji miało być jedynie „obalenie mandżurskich Qingów”. Można by rzec, że choć Sun Yat-sen (i inni rewolucjoniści) zauważali, że naród chiński (a dokładnie rzecz ujmując, Hanowie) jest „niewolnikiem” cudzoziemców, to nie formułowano 47 Kaizhihui xu [Wstęp do Towarzystwa Krzewienia Wiedzy], Kaizhi lu [Zapiski Towarzystwa Krzewienia Wiedzy], Yokohama, 22 grudnia 1901 . 48 Ershi shiji zhi Zhongguo, op. cit., s. 32, 38–39. 118 Sun Yat-sen i jego analiza „międzynarodowej pozycji Chin” wówczas jasno pytań: jak zerwać łańcuchy niewolnictwa, czy jak należy odnosić się do tych, którzy to niewolnictwo narzucili, i czy oni (tzn. państwa „imperialistyczne”) mają być w ogóle celem rewolucji. Od wybuchu Rewolucji Xinhai do okresu po powstaniu Republiki Chińskiej Sun Yat-sen i inni członkowie ugrupowań rewolucyjnych uważali, że przez obalenie władzy dynastii Qing zasadniczo został zrealizowany postulat „nacjonalizmu”. I tak, np. 1 kwietnia 1912 r., Sun – po odejściu ze stanowiska tymczasowego prezydenta Republiki – stwierdził: dziś, po abdykacji mandżurskiej dynastii Qing i ustanowieniu Republiki Chińskiej postulaty nacjonalizmu i praw obywatelskich zostały wypełnione. Pozostaje nam jedynie realizacja postulatu dobrobytu ludu, a zatem odtąd ze wszystkich sił powinno się dążyć do realizacji tego celu49. W statucie Ligii Rewolucyjnej (Tongmenghui) z 1911 r. stwierdzano, że jej głównymi celami jest utrwalenie Republiki Chińskiej (Zhonghua Minguo) i realizacja idei dobrobytu ludu. W tym samym roku Ligę przeorganizowano w Partię Narodową (Guomindang), a w pierwszym punkcie jej programu zaznaczono, że głównym celem jest utrwalanie republiki (gonghe) i realizacja polityki dla zwykłych ludzi (pingmin zhengzhi). Jeszcze po klęsce „drugiej rewolucji”, kiedy Sun Yat-sen zreorganizował w Japonii Guomindang w nową Chińską Partię Rewolucyjną (Zhonghua Gemingdang), statut nowej partii za cel jej działalności uznawał realizację ideałów praw obywatelskich i dobrobytu ludu50. W czasie tych kilku miesięcy Sun – reagując na zmiany w sytuacji politycznej – bezustannie potępiał Yuan Shikaia i wzywał do „ochrony konstytucji” (hufa). W owym okresie, a szczególnie zaraz po powołaniu Republiki w 1912 r., jedynie w kilku konkretnych przypadkach wspominał o konieczności walki o odzyskanie przez Chiny praw gospodarczych, „zniesienie władz sądowniczych konsuli”, anulowanie „eksterytorialności”51 oraz zaznaczał, że nie należy dopuścić do poszerzenia koncesji międzynarodowej w Szanghaju przez cudzoziemców (Yangren)52, Minshengzhuyi yu shehui geming [Dobrobyt ludu a rewolucja społeczna – przemówienie wygłoszone do członków Tongmenghui 1 kwietnia 1912 r. po ustąpieniu z funkcji tymczasowego prezydenta Republiki], [w:] Guofu quanji, Vol. 2, s. 214. 50 Wang Dezhao, Sun Zhongshan minzuzhuyi sixiang de zuihou fazhan, op. cit., s. 280–281. 51 Sun podniósł ten problem w grudniu 1912 r. w czasie rozmowy z zagranicznymi dziennikarzami, mówiąc, że po każdej rewolucji rządy szybko anulują przywileje władzy sądowniczej dla konsuli, zob.: Feichu lijin ji quxiao lingshi caipan quan [Znieść likin i anulować przywileje władzy sądowniczej dla konsuli], [w:] Guofu quanji, Vol. 2, s. 792–793. 52 Nanbei tongyihou zhizhengzhi yu waijiao fangzhen [Polityka i stosunki dyplomatyczne po porozumieniu Południe–Północ – rozmowa z reporterem „South China Morning Post” Xian Luchenem w Hongkongu, w czerwcu 1912], Sun Zhongshan quanji [Pisma wszystkie Sun Yat-sena], Zhonghua Shuju, Beijing [od 1981], Vol. 2, s. 389. 49 Pan Kuang-che 119 natomiast trzeba doprowadzić do likwidacji takich koncesji w innych portach53. W innej wypowiedzi przyznawał, że jedynie po upływie wielu lat i osiągnięciu przez Chiny niezbędnej potęgi, będzie można bez pomocy jakiejkolwiek siły zewnętrznej odzyskać „utraconą Mongolię” i pozostałe „ojczyste terytoria” (gutu)54. Te poglądy na określone problemy w stosunkach z innymi państwami były jednak bardzo jednostronne i fragmentaryczne, nie rozwijały również systematycznie koncepcji i treści sunyatsenowskiej doktryny „nacjonalizmu”. Po obaleniu dynastii Qing Sun Yat-sen w swojej doktrynie gwałtownie zaprzestał grania na nucie „podwójnego zniewolenia”, tak jakby zapomniał dopisać zakończenie do własnej „niedokończonej symfonii”. 3. „Państwo połowicznie niepodległe”: nowe elementy doktryny sanminzhuyi 26 czerwca 1918 r. po porażce Ruchu Ochrony Konstytucji Sun Yat-sen zatrzymał się w Szanghaju, gdzie zamierzał skoncentrować się na pisaniu55. W tymże okresie wytężonej pracy i wycofania z życia publicznego56 Sun wnikliwie przeanalizował i przewartościował swoje poglądy na strategię rewolucyjną, pisząc takie prace jak Sun Wen Xueshuo [Teoria Sun Wena]. W 1919 r. po rozpoczęciu działań Ruchu 4 Maja demonstrujący na ulicach studenci dali się ponieść nacjonalistycznym uczuciom, niosąc transparenty z takimi hasłami jak: Chiny można podbić, ale nie można ich zniszczyć (hasło to ułożył wówczas Luo Jialun, 1897–1969). Sun Yat-sen z uwagą śledził rozwój wydarzeń, udzielając ruchowi swojego poparcia57, samemu czerpiąc z niego inspirację do przemyślenia własnej teorii „nacjonalizmu”58. 53 Sun Zhongshan, Zhenxing shiye yu cujin jiao yu zhijihua [Plan promocji przemysłu i edukacji – rozmowa z dziennikarzami „The Hong Kong Telegraph”, 20 maja 1912], [w:] Guofu quanji, Vol. 2, s. 801–802. 54 Sun Zhongshan, Guanyu jiekuan yu man meng daju [O pożyczkach i sytuacji w Mandżurii i Mongolii – rozmowa z dziennikarzami „Dalubao” w Pekinie 28 sierpnia 1912], [w:] Guofu quanji, Vol. 2, s. 413–414. 55 Guopu, s. 1003, [w:] Guofu nianpu [Kronika ojca narodu], s. 1127. 56 Wang Dezhao, Sun Zhongshan xiansheng geming sixiang de fenxiyanjiu. Minguo yuan nian (yijiu yier nian) zhi minguo ba nian (yijiu yijiu nian) [Analiza myśli rewolucyjnej Sun Yat-sena. Od pierwszego roku republiki (1912) do 8 roku republiki (1919)], [w:] Wu Xiangxiang (ed.), Zhongguo xiandai shi congkan [Seria Historia Współczesnych Chin, t. 2], Zhengzhong Shuju, Taibei 1960, s. 257. 57 Zob.: Lü Fangshang, Geming zhizaiqi: Zhongguo Guomindang gaizu qian dui xin sichao de huiying [Powrót rewolucji: reakcja Guomindangu na nowe idee przed reorganizacją partii], Zhongyang Yanjiuyuan Jindai Shi Yanjiusuo, Taibei 1989, s. 24–32. 58 Szerzej o związkach Sun Yat-sena z Ruchem 4 Maja zob.: Wang Dezhao, Wusi yundong duiyu Sun Zhongshan geming sixiang de yingxiang [Wpływ Ruchu 4 Maja na myśl rewolucyjną Sun Yat-sena], [w:] Wang Dezhao, Cong gaige dao geming, op. cit., s. 232–256; Dong Defu, Sun Zhongshan 120 Sun Yat-sen i jego analiza „międzynarodowej pozycji Chin” W październiku 1919 r. Sun Yat-sen przemianował Guomindang na Chiński Guomindang. Program polityczny tej partii głosił, że jej celem jest „utrwalenie Republiki i wprowadzenie w życie Trzech zasad ludu (Sanminzhuyi)”59. Wkrótce potem Sun wystąpił z nowymi wnioskami o dotychczasowym przebiegu rewolucji i jej efektach oraz opublikował swoją teorię dotyczącą miejsca Trzech zasad ludu w „niedokończonej rewolucji”. W 1919 r. Sun ukończył pisanie części wielkiego dzieła Sanminzhuyi poświęconej teorii „nacjonalizmu”. Stwierdzał w niej, że odrodzenie Hanów i upadek mandżurskich Qingów […] stanowiły jedynie realizację zasady „nacjonalizmu” w jej negatywnym aspekcie, od tej pory zaś należy ze wszystkich sił walczyć o realizację jej celów pozytywnych. Przez „pozytywne cele” Sun rozumiał teraz konieczność poświęcenia przez Hanów swojej czystości krwi (xuetong), historii i egotycznego imienia oraz szczerego wyjścia naprzeciw Mandżurom, Mongołom, Muzułmanom oraz Tybetańczykom w celu stopienia się z nimi w jeden nowy chiński naród (zhonghua minzu)60. Innymi słowy, dokonując przewartościowania pierwotnego znaczenia „nacjonalizmu”, Sun skierował swoją analizę na wewnętrzną strukturę narodu chińskiego (Zhongguo guozu). Jednak oprócz wyjaśnienia, w jaki sposób można stworzyć tę wewnętrzną strukturę, Sun szybko zmodyfikował swoje poglądy odnośnie do miejsca narodu chińskiego w „porządku międzynarodowym”, promując inne sformułowanie oddające jego zmodyfikowany osąd. Od tej pory Sun twierdził, że Chiny są jedynie „państwem połowicznie niepodległym” (banduli guo). Już w 1912 r. Sun oceniał, że jedynymi w „pełni niepodległymi” krajami w Azji są Japonia i Syjam. Sun pisał wówczas: ponieważ Chiny wciąż nie odebrały praw sądowniczych cudzoziemskim konsulom, obecnie są jedynie „krajem połowicznie niepodległym”. Jedynie gdy uda się spełnić warunek „otwartych drzwi” jako podstawę stosunków dyplomatycznych i anulować prawa sądownicze dla konsuli […] Chiny staną się krajem w pełni niepodległym61. W wydanym w 1919 r. dziele Sun Wen Xueshuo Sun z całą stanowczością przekonywał, że należy zerwać z przesąyu wusi yundong guanxi bianzheng [Krytyczne badanie związków Sun Yat-sena z Ruchem 4 Maja], „Xueshu Yanjiu” 2006, No. 2. 59 Zhongguo Guomindang banfa guiyue (fu tonggao) [Status Chińskiego Guomindangu z adnotacjami, 10 października 1919], [w:] Guofu quanji, Vol. 2, s. 952. 60 Sanminzhuyi (1919), [w:] Guofu quanji, Vol. 2, s. 156. 61 Zhengjian zhibiaoshi [Wyrażanie poglądów politycznych – przemówienie powitalne do członków stowarzyszenia prasy w Szanghaju, 12 października 1912], [w:] Guofu quanji, Vol. 2, s. 304. Krótko wcześniej Sun stwierdził, że ponieważ Syjam praktykuje politykę otwartości, jego terytorium jest takie samo jak wcześniej i jego suwerenność jest taka jak wcześniej i dzięki temu może zachować swoją niepodległość. Zob.: Yu jiejue waijiao wenti xu qu menhu kaifang zhuyi [Aby rozwiązać problemy w polityce zagranicznej należy praktykować politykę otwartych drzwi – przemówienie z 5 września 1912 w domu gościnnym w Pekinie], [w:] Guofu quanji, Vol. 2, s. 263. Pan Kuang-che 121 dem głoszącym, że „nietrudna jest wiedza, trudne jest działanie”62 oraz całym sercem i z całej siły wprowadzać w życie rewolucyjne Trzy zasady ludu i postanowienia „konstytucji pięciopodziału władzy” (wuquan xianfa), tak by nieuchronnie i z łatwością […] stworzyć najbardziej zaawansowaną cywilizacyjnie na świecie Republikę Chińską. Biorąc za przykład Syjam, który uczy się na doświadczeniach japońskich reform i dynamicznie i pracowicie buduje swoją siłę, […] tworzy zupełnie nowe oblicze całego kraju, doprowadzając do rozkwitu własnej kultury […] i który jest obecnie w pełni niepodległym krajem w Azji Wschodniej, którego pozycja międzynarodowa jest niewątpliwie wyższa niż Chin, Sun emocjonalnie argumentował, że: obecnie jedynymi w pełni niezależnymi państwami na wschodzie Azji są Japonia i Syjam, Chiny zaś nie mogą szczycić się tym mianem, a jedynie mogą określać się jako „kraj połowicznie niepodległy”. Ponieważ w granicach naszego kraju wciąż istnieją koncesje obcych państw, na jego części wciąż obowiązują przepisy administracyjne innych władz, a nasze cła pozostają w rękach cudzoziemców, to jedynie o Japonii i Syjamie można powiedzieć, że są krajami, które zrzuciły te pęta63. Przekonująco kontrastując w swoim wywodzie położenie Japonii i Syjamu jako jedynych niepodległych państw w Azji z „połowicznie niepodległymi” Chinami, Sun sprawił, że niska ocena międzynarodowego położenia Chin utrzymała się w mocy przez długi czas. Dnia 4 listopada 1920 r. w Szanghaju odbył się zwołany przez Sun Yat-sena kongres Guomindangu. Jego celem było omówienie zmian w statucie partii i krytyka poglądu jakoby „po obaleniu Qingów nie był już potrzebny nacjonalizm” oraz wezwanie do „ponownego rozwijania idei Suna”. Propagowana przez niego doktryna zakładała konieczność scalenia wszystkich narodowości (minzu) naszego kraju w jeden naród chiński, lecz równocześnie zaczynała przywiązywać wagę do ucisku zewnętrznego. Znalazło to odzwierciedlenie w sformułowaniach o przeciągającym się istnieniu „koncesji” i „eksterytorialności” powodujących, że cudzoziemcy mogli nadal „ograniczać Chińczyków”. Zatem, według Suna, choć dwór qingowski nie może już nas uciskać, wciąż mogą robić to inne państwa. Musimy zatem pozytywnie się im przeciwstawiać. Co więcej, w jego przekonaniu „wyższa od chińskiej pozycja międzynarodowa Syjamu” była dla Chin hańbą i należało ją zmazać: musimy koniecznie podnieść pozycję czterystu milionów naszych rodaków i przysporzyć im wielkiej chwały64. Wkrótce potem Sun zaczął posługiwać się hasłem głoszącym, że nacjonalizm nie osiągnął jeszcze wszystkich swoich celów, bo choć udało się obalić rządy TaZdanie to pochodzi z Księgi Dawnych Dokumentów – Shujing – przyp. tłum. Sun Wen Xueshuo [w:] Guofu quanji, Vol. 1, s. 462. 64 Xiugai zhangcheng zhishuoming [Objaśnienie do poprawionego statutu, 4 listopada 1920], [w:] Guofu quanji, Vol. 2, s. 397–398. 62 63 122 Sun Yat-sen i jego analiza „międzynarodowej pozycji Chin” tarów i przywrócić chwałę Hanom, to naród chiński wciąż nie może osiągnąć pełnej niezawisłości, co widoczne jest szczególnie, gdy porówna się jego położenie z „w pełni niezawisłymi” Japonią i Syjamem65. Rozległe i ludne Chiny [mogą jedynie] nazywać się „krajem połowicznie niepodległym”. Zatem Sun podkreślał, że należy na gruncie nacjonalizmu dokładać starań, by asymilować Mandżurów, Mongołów, Muzułmanów i Tybetańczyków z nami, Hanami, i zbudować wielkie państwo narodowe (minzuzhuyi guojia). W ujęciu Suna „obalenie rządów mandżurskich” stanowiło jedynie realizację „negatywnego celu nacjonalizmu”. Jedynie pozytywne wysiłki […] włączenia ludzi niezależnie od ich rasy do naszych Chin i ich asymilacji z naszymi Hanami […] mogą zapewnić realizację podstawowych pozytywnych aspektów nacjonalizmu66. Oprócz wyjaśniania tych kwestii swoim towarzyszom partyjnym Sun rozpoczął cykl zapoznawczych wykładów dla przedstawicieli różnych środowisk. Wielokrotnie wprowadzał również poprawki do swoich sformułowań. W czerwcu 1920 r., przemawiając w Kantonie do przedstawicieli świata nauki, podkreślał, że obalenie mandżurskiej dynastii Qing było jedynie negatywnym przejawem nacjonalizmu i obecnie należy przede wszystkim zreformować edukację, tak by podnieść kwalifikacje czterystu milionów naszych rodaków oraz zreformować państwo, by sprawić, by rząd jedności pięciu narodowości (wuzu gonghe zhi zhengfu) zapewnił należne Chinom miejsce pośród mocarstw. Starania rozpocząć należy od „pozytywnego nacjonalizmu” tj. sprawienia, by kraj stanął w pierwszym szeregu mocarstw […], bo jedynie to zapewni realizację celów pozytywnego nacjonalizmu. Zatem, jeśli przyjmiemy tę zasadę pozytywnego nacjonalizmu jako podstawę działania, to ci, którzy upokarzali naszych rodaków, gardzili prawami naszego kraju, niezależnie od tego, który i jaki kraj reprezentują, będą mogli zostać potraktowani tymi samymi metodami, którymi obaliliśmy Qingów67. Tym samym Sun usprawiedliwiał stosowanie rewolucyjnych metod walki do przeciwstawienia się innym państwom. Równocześnie opowiedział się przeciwko popularnej wówczas ideologii kosmopolityzmu68, uznając, że Chiny muszą przede wszystkim zadbać o swoją zamożność i potęgę, tak by żadne państwo nie ośmieliło się nas lekceważyć. Aby to osiągnąć należy najpierw porzucić dolę niewolników 65 Oba kraje Sun Yat-sen znał doskonale z autopsji. W Japonii przebywał przez lata, a w Syjamie (dzisiejszej Tajlandii) bywał wielokrotnie, kwestując wśród tamtejszej silnej społeczności chińskiej na rzecz swojego ruchu rewolucyjnego. Redakcja. 66 Sanmin zhuyi zhijuti banfa [Konkretne metody Trzech zasad ludu – spontaniczny wykład 6 marca 1921 w siedzibie głównej Guomindangu], [w:] Guofu quanji, Vol. 2, s. 403–404. 67 Qiuxue zai lizhi jiu guo [Uczyć się, jak ocalić kraj,1921], [w:] Guofu quanji, Vol. 2, s. 444–445. 68 Zob.: Sang Bing, Shijiezhuyi yu minzuzhuyi – Sun Zhongshan dui xin wenhua pai de huiying [Kosmopolityzm i nacjonalizm – Sun Yat-sen wobec frakcji Nowej Kultury], „Jindai Shi Yanjiu” 2003, No. 2, s. 77–99. Pan Kuang-che 123 […] i odzyskać suwerenność oraz równy status z mocarstwami, a dopiero wtedy będzie można mówić o „kosmopolityzmie”69. Dnia 30 czerwca tego samego roku, Sun powtórzył wcześniejsze tezy, mówiąc, że jedynymi w pełni niezawisłymi krajami Azji są Japonia i Syjam, i choć Syjam jest nieco słabszy niż Japonia, to wciąż jego międzynarodowa pozycja jest wyższa niż Chin. Jest tak, ponieważ Syjam sprawuje jurysdykcję nad cudzoziemcami i ma niezależność celną, w przeciwieństwie do Chin, których prawa celne są w rękach cudzoziemców, i które nie potrafią odebrać praw sądowniczych obcym konsulom, a każdy teren, na którym przebywają cudzoziemcy staje się ich terytorium – [chińscy] urzędnicy nie mają odwagi na nim urzędować, policja nie waży się wykonywać tam swojej pracy – chińska suwerenność została już dawno utracona. Zatem Chiny nie mogą być nazywane państwem suwerennym, a jedynie połowicznie suwerennym70. Nieco później w tym samym roku, w wykładzie dla wojskowych z Yunnanu, Jiangxi i Guangdongu Sun powtórzył swoje przekonanie, że choć Mandżurowie już odeszli, to Republika Chińska wciąż nie wyzbyła się losu państwa połowicznie niezawisłego. Albowiem, choć po rewolucji dynastia Qing upadła, to obce państwa, które wymusiły na niej zrzeczenie się suwerenności i części terytorium, wciąż nie zwróciły nam utraconych praw. A zatem Chiny nie mogą być nazwane w pełni niepodległym państwem. Sun głównymi winnymi za zdegenerowanie Chin do poziomu państwa połowicznie niepodległego uczynił Mandżurów. Zaapelował on równocześnie o rozwijanie chwalebnego nacjonalizmu i sprawienie, by Tybetańczycy, Mongołowie, Muzułmanie i Mandżurowie stopili się z Hanami i stworzyli największe państwo narodowe; jest to zadaniem nas, Hanów. W konkluzji swojego wystąpienia stwierdził: Naszym obowiązkiem jest ocalenie kraju, rozwijanie nacjonalizmu oraz odzyskanie utraconych terytoriów i suwerenności, a zacząć możemy od uzyskania takiego samego statusu niepodległego państwa w Azji Wschodniej, jakim cieszą się Japonia i Syjam. Nie możemy zadowolić się stwierdzeniem, że skoro upadły już rządy mandżurskich Qingów i powiodła się nasza rasowa rewolucja (zhongzu geming) to dla poczucia nacjonalizmu wystarczy, że kontrolujemy parę obiektów rządowych71. Oczywiście Sun, przekonując swoich słuchaczy, że pozycja międzynarodowa Chin jako „państwa połowicznie niepodległego” jest gorsza niż Syjamu, chciał zasiać wśród nich wolę walki o uwolnienie narodu chińskiego od tego położenia. Qiuxue zai lizhi jiu guo, op. cit. Jiaoyu jia yi tichang min zhi [Pedagodzy powinni kształtować opinię publiczną – przemówienie na V Kongresie Edukacji w Kantonie, 1921], [w:] Guofu quanji, Vol. 2, s. 439–440. 71 Junren jingshen jiaoyu [Edukacja moralna dla wojskowych – przemówienie dla wojskowych z Yunnanu, Jiangxi i Guangdongu, Guilin, 10 grudnia 1921], [w:] Guofu quanji, Vol. 2, s. 491–492. 69 70 124 Sun Yat-sen i jego analiza „międzynarodowej pozycji Chin” Proponując taką diagnozę i sposoby wyjścia z owej sytuacji, a szczególnie, posługując się rozróżnieniem między „negatywnym” i „pozytywnym” nacjonalizmem, Sun nadał swojej argumentacji stosunkowo silne zabarwienie „wielkohańskiego szowinizmu” (dahanzu zhuyi)72. Kierunek ewolucji poglądów Suna spowodował, że zaczął on przywiązywać wagę do sposobów rozwiązania kwestii utraty przez Chiny suwerenności i części terytorium na rzecz atakujących kraj „państw imperialistycznych”. Proponowane przez Suna rozwiązania obejmowały w pierwszej kolejności odzyskanie suwerenności i uzyskanie równoprawnego statusu z mocarstwami oraz odebranie utraconych terytoriów i praw narodowych. W swoim ostrym potępieniu tych, którzy obrażali naszych rodaków i gardzili naszymi prawami Sun posunął się do wezwań, by skierować ostrze rewolucji, która obaliła ostatnią dynastię, przeciwko wszystkim wrogim państwom. Po 1919 r. Sun Yat-sen rozpoczął propagowanie nowej wersji swojego „nacjonalizmu”, uznając Chiny za państwo jedynie „połowicznie niepodległe”. Od tej pory, w swoich teoretycznych rozważaniach nad niskim statusem Chin w „porządku międzynarodowym” Sun dodawał do swoich wcześniejszych poglądów o „podwójnym zniewoleniu” narodu chińskiego nowe „nuty”, „śpiewając starą melodię na nowy sposób”. 4. „Stara melodia” niedokończonej symfonii śpiewana na nowo: kolejne przemyślenia Sun Yat-sena o „zniewoleniu” narodu chińskiego Już w 1907 r. Sun argumentował, że naród chiński znalazł się położeniu „podwójnego zniewolenia” przez rząd qingowsko-mandżurski i cudzoziemców. Od momentu, kiedy na początku lat 20. rozpoczął swoje rozważania nad sposobami odzyskania suwerenności i od kiedy w 1923 r. ponownie podjął temat „podwójnego zniewolenia”, który wcześniej pozostawił w postaci „niedokończonej symfonii”, Sun dodawał nowe brzmienia, „śpiewając starą melodię na nowy sposób”. Na początku 1923 r. wysunął tezę, że Chiny są krajem pozornie niepodległym, jednak w rzeczywistości znajdują się sytuacji gorszej niż unicestwiona już Korea. Swój osąd oparł na przeświadczeniu, że choć Koreańczycy są ludem upadłego kraju, to jednak w przypadku klęski żywiołowej czy innego ludzkiego nieszczęścia władze japońskie zawsze będą starały się wybawić ich z trudnego położenia, co jest ich obowiązkiem jako gospodarza Korei. Chiny zaś padły ofiarą nierównoprawnych traktatów, które skazują je jedynie na brutalne prześladowania. Podpisując traktaty z ponad dwudziestoma krajami, Chiny zdały się na łaskę ponad dwudzie72 Wang Dezhao, Sun Zhongshan minzuzhuyi…, op. cit., s. 287–288. Pan Kuang-che 125 stu panów, którzy uznają jedynie prawo do łupienia, nie widząc żadnych obowiązków. Należy zatem rozwijać umiejętności samorządności narodu, i walczyć o jedność, tak, by Chiny stały się niepodległym państwem73. Sun wyraźnie stawiał za cel walki niezależność Chin, kontynuując swoją wcześniejszą pieśń o „państwie połowicznie niepodległym”. Jednak w porównaniu z wcześniejszymi wystąpieniami, teraz przedstawiał bardziej wyrafinowaną argumentację na rzecz tezy o „zniewoleniu” Chin, wskazując przykłady takich krajów-ofiar imperializmu, jak Korea. Sun posługiwał się odtąd w dyskusji o „zniewoleniu”’ Chin porównaniami oraz jasno sformułowanymi osądami. Pod koniec 1923 r., w czasie wykładu dla studentów Uniwersytetu Lingnan w Kantonie, wskazywał, że ponieważ Mandżurowie z dynastii Qing hołdowali przekonaniu, że „lepiej oddać przyjaciół niż podarować niewolników” – oddawali cudzoziemcom suwerenność terytorialną. I choć nastąpiła restauracja [rządów] Hanów, to tej suwerenności wciąż nie udało się odebrać z rąk cudzoziemców, w których znalazła się ona na mocy podpisanych przez dynastię Qing traktatów, i wciąż nie udało się zbudować niepodległości. Zatem, ponieważ na mocy traktatów suwerenność terytorialna znajduje się w gestii wielu krajów, które wykorzystują ją do pętania nas, jesteśmy obecnie niewolnikami tych wszystkich państw. Dla porównania Korea jest niewolnikiem jedynie Japonii, Annam jedynie Francji, [więc] położenie Chin jest po prostu gorsze niż Korei i Annamu74. Wkrótce potem Sun ponownie wskazał, że „Mandżurowie” i „cudzoziemcy” zawarli wiele „nierównoprawnych traktatów”. Tak jak w sytuacji, gdy pan z braku pieniędzy nie może oddać pożyczki wierzycielowi, więc oddaje mu swoich niewolników pod zastaw, tak my zostaliśmy oddani w podwójne zniewolenie i choć mandżurska dynastia Qing została już obalona, to Chiny przeszły jedynie od „podwójnego zniewolenia” do „pojedynczego zniewolenia” i wciąż „doznają ucisku cudzoziemców”, nadal są „niewolnikami cudzoziemców”. Zatem, aby uwolnić się z tego położenia, należy trwać przy „propagowaniu nacjonalizmu” oraz, jak wyraźnie zaznaczył Sun, anulować traktaty nierównoprawne, co można by porównać do wykupienia się z niewolnictwa, i sprawić, by Chiny zajęły równoprawne miejsce z innymi krajami75. Porównywaniem nierównoprawnych traktatów z „aktem sprzedaży w niewolę” Sun przekonywał do swoich racji słuchaczy z wszystkich środowisk. W kwietniu 73 Zai shanghai ge tuanti daibiao zhujie shi de yanshuo [Przemówienie do delegatów różnych organizacji na przyjęciu z okazji zwycięstwa w Szanghaju, 17 stycznia 1923], [w:] Sun Zhongshan quanji, Vol. 7, s. 33–34. 74 Xuesheng yao lizhi zuò dashi buke zuo da guan [Studenci powinni dążyć do wielkich osiągnięć, nie do wysokich urzędów – przemówienie do studentów Uniwersytetu Lingnan w Kantonie, 21 grudnia 1923], [w:] Guofu quanji, Vol. 2, s. 590–591. 75 Gemingjun buke xiang shengguan facai [Armia Rewolucyjna nie może dążyć do wysokich urzędów i zysków – przemówienie do żołnierzy wschodniego frontu Korpusu Ekspedycyjnego, Kanton, 10 marca 1924], [w:] Guofu quanji, Vol. 2, s. 643, 646. 126 Sun Yat-sen i jego analiza „międzynarodowej pozycji Chin” 1924 r. w wykładzie dla studentek Żeńskiej Akademii Pedagogicznej Sun mówił: państwo Mandżurów było bardzo słabe, wciąż znajdowało się pod kontrolą cudzoziemców i stało się niewolnikiem silnych państw, a my Hanowie byliśmy niewolnikami Mandżurów. Zatem przed obaleniem dynastii Qing Chiny były „niewolnikiem niewolników”, co można nazwać również „podwójnym niewolnictwem”. Choć później uwolniliśmy się od zniewolenia przez Mandżurów i przestaliśmy być ich niewolnikami, to wciąż jesteśmy niewolnikami cudzoziemców. Spowodowane to jest tym, że wciąż obowiązują nierównoprawne traktaty, sprowadzające nas do roli niewolników innych państw. Można to porównać do położenia zubożałego gospodarza, który za długi oddaje swoich niewolników wierzycielowi. Aby w przyszłości nie być niewolnikami obcych państw należy anulować wszelkie nierównoprawne traktaty i entuzjastycznie starać się o wprowadzenie w życie zasad nacjonalizmu76. Dnia 1 maja tego samego roku w czasie przemówienia na kongresie delegatów robotniczych miasta Kanton i uczestników obchodów międzynarodowego Święta Pracy Sun przyznał, że we współczesnym świecie Chiny są najuboższym, najsłabszym państwem, są ofiarą okrutnych prześladowań ze strony innych państw, zajmują po prostu miejsce niewolnika. Ich położenie jest jeszcze gorsze niż kolonii. Na przykład Korea jest niewolnikiem Japonii, Annam jest niewolnikiem Francji. Ale Korea i Annam, choć są niewolnikami obcych państw, są niewolnikami tylko jednego mocarstwa. Lecz z powodu nierównoprawnych traktatów Chiny są obecnie niewolnikami mocarstw światowych, a każde państwo, które utrzymuje regulowane traktatami stosunki handlowe z Chinami jest w rzeczywistości właścicielem Chin. Jednakże z racji tego, że jego publiczność składała się z robotników, Sun zmodyfikował nieco swoją wypowiedź, odwołując się do retoryki klasowej: chińscy robotnicy, cierpiący ucisk ze strony państw kapitalistycznych, wypowiadają im wojnę. Robotnicy innych krajów również cierpiący z powodu prześladowań państw kapitalistycznych, także wypowiadają im wojnę. Obecnie robotnicy Chin i innych krajów wspólnie prowadzą wojnę, jej celem jest wspólny wróg, zatem powinni połączyć się we wspólnej woli walki. Robotnicy Chin powinni nawiązać kontakt z robotnikami z zagranicy i wspólnie wypowiedzieć wojnę państwom kapitalistycznym. Powinni również uczyć się od bohaterów Rewolucji Xinhai, działać wspólnie z nimi, razem kroczyć do przodu i mieć odwagę palić za sobą mosty. Mając taką jedność i taką odwagę, łatwo będziecie mogli rozbić ucisk ekonomiczny obcych państw i zerwać pęta narzucone traktatami. Dopiero wtedy pozycja międzynarodowa Chin będzie równoprawna z innymi państwami77. Nüzi yao mingbai sanmin zhuyi [Kobiety muszą rozumieć Trzy zasady ludu – przemówienie do studentek Żeńskiej Akademii Pedagogicznej, 4 kwietnia 1924], [w:] Guofu quanji, Vol. 2, s. 666–668. 77 Zhongguo gongren suo shou bu pingdeng tiaoyue zhihai [Szkody ponoszone przez chińskich robotników w wyniku nierównoprawnych traktatów – przemówienie do związków zawodowych 76 Pan Kuang-che 127 W ten sposób klasowa retoryka Suna wciąż niosła treści nacjonalistyczne, nadal miała nakłaniać słuchaczy do „roztrzaskania ucisku ekonomicznego obcych państw”, „wypowiedzenia nierównoprawnych traktatów” i działania na rzecz zrównania praw Chin na arenie międzynarodowej z prawami innych państw. Dwa miesiące później w czasie przemówienia do zgromadzenia chłopskiego w Kantonie Sun nie odwołał się do języka klasowego, podkreślając jedynie, że „partia rewolucyjna” dokłada starań, by wspomóc i zwalczyć wszelkie troski chłopów oraz podnieść pozycję chłopstwa, i aby móc to osiągnąć, należy przede wszystkim dopilnować, by chłopi zdali sobie sprawę ze swojego trudnego położenia. Dopiero gdy uda się zaszczepić to przekonanie, będzie można stworzyć wspólny front […], zawiązać prawdziwą jedność. W dalszej kolejności dzięki „dobrej organizacji” możliwa będzie „walka o interesy chłopstwa”. Sun ograniczył się równocześnie do przekazania chłopom informacji, że partia rewolucyjna wprowadzi w życie Trzy zasady ludu i w jaki sposób zrealizuje w pełni zasadę nacjonalizmu. W tej wypowiedzi Sun Yat-sen powtórzył porównanie nierównoprawnych traktatów do „aktu sprzedaży w niewolę”, przez co, choć wyzwolono się od zniewolenia przez mandżurską dynastię Qing, to wciąż musimy być niewolnikami cudzoziemców. Do dziś odczuwamy jeszcze ucisk ze strony obcych państw, a zatem należy unieważnić nasz „akt sprzedaży w niewolę”, by nie być dłużej niewolnikami cudzoziemców. Dopiero wtedy nacjonalizm odniesie pełen sukces78. W porównaniu z wcześniejszą działalnością w okresie od 1923 r. do lata 1924 r. poglądy Sun Yat-sena na zniewolenie narodu chińskiego i używane przez niego porównania osiągnęły nowy wymiar. Używał teraz przykładów Korei i Annamu (Wietnamu) do zobrazowania tragicznego położenia Chin i ich statusu „niewolnika”. Porównywał nierównoprawne traktaty do „aktu sprzedaży w niewolę”, by apelować o ich anulowanie, co – jak miał nadzieję – zapewni Chinom równą pozycję w „porządku światowym”. Sun Yat-sen dopisał zatem w tym okresie do swojej wcześniej „nieukończonej symfonii” – koncepcji zniewolenia Chin – zupełnie nowe brzmienia. Wystąpił z nowymi konkretnymi propozycjami uwolnienia Chin z „niewoli u cudzoziemców”, zrzucenia kajdan oraz anulowania nierównprawnych traktatów. Można by rzec, że poglądy Sun Yat-sena w tym okresie nabrały ostatecznego kształtu i dotychczas „nieukończona symfonia” została wreszcie zamknięta. Podsumowując, w okresie od 1919 do 1924 r. Sun Yat-sen przemyślał swoje poglądy na „nacjonalizm”. W tym czasie Sun wyłożył swoje poglądy na miejsce narodu chińskiego w „porządku międzynarodowym” i systematycznie opisywał położenie Chin jako „państwa połowicznie niepodległego” oraz „zniewolonego”. z okazji międzynarodowego Święta Pracy, 1 maja 1924], [w:] Guofu quanji, Vol. 2, s. 667–668. 78 Nongmin da lianhe [Wielka koalicja chłopska, 28 lipca 1924], [w:] Guofu quanji, Vol. 2, s. 714–717. 128 Sun Yat-sen i jego analiza „międzynarodowej pozycji Chin” W poglądach Sun Yat-sena na „nacjonalizm”, jego „nowe melodie” i „stare brzmienia” w rzeczywistości współbrzmią jak w dobrze zaaranżowanym koncercie. Nadzieją ich autora były konkretne rezultaty, zachęcenie narodu chińskiego do podjęcia rewolucyjnej walki i rozbudzenie woli wyzwolenia się z dotychczasowego położenia. Sun skierował ostrze rewolucji na „mocarstwa”, uciskające i utrzymujące Chiny w pozycji „państwa połowicznie niepodległego”, spychające naród chiński do „niewolnictwa” i narzucające mu „kontrakty sprzedaży w niewolę”. Zatem Sun poprzez swoje objaśnienia miejsca narodu chińskiego w „porządku międzynarodowym” jako „połowicznej niepodległości” i „niewolnictwa” postulował, że Chiny powinny odzyskać utraconą suwerenność terytorialną, restytuować niezawisłość i równość z mocarstwami oraz wzywał do wypowiedzenia nierównoprawnych traktatów, tak by Chiny mogły zająć należne im miejsce wśród równych sobie mocarstw. Choć w 1923 r. poglądy Sun Yat-sena na „nacjonalizm” okrzepły, wciąż wykazywały pewne wariacje w swojej treści. Wychodząc od dominujących wówczas trendów intelektualnych i zapożyczając od nich takie powszechnie już wówczas znane nowe określenia, jak „kolonia” czy „imperializm”, nadał im nowe brzmienia. Wychodząc od pojęcia „kolonia” stworzył termin „podkolonia”, a z „imperializmu” uczynił cel ataku rewolucyjnego. Jednak te teorie pochodzą z ostatniego etapu rozwoju myśli Sun Yat-sena o nacjonalizmie i są tematem do odrębnej analizy. 5. Zakończenie Patrząc na proces kształtowania się myśli o „nacjonalizmie” Sun Yat-sena, można zaobserwować, że interpretując miejsce narodu chińskiego w „porządku światowym”, uzasadniał on w ten sposób cele i ideologiczne podstawy swojej działalności rewolucyjnej. Jednak główne aspekty stworzonej przez niego doktryny „nacjonalizmu” ulegały przemianom i transformacjom. W początkowym okresie lansowane przez niego tezy o „podwójnym zniewoleniu” służyły jako racjonalne uzasadnienie dla „wygnania Mandżurów”. W kolejnych latach nie rozwijał tej myśli, występując z zupełnie nową koncepcją „państwa połowicznie niepodległego”, by w kolejnym etapie ponownie podjąć rozważania nad położeniem Chin jako „kraju zniewolonego”. W procesie ewolucji poglądów Sun Yat-sena, poprzez dyskusję nad miejscem narodu chińskiego w „porządku międzynarodowym” jako „kraju połowicznie niepodległego” bądź „zniewolonego” wskazywał on na konieczność odzyskania utraconej suwerenności terytorialnej, odtworzenia suwerenności i równości z mocarstwami i innych tego typu działań oraz apelował o anulowanie Pan Kuang-che 129 nierównoprawnych traktatów i doprowadzenie do stanu „równości” narodu chińskiego w „porządku międzynarodowym”. Jak wskazano w niniejszym artykule, proces kształtowania się i zmiany poglądów Sun Yat-sena na „międzynarodową pozycję” Chin doprowadziły do uformowania się unikatowych koncepcji, pozostających równocześnie w bliskim związku z dominującymi w epoce trendami intelektualnymi. Będąc w zgodności z głównymi koncepcjami ideologicznymi swoich czasów, teoria „nacjonalizmu” Sun Yat-sena pozostawała pod ich wpływem, ale i oddziaływała na nie, cechowała się bowiem własnymi szczególnymi cechami. Zmiany i postępy Suna w konstruowaniu własnej refleksji o „nacjonalizmie” przedstawiały i odzwierciedlały nurty ideologiczne tej ery. Panuje powszechna zgoda co do wielkiej roli, jaką Sun Yat-sen odegrał w dwudziestowiecznej historii Chin. Jego wpływ jako prekursora chińskiej rewolucji jest widoczny do dziś. Należy jednakże wyraźnie rozgraniczyć podziw i uznanie dla postaci Suna, przybierające niekiedy postać wręcz religijnego kultu, widzącego w nim osobę „świętą”, od wyjaśniania szczegółów biograficznych i krytycznej analizy jego poglądów oraz ich ewolucji. Obecnie zaawansowany stan badań nad myślą i życiem Sun Yat-sena daje nam szerokie pole widzenia i mocną podstawę do dalszych rozważań. Wielu badaczy korzysta jednak z wielkiego zasobu pism Sun Yat-sena w sposób bardzo wybiórczy, dokonując projekcji naszych dzisiejszych przekonań i zapatrywań na poglądy Suna bez uwzględnienia ich historycznego kontekstu, nie rozważając ich relacji z ówczesnymi trendami intelektualnymi (czy oddziałującymi na nie wpływami zewnętrznymi). Wielu uczonych, posługując się wyrwanymi z kontekstu tekstami źródłowymi, systematyzuje je według własnego uznania, opisując światopogląd Suna zgodnie ze swoimi przekonaniami i na tej podstawie dokonuje ich oceny i analizy. Powstające w ten sposób opisy „myśli Sun Yat-sena” są jednak bardzo odległe od jego faktycznych przekonań i są jedynie odzwierciedleniem wyobrażeń badacza79. Brytyjski marksistowski historyk Eric J. Hobsbawm, badając proces rozwoju zachodniego nacjonalizmu w okresie 1870–1917, stwierdził, że wciąż wiemy bardzo mało na temat tego, co świadomość narodowa znaczyła dla licznych […] narodowości. By znaleźć odpowiedź, potrzeba nam nie tylko całej masy badań […], ale zanim będziemy mogli poczynić z nich użytek – również chłodnego, demaskator79 Jak np. opinia Zhu Zhenghui: prawdziwe postępy w studiach nad Sun Yat-senem dokonują się poprzez pogłębioną analizę konkretnych zagadnień, przez co rozumienie tej ważnej postaci historycznej posuwa się znacząco do przodu. Zob.: Zhu Zhenghui, Mianxiang weilai de Sun Zhongshan yanjiu – jin er shi nian de qingkuang he qianzhan [Wobec przyszłości badań nad myślą Sun Yat-sena – sytuacja w ostatnich dwudziestu latach i perspektywy na przyszłość], [w:] Sun Zhongshan yu xiandai wenming…, op. cit., s. 649. Poglądy autora zasługują jednak na uwagę. 130 Sun Yat-sen i jego analiza „międzynarodowej pozycji Chin” skiego spojrzenia na terminologię i ideologię spowijającą „kwestię narodową”80. Dla badających sunyatsenowską doktrynę „nacjonalizmu” uwaga Hobsbawma jest skłaniającym do przemyśleń punktem odniesienia. Zatem, w niniejszym artykule podjęto próbę obszernej analizy poglądów Suna na kwestie „międzynarodowego położenia” Chin, w nadziei, że umożliwi to ukazanie wyjątkowych elementów tej myśli na tle ówczesnych trendów intelektualnych i przywrócenie jego koncepcji „nacjonalizmu” jej oryginalnych cech. Autor jest przekonany, że właściwe zredagowanie dziedzictwa „myśli Sun Yat-sena” możliwe jest jedynie poprzez uwzględnienie w badaniach szerokiego kontekstu intelektualnego i historycznego, w jakim ta myśl powstawała. Jedynie w ten sposób można korzystnie wpłynąć na nasze rozumienie procesów historycznych i ustanowić podstawę dla nowych kierunków badań w przyszłości. Autor niniejszego artykułu żywi skromną nadzieję, że jego zapiski umożliwią innym badaczom kontynuację swojej wytężonej pracy i staną się podstawą dla refleksji i przemyśleń. Tłumaczył z chińskiego Włodzimierz Cieciura Eric J. Hobsbawm, Nations and Nationalism since 1780: Programme, Myth, Reality, Cambridge University Press, Cambridge–New York 1990, s. 130 (tłumaczenie cytatu za wydaniem polskim: Narody i Nacjonalizm po 1780 roku. Program, mit, rzeczywistość, przeł. J. Maciejczyk, M. Starnawski, Difin, Warszawa 2010, s. 138–139). 80 Azja-Pacyfik 2011, nr 14 CHINY W SETNĄ ROCZNICĘ REWOLUCJI XINHAI Dominik Mierzejewski WYZWANIA CHIŃSKIEJ DYPLOMACJI U PROGU ERY REPUBLIKAŃSKIEJ Postawa i działania podmiotu w stosunkach międzynarodowych są na tyle skomplikowanym zjawiskiem, że ich zrozumienie wymaga wielowątkowej analizy i przedstawienia czynników warunkujących podejmowane decyzje. Zdaniem autora należy wyróżnić dwa kluczowe czynniki wpływające na postępowanie danego podmiotu. Pierwszy wynika z perspektywy konstruktywistycznej, a dotyczy głównie określenia własnej tożsamości poprzez podkreślanie odrębności kulturowej, politycznej i społecznej. Drugi wynika z perspektywy instytucjonalnej i ma na celu stworzenie sprawnego aparatu biurokratycznego służącego prowadzeniu polityki zagranicznej. Chiny stanęły przed takimi wyzwaniami, począwszy od pierwszej wojny opiumowej w 1. połowie XIX w. Kolejne klęski, konieczność samookreślenia własnej podmiotowości oraz brak sprawnego aparatu biurokratycznego, który byłby efektywny w relacjach międzynarodowych, to czynniki, które przyspieszyły modernizację Państwa Środka, choć nie od początku wykorzystaną. Zderzenie cywilizacji chińskiej z zachodnim państwem narodowym przyniosło klęskę, a w konsekwencji wzrost napięć wewnętrznych i upadek panującej dynastii. Ukształtowana sytuacja skłoniła chińskie elity do dyskusji nad przyszłością państwowości chińskiej. Z jednej strony wraz z przymusowym otwarciem napłynęły do Chin nowe prądy intelektualne, z drugiej zaś próbowano transplantować aparat administracyjny państwa narodowego na grunt chiński. Rządzący Chinami stanęli przed klasycznym pytaniem: w jaki sposób, w obliczu licznych porażek, utrzymać spójność społeczeństwa? Dodatkowym problemem – zarówno okresu przedrepublikańskiego, jak i po proklamowaniu republiki – stały się zmiany w myśleniu i postrzeganiu świata 132 Wyzwania chińskiej dyplomacji u progu ery republikańskiej oraz kwestionowana efektywność budowanego aparatu administracyjnego? Najnowsza historia intelektualna Chin to spory wokół tworzenia bytu państwowego, a zatem porzucenia szablonu „wszystko pod kopułą niebios”, zmiany optyki zorientowanej cywilizacyjnie na reprezentującą interesy grupy etnicznej1. W tekście podjęto próbę deskryptywnego przedstawienia wyzwań stanowiących podstawy chińskiej dyplomacji. Zdaniem autora okres zderzenia z Zachodem w XIX w. wywarł istotne piętno na proces formowania się chińskiej polityki zagranicznej. Współcześnie przewijające się motywy zasad pokojowego współistnienia, nieingerencji w wewnętrzne sprawy innych państw, poszukiwania równości oraz partnerstwa, próby przekonania wspólnoty międzynarodowej o pokojowym statusie mają swe korzenie w dzisiejszej recepcji minionych wydarzeń. 1. Zburzenie dawnego porządku i nowe idee W wyniku XIX-wiecznej interakcji z podmiotami zewnętrznymi oraz rodzących się problemów wewnętrznych elity chińskie dostrzegły konieczność studiowania myśli zachodniej, wcześniej w Chinach nieznanej. W aspekcie postrzegania rzeczywistości międzynarodowej należało zapoznać się z pojęciami innymi niż tianxia – ‘wszystko pod kopułą niebios’, które symbolizowało porządek moralny związany z etyką konfucjańską. W uogólnieniu państwo (guojia) rozumiane było jako zbiorowość niezależnych rodzin (jiating) czy klanów (jiazu), oraz guo – symbol z epoki Walczących Królestw symbolizujący konieczność zjednoczenia. W ujęciu szkoły konfucjańskiej nie były to państwa rozumiane jako nowoczesny aparat biurokratyczny, który miał kształtować i realizować interesy podmiotu. Podstawą był porządek moralny, w którym mało istotne były takie przymioty, jak pochodzenie, język czy wyznawana religia. Opierał się on tylko na studiach etyki konfucjańskiej, która jako uniwersalna miała być podstawowym elementem budującym system wzajemnych powiązań. Etyka konfucjańska polegała głównie na nieingerencji w postawy i zachowania osób trzecich oraz koncentracji na własnym moralnym samodoskonaleniu. Moralne samodoskonalenie (xiu shen) miało stanowić główną wartość kształtującą porządek. Mimo podziału na Chiny i resztę świata cywilizacji chińskiej obce było pojęcie granic – władca nie posiadał własnego terytorium otoczonego granicą, jego władztwo było bezkresne (wangzhe wu wai). Przykład moralny miał służyć jako wzór do naśladowania, a moralny wymiar rodziny i państwa przekładał się na percep1 Xu Guoqi, Nationalism, Internationalism, and National Identity: China 1895 to 1919 [w:] George C. X. Wei, Xiaoyuan Liu (eds), Chinese Nationalism in Perspective: Historical and Recent Cases, Greenwood Press, Westport 2001, s. 102–104. Dominik Mierzejewski 133 cję stosunków z zagranicą. System tianxia miał dwa wymiary: idealny porządek świata (utopia) oraz system organizacyjny. Początkiem idealnego systemu miała być przemiana jednostki, która tworzyła rodzinę, ta natomiast – wchodząc w interakcję z państwem – tworzyła system tianxia, wszystkiego pod kopułą niebios. System tianxia, jak twierdzi Zhao Tingyang, był antypolityczny, bazował na równości i otwartości, z uwagi na fakt, iż nie tworzył sztucznych podziałów, a podmioty nie tworzyły własnych odrębnych tożsamości. System ten nie był systemem państwowocentrycznym, jak porządek westfalski, lecz był systemem proświatowym2. Najistotniejszą cechą tej koncepcji był brak ideologii i religii, co miało zapewnić porządek i harmonię. Taki system nawiązywał do społecznej sieci zależności opartej na systemie fiskalnym (podatkach) oraz kulturze podległości i respektu dla przełożonych. Ponadto system ten nie pretendował do tworzenia niepodległych, suwerennych podmiotów, a w przypadku Chin przyczyniał się do unikania konfliktów i sprzeczności. Brak jasno zdefiniowanych granic i podziałów powodował, iż świat jawił się jako „wielka jednia pod kopułą niebios” (tianxia datong)3. System trybutarny miał swoje korzenie w preqinowskiej koncepcji „obszarów otaczających stolice (jifuzhi)”, która charakteryzowała się zróżnicowanym rozłożeniem obowiązków wobec suwerena. Nie był to jednak system ustalony, a w zależności od sytuacji dostosowywany do warunków lokalnych. W Epoce Walczących Królestw mimo dominacji królestwa Zhou podległe mu królestwa – m.in. Jin, Chu czy Qi – posiadały własne wasalne mniejsze królestwa, jak Lu, Zheng i Song4. W praktyce nawet po zjednoczeniu przez dynastię Qin system ten zachował swój charakter feudalnych zależności między przełożonym a podwładnym. Jak zauważa Wang Rihua system ten dzielił się na cztery strefy: wangquan – strefę najwyższą mającą największą władzę, baquan zhongxiaoguojia – strefę hegemonów posiadających możliwość sprawowania władzy nad innymi, shaoshuminzu – mniejszości mające połowiczne prawa oraz wailai zhengquan – niewchodzące w skład strefy zależności. Na to nakładało się rozumienie systemów, których wyróżniano trzy: huaxia tixi – obejmujący pierwsze dwie wyżej wymienione strefy; huayi tixi obejmujący ludy barbarzyńskie oraz tianxia tixi – wszystko pod kopułą niebios, włącznie z zewnętrznymi podmiotami5. 2 Zhao Tingyang, Tianxia tixi de yige jianyao biaoshu [Wprowadzenie do systemu tianxia], „Shijie Jingji yu Zhengzhi” 2008, No.10, s. 75–80. 3 Jiang Ningkang, Tianxia yu diguo [Tianxia i imperium], Nanjing Daxue Chubanshe, Nanjing 2010, s. 38–40. 4 Shang Huipeng, Lun ren yu fuguo. Cong jiben renji zhuangtai de shijiao jiedu Zhongguo de guoji xingshi [Porządek i państwo pomocnicze. Analiza formy międzynarodowego zachowania Chin z perspektywy relacji międzyludzkich], „Guoji Zhengzhi Yanjiu” 2008, No. 4, s. 132–135. 5 Wang Rihua, Gudai Zhongguo tixi de jiben danwei [Podstawowe jednostki starożytnego systemu Chin], „Guoji Zhengzhi Yanjiu” 2009, No. 2, s. 46–51. 134 Wyzwania chińskiej dyplomacji u progu ery republikańskiej Wizja świata w XIX w. zasadniczo nie odbiegała od tradycyjnej percepcji. Na sinocentryczną wizję świata pośrednio wpływały warunki geograficzne, które w naturalny sposób stanowiły barierę izolującą Chiny od świata zewnętrznego. Świat sprowadzał się zatem do Chin i okolicznych nielicznych ludów barbarzyńskich. Dopiero wyprawy geograficzne okresu dynastii Ming, a zwłaszcza wyprawy Zheng He, przyniosły zmianę chińskiego światopoglądu – krąg barbarzyńców został rozszerzony. Po przejęciu władzy przez obcą etnicznie dynastię Qing okazało się, że Mandżurowie, mimo iż byli dynastią panującą, uznawani są za obcych. Postępująca sinizacja Qingów w sytuacji pojawienia się „zamorskich barbarzyńców” umożliwiła panującym przyznanie sobie statusu Chińczyków-Han. W obliczu zagrożenia wcześniejsze różnice zostały zatarte. Za panowania cesarza Daguanga (1821–1850) sprawami związanymi z relacjami z „zamorskimi barbarzyńcami” zajmował się urząd ds. barbarzyńców. Państwa trybutarne dzielono na trzy grupy: pierwszą, czyli kraje, które posiadały posła w Pekinie (m.in. Korea, Annam = Wietnam), drugą, kraje które składały tylko trybut, nie posiadając posła (zaliczano do nich m.in. Holandię, Portugalię, Hiszpanię, Tajlandię czy Birmę) oraz trzecią – państwa spełniające rolę buforową, oddzielające cesarstwo od reszty świata6. Zderzenie z poszukującym rynków zbytu i nowych kanałów handlowych Imperium Brytyjskim wiązało się dla Chin z koniecznością otwarcia własnego rynku na handel towarami brytyjskimi, do których głównie zaliczano opium. Podpisanie traktatu w Nankinie stało się istotnym impulsem dalszych reform wewnętrznych. Z uwagi na klęskę Chińczycy doszli do wniosku, że istnieje konieczność utrzymania łączności z państwami zachodnimi i poznania zachodnich rozwiązań instytucjonalnych. Jak pisał Xue Fucheng: Chiny, które pragną wzmacniać własną pozycję, muszą rozpocząć studia nad myślą zagraniczną, energicznie studiować, rozpocząć reorganizację aparatu odpowiedzialnego za sprawy zagraniczne, a urzędnicy powinni brać odpowiedzialność za swoje czyny7. W wyniku interakcji z Zachodem intelektualiści chińscy rozpoczęli studiowanie obcych dotąd idei, głównie za pośrednictwem Japonii. Problemy instytucjonalne i poszukiwanie przyczyn klęski prowadziły do szeroko zakrojonej dyskusji na temat wolności jednostki, demokracji czy nacjonalizmu. Z jednej strony doszukiwano się powodów klęski w panowaniu obcej etnicznie dynastii mandżurskiej, z drugiej zaś uznawano system rzą- 6 He Xinhua, Wang Xiaohong, 1840–1860 nian jian Qing zhengfu san zhong waijiao tixi fenxi [Analiza trzech systemów dyplomacji rządów dynastii Qing w latach 1840–1860], „Anhui shiyanjiu” 2003, No. 5, s. 24–26. 7 Zhang Buxian, Cong Zongli Yamen dao Waijiaobu – jianlun wan Qing jindaihua [Od Zongli Yamen do Ministerstwa Spraw Zagranicznych – dyskusja o modernizacji w okresie późnej dynastii Qing], „Shandong Shifan Daxue Bao” 1997, No. 3, s. 70. Dominik Mierzejewski 135 dów despotycznych za przyczynę porażki, apelując o konieczność zmiany własnej percepcji i zachowania w relacjach międzynarodowych. Należy przy tym zwrócić uwagę, że napływ idei zachodnich do Chin ograniczany był przez trudności w dokładnym tłumaczeniu i interpretacji. Za najlepszy przykład może posłużyć wykonane przez zachodnich misjonarzy tłumaczenie Elementów prawa międzynarodowego (Wanguo Gongfa). Podobnie wydany między 1866 a 1869 r. słownik chińsko-angielski Wilhelma Lobscheida często zawierał nieadekwatne tłumaczenia8. Pierwszym tłumaczeniem zachodnich dzieł na chiński był przekład encyklopedii geograficznej (Haiguo Tuzhi) dokonany przez Wei Yuana w 1844 r. (pierwsze 50 rozdziałów). Książki na temat prawa międzynarodowego Martina Wheatona oraz dwa tłumaczenia encyklopedii geograficznej (Yuan Dehuaia i Vettela) stanowiły bazę zachodniego aparatu pojęciowego w języku chińskim9. Nowe dla Chin prawo, oparte na porządku westfalskim, wprowadzało – jak w 1877 r. uznawał Wang Tao – podstawową zasadę równości obowiązującą w relacjach międzynarodowych. Chiny postrzegające siebie jako centrum musiały przyznać, że istniały również inne podmioty, których stanowisko w negocjacjach było równe chińskiemu10. Zmiany w oficjalnej terminologii zostały wymuszone przez traktaty podpisywane po przegranych wojnach. Klasycznym przykładem był traktat z Tianjinu z 1858 r. Zakazywał on używania określenia barbarzyńca (yi) w odniesieniu do przedstawicieli Wielkiej Brytanii. Mimo takich zmian świat dla chińskich władców był nadal bipolarny, tzn. składający się z Chin i barbarzyńców. W aspekcie nowych idei do najistotniejszych w ówczesnym dyskursie należy zaliczyć pojęcia wolności, demokracji oraz nacjonalizmu. Pierwsze z nich zostało zaszczepione przez zachodnich badaczy Chin, m.in. Roberta Morisona, Waltera H. Medhursta, Wilhelma Lobscheida11. Mimo że pojęcie wolności występowało w dyskursie starożytnym, to jednak jego zachodnie pojmowanie było odmienne. Intelektualiści chińscy dopiero w latach 80. XIX w., wraz z reformami dynastii Qing, rozpoczęli dyskusję np. na temat powołania partii liberalnej (ziyou dang) czy interWolfgang Lippert, Language in the Modernization Process: the Integration of Western Concepts and Terms into Chinese and Japanese in the Nineteenth Century [w:] Michael Lackner, Iwo Amelung, Joachim Kurtz (ed.), New Terms for New Ideas: Western Knowledge and Lexical Change in Late Imperial China, Brill, Leiden 2001, s. 57–60. 9 Rune Svarverud, The Notions of ‘Power’ and ‘Right’ in Chinese Political Discource [w:] ibidem, s. 125–132. 10 Martti Koskenniemi, The Gentle Civilizer of Nations: The Rise and Fall of International Law, 1870–1960, Cambridge University Press, Cambridge 2001, s. 113–115. 11 Medhurst w słowniku z 1847 r. po raz pierwszy użył chińskiego odpowiednika wolności – ziyou i ten na stałe wszedł do użycia w języku chińskim. Zob.: Xiong Yuezhi, ‘Liberty’, ‘Democracy’, ‘President’: The Translation and Usage of Some Political Terms in Late Qing China [w:] New Terms for New Ideas: Western Knowledge…, op. cit., s. 69. 8 136 Wyzwania chińskiej dyplomacji u progu ery republikańskiej pretowania zachodniego pojęcia wolności, m.in. w 1887 r. na łamach „Shenbao”12. W toczącą się dyskusję zaangażowali się tacy intelektualiści jak Ying Zuxi, He Qi, Hu Liyuan czy Yan Fu. W 1895 r. ten ostatni opublikował Lun shibian zhiji [O szybkości zmian światowych], gdzie podkreślił znaczenie wolności w społeczeństwach zachodnich. Na początku XX w. dziennik „Wangguo Gongbao” zamieścił serię artykułów Herberta Spencera poświęconych wolności, a w 1903 r. ukazała się praca Johna Stuarta Milla O wolności w tłumaczeniu Yan Fu13. Podobnie było z pojęciem demokracji, które w XIX w. trafiło do Chin za pośrednictwem zachodnich sinologów. W pracy Medhursta demokracja tłumaczona jest w sposób opisowy, jako: zhongren de guotong (‘administrowanie państwem przez tłum’), zhongren de zhili (‘rządzenie przez tłum’) czy też duoren luanguan (‘chaotyczna administracja przez wielu’). Z kolei Lobscheid proponował minzheng (‘rząd przez lud’) czy zhongren guanxia (‘administrowanie przez tłum’) lub baixing caoquan (‘kontrola przez zwykłych ludzi’)14. W 1890 r. Huang Zuxian podzielił systemy polityczne na monarchie (junzhu), demokracje (minzhu) i monarchie konstytucyjne (junmin gongzhu). W 1901 r. w chińskim dyskursie po raz pierwszy pojawiło się pojęcie obywatela – gongmin. W odróżnieniu od niewolnika miał on prawa, odpowiedzialność, wolność, równość i niezależność. Aby osiągnąć prawdziwe wyzwolenie należało obalić system rządów absolutystycznych i imperialnych oraz oprzeć egalitaryzm na konfucjańskiej koncepcji humanitarności i prawie do autonomii (zizhu zhi quan). Podobnie Liang Qichao definiował pojęcie praw jednostki jako możliwość ochrony własnego bezpieczeństwa i pracy dla własnego bezpieczeństwa. To rząd ograniczał wolność jednostki, dopuścił do niesprawiedliwości i nierówności społecznych. Kluczową pracą Lianga był wydany w Japonii w 1902 r. Discourse on the New Citizen, w którym zawarł główne postulaty nowego systemu politycznego w Chinach15. W procesie dalszej interakcji ze światem zewnętrznym najistotniejszym pojęciem był nacjonalizm. W swoich pracach Liang Qichao rozróżniał dwa typy nacjonalizmu: jeden Chińczyków Han tzw. mały nacjonalizm (nacjonalizm etniczny) i drugi, „duży nacjonalizm” odnoszący się do całych Chin (nacjonalizm państwowy) i broniący interesów państwa na arenie międzynarodowej16. W tym aspekcie Ibidem, s. 71. Ponadto przetłumaczył na chiński: Thomasa H. Huxleya, Ewolucja i etyka, Johna S. Milla, System logiki; Herberta Spencera, Zasady socjologii oraz O duchu praw Monteskiusza. 14 Xiong Yuezhi, op. cit., s. 72–73. 15 Szerzej na ten temat zobacz m.in. Xiaobing Tang, Global Space and the Nationalist Discourse of Modernity: The Historical Thinking of Liang Qichao, Stanford University Press, Stanford 1996, s. 11–20. 16 Suisheng Zhao, A Nation-state by Construction: Dynamics of Modern Chinese Nationalism, Stanford University Press, Stanford 2004, s. 65–67. 12 13 Dominik Mierzejewski 137 duży wpływ miała praca Zou Ronga Armia Rewolucyjna z 1903 r., w której domagał się obalenia dynastii Qing oraz zagwarantowania wolności i praw jednostki. Istotnym elementem publikacji były oskarżenia pod adresem mandżurskiej dynastii o pogwałcenie praw Hanów17. Konieczność określenia własnej podmiotowości była wymuszona przez interakcję z podmiotami zewnętrznymi, a podpisywanie traktatów stało się istotnym elementem kreującym tożsamość Chin. W ciągu dwóch wieków panowania stworzono „wielkie Chiny” (da Zhongguo) i położono podstawy pod rozwój Nowych Chin (xin Zhongguo). Nowy podmiot miał być wieloetnicznym państwem, w skład którego wchodzili Mandżurowie, Hanowie, Muzułmanie, Mongołowie oraz Tybetańczycy. Razem składali się oni na pojęcie Chińczyka (Zhongguo ren)18. Stąd rodził się nacjonalizm oparty na kulturowo-cywilizacyjnych podstawach. Mimo promowania takiej wizji Chin Zhang Taiyan, Zou Rong, Sun Yat-sen proponowali odmienną koncepcję, w której zakładano obalenie dynastii mandżurskiej i stworzenie czystych etnicznie Chin, bez obszarów zdobytych przez dynastię Qing, czyli Mandżurii, Xinjiangu, Tybetu. Samo pojęcie minzu tłumaczone jako ‘naród’ po raz pierwszy zostało użyte w gazecie „Qiangxuebao” w 1895 r. jako zapożyczenie z języka japońskiego19. Głównym elementem mającym wpływ na konieczność zbudowania podmiotu, który będzie państwem narodowym okazała się klęska w wojnie z Japonią (1895). Chiny nie mogły już pretendować do „bycia uniwersalnym światem – tianxia”, lecz – jak wskazywał Liang Qichao – musiały stać się uczestnikiem gry. W analizie ilościowej terminów tianxia, minzu i guojia, przedstawionej przez Jin Guantao i Liu Qingfenga, w okresie między 1895 a 1899 wykazano, że użycie terminu tianxia wzrosło z ponad 1000 w 1895 do ponad 3500 w 1899 r., a określenia guojia z ponad 500 do ponad 1700. Na początku zaś XX w. w gazecie „Qingyi Bao” po raz pierwszy zastąpiono termin tianxia pojęciem państwo. Podobnie opisując rzeczywistość międzynarodową, zamiast wanguo (dosłownie ‘10 tysięcy państw’) na początku XX w. (1901–1908) w odniesieniu do relacji z państwami trzecimi stosowano pojęcie ‘świat’ (shijie) oraz ‘międzynarodowy’ (guoji)20. Pojęcie nacjonalizmu na szerszą skalę pojawiło się dopiero po powstaniu bokserów w 1900 r. To, że powstanie de facto było wymierzone w dynastię mandżurPeter Zarrow, Anti-Despotism and ‘Rights Talk’: The Intellectual Origins of Modern Human Rights Thinking in the Late Qing, „Modern China” 2008, Vol. 34, No. 2, s. 187–194. 18 Gang Zhao, Reinventing China: Imperial Qing Ideology and the Rise of Modern Chinese National Identity in the Early Twentieth Century, „Modern China” 2006, Vol. 32, No. 1, s. 22–23. 19 Ibidem, s. 20–22. 20 Jin Guantao, Liu Qingfeng, Guan nian shi yanjiu, Zhongguo xiandai zhongyao zhengzhi shuyi de xingcheng, [Historia idei. Formowanie istotnych pojęć politycznych współczesnych Chin], Falü Chubanshe, Beijing 2009, s. 241–249. 17 138 Wyzwania chińskiej dyplomacji u progu ery republikańskiej ską, stanowiło podstawę samoidentyfikacji wewnątrz państwa21. Do obiegu, poprzez chińskie publikacje w Japonii, wprowadzono termin „nacjonalizm” (minzu zhuyi) oraz pojęcie „obywatela” (guomin), związanego z suwerennym państwem. W 1901 r. na łamach „Guomin Bao” Liang Qichao w tekście Co to jest naród/państwo? uznawał, iż naród to nie jest to samo, co terytorium, dynastia czy rząd, a to, co go charakteryzuje to suwerenność. W innym tekście, zatytułowanym O narodzie, Liang pisał, że przymiotami narodu jest prawo, odpowiedzialność, wolność i równość. Zaprzeczeniem pojęcia naród było niewolnictwo i feudalizm, z którymi należało zerwać. Huang Zunxian w wydanej w 1890 r. historii Japonii z zadziwieniem zauważył, że Chiny nie posiadały własnej nazwy i w różnych częściach świata były nazywane różnie. W Zhongguo shi xulun [Wprowadzenie do historii Chin] Liang Qichao pisał: Nazwy, takie jak „zhuxia”, „hanren” czy „gangren” nie mogą być uznane za spełniające wymogi nazwy dla całego narodu. Zhendan czy Zhina to nazwy używane przez obcych, które łamią prawo nazwy podporządkowane mistrzowi. Z drugiej zaś strony Zhonghua czy Zhongguo brzmią zbyt dumnie i mogą wywoływać ironiczne reakcje. W tej sytuacji Liang pozostawał pierwszym krytykiem dawnej koncepcji tianxia – ‘wszystko pod kopułą niebios’, która nie zakładała istnienia państw suwerennych. Mimo problemów, z jakimi borykały się Chiny, uznawał, że powinny one wpisać się w historię świata i nie pozostawać biernym podmiotem w relacjach międzynarodowych. Pod koniec XIX i na początku XX w. coraz większe znaczenie przypisywano wzrastającej świadomości i poczuciu odrębności narodowej. Na łamach licznych czasopism postulowano przywrócenie chińskości Chinom, przejęcie władzy przez naród chiński oraz pozbycie się obcych sił, które doprowadziły do upadku Państwa Środka. W tej sytuacji – jak zauważył Wang Jingwei – upadek mandżurskiej dynastii jest wpisany w proces historyczny, gdyż historia Chin była procesem tworzenia rasy Hanów poprzez asymilację i absorpcję innych ras. Eliminacja mandżurskiej dynastii była właśnie procesem historycznym, w jej wyniku miało powstać państwo chińskie. Rozbieżności wynikały z podejścia do przyszłości systemowej Chin: zwolennicy republiki byli nastawieni antymandżursko, natomiast zwolennicy monarchii konstytucyjnej dążyli do zbudowania szerszej wspólnej etnicznie państwowości. Najlepszym przykładem ewolucji myślenia w tym aspekcie był Zhang Binglin, wpływowy pisarz ruchu antymandżurskiego i twórca guoxue – studiów narodowych. Początkowo popierał on rewoltę rasową, potem zaś uznał, że więcej korzyści będzie ze stworzenia państwa, wprawdzie na bazie sinocentryzmu, ale opartego na wielości ras22. Ibidem. Murata Yujiro, A Discourse on the ‘Chinese Nation’ in Modern China, „China Report” 2001, No. 37, s. 359–365. 21 22 Dominik Mierzejewski 139 Tabela nr 1 Określenia Chin w czasopismach na początku XX w. Określenia dotyczące Chin Tytuł artykułu i wydawnictwo Chiny są Chińczyków, żaden zewnętrzO Chinach i odpowiedzialności obywany podmiot nie może ingerować w wetelskiej, „Hubei Xueshengjie” 1903, nr 3 wnętrzne sprawy Chin Między narodem a ludem, „Jue Min” Chiny są Chinami chińskiego narodu 1904, nr 4 Wspominając dzisiaj niepowodzenia narodowe, nie-Chińczycy nie mogą naPolityka rozbudowy infrastruktury korzucać własnego systemu Chinom, inni lejowej mocarstw w okupowanych Chinie mogą wykorzystywać suwerennonach, „Luxue Yibian” 1903, nr 5 ści chińskiej i tworzyć z Chin państwa niewolniczego Lud chiński ma prawo do Chin, Chiny tworzą Chiny pod kopułą niebios, O sprawach publicznych i prywatnych, wszystko pod kopułą niebios tworzy „Zhejiang Hu” 1903, nr 1 Chiny Chińczycy jako potomkowie żółtego ce- Chiny w XX wieku, „Tongzi Shijie” sarza nie są państwem białej rasy 1903, nr 25 Walka studencka, „Hubei Xueshengjie” Chiny XX w. będą Chinami Chińczyków 1903, nr 2 Chiny są chińskie. Nie-Chińczycy nie mają praw do posiadania Chin. TeProblemy zniszczenia Chin, „Tongzi raz mają takie prawo, ale Chińczycy Shijie” 1903, nr 31 mają prawo do walki na śmierć i życie o zmiany Źródło: Ren Yunxian, Qingmo baokan ping lun yu Zhongguo waijiao gainian de jindaihua [Krytyka prasy późnej dynastii Qing i nowoczesne koncepcje chińskiej dyplomacji], Renmin Chubanshe, Beijing 2010, s. 77. Przedstawienie nowego suwerena, jakim miał być naród, wymagało przede wszystkim przeorientowania interesu z klanowego, kasty rządzącej, na ogólnopaństwowy oraz większej transparentności w procesie decyzyjnym. Związane było to z implementacją zachodniej koncepcji państwa i jego suwerenności. Mimo że pojęcie używane było w Chinach m.in. przez Guang Zi, to odnosiło się tylko do władcy, nie zaś do państwa. Liang Qichao przyjmował za Jeanem Bodinem, że państwo jest niezależne w podejmowaniu decyzji, ale uzależnione od panującego systemu politycznego. Intelektualiści końca XIX w. piętnowali dyplomację opartą 140 Wyzwania chińskiej dyplomacji u progu ery republikańskiej tylko na interesie dynastii, a także domagali się większej transparentności i zwiększenia partycypacji społecznej w procesie decyzyjnym. Podważano w ten sposób legitymację prowadzonej polityki zagranicznej, uznając, że oparta była na feudalnych podstawach i reprezentowała tylko interesy klanu rządzącego, a lud był niewolnikiem panującego systemu. Porażki dyplomacji chińskiej utożsamiane były z brakiem odpowiedniej legitymacji rządzących. Ponadto domagano się dyplomacji transparentnej i odpowiedzialności za podejmowane decyzje. W artykule opublikowanym na łamach „Dagong Bao” pt. Tajemnice dyplomatów przywoływano konfucjańskie zasady mówiące o tym, że „sprawy tajemne” nigdy nie kończyły się sukcesem. Domagano się dyplomacji publicznej, do której angażowano by obywateli i reprezentowano ich interesy. W „Min Li Bao”, w artykule Polityka zagraniczna i konstytucja pisano: Naród (guomin) domaga się rządów konstytucyjnych, nie zamierza siłą dochodzić swoich praw, w prowadzonej polityce zagranicznej chodzi o uzdrowienie dyplomacji. Na łamach „Shenbao” w 1911 r. uznawano, że brak partycypacji obywateli w polityce zagranicznej prowadził do społecznego niezadowolenia, a rząd nie mógł ustanowić z obywatelami właściwych relacji, gdyż legitymacja nie pochodziła od obywateli23. 2. Walka o sprawny aparat biurokratyczny Jedną z przyczyn upadku Chin w XIX w. była inna niż zachodnia organizacja stosunków międzynarodowych w Azji. Panujący tam system trybutarny był oparty na wzajemnej nieingerencji. Ograniczając się tylko do relacji handlowych, w zderzeniu z aparatem Zachodu, nie wytrzymał próby czasu24. Jak zauważa japoński badacz Iwai Shigeki, system trybutarny i wiążące się z nim granice były czysto iluzoryczne, toteż należy je interpretować jako chińskie myślenie życzeniowe25. Jednakże to relacjom trybutarnym – choć nie mogą się one równać ze współczesnymi stosunkami dyplomatycznymi – próbowano nadać w czasie panowania cesarza Yongle bardziej regularny administracyjnie wymiar. We wschodniej części 23 Ren Yunxian, Qingmo baokan ping lun yu Zhongguo waijiao gainian de jindaihua [Krytyka prasy późnej dynastii Qing i nowoczesne koncepcje chińskiej dyplomacji], Renmin Chubanshe, Beijing 2010, s. 84–87. 24 Paul A. Cohen, China Unbound: Evolving Perspectives on the Chinese Past, Routledge, New York 2003, s. 7. 25 Chen Shangsheng, Shilun Qingchao qianqi fenggong tixi de jiben tezheng [Charakterystyka systemu trybutarnego wczesnej dynastii Qing], „Qing Shi Yanjiu” 2010, No. 2, s. 84–96; Qi Meiqin, Dui Qingdai chaogong tizhi diwei de zai reshi [Ponowne poznanie statusu systemu stosunków trybutarnych późnej dynastii Qing], „Zhongguo Bianjiang Shi Di Yanjiu” 2006, No. 1, s. 47–55. Dominik Mierzejewski 141 Pałacu Zimowego wybudowano specjalne pawilony, w których rezydowały misje trybutarne (huitong guan)26. Pierwsza klęska w wojnie opiumowej wymusiła konieczność podjęcia reform i modernizacji sił zbrojnych, tak by w możliwie skuteczny sposób odpierać ewentualne ataki z zewnątrz. Po tej klęsce militarnej książę Gong Yixin wraz z uczonym Gui Liangiem zaproponowali władzom chińskim utworzenie odrębnej instytucji, która miałaby zająć się sprawami zagranicznymi. W styczniu 1861 r. utworzono Zongli Yamen (Zongli Geguo Shiwu Yamen) zajmujący się relacjami z innymi państwami. W sześciopunktowym edykcie przedstawiono formułę nowego urzędu. Utworzono oddzielne departamenty: brytyjski, francuski, rosyjski i amerykański, a następnie utworzono departament obrony wybrzeża, departamenty traktatowy i handlowy oraz archiwum27. Z uwagi na brak odpowiedniej kadry kolejnym krokiem było utworzenie, w 1862 r., instytucji szkolącej przyszłe kadry – w ten sposób powstała Tongwen Guan (Szkoła Nauk Zintegrowanych), której zadaniem było nauczanie języków obcych oraz wiedzy o świecie. Po pięciu latach wprowadzono kursy przygotowawcze dla kadry dyplomatycznej28. Uznano, że powołane instytucje będą spełniać funkcję pośrednika łączącego świat zachodni z Chinami, również w aspekcie modernizacji Chin. Sposobem na osiągnięcie wyżej wymienionych założeń miało być wysyłanie młodych Chińczyków na studia za granicę (głównie do Stanów Zjednoczonych), tłumaczenie zachodniej literatury czy nawiązywanie kontaktów gospodarczych29. Państwa zachodnie organizowały swoje przedstawicielstwa w Chinach, a jedną z bardziej wpływowych postaci był Robert Hart, który przez ponad 40 lat pracował dla Cesarstwa Chińskiego jako szef Imperialnej Morskiej Izby Celnej30. Jako inny przykład wymiany intelektualnej można uznać misję zorganizowaną przez posła amerykańskiego Ansona Burlingame’a (od 1861 r.)31. Po kilku latach, w 1867 r. przewodził on ponad 30-osobowej chińskiej misji do StaQi Qingfu, Jin Chennan, Qingdai Beijing de Chaoxian shiguan [Poselstwo koreańskie w Pekinie w okresie dynastii Qing], „Qing Shi Yanjiu” 2004, No. 3, s. 107–110. 27 Hasło przedmiotowe w: Zhongguo waijiao cidian [Słownik chińskiej dyplomacji], Shijie Zhishi Chubanshe, Beijing 2000, s. 776. 28 Werner Levi, Modern China’s Foreign Policy, University of Minnesota Press, Minneapolis 1953, s. 17. 29 Jiang Liangqin, Zongli Yamen yu Zhongguo xiandaihua de qidong [Zongli Yamen i początek chińskiej modernizacji], „Xuexi yu Tansuo” 1999, No. 2, s. 133–134. 30 Richard Smith, John King Fairbank, Katherine Bruner (eds.), Robert Hart and China’s Early Modernization: His Journals, 1863–1866, Harvard East Asian Monographs, Harvard University Press, Cambridge 1991; Robert Hart, The I. G. in Peking: Letters of Robert Hart, Chinese Maritime Customs, 1868–1907, Belknap Press, Harvard University Press, Cambridge 1976. 31 Szerzej na temat postaci Burlingame’a zob.: David L. Anderson, Imperialism and Idealism: American Diplomats in China, 1861–1898, Indiana University Press, Bloomington 1986, s. 16–20. 26 142 Wyzwania chińskiej dyplomacji u progu ery republikańskiej nów Zjednoczonych oraz Europy. Z uwagi na swoją koncyliacyjną postawę był pierwszym posłem uznanym przez Cesarstwo Chińskie. Następnie reprezentował Cesarstwo Chińskie jako „specjalny wysłannik cesarski” w państwach europejskich i USA32. Kolejnym krokiem do przyswajania systemu zachodniego było stworzenie konsulatów. Na polecenie cesarza Guangxu w misję poselską wysłano Guo Songtao. W styczniu 1877 r. dotarł on do Londynu, gdzie otworzył pierwsze chińskie poselstwo (gongshi)33. Innym problemem relacji bilateralnych były kwestie protokolarne: składania listów uwierzytelniających przez posłów państw trzecich oraz audiencji (jinjian) u Cesarza Chin. W grudniu 1872 r. misja Stanów Zjednoczonych wystąpiła z postulatem zorganizowania audiencji cesarskiej dla zagranicznych przedstawicieli. W lutym 1873 r. Wielka Brytania, Francja, Rosji, Stany Zjednoczone i Niemcy wystąpiły o nawiązanie stosunków z państwem Qing. Miesiąc później rozpoczęto negocjacje, które ze strony chińskiej prowadził Wen Xiang. Najważniejsze były dwie kwestie: guibai, czyli specjalna formuła padnięcia na kolana i złożenia pokłonu władcy oraz możliwość spotkań w sprawach nagłych i istotnych dla relacji dwustronnych. Delegacje zagraniczne uznawały, że taka formuła prowadziłaby do pogłębiania nierówności, podczas gdy według zasad systemu westfalskiego obowiązywała równość podmiotów współpracujących ze sobą. W odpowiedzi strony chińskiej kładziono nacisk na fakt ingerencji w wewnętrzne sprawy dworu cesarskiego, który od lat funkcjonował w formie bardzo zrytualizowanej. Pierwsza oficjalna audiencja odbyła się 29 czerwca 1873 r.; przyjęto na niej kolejno posłów: Japonii, Rosji, Stanów Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii i Francji. Posłowie byli witani u bramy Zhonghaibei Fuhua przez cesarskich ministrów Wen Xianga, Bao Yuna, Mao Changxi i prowadzeni do Pawilonu Purpurowego (Ziguang Ge), gdzie odbywała się audiencja. Paradoksalnie był to przełom: Chiny rozpoczęły przygotowania do prowadzenia relacji dyplomatycznych, a nie trybutarnych. Regularność kontaktów zmieniła się po 1891 r., kiedy Guangxu rozpoczął spotkania z misjami zagranicznymi. W tym okresie, tj. do 1909 r., doszło do największej reformy ceremoniału spotkań. Zrezygnowano np. z języka mandżurskiego przy składaniu listów uwierzytelniających, tłumacz posła mógł znajdować się w bezpośredniej bliskości rozmawiających. Zmiany w protokole prowadziły również do stworzenia wokół władcy grupy doradców, co zdecydowanie zmieniało dotychczasowy feudalny system34. Zhang Buxian, op. cit., s. 68–69. Hasło przedmiotowe w Zhongguo waijao…, op. cit., s. 84. 34 He Xinhua, Weiyi Tianxia. Qingdai waijiao liyi jiqi biange [Formuła zachowań w systemie tianxia. Reforma etykiety dyplomacji dynastii Qing], Shanghai Shehui Kexueyuna Chubanshe, Shanghai 2011, s. 261–273. 32 33 Dominik Mierzejewski 143 Mimo wprowadzanych reform okazało się, że powoływane instytucje nie zaspokajały potrzeb mocarstw zachodnich. W tej sytuacji, po raz kolejny wymuszono na Chinach modernizację aparatu urzędniczego odpowiedzialnego za kontakty ze światem zewnętrznym. I tak (m.in. po interwencji brytyjskiego misjonarza Herberta Gilesa 13 sierpnia 1900 r.) Zongli Yamen zostało przekształcone w Ministerstwo Spraw Zagranicznych (Waijiao bu), z własnym regulaminem, pensjami oraz szkoleniem kadr35. Status nowo powołanego organu nie dorównywał randze podobnych resortów w innych państwach, system rekrutacji był mało profesjonalny i oparty na wojskowym drylu, a ponadto kwalifikacje personelu budziły wątpliwości. Organizacja, jak zauważył Zhang Buxian, nie była profesjonalna i operowała starymi schematami. Mimo to należy uznać, że w 2. połowie XIX w. Chiny zrezygnowały z izolacji i otworzyły się na świat. Po wojnach opiumowych stosunki Chin ze światem zewnętrznym weszły w nową fazę, choć konserwatywne myślenie wśród niektórych elit chińskich pozostało. Wchodzenie w system ustalony nie przez Państwo Środka, niosło za sobą kolejne wyzwania. Po pierwsze, aby kształtować własną politykę i ograniczać bariery we wzajemnej komunikacji należało stworzyć aparat biurokratyczny władający językami obcymi. Po drugie, wraz z rozwojem kontaktów z innymi państwami Chiny zyskiwały pewność siebie. Po trzecie, dynastia Qing z sukcesem rozpoczęła budowę instytucji, które miały służyć Chinom w następnych dekadach36. Istotnym zadaniem instytucjonalnym była organizacja misji zagranicznych, a także przygotowania do rokowań po przegranych wojnach. Prawdziwym szokiem była porażka z Japonią w wojnie 1894–1895. Program „silnego państwa” wdrażany przez Li Hongzhanga nie wytrzymał próby czasu. Upokorzenie okazało się tym bardziej dotkliwe, że zwycięzcą był wcześniejszy wasal Państwa Środka. W rolę mediatora zaangażowały się Stany Zjednoczone, jednak po zajęciu Port Artur w listopadzie 1894 r., Ito Hirobumi i Mutsu Munemitsu odrzucili mediację trzeciej strony, uzależniając ją od przyjęcia przez Chiny warunków pokojowych. W grudniu 1894 r. dwór cesarski nominował dwóch negocjatorów: Zhang Yinhuana oraz Shao Youliana. Pierwszy z nich po powrocie ze Stanów Zjednoczonych w 1890 r. objął stanowisko wiceministra finansów oraz tekę ministra w ówczesnym Ministerstwie Spraw Zewnętrznych. Shao Youlin natomiast pełnił funkcję gubernatora Hunanu i Tajwanu, a następnie asystenta w poselstwie w Petersburgu i uchodził za eksperta do spraw rosyjskich. Jednak strona japońska odrzuciła kandydatury negocjatorów, uznając, że ich ranga jest zbyt niska, a w zamian zaYang Honglin, Gao Yanping, Qingmomingchu waijiao zhidu de shanbian jiqi yingxiang [Ewolucja i wpływ systemu polityki zagranicznej w późnym Cesarstwie Qing i na początku Republiki], „Zhongguo Shehui Kexueyuan Yanjiusheng yuan Xuebao” 2008, No. 3, s. 138. 36 Zhang Buxian, op. cit., s. 71. 35 144 Wyzwania chińskiej dyplomacji u progu ery republikańskiej żądała, by negocjacje poprowadził książę Gong lub Li Hongzhang. Brak znajomości procedur prawa międzynarodowego został wykorzystany przez stronę japońską do przeciągnięcia negocjacji w czasie i wymuszenia na Chinach nowych ustępstw. Po przegranej bitwie morskiej o Weihaiwei i samobójstwach chińskich admirałów Ding Ruchanga i Zhang Wenxuana sytuacja mocno się pogorszyła, co zmusiło władze chińskie do wysłania Li Hongzhanga, aby podpisał traktat pokojowy w Shimonoseki. Oprócz koncesji terytorialnych (m.in. Tajwan), Japonia otrzymała jeszcze 200 milionów srebrnych taeli kontrybucji oraz możliwość otwierania własnych fabryk na terenie Chin. Klęska w wojnie z Japonią otworzyła kolejny rozdział w dyskusji na temat dalszej modernizacji państwa. Po powrocie z Japonii Li Hongzhang nie zjawił się w Pekinie, gdyż jego postawa w trakcie negocjacji wzbudzała wiele kontrowersji. Po klęsce negocjacji – jak wskazują rozmowy między konsulem brytyjskim w Tianjinie H. B. Bristowem a Wu Tingfangiem – ten ostatni uznawał, że stworzony aparat biurokratyczny to „grupa starych kobiet”, a „zachowanie własnej twarzy było dużo istotniejsze niż interes grupy”. Bristow natomiast opowiadał się za zmuszeniem Chin przez mocarstwa zachodnie do zreformowania własnego aparatu biurokratycznego37. Wspominany Wu Tingfang proponował nowe reformy, które dotyczyły głównie profesjonalizacji resortu spraw zagranicznych. W 1892 r. powołano nowe placówki dydaktyczne, takie jak Customs Daotai w Tianjinie. Wkrótce powstała Akademia Chiny–Zachód (znana jako Beiyang College), na czele której stanął Wu Tingfang wraz z Cai Shaoji oraz Charlesem Tenneyem. Porażki dyplomatyczne wynikały z kilku przyczyn: braku doświadczonej, wykształconej za granicą kadry, ignorancji w sprawach bieżącej sytuacji poza granicami kraju oraz braku profesjonalnej selekcji kandydatów do pracy w służbie zagranicznej. Rozwój wydarzeń w Azji Wschodniej prowadził do konieczności wejścia w sojusze i ograniczenia roli Japonii. Wu proponował tajne sojusze z Wielką Brytanią, Niemcami czy Stanami Zjednoczonymi. Próba stworzenia sieci sojuszy rozpoczęła się od wizyty Li Hongzhanga w Petersburgu w lutym 1896 r.38 W aspekcie instytucjonalnym obalenie Cesarstwa i powołanie Republiki nie zmieniło zasadniczo sytuacji. Na początku okresu republikańskiego przyjęto dokument organizujący struktury ministerstwa. Składało się ono z ministra (zongzhang), zastępcy ministra (cicheng), biura spraw ogólnych (zongwuting), które z kolei dzieliło się na cztery departamenty: polityczny, handlowy, stosunków międzynarodowych oraz spraw konsularnych. Kierujący reformą Lu Zhixiang wprowadził specjalistyczne szkolenia oraz wewnętrzny podział na stanowiska. Podjęto rów37 Linda Pomerantz-Zhang, Wu Tingfang (1842–1922): Reform and Modernization in Modern Chinese History, Hong Kong University Press, Hong Kong 1992, s. 92–96. 38 Ibidem. Dominik Mierzejewski 145 nież walkę wymierzoną w nepotyzm na szczeblu ministerstwa. Ze struktur resortu zwolniono m.in. rodzinę Yuan Shikaia, wprowadzono egzaminy i kontrolę w ministerstwie. Rozpoczęto również promowanie powrotu do Chin osób z zagranicznych stypendiów, z czego skorzystał Gu Weijun, późniejszy dyplomata chiński oraz minister spraw zagranicznych okresu Republiki39. Sprawy międzynarodowe miał osobiście nadzorować prezydent Republiki Sun Yat-sen, a administrował nimi Wang Chonghui. Strona chińska rozpoczęła starania o uznanie międzynarodowe, czego najlepszymi przykładami był lobbing w Stanach Zjednoczonych i udział w konferencji dotyczącej handlu opium w Hadze (1912–1914). Pomimo stworzenia odpowiednich instytucji Chiny stanęły przed poważnymi dylematami dotyczącymi zawierania sojuszy i reagowania na zachowanie innych podmiotów stosunków międzynarodowych. 3. Międzynarodowe wyzwania Republiki Utworzenie nowego podmiotu, jakim była Republika Chińska, wymusiło konieczność zdefiniowania przez elity rządzące miejsca i roli Chin w relacjach regionalnych i globalnych. Przede wszystkim Państwo Środka musiało zająć stanowisko wobec traktatów podpisanych wcześniej z mocarstwami zachodnimi, wybuchu I wojny światowej, a następnie – po jej zakończeniu – prowadzić negocjacje na konferencji pokojowej w Wersalu. Analizując sytuację po wybuchu I wojny światowej, zarówno Liang Qichao, jak i Yuan Shikai wskazywali, że Chiny mogły wówczas odbić Szantung, nadal okupowany przez osłabione wojną Niemcy. Chińskie władze miały dogodną szansę na stworzenie sojuszy i zadbanie o własne interesy. Wzorem do naśladowania mogła stać się Japonia, która powiązana była sojuszem z Wielką Brytanią (1902) oraz politycznym porozumieniem z Francją (1907). Z punktu widzenia interesu chińskiego unieważnienie podpisanych wcześniej nierównoprawnych traktatów byłoby sytuacją korzystną. Niemniej jednak aktywna postawa Japonii, a w ślad za tym pojawienie się japońskich roszczeń, ponownie uświadomiły konieczność dalszych reform. W początkowej fazie I wojny światowej – już 23 sierpnia – Japonia wypowiedziała wojnę Cesarstwu Niemieckiemu, a cztery dni później Austro-Węgrom. Z perspektywy europejskiej japońska deklaracja nie była istotna, jednak z azjatyckiego punktu widzenia Japonia stała się głównym ogniwem wymierzonym w Trójprzymierze. We wrześniu strona japońska przystąpiła do ataku na Półwysep Szantuński, zajmując Qingdao, a także niemieckie posiadłości na Oceanie Spokojnym (Wyspy Marshalla, Mariany, Karoli39 Yang Honglin, Gao Yanping, op. cit. 146 Wyzwania chińskiej dyplomacji u progu ery republikańskiej ny oraz Palau). Celem japońskiej dyplomacji było przyznanie jej przez zwycięskie mocarstwa niemieckich koncesji w Chinach. Władze japońskie liczyły, że po zakończeniu wojny ich dominację w Chinach zagwarantuje Duan Qirui, jeden z militarystów, którego działalność kredytowały. Pierwszym sygnałem, który uświadamiał Chinom konieczność znalezienia sojuszników, były żądania wysunięte pod ich adresem przez Japonię. W maju 1915 r. Japonia ostatecznie sprecyzowała 21 postulatów, w których m.in. domagała się eksterytorialności Szantungu, zapewnienia wyłączności japońskich praw do wybrzeża chińskiego w tym regionie, przyznania praw do eksploatacji złóż naturalnych w Mandżurii Południowej oraz we wschodniej części Mongolii Wewnętrznej, a także przyznania specjalnych praw doradcom japońskim na szczeblu politycznym, gospodarczym i wojskowym40. Postawiony przed takim ultimatum rząd chiński zaakceptował postulaty japońskie, z wyjątkiem dotyczących ekspertów japońskich oraz eksterytorialności szkół i szpitali japońskich w Chinach; te – oraz kwestię eksterytorialności Szantungu – pozostawił do dalszej negocjacji. Sytuacja w republice stawała się coraz bardziej napięta, co w konsekwencji prowadziło do sporów między samymi politykami chińskimi i braku wspólnego stanowiska na arenie międzynarodowej. 15 maja 1917 r. z krytyką władz wystąpił Chen Youren, który na łamach „Peking Gazette”, anglojęzycznego dziennika, oskarżał rząd o „sprzedaż Chin” oraz brak konkretnych działań antyjapońskich41. Doprowadziło to do wewnętrznego rozłamu, który spowodował oderwanie się Południa i utworzenie alternatywnego rządu w Kantonie, na czele którego stanął Sun Yat-sen. W obliczu toczącej się dyskusji dwuwładza – wobec przystąpienia Chin do wojny – osłabiała ich pozycję oraz prowadziła do poszukiwania alternatywy przez dyplomację amerykańską, która widziała w Chinach potencjalnego sojusznika42. W maju 1918 r. Chiny podpisały porozumienie z Japonią o konieczności współdziałania przeciwko rosyjskiej dominacji na Dalekim Wschodzie. Na mocy tego porozumienia Japonia uzyskała możliwość działania na obszarach stanowiących wrota do Syberii43. Istotnym problemem dyskutowanym w chińskim środowisku dyplomatycznym było wypowiedzenie wojny Cesarstwu Niemieckiemu. Zdaniem wielu chińskich dyplomatów Chiny powinny wykorzystać okazję, by po zwycięskim konflikcie zerwać dotychczasowe traktaty i stać się równoprawnym podmiotem w stosunkach międzynarodowych. 9 kwietnia 1917 r. Gu Weijun, opowiadając się za ściślejszym 40 Całość postulatów japońskich zob.: <http://www.firstworldwar.com/source/21demands.htm> [wejście 16 czerwca 2011]. 41 Eugene Chen, Selling China, „Peking Gazette” z 17 maja 1917, <http://yuantsungchen.com/ images/Archive/Peking%20Gazette%201917%2005%2018.pdf> [wejście 16 czerwca 2011]. 42 William Reginald Wheeler, China and the World-War, Macmillan, New York 1919, s. 91–93. 43 Robin Higham, Dennis E. Showalter (eds.), Researching World War I: A Handbook, Greenwood Press, Westport 2003, s. 295–297. Dominik Mierzejewski 147 sojuszem z Ameryką, wezwał rząd chiński do przystąpienia do wojny. W konsekwencji, 14 sierpnia 1917 r. Chiny przystąpiły do wojny po stronie aliantów zachodnich44, unieważniając tym samym porozumienie z 1898 r. o dzierżawie II Rzeszy zatoki Jiaozhou wraz z Qingdao, który to port stał się bazą niemieckiej marynarki wojennej45. Ponadto wraz z przystąpieniem do wojny rząd w Pekinie zadeklarował zerwanie wszystkich poprzednich traktów i porozumień, które zostały podpisane po pierwszej wojnie opiumowej. Opowiedzenie się po stronie Stanów Zjednoczonych miało w naturalny sposób gwarantować powrót zachodnich koncesji do Republiki Chińskiej. Komentując decyzję rządu chińskiego, Kang Youwei przyznawał: Rozłam amerykańsko-niemiecki nie powinien być sprawą chińską. Rząd nagle zerwał stosunki dyplomatyczne z Niemcami i obecnie rozważa wypowiedzenie wojny. To zdecydowanie za dużo […] Każdy dziś w Chinach, bez względu na status, wyraża obawę, że taka decyzja może przynieść straty46. Jednak problem byłych obszarów kolonialnych był dużo bardziej złożony. Jeśli chodzi o Szantung, delegacja japońska powoływała się na konferencji paryskiej w 1919 r. na podpisane wcześniej porozumienia w 1915 i 1918 r. Chińscy dyplomaci uznawali porozumienia za nieważne, ponieważ wymuszone siłą, i domagali się praw do półwyspu. W oficjalnej wypowiedzi prezydent amerykański przyznał, że Japonia winna oddać prawa do Szantungu, jednocześnie zachowując przywileje gospodarcze, włącznie z użytkowaniem zbudowanej w 1904 r. linii kolejowej Jiaonan–Jinan. Ostatecznie zdecydowano o przyznaniu Szantungu Japonii, co wzbudziło sprzeciw delegacji chińskiej. Zarówno Lu Zhengxiang, jak i Wang Zhengyan odmówili podpisania dokumentu47. Dyplomacja chińska musiała brać również pod uwagę logikę gry międzynarodowej. Mimo zapewnień Woodrowa Wilsona o konieczności utworzenia niezależnych Chin, sekretarz stanu Robert Lansing wspólnie z wysłannikiem japońskim Ishii Kikujirō podpisali w listopadzie 1917 r. porozumienie dotyczące przyszłej polityki wobec Chin, w którym Waszyngton przyznawał Japonii specjalne prawa i możliwość dalszej eksploatacji terytorium Chin48. Z drugiej strony brak konsensu politycznego i jednolitego aparatu administracyjnego Republiki powodował dodatkowe problemy. Na czele delegacji chińskiej w Paryżu stał minister spraw zagranicznych Lu Zhengxiang wraz z Gu Weijinem i Wang Zhengyanem (reprezentantem rządu kantońskiego), Shi Zhaoji (posłem w Wielkiej Brytanii) oraz Xu Guoqi, op. cit., s. 114–118. W. R. Wheeler, op. cit., s. 81. 46 Ibidem, s. 84. 47 Zhao Ziwei, Lun Gu Weijun zai Balihehui de waijiao shixian huodong [Aktywność dyplomatyczna Gu Weijuna w czasie konferencji paryskiej], „Hebei Shiyuan Xuebao” 1997, No. 3, s. 59–63. 48 The Lansing-Ishii Exchange of Notes, 1917; <http://net.lib.byu.edu/~rdh7/wwi/comment/japanvisit/JapanA2.htm> [wejście 16 czerwca 2011]. 44 45 148 Wyzwania chińskiej dyplomacji u progu ery republikańskiej Guo Chenzu (posłem w Belgii). Mimo wewnętrznych podziałów uważano w kraju, że w sprawach międzynarodowych należy przedstawiać jednolite stanowisko. Lu Zhengxiang jako pierwszy poseł rządu uznał, że drugim rangą posłem będzie Wang Zhengyan, delegat rządu kantońskiego. Jednak taka decyzja została skrytykowana w Pekinie, gdzie uznano Wang Zhengyana za trzeciego w kolejności rangą, w tej sytuacji delegacja rządu Południa wycofała się z rozmów. Na temat postanowień konferencji pokojowej rozgorzała w Chinach dyskusja. Li Dazhao oskarżył Wilsona, że proponowana przez niego idealna wizja świata równości, suwerenności itd. to bzdury. Jak komentował ówczesny poseł chiński w Waszyngtonie Rui Enshi, mimo wspierających Chiny deklaracji amerykańskich i dużego zaufania do prezydenta Wilsona strona chińska poczuła się zawiedziona, pozbawiona złudzeń i oszukana. Odmienną wizję prezentował Chen Duxiu, który na łamach „Tygodnika Krytycznego” twierdził, że sytuacja związana z konferencją paryską mogła wpłynąć na zrozumienie konieczności dokonania reform wewnątrz Chin. Z perspektywy chińskiej opinii publicznej sytuacja, w której mocarstwa zewnętrzne decydowały o przyszłości Chin była nie do zaakceptowania, a państwo wymagało reformy. W trakcie konferencji paryskiej utworzono w Pekinie Stowarzyszenie Dyplomacji Republikańskiej, które było organizacją pozarządową, dającą możliwość publicznego zabrania głosu w sprawach chińskiej polityki zagranicznej. W kwietniu 1919 r. opublikowało ono zalecenia co do stanowiska elit chińskich w czasie konferencji. Przede wszystkim domagano się od delegacji chińskiej wsparcia starań na rzecz utworzenia Ligi Narodów, zerwania wszystkich dotychczasowych nierównych i tajnych porozumień, doprowadzenia do sprawiedliwej polityki celnej, zniesienia kontrybucji nałożonych po powstaniu bokserów oraz uregulowania spraw otwartych portów49. Niezadowolenie społeczne najpełniej wyrażono w Manifeście studentów pekińskich z 4 maja 1919 r. Studenci – pytając o sprawiedliwość i humanitaryzm międzynarodowy – domagali się zwrotu miasta portowego Qingdao oraz unieważnienia wszystkich tajnych porozumień chińsko-japońskich, a także nierównoprawnych traktatów. W wyniku protestów od władzy odsunięto rządzącego premiera Qian Nengxuna, którego zastąpił Gong Xinzhan. W tej sytuacji delegacja chińska nie podpisała traktatu pokojowego. W sierpniu 1919 r. obie izby amerykańskiego parlamentu opowiedziały się za wprowadzeniem poprawek dotyczących przyznania praw do prowincji Szantung stronie chińskiej. Jednak w wyniku głosowania w Senacie w październiku 1919 r. proponowane poprawki odrzucono 49 Xu Guanting, Guanyu Guomin Waijiao Xiehui de sanjian dangan xingcheng shijian kao [Badania trzech dokumentów Republikańskiego Stowarzyszenia Dyplomatycznego], „Guomin Dangan” 2006, No. 1, s. 137–138. Dominik Mierzejewski 149 (55 do 33 głosów). Taki wynik głosowania przełożył się na krytykę Stanów Zjednoczonych, a zwłaszcza ich systemu politycznego, który zdaniem Dai Jitao reprezentował jedynie partykularne interesy, zamiast tworzyć podstawy równości i sprawiedliwości50. Ostatecznie problem eksterytorialności Szantungu i koncesji japońskich w Chinach został rozwiązany na korzyść Państwa Środka w czasie konferencji w Waszyngtonie w 1922 r. 4. Wnioski Okres 2. połowy XIX w. był w historii Chin czasem, który uświadomił konieczność przyśpieszenia reform oraz odejścia od tradycyjnego postrzegania świata. W zderzeniu z rzeczywistością porządku westfalskiego Państwo Środka poniosło porażkę. Tym samym rozpoczęło kształtowanie własnej tożsamości, będącej de facto zaprzeczeniem zasad, które forowały mocarstwa zachodnie. W wymiarze instytucjonalnym natomiast rozpoczęto tworzenie aparatu profesjonalnej służby dyplomatycznej. Wojny opiumowe, jak zauważa Xu Zhuoyun, były czynnikiem uświadamiającym. Oto „barbarzyńcy”, dotychczas traktowani w sposób patriarchalny, doprowadzili do klęsk i upadku sprawnie dotąd działającego systemu. Dotychczasowe zwyczaje, etyka konfucjańska, feudalny system zarządzania nie wytrzymały konkurencji z postępem, nauką i techniką. Klęska przyczyniła się do konieczności krytycznej autorefleksji i rozpoczęcia procesu modernizacji państwa, który mimo upływu stu lat od czasów upadku cesarstwa nie został zakończony. Czynnikiem najbardziej uświadamiającym konieczność reform była porażka w wojnie z Japonią. Nowe państwo w Azji Wschodniej w wyniku przyjętych reform stało się zagrożeniem dla potężnych Chin, które w dalszym ciągu tkwiły w utopijnym postrzeganiu świata. W dużej mierze był to konflikt, w którym starły się nie tyle interesy czy prowadzona polityka – m.in. Yuan Shikaia i jego prowokacje na Półwyspie Koreańskim, jak i błędna polityka Li Hongzhanga – ale doszło do zderzenia wizji świata chińskiego wanguo, w którym Chiny chciały zachować status centrum, z systemem westfalskim, w którym istniały suwerenne podmioty mające równe prawa. Ostatecznie klęska z Japonią przekreśliła chińską wizję świata i oznaczała upadek systemu stosunków trybutarnych obowiązujących w Azji Wschodniej. Brak tradycji scentralizowanego aparatu administracyjnego uniemożliwiał sprawne i skuteczne działanie na arenie międzynarodowej. Po pierwsze, przyczyną porażki było odmienne postrzeganie rzeczywistości opartej na systemie feudalnych 50 Xiang E, Cong wenhe dao jinjing: Bali hehui yu Zhongguo zhishi fenzi de sixiang zhuanxing [Od łagodności do radykalizmu: zmiana stanowiska chińskich intelektualistów a konferencja paryska], „Shenzhen Daxue Xuebao” 2009, No. 4, s. 125–127. 150 Wyzwania chińskiej dyplomacji u progu ery republikańskiej stosunków trybutarnych oraz konieczność gwałtownej reorientacji poglądów. Po drugie, przechodzące gwałtowną industrializację przed wybuchem I wojny światowej mocarstwa zachodnie oraz Japonia poszukiwały nowych platform rywalizacji, a Chiny stały się jedną z takich platform. Traktaty podpisywane przez Chiny z mocarstwami zachodnimi prowadziły po części do upadku systemu. Klęska dyplomatyczna nasuwała konkluzję, że słaby, niezjednoczony podmiot nie może prowadzić efektywnej polityki zagranicznej (ruoguo wu waijiao), a miękka siła w postaci koncepcji czy moralnych wzorców nie wystarczała do utrzymania własnych interesów. W tej sytuacji za ważne należy uznać przystąpienie Chin do wojny w sierpniu 1917 r., Mimo że z perspektywy globalnego teatru wojny aktywność Chin nie miała znaczenia, to jednak stała się wyrazem obecności Chin, już nie jako „wszystkiego pod kopułą niebios”, lecz państwa mającego własne interesy i włączającego się w bieg wydarzeń światowych. Z drugiej strony, doświadczenia w kontaktach zagranicznych oraz udział w międzynarodowych negocjacjach dawał poczucie suwerenności i równości we wspólnocie międzynarodowej. Fakt, że Chinom nie udało się zbudować sojuszy, a także negatywne doświadczenia i poczucie bycia oszukanym ukształtowały poglądy przyszłych elit o sprawach zagranicznych. Legło to u podstaw późniejszego „liczenia na własne siły” oraz dążenia do bycia w pełni suwerennym państwem, które jest w stanie prowadzić niezależną politykę zagraniczną. Po 1949 r. chińskie elity wielokrotnie deklarowały prowadzenie polityki niezaangażowanej, nieingerującej, równoprawnej i szanującej odmienność innego podmiotu w stosunkach międzynarodowych. Te deklaracje pośrednio wynikały z tradycyjnej filozofii chińskiej, ale przede wszystkim z doświadczeń wyniesionych z kontaktów z Zachodem i Japonią. Chiny uświadomiły sobie swoją odmienność, która stała się podstawą myślenia o polityce zagranicznej Państwa Środka. Azja-Pacyfik 2011, nr 14 CHINY – ANALIZY Piotr Kurczewski DIASPORA CHIŃSKA NA ŚWIECIE – EWOLUCJA ZJAWISKA 1. Wprowadzenie Wiele miejsca we współczesnej literaturze naukowej oraz w prasie międzynarodowej poświęca się wielopłaszczyznowej transformacji społeczno-gospodarczej, która ma miejsce w Chińskiej Republice Ludowej (ChRL). Obserwatorzy tego zjawiska zwracają szczególną uwagę na gospodarcze, polityczne oraz militarne aspekty zmian zachodzących w Państwie Środka. Z uwagi na potencjał ludnościowy, wielkość terytorium państwa chińskiego, a także mocarstwowe aspiracje elity rządzącej, konsekwencje chińskich przemian mają wymiar nie tylko lokalny, ale i globalny1. Skutkiem otwarcia Chin kontynentalnych na świat w 1979 r. jest między innymi stopniowy wzrost liczby emigrantów z tego kraju. Chińczycy na przestrzeni wieków zdołali dotrzeć na wszystkie kontynenty; na przełomie XX i XXI w. zamieszkiwali niemal we wszystkich krajach świata. Należy mieć świadomość, że obecnie „chiński świat” to nie tylko 22 prowincje oraz Tajwan, Hongkong i Makau – to także coraz liczniejsza, ponad 45-milionowa diaspora chińska2. Współczesna emigracja z terytoriów chińskich, której uczestników Spośród wielu opracowań na ten temat warto wymienić: Wang Gungwu, Zheng Yongnian (eds.), China and the New International Order, Routledge, London–New York 2008; James Kynge, China Shakes the World: a Titan’s Rise and Troubled Future – and the Challenge for America, Houghton Mifflin Co., New York 2006; David Shambaugh (ed.), Power Shift: China and Asia’s New Dynamics, University of California Press, Berkeley 2005. 2 Dane według Overseas Chinese Affairs Office funkcjonującego w ramach Rady Państwa ChRL. Zob.: Willy Lam, China’s Thinkers Pack and Go, „Asia Times Online”, 10 sierpnia 2010: <http://www.atimes.com/atimes/China_Business/LH10Cb01.html> [wejście 15 sierpnia 2010]. 1 152 Diaspora chińska na świecie – ewolucja zjawiska w żargonie naukowym określa się coraz częściej mianem new migrants, prowadzi do powstawania nowych wzorców osadnictwa w krajach docelowych i nowych postaw wśród chińskich emigrantów. Szacunkowo każdego roku emigruje ok. 560 tys. Chińczyków. Większość z nich udaje się do państw rozwiniętych; w latach 1995–2004 łączna liczba chińskich emigrantów, którzy przybyli do trzydziestu krajów OECD, przekroczyła 2 miliony. Według Międzynarodowej Organizacji do spraw Migracji Chiny są krajem, z którego pochodzi największa liczba emigrantów na świecie3. Jednak to nie wzrost liczebny populacji chińskiej diaspory na świecie, w wyniku wzmożonej emigracji z ChRL w ciągu ostatnich trzech dziesięcioleci, jest wart szczegółowej analizy, ale raczej rosnący rozziew między naturą diaspory/emigracji chińskiej przed i po 1979 r. Aby właściwie ocenić doniosłość chińskich reform po 1979 r. i ich konsekwencje dla Chin, Azji i świata, nie można przejść obojętnie obok wpływu, jaki wywarły one na ewolucję zjawiska chińskiej emigracji na świecie. Z punktu widzenia etymologii prawdopodobnie żaden termin nie pozwala lepiej oddać natury zjawiska opisywanego w niniejszym artykule niż pojęcie „diaspora”. Wywodzi się ono z języka greckiego i oznacza ‘rozproszenie, rozsianie, rozrzucenie’ (dia = roz-, speiro = siać)4, a ponieważ nie ma dziś na świecie państwa, w którym nie mieszkaliby Chińczycy, jego użycie wydaje się jak najbardziej uzasadnione. Począwszy od końca lat 80. XX w., termin „diaspora” cieszy się rosnącym powodzeniem wśród naukowców (szczególnie tych spoza Azji Wschodniej) badających zagadnienie emigracji osób pochodzenia chińskiego5. Ronald Skeldon zauważa, że zastosowanie terminu „diaspora” w języku angielskim przez długi czas było zasadniczo związane przede wszystkim z Żydami6, którzy zostali wypędzeni z ojczyzny i żyli na wygnaniu. Tym samym pojęcie „diaspora” było automatycznie utożsamiane z występowaniem dużych grup ludzi (można pisać również o Palestyńczykach lub Ormianach) żyjących na uchodźstwie nie z własnej woli i stąd też postrzeganych jako ofiary. W takim kontekście – zauważa Skeldon – trudno jest odnieść termin „diaspora” do emigracji chińskiej z trzech powodów: po pierwInternational Migration and Development – Regional Fact Sheet – Asia – The Case of China, materiał pobrany ze strony internetowej Organizacji Narodów Zjednoczonych: <www.un.org/migration/presskit/factsheet_asia.pdf> [wejście 29 stycznia 2010]. 4 Starożytni Grecy stosowali go, mówiąc o migracji i kolonizacji. Zob.: Robin Cohen, Global Diasporas: An Introduction, University of Washington Press, Seattle 1997, s. ix (z wprowadzenia). 5 W literaturze przedmiotu funkcjonuje równolegle kilka różnych terminów określających Chińczyków żyjących za granicą, lecz żaden z nich nie jest w pełni uniwersalny. O pojęciach stosowanych równolegle z terminem „diaspora” będzie mowa w dalszej części artykułu. 6 Na polskim gruncie publicystycznym i naukowym termin „diaspora” ma konotacje historyczne i jest najczęściej wiązany z pojęciem diaspory żydowskiej, której przedstawiciele relatywnie licznie zamieszkiwali przez wieki na ziemiach polskich, aż do II wojny światowej. 3 Piotr Kurczewski 153 sze, tylko maleńka część dzisiejszej populacji Chińczyków zamieszkuje poza Państwem Środka, po drugie, z wyjątkiem Chińczyków, którzy w 1949 r. ewakuowali się wraz z Czang Kaj-szekiem (Jiang Jie-shi) z Chin kontynentalnych na Tajwan, ludność chińska nigdy wcześniej nie została zmuszona do ucieczki z kraju, po trzecie, Tajwan jest historycznie częścią Chin, więc nawet powyższy przypadek trudno nazwać opuszczeniem kraju7. Stosowanie terminu „diaspora” niesie ze sobą kontrowersje natury politycznej, których wydźwięk jest szczególnie doniosły w obliczu wielkomocarstwowych aspiracji ChRL. Jeden z głównych badaczy zjawiska, dyrektor Instytutu Azji Wschodniej na uniwersytecie w Singapurze Wang Gungwu, krytykuje tych, którzy celowo – jego zdaniem – kreują atmosferę „żółtego zagrożenia” poprzez wyrywanie pojęcia „diaspora” z kontekstu. Autor podważa tworzony w ten sposób obraz Chin, które – niczym „olbrzymia ośmiornica” – rozciągają macki ponad chińskimi społecznościami rozrzuconymi po świecie w celu rzekomego przejęcia nad nimi kontroli i wykorzystania do politycznych celów8. Wang stoi również na stanowisku, że nieporozumieniem jest traktowanie wszystkich Chińczyków żyjących poza Chinami kontynentalnymi jako członków diaspory chińskiej. Wyjaśnia, że nie należy do niej zaliczać mieszkańców Tajwanu, Hongkongu i Makau, gdyż terytoria te – tak samo jak Chiny kontynentalne – stanowią pierwotne źródło (a nie cel) emigracji chińskiej9. W żargonie naukowym kwestia klasyfikacji Chińczyków żyjących poza Chinami wiąże się ściśle z zagadnieniem stosowanej nomenklatury. Paralele używanych w niej nazw można odnaleźć w oficjalnej terminologii wykorzystywanej przez władze Tajwanu i ChRL. W 1984 r. Tajwańska Komisja ds. Chińczyków Zamorskich 7 Ronald Skeldon, The Chinese Diaspora or the Migration of Chinese Peoples? [w:] Laurence J. C. Ma, Carolyn Cartier (eds.), The Chinese Diaspora: Space, Place, Mobility and Identity, Rowman & Littlefield Publishers, Lanham 2003, s. 51–52. 8 Wywiad udzielony przez Wanga Gungwu dla pisma „Asian Affairs” zimą 2001: <http://www. asian-affairs.com/Diasporas/wanggungwu.html> [wejście 9 maja 2010]. 9 Wang Gungwu, The Chinese Overseas: from Earthbound China to the Quest for Autonomy, Harvard University Press, Cambridge, MA – London 2000, s. 138. W kontekście występującego w literaturze naukowej terminu „Wielkie Chiny” (Greater China) za członków diaspory chińskiej uważa się osoby pochodzenia chińskiego żyjące poza terytoriami ChRL, Tajwanu, Hongkongu i Makau. Zob.: Wang Gungwu, Greater China and the Chinese Overseas, „The China Quarterly” 1993, No. 136, Special Issue: Greater China, s. 926–948. Jednak w obrębie tego samego pojęcia do wymienionych wyżej czterech terytoriów niektórzy badacze dodają także Singapur, jeszcze inni – wszystkich Chińczyków żyjących w Azji Południowo-Wschodniej, Ameryce i Europie. W szerszym kontekście termin „Wielkie Chiny” oznacza sumę wszystkich nowych powiązań, jakie istnieją współcześnie między rozrzuconymi po świecie chińskimi społecznościami i ich członkami. Zob.: Harry Harding, The Concept of „Greater China”: Themes, Variations and Reservations, „The China Quarterly” 1993, No. 136, Special Issue: Greater China, s. 660–686. 154 Diaspora chińska na świecie – ewolucja zjawiska oświadczyła, że termin overseas Chinese10 odnosi się do wszystkich Chińczyków żyjących za granicą, włączając huaqiao, huaren i huayi11 (wyjaśnienie tych terminów znajdzie czytelnik w kolejnych akapitach). Historia określenia huaqiao sięga ostatniej dekady XIX w., kiedy rząd Qingów pierwszy raz w dziejach oficjalnie uznał istnienie zjawiska emigracji z Chin, a Chińczyków pozostających poza granicami Państwa Środka ochrzcił mianem huaqiao12. Termin ten odnosił się wówczas do wszystkich Chińczyków, którzy pozostawali (tymczasowo) poza granicami Chin. Zaakceptowanie tego, że istnieją poddani chińskiego cesarza przebywający z własnej woli na obczyźnie było politycznym przełomem, gdyż przez długie wieki pozostawienie domu rodzinnego i rodziców bez opieki i udanie się do obcych krajów było postrzegane jako niezgodne z tradycją, u której podstaw leżały nauki Konfucjusza (notabene szczególnie gorliwie kultywowane przez niechińską dynastię Qingów w celu utrzymania w ryzach chińskich poddanych). W Państwie Środka tych, którzy okazali się nielojalni wobec kraju i przodków karano często na równi z przestępcami. Termin huaqiao wywodzi się od słowa qiao (‘tymczasowo ulokowany’), któremu przez wieki przypisywano starożytny i zacny rodowód, a które rezerwowano dla wysoko postawionych rodzin zmuszonych do przesiedlenia się pod presją obcej inwazji z terenów północnych na południe od rzeki Jangcy. Przez stulecia określenie to często pojawiało się w utworach poetyckich, ale nigdy nie służyło do opisu prozaicznych motywów, dla których najczęściej opuszczano dom, takich jak zaro10 Angielski termin overseas Chinese (chiń. huaqiao, pol. ‘Chińczycy zamorscy’) nie jest określeniem precyzyjnym. Pozwala bowiem zakładać, że emigracja z Chin miała związek wyłącznie z podróżami morskimi. Tymczasem diaspora chińska formowała się również na terytoriach bezpośrednio sąsiadujących z Państwem Środka. Wykorzystywano wówczas lądowe szlaki migracyjne. Przykładem może być emigracja na Półwysep Indochiński prowadzona od niepamiętnych czasów z południowych terytoriów chińskich, emigracja części ludności tybetańskiej do Indii po 1959 r. czy też – bardziej współcześnie – chińska emigracja na rosyjski Daleki Wschód (szczególnie intensywna od lat 90. XX w.). Należy jednak pamiętać, że – niezależnie od emigracji zewnętrznej, która jest przedmiotem niniejszego artykułu – Chińczycy przemieszczali się również w obrębie granic kraju. Emigracja wewnętrzna była i jest odzwierciedleniem sytuacji polityczno-społeczno-gospodarczej w Państwie Środka (przedmiotem obaw chińskiego rządu jest dramatyczny wzrost liczby migrantów wewnętrznych: z ok. 30 mln w 1989 r. do 140 mln w 2008 r. Zob.: Andrew Scheineson, China’s Internal Migrants, 14 maja 2009: <http://www.cfr.org/publication/12943/chinas_internal_migrants. html> [wejście 24 lipca 2010]). Zawsze jednak ograniczała się – z wyjątkiem osadnictwa na Tajwanie i Hajnanie – do podróży lądowych. Termin „Chińczycy zamorscy” podkreśla zatem różnicę między Chińczykami emigrującymi poza Chiny a emigrującymi w obrębie Chin, choć niejednokrotnie emigracja wewnętrzna dawała/daje początek emigracji zewnętrznej. 11 Dudley L. Poston, Jr., Mei-Yu Yu, The Distribution of the Overseas Chinese in the Contemporary World, „International Migration Review” 1990, Vol. 24, No. 3, s. 483. 12 Wang Gungwu, The Chinese Overseas…, op.cit., s. 43–44. Piotr Kurczewski 155 bek, poszukiwanie lepszego miejsca do życia itp.13 Wiele czasu upłynęło, zanim określenie o tak szlachetnych konotacjach zaczęto odnosić do Chińczyków, którzy od połowy XIX w. opuszczali Chiny z bardzo prostej przyczyny – „za chlebem”. Owe „nomenklaturowe dobrodziejstwo” miało wymiar polityczny i pragmatyczny, na co zwraca uwagę Adam McKeown, przypominając, że od końca XIX do połowy XX w. za terminem huaqiao kryło się wezwanie skierowane do zamorskich Chińczyków, by pozostawali politycznie i kulturalnie lojalni wobec chińskiego państwa. Najpierw rząd qingowski, a następnie guomindangowski rościły sobie prawo do wysuwania politycznych i finansowych żądań wobec emigrantów14. Przez większą część XX w. chińskie ustawodawstwo odzwierciedlało sposób, w jaki elity rządzące postrzegały Chińczyków żyjących poza Państwem Środka – niezależnie od tego, jak wiele lat spędzili na obczyźnie, tradycyjnie nadal uważano ich za Chińczyków. W 1909 r. rząd Qingów wydał pierwszy Nationality Law, który stanowił, że każde dziecko urodzone z ojca Chińczyka stawało się automatycznie Chińczykiem bez względu na miejsce przyjścia na świat15. Dokładnie 20 lat później Guomindang wydał drugi Nationality Law, w którym podtrzymał obowiązywanie ius sanguinis (prawa krwi) jako determinującego obywatelstwo. Taka polityka władz chińskich kłóciła się z nowoczesną ideą państwa narodowego. Co więcej, rodziła napięcia między Pekinem a rządami państw, w których zamieszkiwała ludność pochodzenia chińskiego – szczególnie po 1945 r. – gdy wiele państw w południowo-wschodniej Azji odzyskało niepodległość i dumnie broniło atrybutów swej suwerenności (część z tych państw wprowadziła do swego prawodawstwa zasadę ius soli – prawa ziemi)16. W celu rozproszenia obaw żywionych przez przywódców państw regionu Azji Południowo-Wschodniej premier Zhou Enlai oświadczył na konferencji w Bandungu w kwietniu 1955 r., iż problem podwójnego obywatelstwa wśród Chińczyków zamorskich był pozostałością po Starych Chinach (tu z pewnością miał na myśli Chiny przed 1949 r.), a Rząd Ludowy Nowych Chin był gotowy go rozwiązać17. Zhou Ibidem, s. 47–48. Adam McKeown, Chinese Diaspora [w:] Melvin Ember i in., Encyclopedia of Diasporas, Springer, New York 2005, s. 65. 15 D. L. Poston, Jr., Mei-Yu Yu, The Distribution…, op.cit., s. 482, za: Tsai Chuntung, The Chinese Nationality Law, 1909, 1910. 16 Ibidem, za: Naosaku Uchida, The Overseas Chinese: A Bibliographical Essay Based on the Resources of the Hoover Institution, Stanford University, 1960. 17 Ibidem, za: S. Z. Li i Y. Shang, The Day Zhou Enlai Spoke at Bandung, „China Reconstructs” 1985. 13 14 156 Diaspora chińska na świecie – ewolucja zjawiska Enlai zaczął wówczas zachęcać sojournerów18 do osiedlania się i do lojalności wobec nowych krajów zamieszkania19. Jednak mimo deklaracji szefa chińskiego rządu faktyczne zmiany w chińskim ustawodawstwie nastąpiły dopiero po 25 latach. W 1980 r., podczas trzeciej sesji V Ogólnochińskiego Zgromadzenia Przedstawicieli Ludowych, uchwalono kolejny Nationality Law, który po raz pierwszy oficjalnie zakazywał chińskim emigrantom posiadania podwójnego obywatelstwa; od tamtej pory każdy Chińczyk, który osiadłszy za granicą, nabył z własnej woli obce obywatelstwo, automatycznie tracił obywatelstwo chińskie20. Z chwilą gdy kwestia obywatelstwa Chińczyków zamorskich została prawnie uregulowana, termin huaqiao nie mógł nadal odnosić się do wszystkich overseas Chinese, jak to miało miejsce na przełomie XIX i XX w. W związku z tym do powszechnego użycia weszły określenia huaren, tj. ci spośród Chińczyków zamorskich, którzy zostali naturalizowani w państwach, w których się osiedlili21 i huayi, czyli osoby będące potomkami rodziców-Chińczyków22. Jak zauważa Chee-Beng Tan – w obliczu niemożności ustalenia wspólnego chińskiego terminu pozwalającego uwzględnić wszystkich Chińczyków żyjących w różnych częściach globu ziemskiego – godne uwagi jest, że chińscy naukowcy zgadzają się przynajmniej co do jednego – że termin huaren (Hua people – ludność Hua/ludność chińska) lub bardziej precyzyjnie haiwai huaren (the Chinese outside China – Chińczycy poza Chinami) nie obejmuje Chińczyków żyjących na Tajwanie, w Hongkongu i w Makau. Tych, dla rozróżnienia, określa się w chińskich kołach akademickich i rządowych mianem jingwai huaren (‘Chińczycy poza granicami Chin kontynentalnych’)23. Sojourner (ang.) to uczestnik sojourningu. Ten angielski termin stanowi poniekąd zamiennik dla pojęcia huaqiao. Sojourning to zatem zjawisko tymczasowego emigrowania w celach zarobkowych, nigdy na stałe, opierające się na regularnym kontakcie z krajem ojczystym lub co najmniej na częstym dostępie do rzeczy z tego kraju pochodzących. Dopóki istniał zakaz handlu zamorskiego (o czym będzie mowa w kolejnych częściach artykułu), powrót do Chin wiązał się z ryzykiem poniesienia konsekwencji złamania prawa – z tego powodu więź z krajem pochodzenia często ulegała przerwaniu na okres zbyt długi, by nadal mówić o sojourningu. Zob.: Wang Gungwu, The Chinese Overseas…, op.cit., s. 51. 19 Ibidem, s. 94. 20 D. L. Poston, Jr., Mei-Yu Yu, The Distribution…, op.cit. s. 483, za: Q. X. Gong, On the Nationality Law, „Beijing Review” 1980. 21 Dla ich nazwania stosuje się często formę z dywizem, np. Chinese-American, Chinese-Australian, itp. 22 Na przykład ci, którzy urodzili się w Singapurze bądź we Francji, ale w ich żyłach płynie chińska krew. 23 Chee-Beng Tan, Overseas Chinese [w:] Linsun Cheng (ed.), Berkshire Encyclopedia of China: Modern and Historic Views of the World’s Newest and Oldest Global Power, Berkshire Publishing Group, Great Barrington, Massachusetts 2009, s. 1676. 18 Piotr Kurczewski 157 Ten sam autor wskazuje również na rzecz bardzo istotną z punktu widzenia określenia pochodzenia chińskich emigrantów – otóż często przyjmuje się, że overseas Chinese to tylko i wyłącznie Chińczycy Han. Tymczasem zamieszkujący dzisiaj w Turcji Ujgurzy, którzy pierwotnie emigrowali z Xinjiangu (dzisiejszej prowincji autonomicznej ChRL), również powinni być do nich zaliczani. Podobnie jak Koreańczycy, Rosjanie, Mongołowie czy przedstawiciele muzułmańskiej mniejszości Hui, którzy – nie będąc Chińczykami Han – emigrowali z terytorium Chin i należą do diaspory chińskiej24. 2. Od czasów dawnych do pierwszej wojny opiumowej Trudno jest datować początki emigracji z Chin. Indywidualne i nieregularne wyprawy handlarzy i kupców poza granice Państwa Środka miały miejsce na długo przed początkiem naszej ery25. Nie można uważać tych podróży za emigrację w dzisiejszym rozumieniu tego słowa, a jednak stanowią one dowód wczesnych kontaktów świata chińskiego ze światem zewnętrznym i dają pewne wyobrażenie o prapoczątkach mobilności ludności chińskiej – cechy, która doprowadziła do tego, że nie ma dzisiaj miejsca na świecie, gdzie nie istniałaby, choćby niewielka liczebnie, społeczność chińska26. Przez wieki emigracja z Państwa Środka była nierozłącznie związana z podróżami chińskich handlarzy do Nanyang27. Handel odbywał się wówczas równolegle 24 Ibidem. Jak zauważa Bogdan Góralczyk, już w okresie niechińskiej dynastii Qing ukuto koncepcję, według której na pojęcie zhonghua minzu (‘naród chiński’) składało się pięć „ras”: Mongołowie, Mandżurowie, Tybetańczycy, muzułmańscy Hui i rodowici Chińczycy Han. Zob.: Bogdan Góralczyk, Chiński Feniks: paradoksy wschodzącego mocarstwa, Wydawnictwo Sprawy Polityczne, Warszawa 2010, s. 154. Zob. J. Bayer w niniejszym tomie, s. 79, 80. 25 W najstarszej na świecie antologii poezji Shi jing w hymnie wychwalającym przodków dynastii Shang (XVIII–XII w. p.n.e.) mowa jest o władcy Xiang Tu, który cieszył się tak wielką władzą i szacunkiem, że podporządkował sobie zamorskich wasali. Zapis ten może świadczyć o kontaktach ludności chińskiej z odległymi terytoriami już ponad 3 tysiąclecia temu. Zob.: Wei Djao, Being Chinese: Voices from the Diaspora, The University of Arizona Press, Tucson 2003, s. 3. 26 Najwcześniejszą wzmiankę o chińskiej emigracji zawarto już w pierwszej w dziejach Chin historii Shi ji (‘Zapiski historyka’), spisanej ok. 145 r. p.n.e. Podano tam informację, że Xu Fu – poddany cesarza Qin Shihuanga, który zjednoczył kraj w 221 r. p.n.e. – udał się w towarzystwie kilku tysięcy młodych chłopców i dziewcząt w morską podróż na wschód w poszukiwaniu ziół nieśmiertelności dla swojego władcy. Według podań ludowych i oficjalnych zapisków z okresu późniejszej dynastii miejscem, do którego dotarli podróżnicy była Japonia. Zob.: ibidem, s. 4. 27 W języku chińskim Nanyang oznacza dosłownie ‘Południowy Ocean’. Dawniej termin ten odnosił się do obszaru leżącego bezpośrednio na południe od Państwa Środka, tj. Filipin, Holenderskich Indii Wschodnich, Malajów, Borneo, Syjamu, Indochin, Birmy, a niekiedy także Cejlonu i Indii. Współcześnie określenie Nanyang Chinese odwołuje się do Chińczyków żyjących w Malezji, Sin- 158 Diaspora chińska na świecie – ewolucja zjawiska na dwóch płaszczyznach: oficjalnej – wymiany dóbr w ramach misji trybutarnych oraz nieoficjalnej – handlu prowadzonego w prowincjach nadmorskich przez lokalnych urzędników i prywatnych handlarzy28. Ta druga forma kontaktu ze światem niechińskim spotykała się z mniej lub bardziej stanowczą dezaprobatą ze strony dworu cesarskiego, co nie pozostało bez wpływu na rozwój emigracji z Chin. Należy pamiętać, że na przestrzeni trzech tysiącleci (między początkiem II tysiąclecia p.n.e. a końcem I tysiąclecia n.e.) cywilizacja chińska nigdy nie przywiązywała dużej wagi do ekspansji zamorskiej, przynajmniej nigdy na tak wielką skalę, jak cywilizacje śródziemnomorskie w Europie w tym samym okresie. Wang tłumaczy to tym, że dynastie panujące wówczas w Chinach ciążyły ku centrom władzy odległym od mórz, co było spowodowane „myśleniem kontynentalnym” władców chińskich, nieustannie poddawanych presji ze strony koczowniczych plemion z północy i zachodu. A ponieważ kolebką chińskiej cywilizacji były północno-centralne równiny nad Rzeką Żółtą, przez całe stulecia polityka państwa chińskiego ciążyła ku terenom leżącym na południe od Wielkiego Muru, zaś sam Wielki Mur był symbolem obrony północno-środkowej części kraju przed najeźdźcami, którzy przybywali zawsze z głębi lądu, nigdy zza mórz29. Tym samym morzu, na którym – w odróżnieniu od stepu – nie było rywali do władzy nad Chinami, nie przypisywano w chińskiej historii większej roli30. Zdaniem Karin Tomali jakikolwiek kontakt ludności chińskiej ze światem zewnętrznym kłócił się ze światopoglądem chińskich władców również z uwagi na ich przekonanie o wyższości chińskiej cywilizacji nad barbarzyńskimi ludami zamieszkującymi poza granicami cesarstwa. Ta sinocentryczna interpretacja otaczającego świata czyniła niemożliwą do urzeczywistnienia zasadę równości w stosunkach z innymi krajami. W świetle tak śmiałych roszczeń cywilizacyjnych państwa przez długie lata porzucanie Chin uważano za rzecz niegodną Chińczyka31. Przełomem w kwestii postawy elity rządzącej wobec zamorskiej ekspansji handlowej był rok 1127, gdy władcy dynastii Song zostali zmuszeni przez najeźdźców z północy do przeniesienia stolicy państwa z Kaifengu do Hangzhou. Aż do gapurze, Indonezji oraz na Filipinach. Lynn Pan, Definitions [w:] Lynn Pan (ed.), The Encyclopedia of the Chinese Overseas, Harvard UP, Cambridge 1999, s. 16; więcej: Charles P. Fitzgerald, The Southern Expansion of the Chinese People: Southern Fields and Southern Ocean, Barrie & Jenkins, London 1972; Wang Gungwu, China and the Chinese Overseas, Times Academic Press, Singapore 1991. 28 L. Pan, Emigration from China – Contexts: 1100s–1910s – Maritime and Commercial Development [w:] L. Pan (ed.), The Encyclopedia of…, op.cit., s. 48. 29 Wang Gungwu, The Chinese…, op.cit., s. 4–11. 30 John King Fairbank, Historia Chin: Nowe spojrzenie, Wydawnictwo Marabut, Warszawa– –Gdańsk 2003, s. 174. 31 Karin Tomala, Kilka uwag na temat chińskiej emigracji – mit czy imperium [w:] Jan Zamojski (red.), Diaspory, Wydawnictwo Neriton, Warszawa 2001, s. 158–159. Piotr Kurczewski 159 1278 r. stolica państwa leżała po raz pierwszy w dziejach Chin nad otwartym morzem. W tym czasie granice cesarstwa nie obejmowały terenów na północ od rzeki Jangcy, a środek ciężkości polityki państwa przesunął się w rejon dzisiejszych południowo-wschodnich rubieży Chin. Przez niemal 150 lat zyski osiągane z handlu z krajami Azji Południowo-Wschodniej oraz Japonią i Koreą nabrały znaczenia na miarę racji stanu32. Rząd zaangażował się w budowę floty i portów oraz wspierał handel zagraniczny, zaś żegluga morska stała się głównym zajęciem ludności w rejonach nadmorskich. Część spośród handlarzy żeglujących do portów i miast handlowych rozrzuconych po krajach południowo-wschodniej Azji pozostawała tam na okres od kilku miesięcy do kilku lat w związku z występowaniem zjawiska monsunu. W efekcie zaczęły wówczas powstawać pierwsze przyczółki dla gospodarczej działalności i osadnictwa Chińczyków w regionie Nanyang33. W epoce panowania dynastii Yuan (1278–1368) wzrosła handlowa aktywność Chińczyków w Azji Południowo-Wschodniej. Jak podaje Wang, Chińczycy podróżowali w owym czasie po morzach tego regionu z taką swobodą, jakby przemieszczali się między różnymi częściami Państwa Środka34. Jednakże wraz z nastaniem panowania dynastii Ming (1368–1644) jedyną legalną formą handlu zagranicznego była wymiana trybutarna35. Słynne siedem wypraw admirała-eunucha Zhenga He, którego imponująca flota w latach 1405–1433 zawinęła do najważniejszych portów ówczesnej Azji Południowo-Wschodniej oraz wschodniej Afryki36, było efektowną manifestacją morskiej potęgi cesarskich Chin i ich chwilowego otwarcia na kontakt ze światem zewnętrznym. Jednak tuż po ostatniej ekspedycji nagle zniszczono okręty i zabroniono budowy nowych, ponadto przywrócono całkowity zakaz handlu zagranicznego37. Ta ostatnia decyzja doprowadziła do niekontrolowanego rozprzestrzenienia się piractwa u południowych wybrzeży Chin. W ciągu następnych dziesięcioleci przemyt zajął miejsce handlu, a członkowie tych nielicznych społeczności chińskich, którzy do tej pory zdołali zorganizować się w krajach Azji Południowo-Wschodniej, zostali pozbawieni możliwości powrotu do Chin, gdyż oficjalnie uznano ich za wyjętych spod prawa38. Wei Djao, op. cit., s. 10. L. Pan, Emigration from…, op.cit. [w:] L. Pan (ed.), The Encyclopedia of…, op.cit., s. 48. 34 Wang Gungwu, The Chinese…, op.cit., s. 18. 35 J. K. Fairbank, op. cit., s. 125. 36 Kontrowersyjną hipotezę, jakoby w latach 1421–1423 chińskie okręty dotarły również do wybrzeży obu Ameryk przedstawił Gavin Menzies w książce: idem, 1421: The Year China Discovered America, Perennial, New York 2004. 37 Martin Stuart-Fox, A Short History of China and Southeast Asia: Tribute, Trade and Influence, Allen & Unwin, Crows Nest 2003, s. 82–89. 38 L. Pan, Emigration from…, op.cit. [w:] L. Pan (ed.), The Encyclopedia of…, op.cit., s. 49. 32 33 160 Diaspora chińska na świecie – ewolucja zjawiska Wkrótce jednak niepokoje społeczne związane z trudnościami ekonomicznymi w nadmorskich prowincjach Guangdong, Fujian i Zhejiang, do których doprowadziły restrykcje, a także uznanie faktu rosnącej komercjalizacji południowych wybrzeży Chin oraz południowo-wschodniej Azji (w związku z pojawieniem się na scenie europejskich kompanii handlowych), skłoniły dwór cesarski do częściowego zniesienia zakazu prywatnego handlu (1567 r.) i wydania zezwolenia na zamorskie kursy dla 50 dżonek rocznie39. W efekcie nastąpiło ożywienie chińskiej aktywności handlowej w rejonie mórz Azji Południowo-Wschodniej. W latach 1570–1640 chiński handel zamorski rozwijał się w nienotowanym wcześniej tempie. Setki Chińczyków emigrowały co roku do głównych miast portowych regionu, a gdy w 1600 r. Holendrzy i Anglicy przybyli do południowo-wschodniej Azji, zastali tam dobrze prosperujące chińskie kolonie handlowe40. Wang przypomina o rażącej nierównowadze sił, jaka występowała wówczas na styku dwóch całkowicie różnych cywilizacji. Z jednej strony chińscy kupcy i handlarze nie mogli liczyć na choćby neutralną przychylność ze strony cesarskich urzędników, a z drugiej, ich europejscy konkurenci cieszyli się w tym samym czasie oficjalnym wsparciem militarnym i finansowym, udzielanym im przez możne rody kupieckie i władze państwowe. Zdaniem Wanga ta sytuacja przyczyniła się do wykształcenia wśród zamorskich Chińczyków mentalności właściwej samodzielnym przedsiębiorcom, z łatwością adaptującym się do systemu instytucjonalnego wprowadzonego przez Europejczyków na administrowanych terytoriach41. Na wysoki stopień zaangażowania chińskich emigrantów w organizację życia gospodarczego w krajach osiedlenia wskazuje Fairbank, który podaje, że zamorscy Chińczycy zapewnili sobie miejsce w społeczeństwie i możliwości pośredniczenia pomiędzy rządzącymi Europejczykami a miejscową wsią: pomagali ściągać podatki i zapewniać lokalne usługi, między innymi promowe, budować mosty i organizować bazary. W kolonialnych społecznościach stanowili na ogół element stabilizujący, zbyt nieliczny, by zdobyć władzę, zainteresowany zyskiem ze świadczonych usług, jak również lokalnym handlem42. A. McKeown, Chinese…, op.cit. [w:] Encyclopedia of…, op.cit., s. 67. Anthony Reid szacuje, że w 1642 w Hoi An żyło od czterech do pięciu tysięcy chińskich kupców i handlarzy. Zob.: A. Reid, Emigration from China – Contexts: 1100s–1910s – Chinese and Southeast Asian Interactions [w:] L. Pan (ed.), The Encyclopedia of…, op.cit., s. 51. Z kolei McKeown podaje, że w 1567 r. liczba Chińczyków w założonej przez Hiszpanów Manili sięgała 30 tys., a zbliżona liczebnie chińska społeczność żyła w 1619 r. również w holenderskiej Batavii (dzisiejsza Dżakarta). Zob.: A. McKeown, Chinese…, op.cit., s. 68. 41 Wang Gungwu, The Greater China…, op.cit., s. 935–936. 42 J. K. Fairbank, op. cit., s. 176. 39 40 Piotr Kurczewski 161 Gdy władzę w Chinach przejęła niechińska dynastia Qing (1644–1911), silne peryferia morskie zaczęto postrzegać jako realne zagrożenie dla państwa ze strony kręgów lojalnych wobec Mingów. W 2. połowie XVII w. wojna, którą wydano handlowi zamorskiemu, miała tym samym wybitnie polityczny charakter. Aby zniszczyć ekonomiczne zaplecze głównego oponenta – Koxingi43 – w 1662 r. Mandżurowie przemocą wyludnili nadmorskie miejscowości położone w trzech najbardziej aktywnych handlowo prowincjach, tj. Guangdong, Fujian i Zhejiang44. Nieprzychylny stosunek Qingów do zamorskiej aktywności Chińczyków trwał niemal do końca panowania tej dynastii. W 1717 r. wprowadzono oficjalny zakaz emigracji, zaś restrykcje wobec handlu zamorskiego prowadzonego z prowincji Guangdong i Fujian obowiązywały formalnie aż do 1860 r. Oba ograniczenia zniesiono ostatecznie dopiero w 1893 r.45 3. Stulecie kulisów46 (1842–1949) Emigracja z Chin na dużą skalę rozpoczęła się w połowie XIX w. Była ona naturalną konsekwencją dramatycznych wydarzeń społeczno-politycznych, które pchnęły masy niewykwalifikowanych mężczyzn z biednych rolniczych regionów Chin południowo-wschodnich do poszukiwania pracy i chleba poza granicami kraju. W ciągu niespełna stulecia ludność Chin podwoiła się, tak że w 1850 r. populacja tego kraju liczyła ok. 430 mln47. Tak znaczny przyrost naturalny przewyższał wzrost areału upraw rolnych i możliwości produkcyjne gospodarstw rolnych. Kraj nękały klęski głodu oraz liczne rebelie, z których najgłośniejsza – powstanie tajpingów (1850–1864) – niemal doprowadziła do upadku dynastię Qingów. Sy43 Zheng Chenggong (Koxinga) był głównym architektem morskiego imperium, które przez ok. 40 lat stawiało zbrojny opór nowym władcom Chin. Ród Zhengów wywodził się z portowego miasta Amoy (dzisiejszy Xiamen, w południowym Fujianie) i do 1683 r. utrzymywał swoją morską bazę na Tajwanie, z którego wcześniej przegonił Holendrów. Wyspa stanowiła w tym czasie centralne ogniwo handlowego imperium rozciągającego się od Manili po Nagasaki. Zob.: John E. Wills Jr., Zheng Chenggong [w:] L. Cheng (ed.), Berkshire Encyclopedia of…, op.cit., s. 2631–2632. 44 L. Pan, Emigration from…, op.cit. [w:] L. Pan (ed.), The Encyclopedia of…, op.cit., s. 49. 45 Ibidem. 46 Termin ten wywodzi się prawdopodobnie z hinduskiego słowa kuli, oznaczającego ‘rozgoryczoną siłę’; odnosi się do niewykwalifikowanych robotników z Chin bądź Indii wykonujących bardzo nisko płatną pracę. W kontekście historii diaspory chińskiej określenie to stosowane jest zazwyczaj dla nazwania wszystkich robotników emigrujących z Chin. Jednak niektórzy badacze skłonni są używać go wyłącznie w odniesieniu do tych Chińczyków, którzy zostali złapani i sprzedani jako tania siła robocza. Zob.: W. Djao, op. cit., s. 20–21. 47 Walton Look Lai, Emigration from China – Contexts: 1100s–1910s – Demographic Changes [w:] L. Pan (ed.), The Encyclopedia of…, op.cit., s. 52. 162 Diaspora chińska na świecie – ewolucja zjawiska tuacja wewnętrzna w ówczesnych Chinach była decydującą przyczyną emigracji z tego kraju, jednak duże znaczenie miał także kontekst globalny. Pod koniec XVIII w. część państw Europy Zachodniej z Wielką Brytanią na czele, a także północno-wschodnie regiony USA weszły w fazę rewolucji przemysłowej. Jej konsekwencją była globalizacja gospodarki, która doprowadziła do tego, że kolonie w Afryce, Azji i Ameryce Łacińskiej zaczęto na skalę większą niż dotychczas wykorzystywać jako zaplecze surowcowe z jednej strony i rynek zbytu gotowych produktów z drugiej. Jednocześnie – wraz ze stopniowym znoszeniem niewolnictwa przez główne imperia kolonialne w 1. połowie XIX w. – najludniejsze kraje Azji (Chiny, Indie) stały się alternatywnym źródłem taniej siły roboczej wysyłanej w najdalsze zakątki globu. Exodus z Państwa Środka rozpoczął się po przegranej przez ten kraj pierwszej wojnie opiumowej (1839–1842). Hongkong stał się wówczas kolonią brytyjską, a Chiny poniosły ogromne straty finansowe. Ponieważ ciężar spłaty kontrybucji wojennych spoczął przede wszystkim na dwóch nadmorskich prowincjach Guangdong i Fujian, przez następne dekady (w pewnym stopniu aż do dzisiaj) gros emigrujących Chińczyków pochodziło z tych właśnie terytoriów, zaś porty, takie jak: Hongkong, Makau, Shantou i Xiamen odgrywały kluczową rolę w organizacji i kontroli handlu robotnikami, których wysyłano drogą morską do kolonii brytyjskich, holenderskich, hiszpańskich, portugalskich i francuskich w regionie Azji Południowo-Wschodniej i poza nim. Pierwszy statek z kulisami wypłynął z Xiamen w 1845 r. do francuskiej kolonii Isle of Bourbon (dzisiejszy Reunion)48. Przez kolejne lata liczba statków rosła. Wszelkie ograniczenia ilościowe, które formalnie ustanawiał edykt Qingów z 1672 r., zakazujący Chińczykom opuszczania Chin, przestały mieć praktyczne znaczenie po drugiej wojnie opiumowej (1856–1860). Wówczas rządy W. Brytanii, Francji i Rosji wymogły na Chinach, by te – jako strona przegrana – zgodziły się na transport chińskich robotników za granicę49. Począwszy od połowy XIX w., z roku na rok rósł popyt na chińską siłę roboczą w USA, Kanadzie i Australii, gdzie odpowiednio w latach 1848, 1851, 1858 powstały pierwsze kopalnie złota50. W tym samym czasie chińscy robotnicy byli również wysyłani do tak odległych terytoriów, jak Peru, Kuba, Panama czy Hawaje. Szacuje się, że w latach 1851–1875 Państwo Środka opuściło ok. 1,3 mln ludzi. Połowa z nich wyemigrowała poza obszar Azji Południowo-Wschodniej (przede wszystkim do USA i Peru). Pozostała część trafiła głównie na Półwysep Malajski Wei Djao, op. cit., s. 21. W 1868 r. w tej samej sprawie zostało podpisane również porozumienie amerykańsko-chińskie. Ibidem, s. 20. 50 R. Skeldon, Migration from China, „Journal of International Affairs” 1996, Vol. 49, Issue 2. 48 49 Piotr Kurczewski 163 (w tym większość do Singapuru) i do Holenderskich Indii Wschodnich. Wielkość chińskiej emigracji do Azji Południowo-Wschodniej w latach 1876–1900 w porównaniu z poprzednim okresem uległa jedynie nieznacznemu wzrostowi. W tym samym czasie znacznie spadła liczba emigrantów do USA (ze 160 do 12 tys.), do Australii (z 55 do 8 tys.) i do Kanady (z 30 do 4 tys.)51. Wynikało to z wprowadzanego w tych krajach ustawodawstwa, które aż do 2. połowy XX w. ograniczało bądź zakazywało imigracji Chińczyków52. W latach 1901–1925 napływ chińskich robotników w dalszym ciągu skierowany był przede wszystkim do europejskich kolonii w Azji Południowo-Wschodniej. Niemal ustała legalna emigracja do Ameryki Północnej i Australii. Pojawiły się w tym okresie nowe kierunki, takie jak Europa53 czy Transwal (północno-wschodnia część dawnej RPA). W latach 30. XX w. recesja gospodarcza w krajach kapitalistycznych przyczyniła się do wprowadzenia regulacji ograniczających napływ emigrantów z Chin do Azji Południowo-Wschodniej, gdzie władzę nadal sprawowały mocarstwa kolonialne. Charakterystyczną cechą emigracji z Chin w latach 1842–1949 było to, że Nanyang po raz pierwszy stał się celem podróży dla robotników niewykwalifikowanych. Dotychczas w ten rejon świata emigrowali niemal wyłącznie (i nieporównywalnie mniej licznie) handlarze, kupcy i rzemieślnicy. Równie znamienne jest to, że Chińczycy po raz pierwszy zaczęli wówczas emigrować poza obszar południowo-wschodniej Azji, do miejsc względnie lub całkowicie nowych. Dla nazwania omawianego etapu emigracji z Chin Wang używa terminu Huagong (Chinese coolie – chiński kulis) i wskazuje na inne jego charakterystyczne cechy. Po pierwsze, emigrowali niemal wyłącznie mężczyźni, głównie z ubogich L. Pan (ed.), The Encyclopedia of…, op.cit., s. 62. Ustawy całkowicie zakazujące wstępu chińskim robotnikom (ale nie dyplomatom, kupcom, studentom) i ich rodzinom zostały wprowadzone kolejno w USA (Chinese Exclusion Act, 1882), Australii (Immigration Restriction Act, 1901) i Kanadzie (Chinese Immigration Act, 1923), choć we wszystkich trzech krajach antychińskie strajki i pomniejsze ustawy ograniczające chińską imigrację były na porządku dziennym od połowy XIX w. Zob.: Christine Inglis, Australia [w:] L. Pan (ed.), The Encyclopedia of…, op.cit., s. 275; Wing Chung Ng, Canada [w:] L. Pan (ed.), The Encyclopedia of…, op.cit., s. 235. 53 W latach 1916–1920 rządy Francji i Wielkiej Brytanii zatrudniły ok. 150 tys. chińskich robotników do prac pomocniczych na frontach I wojny światowej (kopanie okopów, grzebanie zwłok itp.). Zob.: Paul Bailey, Recruitment of Workers for Britain and France [w:] L. Pan (ed.), The Encyclopedia of…, op.cit., s. 64–65. Skeldon podaje, że chociaż robotnicy ci byli rekrutowani przede wszystkim na półwyspie Szantung, to – w wyniku splotu określonych okoliczności – doszło wówczas do emigracji pewnej liczby Chińczyków również z okolic oddalonej o ponad 1 tys. km miejscowości Qingtian (prowincja Zhejiang). W efekcie – na skutek emigracji łańcuchowej – w latach 20. XX w. w Paryżu, Mediolanie, Berlinie, Hamburgu, Amsterdamie żyło łącznie ok. 20 tys. Chińczyków. Zob.: R. Skeldon, Migration from…, op.cit. 51 52 164 Diaspora chińska na świecie – ewolucja zjawiska terenów wiejskich. Po drugie, emigracja ta nie prowadziła zasadniczo do stałego osadnictwa za granicą, gdyż po upływie kontraktu większość robotników wracała do Chin. Po trzecie, tymczasowość tego modelu emigracji wiązała się również z jego ograniczonym zasięgiem czasowym – w Amerykach utrzymał się on do końca XIX w., a w Azji Południowo-Wschodniej do lat 20. XX w.54 Handel kulisami był przykładem wyzysku taniej siły roboczej przez mocarstwa kolonialne (większość statków przewożących robotników należała do Brytyjczyków, Francuzów, Amerykanów) i w swej najdrastyczniejszej formie trwał do 1874 r., gdy pod naciskiem rządu Qingów wprowadzono zakaz stosowania praktyki „złap i sprzedaj”55. W kolejnych dekadach wzrosło znaczenie dwóch innych form organizacji podróży w celach zarobkowych – na podstawie kontraktu oraz poprzez system biletów kredytowanych56. Choć większość emigrantów w latach 1842–1949 stanowili niewykwalifikowani robotnicy, Chiny opuszczali także handlarze oraz studenci. Te dwie grupy emigrantów w znakomitej większości finansowały podróż z własnych środków57. Tuż przed wybuchem II wojny światowej poza granicami Państwa Środka istniały duże i trwałe społeczności chińskie z całkowitą populacją liczącą ok. 8,5 mln (z czego większość zamieszkiwała w Azji Południowo-Wschodniej)58. 4. Po 1949 roku Badania nad współczesną emigracją ludności chińskiej wiążą się z koniecznością rozróżnienia między kilkoma wymiarami geograficzno-demograficznymi tego zjawiska. Przede wszystkim należy wziąć pod uwagę odpływ ludności nie tylko z Chin kontynentalnych, ale także tej z Tajwanu i z Hongkongu. Należy też pamiętać, że Chińczycy emigrujący z Tajwanu i Hongkongu to w dużym stopniu mieszkańcy Chin kontynentalnych, którzy często najpierw przemieszczali się na 54 Wang Gungwu, Patterns of Chinese Migration in Historical Perspective [w:] Hong Liu (ed.), The Chinese Overseas, vol. 1, Routledge, London and New York 2006, s. 35–36. 55 L. Pan, Patterns of Migration – Labour Migration – The Coolie Trade [w:] L. Pan (ed.), The Encyclopedia of…, op.cit., s. 61. 56 W pierwszym przypadku w momencie wejścia na statek robotnik zawierał kontrakt z firmą rekrutującą, która opłacała za niego koszty podróży – robotnik odpracowywał je po dotarciu do miejsca zatrudnienia. Wielu zatrudnionych w ten sposób Chińczyków pracowało przy budowie kontynentalnych linii kolejowych w USA i Kanadzie, na hawajskich plantacjach trzciny cukrowej bądź w kopalniach cyny w Indonezji. W drugim przypadku podróż finansowano dzięki środkom pożyczonym od rodziny lub znajomych, po czym spłacano dług dzięki pracy w kraju docelowym. Zob.: Wei Djao, op. cit., s. 22–23. 57 Wei Djao, op. cit., s. 24. 58 R. Skeldon, Migration from…, op.cit. Piotr Kurczewski 165 te dwa terytoria, by ominąć utrudnienia w postaci formalnych barier istniejących w ChRL, a dopiero potem emigrowali do krajów docelowych. Sprawę dodatkowo komplikuje status Tajwanu, który przez znakomitą większość państw uznawany jest za część ChRL, a który od 1949 r. pozostaje przecież – de facto – suwerennym państwem. Podobnie rzecz ma się z Hongkongiem – terytorium to od 1997 r. jest częścią Chin, jednak funkcjonuje ono w ramach systemu „jedno państwo – dwa systemy” i dzięki temu, jako specjalna strefa administracyjna, prowadzi odrębną (choć konsultowaną z Pekinem) politykę celną, wizową i emigracyjną. Ze wszystkich tych trzech terytoriów odbywa się emigracja ludności chińskiej. W konsekwencji nie sposób mówić o jednej chińskiej emigracji. W tej sytuacji część badaczy dokłada starań, by wyodrębnić dane statystyczne osobno dla ChRL, Hongkongu i Tajwanu. Takie podejście badawcze pozwala zrozumieć specyfikę wychodźstwa ludności chińskiej w szerszym kontekście, jednak prowadzi niekiedy do błędów natury statystycznej. Inni w analizach łączą terytoria ChRL i Hongkongu, a Tajwan traktują osobno. Należy również pamiętać, że pewna część ludności pochodzenia chińskiego emigrowała/emigruje spoza historycznych terytoriów chińskich – chodzi tu głównie o reemigrację z krajów w południowo-wschodniej Azji w 2. połowie XX w. Uwzględnianie także tych danych dodatkowo potęguje zamieszanie. Wielu Chińczyków spośród tych, którzy wrócili do kraju tuż po kapitulacji Japonii w 1945 r., by odszukać członków rodzin i porzucony majątek, wkrótce zdecydowało się na ponowne opuszczenie Chin. Często zabierając ze sobą całe rodziny. Do takiej decyzji skłaniała sytuacja chaosu i korupcji, którą zastali w powojennych Chinach. Ponadto nadal trwała wojna domowa między komunistami a nacjonalistami. Po 1 października 1949 r. na emigrację zdecydowało się również wielu spośród tych Chińczyków, którzy przeżyli wojnę w kraju, a których przerażała perspektywa życia w państwie rządzonym przez komunistów. Stąd w latach 1948– –1951 wielka fala uchodźców opuściła terytorium Chińskiej Republiki Ludowej59 przez ówczesne „chińskie okno na świat” – Hongkong60. Z chwilą gdy komuniści opanowali sytuację w kraju i umocnili swoją władzę, emigracja z Chin kontynentalnych została prawie całkowicie zatrzymana na następne 30 lat. Jeżeli w latach 1949–1979 pojedyncze jednostki opuszczały granice ChRL, to niezmiernie rzadko działo się to bez wiedzy i zgody władz państwowych. W tym czasie pozwolenie na opuszczenie kraju otrzymywało stosunkowo niewielu Chińczyków. Byli to głównie studenci i naukowcy wyjeżdżający na stypendia na zaBył to ostatni okres wzmożonej emigracji z Chin kontynentalnych przed 1979 r. Zob.: D. L. Poston, Jr., Mei-Yu Yu, op. cit., s. 495. 60 Już wcześniej, w latach 1936–1941, blisko 750 tys. uchodźców z Chin przedostało się do Hongkongu w trakcie wojny z Japonią. Zob.: ibidem, s. 499, za: United Nations, 1974. 59 166 Diaspora chińska na świecie – ewolucja zjawiska proszenie uniwersytetów z państw socjalistycznych61 oraz robotnicy kontraktowi wysyłani do państw afrykańskich na podstawie umów międzyrządowych62. Na większą skalę odpływ ludności z ChRL miał wówczas również miejsce – jednakże tylko w jednym kierunku – do Hongkongu. Granicę brytyjskiej kolonii przekraczało w latach 50. ok. 40 tys. ludzi rocznie. W latach 60. liczba ta spadła do 10 tys. rocznie, z wyjątkiem 1962 r., gdy z powodu klęski głodu ponad 120 tys. Chińczyków przedostało się do Hongkongu w ciągu zaledwie 6 miesięcy63. W omawianym okresie odbywał się również przepływ ludności chińskiej w przeciwną stronę – wielu Chińczyków od pokoleń zamieszkujących w krajach południowo-wschodniej Azji reemigrowało do Chin wskutek prześladowań na tle etnicznym, nagłych wstrząsów politycznych itp. Skeldon szacuje, że w latach 1949–1966 blisko 500 tys. zamorskich Chińczyków przybyło do ChRL, z czego tylko w 1960 r. ok. 94 tys. z samej Indonezji64. W tym czasie osoby pochodzenia chińskiego opuszczały również takie kraje, jak: Birma, Malezja, Kambodża, Wietnam, Indie65. Lynn Pan podaje, że wielu spośród tych, którzy powrócili wówczas do ChRL, trafiało do tzw. Overseas Chinese Farms – ośrodków pomagających im w przystosowaniu się do nowych okoliczności66. W tym kontekście Wei Djao podkreśla mylący wydźwięk określeń „powrót” bądź „repatriacja” stosowanych w odniesieniu do osób chińskiego pochodzenia przybywających z innych krajów do Chin, gdyż większość z nich w rzeczywistości nie urodziła się w Chinach, często nawet w Chinach nigdy nie była; byli to po prostu ludzie z różnych powodów niechciani w kraju urodzenia lub bojący się w nim pozostać67. Przed 1979 r. – w związku z zamknięciem granic ChRL – chińscy emigranci rekrutowali się niemal wyłącznie z peryferyjnych terytoriów chińskich, tj. Tajwanu i Hongkongu, a także – w mniejszym stopniu – z państw Azji Południowo-Wschod61 W latach 50. do ZSRR wyjechało na studia ponad 11 tys. osób. Zob.: R. Skeldon, Migration from…, op.cit. 62 W budowie otwartej w 1975 r. linii kolejowej między Lusaką (Zambia) a Dar es-Salaam (Tanzania), liczącej 1850 km, brało udział 25 tys. chińskich inżynierów. Zob.: Jonathan Fenby, Chiny. Upadek i narodziny wielkiej potęgi, Znak, Kraków 2009, s. 575. 63 R. Skeldon, Migration from…, op.cit. 64 R. Skeldon, The Chinese Diaspora or…, op.cit., s. 56. 65 W 1962 r. miał miejsce chińsko-indyjski konflikt graniczny, w następstwie którego osoby pochodzenia chińskiego poddano jawnej dyskryminacji. Zob.: Wei Djao, op. cit., s. 86–89; w 1965 r. antychińskie wrzenie w Indonezji pochłonęło ok. pół miliona ofiar pochodzenia chińskiego. Zob.: Wei Djao, op. cit., s. 31; w 1969 r. w Malezji przez kilka dni trwały antychińskie zamieszki, związane z ekonomiczną dominacją Chińczyków w życiu kraju. Zob.: Niew Shong Tong, Malaysia [w:] L. Pan (ed.), The Encyclopedia of…, op.cit., s. 178–179. 66 L. Pan, Patterns of Migration – Return Migration and Re-migration [w:] L. Pan (ed.), The Encyclopedia of…, op.cit., s. 62. 67 Wei Djao, op. cit., s. 31. Piotr Kurczewski 167 niej68. Najbardziej znaczący odpływ ludności chińskiej z Hongkongu miał miejsce w latach 50. i na początku lat 60., a skierowany był do Wielkiej Brytanii. Partycypowali w nim głównie wieśniacy, którzy byli w stanie udowodnić, że urodzili się na Nowych Terytoriach – tej części Hongkongu, którą Brytyjczycy uważali za obszar wchodzący w skład Commonwealthu. Napływ Chińczyków do miast brytyjskich został znacznie spowolniony w 1962 r. poprzez wprowadzenie restrykcji na imigrację z nowych terytoriów Wspólnoty Narodów69. Z kolei emigracja Chińczyków z Tajwanu rozwijała się stopniowo, począwszy od końca lat 40. Gdy po ewakuacji z kontynentu w 1949 r. rząd Czang Kaj-szeka ustanowił na wyspie Republikę Chińską, surowe rządy Guomindangu doprowadziły do całkowitego wyeliminowania oporu stawianego początkowo przez mieszkańców Tajwanu. Ciągłe zagrożenie inwazją z kontynentu oraz trudności ekonomiczne kraju sprawiły, że wkrótce wyspę zaczęli opuszczać pierwsi emigranci. Od czasu wojny w Korei głównym sojusznikiem politycznym Republiki Chińskiej były Stany Zjednoczone. Tym samym w latach 50., 60. i następnych stopniowo rosła liczba Tajwańczyków emigrujących właśnie do tego kraju. W latach 50., w okresie tzw. białego terroru, wielu tajwańskich Chińczyków opuściło wyspę z powodów politycznych. Od połowy lat 60. coraz większy udział wśród emigrantów mieli studenci, spośród których początkowo tylko niewielu wracało na wyspę; procent powracających wzrastał stopniowo – szybciej po 1987 r.70 W 2. połowie XX w. na skalę i kierunek przepływów migracyjnych ludności chińskiej bodajże największy wpływ miał rozwój ruchu praw obywatelskich w krajach rozwiniętych. W jego wyniku – począwszy od połowy lat 60. – w USA, Kanadzie, Australii i Nowej Zelandii doszło do liberalizacji prawa imigracyjnego. Wyeliminowano wówczas antychińskie przepisy obowiązujące w tych krajach od kilku dziesięcioleci71. R. Skeldon, China: from Exceptional Case to Global Participant, „Migration Information Source”, April 2004: <http://www.migrationinformation.org/Feature/display.cfm?ID=219> [wejście 6 lutego 2010]. 69 R. Skeldon, Migration from…, op.cit. 70 Zob.: Jack F. Williams, Who Are the Taiwanese? Taiwan in the Chinese Diaspora [w:] L. J. C. Ma, C. Cartier (eds.), The Chinese Diaspora…, op.cit., s. 175–178. 71 Kamieniem milowym w polityce USA wobec imigrantów był Immigration Act z 1965 r. Zob.: C. Cindy Fan, Chinese Americans: Immigration, Settlement, and Social Geography [w:] L. J. C. Ma, C. Cartier (eds.), The Chinese Diaspora…, op.cit., s. 265; kanadyjski Immigration Act z 1967, zob.: David Chuenyan Lai, From Downtown Slums to Suburban Malls: Chinese Migration and Settlement in Canada [w:] L. J. C. Ma, C. Cartier (eds.), The Chinese Diaspora…, op.cit., s. 322–323; w przypadku Australii tzw. White Australia Policy zniesiono w 1973 r. Zob.: C. Inglis, op. cit. [w:] L. Pan (ed.), The Encyclopedia of…, op.cit., s. 275; nowozelandzki Immigration Act uchwalono w 1987 r. Zob.: Manying Ip, New Zealand [w:] L. Pan (ed.), The Encyclopedia of…, op.cit., s. 290. 68 168 Diaspora chińska na świecie – ewolucja zjawiska Chińczycy z Hongkongu oraz Tajwanu emigrowali do Kanady i USA co prawda już od lat 50., ale dopiero po 1965 r. znacząco wzrosła ich liczebność w obu krajach. Od połowy lat 60. przybrało na sile również zjawisko reemigracji ludności pochodzenia chińskiego urodzonej w krajach Azji Południowo-Wschodniej. Przepływ ten w coraz większym stopniu odbywał się do rozwiniętych krajów Ameryki Północnej i Australazji. Tymczasem „powroty” do ChRL niemal całkowicie ustały w związku z rewolucją kulturalną i z wywołanym nią chaosem w latach 1966– –1976. Choć drzwi dla imigrantów w wielu krajach rozwiniętych zostały szeroko otwarte, a osoby pochodzenia chińskiego korzystały z tej przemiany coraz szerzej, to tylko w znikomym stopniu przepływ ten dotyczył emigrantów z Chin kontynentalnych. Działo się tak, ponieważ rewolucja kulturalna była okresem praktycznie całkowitego odcięcia się ChRL od świata. Tym samym, w pierwszym okresie liberalizacji przepisów imigracyjnych w rozwiniętych krajach Ameryki Północnej i Australazji Chiny kontynentalne – mimo swego potężnego potencjału demograficznego – nie mogły mierzyć się pod względem liczby emigrantów nawet z takimi populacyjnymi liliputami jak Hongkong i Tajwan. Sytuacja uległa zmianie po 1979 r., gdy wraz z pierwszymi reformami gospodarczymi przywódcy komunistyczni stopniowo znieśli większość barier, które od trzech dziesięcioleci skutecznie uniemożliwiały opuszczanie kraju. Chińskie granice w ciągu kilku lat stanęły otworem dla milionów ludzi72. Emigrację z ChRL, w szczególności do USA, dodatkowo ułatwiło polityczne odprężenie będące efektem nawiązania stosunków dyplomatycznych między tymi krajami w styczniu 1979 r. Na skutek powyższych wydarzeń nastąpiła doniosła zmiana w istocie przepływów migracyjnych w skali globu. O ile tradycyjnym źródłem emigracji do wysokorozwiniętych krajów anglojęzycznych aż do 2. połowy lat 60. była Europa, o tyle od tamtej pory palmę pierwszeństwa dzierżą w tej dziedzinie kraje Azji i Ameryki Łacińskiej73. Obrazują to dane statystyczne, według których pod koniec lat 50. emigranci z Azji stanowili mniej niż 8% ogółu emigrantów w USA, ok. 3% w Kanadzie i tyleż samo w Australii. Tymczasem pod koniec lat 80. w tych trzech krajach proporcje wzrosły odpowiednio do 38, 48 i 46%74. Znakomita większość emigrantów pochodzenia chińskiego wybierała Amerykę Północną lub Australazję jako preferowane miejsca osiedlenia się. Skeldon zwraca uwagę na fakt, że w tym sa72 W 1985 r. wprowadzono obowiązek posiadania dowodów tożsamości, które umożliwiły przemieszczanie się w granicach ChRL bez obowiązku uzyskiwania zezwolenia np. z zakładu pracy lub od władz lokalnych. W tym samym roku uchwalono także Ustawę o Emigracji i Imigracji, na mocy której Chińczycy zyskali prawo do podróży zagranicznych oraz opuszczania kraju dla celów prywatnych. R. Skeldon, Migration from…, op.cit. 73 Ibidem. 74 R. Skeldon, Globalization [w:] L. Pan (ed.), The Encyclopedia of…, op.cit., s. 59. Piotr Kurczewski 169 mym czasie bardzo niewielki odsetek Chińczyków interesował się emigracją do tradycyjnych miejsc w południowo-wschodniej Azji75. Po 1979 r. populacja Chińczyków urodzonych w ChRL wyraźnie wzrosła w USA, Kanadzie i Australii. Stany Zjednoczone są dzisiaj domem dla ponad 1,6 miliona chińskich imigrantów (łącznie z tymi urodzonymi w Hongkongu). Według danych z 2008 r. blisko 33% z nich przybyło do USA po 2000 r., 30% przekroczyło amerykańską granicę w latach 1990–1999, 20% między rokiem 1980 i 1989, jedynie ok. 9% w latach 70. i tylko 7,9% przed 1970 r. Jeśli chodzi o liczbę imigrantów przekraczających rokrocznie amerykańską granicę, chińscy imigranci plasują się obecnie na czwartym miejscu, zaraz po Meksykanach, Filipińczykach i przybyszach z Indii76. W 1980 r. zajmowali odległe 10 miejsce77. Pod koniec XX w. diaspora chińska stanowiła największą azjatycką grupę etniczną w USA i rosła w tempie ponad 4-krotnie szybszym niż ogół populacji tego kraju78. Gdy, dokonując podziału przepływów z ChRL, Tajwanu i Hongkongu, przeanalizujemy liczby obrazujące wielkość emigracji z tych trzech terytoriów do USA, Kanady i Australii, to okaże się, że średnio do Stanów Zjednoczonych w latach 1984–1994 emigrowało rocznie ok. 23 tys. Chińczyków z ChRL, 14 tys. z Tajwanu i 11 tys. z Hongkongu. Ogółem w tym okresie przybyło do USA dwukrotnie więcej Chińczyków z Chin kontynentalnych niż z Hongkongu. Tymczasem w przypadku Kanady proporcje były odwrócone na korzyść przybyszów z Hongkongu, gdyż w tym samym czasie emigrowało do tego kraju ok. 264 tys. Hongkończyków i tylko ok. 75 tys. Chińczyków z ChRL (oraz ok. 42 tys. Tajwańczyków). Podobna sytuacja miała miejsce w Australii, gdzie proporcje kolejno dla Hongkongu, Tajwanu i ChRL przedstawiały się następująco: 95, 16 i 14 tys. Chińczyków79. Powyższe dane dla Kanady i Australii, gdzie napływ emigrantów z Hongkongu (w przypadku Australii również z Tajwanu) był większy niż z ChRL, mogą się wydać niezrozumiałe, gdy porównamy rozmiar populacji ChRL, Tajwanu i Hongkongu80. Należy jednak pamiętać, że Kanada i Australia były (choć ten trend ma miejsce także R. Skeldon, China: from Exceptional…, op.cit. Aaron Terrazas, Jeanne Batalova, Chinese Imigrants in the United States, „Migration Information Source”, maj 2010: <http://www.migrationinformation.org/USFocus/display.cfm?ID=781> [wejście 20 maja 2010]. 77 Aaron Terrazas, Bhavna Devani, Chinese Imigrants in the United States, „Migration Information Source”, czerwiec 2008: <http://www.migrationinformation.org/USFocus/display.cfm?ID=685> [wejście 17 kwietnia 2010]. 78 R. Skeldon, China: from Exceptional…, op.cit. 79 Obliczenia własne na podstawie danych zawartych w Table 2.1. Zob.: L. Pan (ed.), The Encyclopedia of…, op.cit., s. 60. 80 Obecnie populacja ChRL liczy ok. 1,3 mld, Tajwanu – ok. 23 mln, zaś Hongkongu – ok. 7 mln. Zob.: <https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2119rank.html> [wejście 1 lipca 2010]. 75 76 170 Diaspora chińska na świecie – ewolucja zjawiska dzisiaj) szczególnie atrakcyjnymi kierunkami dla lepiej wykształconych mieszkańców Hongkongu (a także Tajwanu) z uwagi na wdrażane w obu krajach regulacje prawne, które faworyzowały imigrację profesjonalistów81. Jednocześnie nie bez znaczenia był fakt, że w latach 1984–1997 ponad 545 tys. Hongkończyków, głównie zaliczanych do klasy średniej, dysponujących jakimś kapitałem, zdecydowało się na wyjazd za granicę z obawy przed niepewną przyszłością tego terytorium po powrocie do macierzy82. Poza najpopularniejszymi kierunkami dla chińskiej emigracji, tj. krajami Ameryki Północnej i Australazji również inne regiony świata przyciągają Chińczyków, choć w mniejszym stopniu. Od początku lat 80. stopniowo wzrasta popularność krajów europejskich, do których przybywa coraz więcej Chińczyków z zamiarem osiedlenia się. Skeldon podaje, że w 2000 r. w Europie zamieszkiwało od 200 tys. do 1 mln Chińczyków83. Tak olbrzymią rozbieżność danych przypisuje on trudnościom w precyzyjnym oszacowaniu skali zjawiska nielegalnej emigracji z ChRL do krajów europejskich. Frank Laczko podaje, że populacja Chińczyków we Włoszech wzrosła o 260%, z blisko 19 tys. w 1991 r. do ponad 48 tys. w 2000 r., natomiast w Hiszpanii odnotowano aż 6-krotny wzrost liczby chińskich imigrantów w ciągu 10 lat (do 2001 r. granice tego kraju przekroczyło w sumie ok. 36 tys. osób pochodzenia chińskiego). Autor wskazuje równocześnie na przepaść, która – mimo szybko rosnącej popularności Europy wśród emigrantów chińskich w ostatnich latach – nadal dzieli Stary i Nowy Kontynent. Podaje on przykład Kanady u progu XXI w., dla której Chiny były wówczas największym źródłem imigrantów z całego świata (kraj ten przyjął w samym tylko 2001 r. nieco ponad 40 tys. emigrantów z ChRL)84. 5. Liczebność i rozmieszczenie chińskiej diaspory na świecie Dane przedstawione powyżej wskazują na znaczny przyrost populacji osób pochodzenia chińskiego w wysokorozwiniętych krajach Ameryki Północnej, Australazji oraz Europy Zachodniej w ostatnim ćwierćwieczu XX w. W efekcie na mapie rozmieszczenia chińskiej diaspory na świecie udział Azji zmalał z 99,6% w 1963 A. McKeown, Chinese…, op.cit. [w:] L. Pan (ed.) Encyclopedia of…, op.cit., s. 72. Elżbieta Potocka, Hongkong – blaski i cienie trudnej integracji, „Azja-Pacyfik” 2007, t. 10, s. 90. 83 R. Skeldon, China: from Exceptional…, op.cit. 84 Frank Laczko, Europe Attracts More Migrants from China, „Migration Information Source”, lipiec 2003: <http://www.migrationinformation.org/Feature/display.cfm?ID=144> [wejście 8 marca 2010]. 81 82 Piotr Kurczewski 171 r. do 77,7% w 1997 r.85 W ciągu zaledwie 35 lat schemat rozmieszczenia Chińczyków zamorskich – utrzymujący się od końca wieku XIX w niemal niezmienionej formie – uległ istotnemu przeobrażeniu. W 1963 r. na świecie żyło 12,7 mln (włączając Hongkong z 3,2 mln mieszkańców) osób pochodzenia chińskiego, w roku 1985 populacja chińskiej diaspory zbliżyła się do 22 mln, zaś w 1997 r. liczyła już blisko 33 mln (bez Hongkongu)86. Dane statystyczne wskazują, że liczba Chińczyków w krajach azjatyckich wzrosła w latach 1963–1997 jedynie dwukrotnie (z nieco ponad 12 mln w 1963 r. do 25,5 mln w 1997 r.). W tym samym okresie liczebność populacji chińskiej w krajach Australazji wzrosła 15-krotnie (z 35 tys. w 1963 r. do 528 tys. w 1997 r.), w Europie (wraz z azjatycką częścią ZSRR/Rosji) – niemal stokrotnie (z zaledwie 20 tys. w 1963 r. do nieco ponad 1,9 mln w 1997 r.), natomiast kraje Ameryki Północnej odnotowały wzrost ponad 11-krotny (z niespełna 300 tys. w 1963 do 3,65 mln w 1997 r.)87. W liczbach bezwzględnych palma pierwszeństwa przypada jednak nadal krajom Azji Południowo-Wschodniej – to tutaj istnieją trzy kraje, w których diaspora chińska jest najliczniejsza spośród państw świata – według danych z 1997 r. są to kolejno: Indonezja (7,3 mln), Tajlandia (6,4 mln) i Malezja (5,4 mln). To również tutaj istnieje chyba jedyne na świecie państwo, w którym ludność pochodzenia chińskiego nie należy do mniejszości – w 1997 r. w Singapurze stanowiła ona 66% populacji kraju88. 6. „Stara” i „nowa” diaspora Wielu badaczy podziela pogląd, że współczesna diaspora chińska zasadniczo różni się od tej sprzed 1979 r., a w niektórych aspektach również od tej sprzed 1949 r. Stąd ludzi opuszczających Chiny kontynentalne, Tajwan i Hongkong po 1979 r. w literaturze naukowej określa się często mianem new migrants89. W obliczu zmieniających się realiów społeczno-gospodarczych w ChRL pojęcie to wydaje się zasadną alternatywą dla mających konotacje historyczne terminów huaqiao czy huaren. 85 Laurence J. C. Ma, Space, Place, and Transnationalism in the Chinese Diaspora [w:] L. J. C. Ma, C. Cartier (eds), The Chinese Diaspora…, op.cit., s. 19. 86 Ibidem, s. 19. 87 Obliczenia własne na podstawie danych zawartych [w:] Table 1.1. Distribution of Chinese Overseas, circa 1963, 1985, and 1997; Ibidem, s. 12–16. 88 Zob.: ibidem, s. 12–16. 89 Mimo że niektórzy wiążą termin new migrants z emigracją po 1949 r., powszechnie określa się tym pojęciem tych Chińczyków, którzy opuścili ChRL, Tajwan lub Hongkong po 1979 r. Zob.: Hong Liu, New Migrants and the Revival of Overseas Chinese Nationalism [w:] Hong Liu (ed.), The Chinese…, op.cit., vol. 4, s. 381. 172 Diaspora chińska na świecie – ewolucja zjawiska Dane przedstawione powyżej obrazują jedną z różnic między old migrants a new migrants (między „starą” a „nową” diasporą), tj. intensyfikację przepływu ludności pochodzenia chińskiego do krajów spoza obszaru południowo-wschodniej Azji, szczególnie po 1979 r. W łonie diaspory chińskiej doszło w ciągu ostatnich trzech dekad także do wielu innych zmian. Przeobrażeniu uległ przede wszystkim rodzaj emigrantów w aspekcie wykonywanego zawodu, wykształcenia, zamożności, a także płci. Tutaj granicę czasową można przesunąć na rok 1949. Jeszcze przed pierwszą wojną opiumową (1839–1842) Państwo Środka opuszczali głównie handlarze, kupcy i żeglarze w związku z wykonywaną pracą. Począwszy od połowy XIX w., aż do końca II wojny światowej, profil przeciętnego emigranta chińskiego zmienił się – zamożnych kupców zastąpili ubodzy kulisi i robotnicy kontraktowi, a także – choć w mniejszym stopniu – studenci i dyplomaci. Po 1949 r. kategoria robotników kontraktowych oraz kulisów przestała istnieć. Od tego czasu – a szczególnie od końca lat 70. – obserwuje się wzmożony odpływ ludzi lepiej wykształconych, często zamożnych przedstawicieli klasy średniej, biznesmenów, przedstawicieli wolnych zawodów, jak również na niespotykaną wcześniej skalę – studentów. Ponadto coraz częściej zaczynały emigrować całe rodziny (łączenie rodzin przybiera formę emigracji łańcuchowej), zaś stopniowe wyrównywanie udziału obu płci w emigracji prowadziło do zaniku dawnej dysproporcji między liczbą mężczyzn i kobiet opuszczających Chiny. W 1990 r. kobiety stanowiły 34% ogółu osób pochodzenia chińskiego żyjących poza Chinami, w 2000 r. – 38%90. Dawniej Chinki udające się na emigrację najczęściej podążały za swoimi mężami, obecnie w ich szeregach jest coraz więcej samodzielnych emigrantek oraz studentek, ponadto wiele z nich może pochwalić się znacznie lepszym wykształceniem niż poprzedniczki. Członkowie współczesnej diaspory są w mniejszym stopniu przywiązani do określonego miejsca i mniej przewidywalni w wyborze kierunku emigracji. Ich mobilności sprzyja rozwój nowoczesnych środków komunikacji oraz popularyzacja międzynarodowych połączeń lotniczych91. Przykładem wpływu, jaki rosnąca dostępność szybkich rozwiązań komunikacyjnych wywiera na styl życia chińskich emigrantów, jest obserwowane od kilkunastu lat zjawisko tzw. rodzin astronautów (ang. astronaut families). Polega ono na tym, że głowa rodziny (a więc najczęściej Mette Thunø, Beyond „Chinatown”: Contemporary Chinese Migration [w:] Mette Thunø (ed.), Beyond Chinatown: New Chinese Migration and the Global Expansion of China, NIAS Press, Copenhagen 2007, s. 4. 91 Nie bez znaczenia jest także spadek kosztów podróży lotniczych – w 1990 r. średni koszt przelotu samolotem jednej mili stanowił 20% kosztu z 1930 r. Zob.: Hong Liu, New Migrants…, op.cit. [w:] Hong Liu (ed.), The Chinese…, op.cit., t. 4, s. 385, za: Peter Stalker, Workers without Frontiers – The Impact of Globalization on International Migration, ILO and Boulder: Lynne Rienner Publishers, Geneva 2000. 90 Piotr Kurczewski 173 mężczyzna) odbywa częste92 podróże lotnicze między stałym miejscem zamieszkania w kraju wysokorozwiniętym a miejscem pracy po „stronie chińskiej”. W praktyce takie podróże odbywają zazwyczaj członkowie kadry zarządzającej mieszkający np. w Vancouver, Sydney lub Los Angeles, a prowadzący interesy np. w Hongkongu, Szanghaju, Pekinie bądź Tajpej. Dzieci w tych rodzinach, w których podróżują oboje z rodziców, nazywane są „spadochroniarzami” (ang. parachute kids), gdyż – pozostawione w miejscu, o którym często nic nie wiedzą i w środowisku szkolnym, gdzie nikogo nie znają – zdane są w nowym kraju w dużym stopniu wyłącznie na siebie. Te nowe wzorce funkcjonowania rodziny wiodą często do atomizacji życia rodzinnego oraz do alienacji, izolacji bądź depresji wśród jej członków. Przez wielu chińskich biznesmenów i menedżerów kraje Azji postrzegane są dzisiaj jako „miejsce” do zarabiania pieniędzy i robienia interesów, zaś Europa lub Ameryka Północna – jako „miejsca” sprzyjające życiu rodzinnemu, wychowywaniu dzieci oraz spędzeniu spokojnej starości93. Po 1979 r., wraz ze wzrostem zamożności przeciętnego przedstawiciela chińskiej diaspory, zmieniła się również rola Chinatowns (szczególnie tych w USA, Kanadzie i Australii). Współcześnie nie da się już utożsamiać miejsc zamieszkiwanych przez emigrantów chińskich tylko i wyłącznie z chińskimi dzielnicami „wciśniętymi” w urbanistyczny pejzaż wielomilionowych miast. Dawniej – szczególnie w okresach dyskryminacji Chińczyków – Chinatowns w różnych częściach świata były enklawami, w których koncentrował się chiński żywioł wraz z charakterystycznymi dla kultury chińskiej zwyczajami. Obszary te stanowiły wówczas przykład terytorialnego odizolowania ludności chińskiej od społeczności lokalnych. Obecnie coraz więcej nowych emigrantów z ChRL, Tajwanu lub Hongkongu osiedla się na przedmieściach takich miast, jak: Nowy Jork, Los Angeles, San Francisco, Toronto lub Vancouver. Obszary te noszą nazwę „etnicznych przedmieść” (ang. ethnoburbs), którą zawdzięczają dużej różnorodności etnicznej swych mieszkańców (w przeciwieństwie do Chinatowns, gdzie z reguły zamieszkują wyłącznie osoby pochodzenia chińskiego). Pobieżne porównanie Chińczyków mieszkających w ethnoburbs i w Chinatowns prowadzi do następujących konkluzji: ci pierwsi są o wiele lepiej wykształceni, legitymują się lepszą znajomością języka angielskiego, wyższymi zarobkami oraz znacznie częściej biorą aktywny udział w życiu politycznym społeczeństw, w których funkcjonują. Chinatowns wciąż istnieją, choć stopniowo tracą swój pierwotny charakter. W krajach 92 Na tyle częste, że z uwagi na ilość czasu spędzonego w powietrzu zyskuje miano astronauty. Chee-Beng Tan, Overseas…, op.cit. [w:] L. Cheng (ed.), Berkshire Encyclopedia of China…, op.cit., s. 1678. 93 A. McKeown, Chinese…, op.cit. [w:] M. Ember i in., Encyclopedia of…, s. 73, za: Aihwa Ong, Flexible Citizenship: The Cultural Logics of Transnationality, NC: Duke University Press, Durham 1999. 174 Diaspora chińska na świecie – ewolucja zjawiska rozwiniętych coraz częściej wykorzystywane są jako „miejsca startowe” dla nielegalnych imigrantów, którzy zatrzymują się tam na jakiś czas i, po zarobieniu pierwszych pieniędzy (bądź dopiero po spłacie długu zaciągniętego na pokrycie kosztów podróży/przemytu), przenoszą się na ogół w inne miejsca94. Złożoność zjawiska chińskiej emigracji po 1979 r. wzrosła. Zamorscy Chińczycy szukają pracy i miejsca do życia zarówno w społeczeństwach postindustrialnych, industrialnych, jak i rozwijających się. Obok pracowników fizycznych szeregi chińskiej diaspory zasilają również studenci, przedsiębiorcy, kupcy, specjaliści w określonych dziedzinach oraz polityczni uchodźcy obu płci. W tych warunkach użytecznym rozwiązaniem wydaje się – proponowany przez Skeldona – podział współczesnej chińskiej populacji diasporycznej na cztery główne typy emigrantów: osadników, studentów, robotników kontraktowych oraz emigrantów nielegalnych95. Tematowi emigracji regularnej, innymi słowy, tej zorientowanej na permanentne osadnictwo w obcych krajach, poświęcono wcześniejsze partie tekstu. Przyjrzyjmy się trzem pozostałym grupom emigrantów. Chińscy studenci wyruszali na studia zagraniczne już od końca XIX w. Wielu studiowało w Japonii w latach 1898–1911, część w Stanach Zjednoczonych oraz w Europie. Przez pierwsze dekady 2. połowy XX w. to Hongkong i Tajwan były głównym źródłem, z którego rekrutowali się chińscy studenci zdobywający wykształcenie za granicą. W 1978 r. tylko garść spośród chińskich studentów na amerykańskich uczelniach pochodziła z Chin kontynentalnych96. Jednak już w latach 1993–1994 studenci z ChRL stanowili 10% (ponad 44 tys.) zagranicznej braci studenckiej przebywającej w USA97. W 2003 r. 260 tys. studentów pochodzenia chińskiego (z ChRL, Hongkongu i Tajwanu łącznie) pobierało naukę za granicą, z czego znakomita większość w krajach rozwiniętych – 188 tys. w Europie, a 70 tys. w pozaeuropejskich państwach OECD, głównie w USA98. Jak podawał „People’s Daily”, w 2004 r. Chińska Republika Ludowa zajęła pierwsze miejsce na świecie jako największy „eksporter” studentów99. Według danych Ministerstwa Edukacji 94 L. J. C. Ma, Space, Place, and…, op.cit. [w:] L. J. C. Ma, C. Cartier (eds.), The Chinese Diaspora…, op.cit., s. 24. 95 R. Skeldon, Migration from…, op.cit. Z kolei H. Liu wyróżnia: students-turned-migrants (studentów, którzy osiedlają się na stałe poza Chinami po skończeniu studiów), emigrating profesionals (pracowników wykwalifikowanych szukających pracy za granicą), chain migrants (osoby dołączające do członków rodziny, którzy wyemigrowali wcześniej), illegal immigrants (nielegalnych imigrantów). Zob.: Hong Liu, New Migrants…, op.cit. [w:] Hong Liu (ed.), The Chinese…, op.cit., vol. 4, s. 380. 96 Skeldon podaje, że było to zaledwie 28 osób. Zob.: R. Skeldon, Migration from…, op.cit. 97 Ibidem. 98 International Migration and…, op. cit. 99 Podano liczbę 114 700 studentów. China Tops World in Number of Students Studying abroad, „People’s Daily Online Edition”, 18 listopada 2005: <http://english.peopledaily.com.cn/200511/18/ eng20051118_222349.html> [wejście 15 maja 2010]. Piotr Kurczewski 175 ChRL z 2006 r. w latach 1978–2006 ogólna liczba Chińczyków zdobywających wykształcenie za granicą wzrosła z 860 osób do 1,3 mln, tj. 155-krotnie100. Tak potężny przyrost po 1978 r. miał związek z polityką otwarcia się Chin na świat, co wyraziło się też w dopuszczeniu promowania międzynarodowej wymiany studenckiej. Począwszy od końca lat 70., Pekin w coraz większym stopniu starał się wykorzystywać wiedzę i doświadczenie studentów powracających zza granicy. To oni mieli umożliwić transfer technologii z krajów rozwiniętych. Oczywiście władze w Pekinie musiały zdawać sobie sprawę z tego, że część studentów może nie wrócić do Państwa Środka. Z tym ryzykiem wydawał się pogodzić również Deng Xiaoping, który w pierwszych latach inicjacji reform gospodarczych – podejmując decyzję o wysłaniu za granicę 10 tys. studentów – pisał: Jeśli nawet kilku z nich ucieknie, nic nie szkodzi101. Przez następne lata miało się jednak okazać, że studentów-dezerterów było znacznie więcej niż kilku. Według chińskiego wiceministra edukacji, w latach 1978–2003 Chińską Republikę Ludową opuściło 700 tys. studentów, z czego po ukończeniu nauki powróciła jedynie jedna czwarta102. W ostatnich latach obserwuje się jednak wzrost liczby Chińczyków powracających po studiach na obczyźnie do swojego kraju. W 2003 r. chińskie Ministerstwo Edukacji odnotowało rekordowo wysoką w okresie od 1978 r. liczbę powrotów (nieco ponad 20 tys.)103. Na początku 2006 r. chińskie media przytoczyły wypowiedź wiceministra edukacji Zhang Xinshenga, w której ujawnił on, że studenci, którzy powrócili do ChRL w 2005 r. przewyższyli liczebnie tych, którzy w tym samym czasie wybrali studia za granicą. Urzędnik potraktował to jako zasługę polityki forsowanej przez chiński rząd104. W jej ramach do końca 2003 r. utworzono 21 stref przeznaczonych specjalnie dla absolwentów zagranicznych uczelni powracających do Chin z zamiarem otwarcia własnego biznesu105. Wang zauważa, że choć z definicji studenci nie są emigrantami, to współcześnie cechą charakterystyczną chińskich studentów wyjeżdżających za granicę jest gotowość wielu z nich do osiedlenia się i podjęcia pracy w kraju, w którym zdobyli wykształcenie. Tym samym część z nich (choć procentowo coraz mniejsza Ministry of Education Study: Overseas Students Increase 155 Ttimes over 29 Years, „People’s Daily Online”, 6 marca 2008: <http://english.people.com.cn/90001/90776/90882/6367789. html> [wejście 16 maja 2010]. 101 J. Fenby, op. cit., s. 716. 102 Record 20 100 Chinese Students Return Home in 2003, „China Daily”, 16 lutego 2004: <http:// english.peopledaily.com.cn/200402/16/eng20040216_134955.shtml> [wejście 15 marca 2010]. 103 Ibidem. 104 More Chinese Studying Abroad Return to Make Career, „People’s Daily Online”, 6 stycznia 2006: <http://english.peopledaily.com.cn/200601/06/eng20060106_233368.html> [wejście 15 marca 2010]. 105 W rezultacie ponad 20 tys. byłych żaków otworzyło 5 tys. firm, które łącznie wygenerowały obrót rzędu 3,65 mld USD. Zob.: Record 20 100 Chinese…, op.cit. 100 176 Diaspora chińska na świecie – ewolucja zjawiska wraz z upływem czasu, jak pokazały przytoczone powyżej dane) zasila szeregi chińskiej diaspory. To z kolei jest nowym zjawiskiem w porównaniu do okresu sprzed 1979 r. i dlatego jego zrozumienie – zdaniem autora – może się przyczynić do przedefiniowania pojęcia emigracji jako takiej106. Tak jak z jednej strony władze w Pekinie czynią obecnie coraz większe wysiłki w celu skłonienia Chińczyków studiujących za granicą do powrotu do Chin, tak z drugiej strony przywiązują coraz większą wagę do eksportu pracowników kontraktowych. Chiński rząd wspiera inicjatywy w zakresie zawierania legalnych umów o pracę między chińskimi robotnikami a zagranicznymi pracodawcami, gdyż eksport siły roboczej jest w oczach rządu sposobem na zmniejszenie bezrobocia na rynku lokalnym107. Działania podejmowane w ostatnich latach przez władze w celu ułatwienia Chińczykom zdobycia pracy na międzynarodowym rynku obejmują szkolenia językowe i zawodowe, a także pomoc prawną oraz wsparcie w szukaniu pracy108. Chińscy robotnicy pracują w ponad stu krajach na całym świecie. W 1983 r. poza Chinami pracowało 31 tys. robotników kontraktowych, w 1993 r. liczba ta wzrosła do 173 tys.109, zaś w 2003 r. do 525 tys.110 Wraz z rosnącym zaangażowaniem politycznym i gospodarczym ChRL w Afryce, rośnie również liczba osiedlających się tam Chińczyków111. Rząd w Pekinie angażuje tysiące chińskich robotników do budowy dróg, wieżowców, linii koleWang Gungwu, Liuxue and Yimin: From Study to Migranthood [w:] M. Thunø (ed.), Beyond Chinatown: New…, op.cit., s. 165–166. 107 Cytat z wypowiedzi Wang Dongjina, wiceministra pracy i bezpieczeństwa socjalnego w rządzie ChRL, opublikowanej w „People’s Daily Online”, More Chinese Workers Join Overseas Labor Market, 18 listopada 2004: <http://english.peopledaily.com.cn/200411/18/eng20041118_164327. html> [wejście 18 maja 2010]. 108 Chinese Seeking Jobs Overseas, „People’s Daily Online”, 25 listopada 2004: <http://english. peopledaily.com.cn/200411/25/eng20041125_165183.html> [wejście 18 maja 2010]. 109 R. Skeldon, Migration from…, op.cit. 110 More Chinese Workers…, op.cit. 111 Za przykład może posłużyć Angola. Kraj ten jest obecnie największym beneficjentem chińskich inwestycji zagranicznych w Afryce, najważniejszym partnerem gospodarczym ChRL na tym kontynencie oraz największym dostawcą ropy naftowej. Odkąd w 2002 r. zakończyła się trwająca w tym kraju 27 lat wojna domowa, Chiny udzieliły Angoli pożyczki na sumę ponad 5 mld USD w zamian za dostęp do złóż ropy naftowej. Pożyczka jest obecnie wykorzystywana na realizację projektów z zakresu rozbudowy infrastruktury. Źródło: Angolan Mafia Targets Chinese, <http://news.bbc. co.uk/2/hi/africa/8358919.stm> [wejście 19 marca 2010]. Zgodnie z międzyrządową umową w realizacji projektów budowlanych finansowanych z puli chińskiej pożyczki firmy chińskie mają zagwarantowany 70-procentowy udział. Ponieważ zatrudniani są głównie robotnicy sprowadzani z Chin, liczba Chińczyków w Angoli wzrosła z ok. 250 w 1997 r. do ok. 40 tys. w 2008 r. Źródło: Chinatown, Africa, materiał filmowy zamieszczony 26 listopada 2008 na stronie internetowej: <http://current.com/items/89565630_chinatown-africa.htm> [wejście 23 marca 2010]. Zob. także: B. Góralczyk, Chiński Feniks…, op.cit. oraz Deborah Brautigam, The Dragon’s Gift: the Real Story of China in Africa, Oxford University Press, Oxford– New York 2009. 106 Piotr Kurczewski 177 jowych i realizacji wielu innych zakrojonych na szeroką skalę inwestycji. Po zakończeniu projektów ekipy robotnicze są przenoszone w inne rejony kontynentu lub powracają do ChRL. Niektórzy spośród robotników zostają, ściągają rodziny, zakładają restauracje bądź realizują inne pomysły biznesowe. W ostatnich latach ma miejsce tak kuriozalne na pierwszy rzut oka zjawisko, jakim jest eksport rolników z ChRL do krajów Afryki. „The Independent” donosił, że w 1998 r. przewodniczący biura ds. handlu zagranicznego w prowincji Hebei, Liu Jianjun, wpadł na pomysł, by ożywić spowolnioną przez kryzys finansowy gospodarkę regionu poprzez zatrudnianie chińskich farmerów przy produkcji żywności w krajach afrykańskich. Pomysł przyjął się szybko po obu stronach. Chińscy farmerzy dostarczali nasion i technologii niezbędnych dla uprawy roślin oraz hodowli zwierząt, a w zamian w Afryce znaleźli ziemię, której niedostatek odczuwany jest w wielu regionach Państwa Środka. Jak podawała gazeta, w ciągu kilku lat Baoding villages, tj. wioski, w których żyją i pracują chińscy rolnicy, pojawiły się w kilkunastu afrykańskich krajach, od Nigerii po Kenię, od Sudanu po Zambię112. Obecnie emigracja Chińczyków przyjmuje również formę nielegalną. Choć nielegalna emigracja nie jest zjawiskiem nowym, to jej współczesne oblicze różni się znacznie od tego z końca XIX i pierwszych dekad XX w. Nie przypomina wysiłków, jakie podejmowali Chińczycy, by przedostać się do Stanów Zjednoczonych z ominięciem drakońskich ustaw zabraniających im imigracji do tego kraju. Wielu z nich wykorzystywało wówczas furtkę w amerykańskim prawie imigracyjnym, która umożliwiała nielegalne przekraczanie granicy w charakterze „papierowych synów” i „papierowych córek”113. Nielegalna emigracja z ChRL do krajów rozwiniętych rozpoczęła się na prawdziwie dużą skalę po 1979 r. Mimo że z oczywistych względów brakuje rzetelnych danych obrazujących jej rozmiar, Skeldon twierdzi, że ma ona znaczący udział w całkowitej wielkości globalnego przepływu ludności pochodzenia chińskiego114. Dzisiejsze zjawisko nielegalnej emigracji z ChRL nie jest charakterystyczne wyłącznie dla emigracji z tego kraju, lecz wpisuje się, zdaniem Hood, w ogólnoświatowy trend, zgodnie z którym stopniowo rośnie skala przepływu nielegalnych emigrantów z krajów rozwijających się do krajów rozwiniętych115. 112 Clifford Coonan, China’s New Export: Farmers, „The Independent”, 29 grudnia 2008: <http:// www.independent.co.uk/news/world/asia/chinas-new-export-farmers-1215001.html> [wejście 22 maja 2010]. 113 Zob.: Wei Djao, op. cit., s. 24–25. 114 R. Skeldon, Migration from…, op.cit. 115 Marlowe Hood, Patterns of Migration – Clandestine Migration [w:] L. Pan (ed.), The Encyclopedia of…, op.cit., s. 63. 178 Diaspora chińska na świecie – ewolucja zjawiska Amerykański Urząd ds. Imigracji i Naturalizacji (ang. INS) szacuje, że na początku lat 90. do USA napływało 100 tys. nielegalnych emigrantów rocznie116. Najbardziej pożądanymi kierunkami w tym kraju były Nowy Jork, Los Angeles oraz San Francisco. Ponieważ współcześnie w przemyt ludzi zaangażowane są międzynarodowe sieci przemytnicze, kanały przerzutowe są bardzo zróżnicowane i zmienne. W celu przedostania się do krajów Ameryki Północnej najczęściej wykorzystywana jest trasa wiodąca przez Tajlandię, Wietnam bądź Kambodżę. Stamtąd emigranci docierają drogą lotniczą do krajów w Ameryce Łacińskiej. Następnie, zorganizowani w mniejsze grupy, przemycani są drogą lądową bądź morską do USA lub do Kanady. Kluczową rolę w tym przerzucie odgrywają kraje tranzytowe, takie jak Panama, Belize, Gwatemala117. Po upadku muru berlińskiego większość Chińczyków pragnących przedostać się do Europy Zachodniej wykorzystuje do tego celu kraje Europy Środkowej (szczególnie Rumunię, Węgry, Czechy), traktując je jako swego rodzaju „poczekalnie”. Stamtąd za pośrednictwem przemytników przedostają się do krajów docelowych118. W 1. dekadzie XXI w. służby graniczne w krajach europejskich odnotowują szybszy wzrost liczby nielegalnych chińskich emigrantów119, co prawdopodobnie wynika z zaostrzenia przepisów granicznych w USA po zamachach z 2001 r. Charakterystyczną cechą emigracji nielegalnej z ChRL do USA jest to, że przeważająca większość emigrantów pochodzi niemal wyłącznie z prowincji Fujian (głównie z miejscowości nadmorskich). Z miasta Fuzhou (stolicy prowincji Fujian) i przylegających doń terenów rekrutowało się ok. 95% wszystkich Chińczyków, którzy nielegalnie przedostali się na terytorium USA po 1970 r.120 Tylko z nadmorskiego miasteczka Ting Jiang, położonego nieopodal Fuzhou, w latach 90. wyemigrowało ponad 80% mężczyzn między 20. a 40. rokiem życia121. Prawie wszyscy R. Skeldon, Migration from…, op.cit. W 1996 r. spośród krajów Ameryki Środkowej tylko w Hondurasie przemyt nielegalnych emigrantów był uznawany za przestępstwo. M. Hood, op. cit., s. 66–67. 118 Ibidem, s. 67. 119 W przypadku emigracji nielegalnej z ChRL do Europy Zachodniej i Południowej głównym źródłem emigrantów jest prowincja Zhejiang wraz z miastem Wenzhou oraz terenami przyległymi. Ibidem, s. 67. 120 Ibidem, s. 67. 121 Określone miasteczka bądź wioski wręcz „specjalizują się” w wybranych kierunkach. Na przykład mieszkańcy nadmorskiego Fuqing, niedaleko Fuzhou, preferują Japonię, a Chińczycy z Sanming, miasta w centralnej części prowincji Fujian, upodobali sobie szczególnie Węgry. Zob.: Elisabeth Rosenthal, Chinese Town’s Main Export: Its Young Men, „New York Times”, 26 czerwca 2000: <http://www.nytimes.com/2000/06/26/world/chinese-town-s-main-export-its-young-men. html?scp=1&sq=chinese%20migrants&st=nyt&pagewanted=all> [wejście 28 stycznia 2010]. Z ustnej relacji B. Góralczyka, byłego wysokiego rangą polskiego dyplomaty w Budapeszcie, wynika, iż od 1989 r. najprężniejsza społeczność chińska w Europie Środkowej zamieszkuje na Węgrzech, pod 116 117 Piotr Kurczewski 179 znaleźli nielegalne zatrudnienie w restauracjach i na budowach w Stanach Zjednoczonych, zarabiając ok. 2 tys. USD miesięcznie122. Wydaje się jednak, że to nie skrajna nędza stanowi przyczynę tej masowej ucieczki z wspomnianych obszarów w prowincji Fujian, wszak jest to paradoksalnie jedno z bogatszych terytoriów w ChRL, według standardów chińskich. Skeldon wskazuje, że przyczyna tkwi raczej w relatywnej otwartości na świat tej części Chin oraz zdolności wielu jej mieszkańców (właśnie z uwagi na względny dobrobyt, w jakim żyją) do pokrycia niemałych kosztów pobieranych przez organizatorów przemytu123 – wyprawa na gapę do USA kosztuje bowiem ok. 60 tys. USD, do Wielkiej Brytanii ok. 45 tys. USD, zaś do Japonii bądź Węgier ok. 12 tys. USD124. Z kolei Ma twierdzi, że główną siłą napędową dla uczestników „kontenerowej emigracji”125 jest przede wszystkim chęć szybkiego wzbogacenia się126. Fujian jest jedną z trzech nadmorskich prowincji w południowo-wschodnich Chinach, które przez stulecia stanowiły tradycyjną kolebkę chińskiej emigracji, dwie pozostałe to Guangdong i Zhejiang. W obrębie tych trzech prowincji znakomita większość emigrantów rekrutowała się tylko z określonych powiatów bądź wręcz pojedynczych wiosek i miasteczek127. Obecnie międzynarodowa mobilność chińskich „nowych emigrantów” jest nadal związana z tymi regionami, jednak ich udział stopniowo maleje na rzecz innych rejonów kraju. W latach 80. duża część emigrantów wciąż wywodziła się z Guangdongu i Fujianu, choć równocześnie wzrosło w tym okresie znaczenie Pekinu i Szanghaju. Thunø podaje, że według koniec lat 90. było w tym kraju nawet ok. 35 tys. chińskich emigrantów (część z nich w następnych latach wyemigrowała dalej na zachód), mniejszość chińska publikuje dwie gazety w języku chińskim, ma własny radiowęzeł, domy handlowe itp. 122 Podczas gdy za podobną pracę w rodzinnych stronach otrzymaliby ok. 40 USD. Zob.: ibidem. 123 R. Skeldon, China: from Exceptional…, op.cit. 124 E. Rosenthal, op. cit. 125 Proceder nielegalnego przekraczania granicy zakończył się tragicznie w 2000 r. w porcie Dover w W. Brytanii, gdzie w kontenerze udusiło się pięćdziesięciu ośmiu nielegalnych imigrantów z Chin: <http://news.bbc.co.uk/2/hi/uk_news/796791.stm> [wejście 23 kwietnia 2010]. 126 L. J. C. Ma, Space, Place, and…, op.cit. [w:] L. J. C. Ma, C. Cartier (eds.), The Chinese Diaspora…, op.cit., s. 40. 127 Aż do 2. połowy XX w. niemal wszyscy spośród chińskich emigrantów wywodzili się z pięciu geograficznych terytoriów w południowo-wschodnich Chinach: ludność mówiąca językiem kantońskim z terenów w pobliżu Kantonu, ludność Hokkien z południowego Fujianu, ludność Teochiu z miast Chaozhou i Shantou w Guangdongu, Hajnańczycy z wyspy Hajnan, ludność Hakka z górzystych rejonów w północnym Guangdongu i południowym Fujianie. Najczęściej przedstawiciele danej grupy etnicznej emigrowali do konkretnego kraju bądź regionu, np. większość ludności Hokkien emigrowała na Filipiny, większość kantończyków z Taishan – do Kalifornii, zaś do Bangkoku przybywali przede wszystkim przedstawiciele ludności Teochiu. Zob.: ibidem, s. 20. Odnośnie do mniejszości chińskiej w Tajlandii zob.: B. Góralczyk, Chińczycy w Tajlandii – ciążenie Państwa Środka, „Azja-Pacyfik” 2007, t. 10, s. 204–214. 180 Diaspora chińska na świecie – ewolucja zjawiska oficjalnych danych wychodźcy z tych dwóch miast stanowili aż 49% wszystkich zarejestrowanych emigrantów z ChRL w 1990 r. – w porównaniu z 20-procentowym udziałem Fujianu i Guangdongu128. W latach 90. miał miejsce stopniowy wzrost liczby emigrantów z regionów wiejskich. 54% wszystkich zarejestrowanych emigrantów z Chin stanowili w tym okresie mieszkańcy wsi z prowincji Fujian, Zhejiang i Yunnan, tymczasem udział Pekinu i Szanghaju spadł do poziomu 14%129. Gdy restrukturyzacja przedsiębiorstw państwowych w przemysłowych miastach prowincji Liaoning, Jilin i Heilongjiang doprowadziła do bezrobocia, Chińczycy z tych rejonów zaczęli przemieszczać się do miast rosyjskiego Dalekiego Wschodu oraz – w dalszej kolejności – do Europy130. Przykład Chin odzwierciedla ogólne reguły rządzące współcześnie emigracją na świecie – jej źródłem w pierwszej kolejności stają się terytoria najlepiej rozwinięte gospodarczo i tym samym najwcześniej objęte penetracją przez rynki międzynarodowe (Fujian i Guangdong, gdyż właśnie tam ulokowano pierwsze specjalne strefy ekonomiczne, oraz Szanghaj, gdzie w 1990 r. utworzono Pudong New Area131). Dominują wówczas terytoria najbogatsze, w tym największe metropolie. Dopiero w dalszej kolejności emigranci rekrutują się spośród terenów tradycyjnie uboższych (w przypadku ChRL od lat 90. w niewielkich liczbach również z centralnej i zachodniej części kraju, a także z regionów wiejskich w prowincjach nadmorskich) oraz szczególnie dotkniętych bezrobociem w wyniku przemian gospodarczych (prowincje północno-wschodnie). 7. Jaka przyszłość? Przez stulecia Chiny były zwrócone „plecami do morza”, zaś podróże zamorskie i osiedlanie się w obcych krajach kłóciły się z tradycyjnym systemem wartości opartym na naukach konfucjańskich. Częściowo także z tego względu aż do końca XIX w. idea emigracji nie znajdowała poparcia na dworze chińskim. W 1. połowie XX w. ekonomiczny i polityczny potencjał chińskich emigrantów był wykorzystywany bądź to w walce o ustanowienie Republiki Chińskiej, bądź w desperackich zmaganiach z japońskim najeźdźcą. Współcześnie zamożność chińskiej diaspory (choć należy unikać stereotypu, że każdy jej członek to biznesmen) jest 128 M. Thunø, Beyond „Chinatown”: Contemporary…, op.cit. [w:] M. Thunø (ed.), Beyond Chinatown: New…, op.cit., s. 25. 129 Ibidem, s. 6. 130 W 2000 r. z tych trzech prowincji rekrutowało się 17% wszystkich zarejestrowanych emigrantów opuszczających ChRL. Zob.: ibidem, s. 5. 131 Xiaobo Hu, Special Economic Zones [w:] L. Cheng (ed.), Berkshire Encyclopedia of…, op.cit., s. 2075. Piotr Kurczewski 181 dostrzegana przez rząd w Pekinie. Od lat 90. czyni on starania, by dla rozwoju kraju pozyskać m.in. technologiczne know-how tych chińskich studentów, którzy pozostali za granicą oraz wykorzystać ich międzynarodowe doświadczenia. Pragmatyczną postawę władz chińskich dobrze ilustrują wypowiedzi prominentnych urzędników państwowych. Były premier Chin Zhu Rongji w trakcie przemówienia otwierającego VI Światową Konwencję Chińskich Przedsiębiorców zorganizowaną w Nankinie we wrześniu 2001 r. przypomniał, iż Deng Xiaoping, główny architekt chińskich reform i otwarcia na świat, powiedział kiedyś, że dziesiątki milionów zamorskich Chińczyków są potężną siłą, oferującą niepowtarzalne możliwości w kontekście przyszłego rozwoju Chin. Przez lata chińska diaspora entuzjastycznie wspierała ekonomiczny rozwój Chin. Większość założonych w Chinach zagranicznych przedsiębiorstw jest w rzeczywistości finansowana przez Chińczyków zamorskich132. W tym samym roku, podczas ceremonii wieńczącej spotkanie dyrektorów Biura ds. Chińczyków Zamorskich, jego przewodniczący Qian Qishen wskazał z kolei na znaczenie chińskiej diaspory dla wielkiego renesansu chińskiego narodu i zjednoczenia Chin133. Takie wypowiedzi pozwalają sądzić, że rząd w Pekinie będzie w przyszłości zabiegał w stopniu większym niż dotychczas o względy populacji chińskiej zamieszkującej poza Chinami w celu poszerzenia globalnej sfery chińskich wpływów, szczególnie gospodarczych i kulturalnych. Tym bardziej nic nie wskazuje na to, że chińskie władze powrócą do pełnej obojętności postawy prezentowanej przez rządy cesarskie przed rokiem 1900, które wręcz negowały fakt istnienia emigracji z Chin. Nawet jeżeli dzisiejsi potomkowie starszych pokoleń chińskich emigrantów nie są już tak blisko związani emocjonalnie z qiaoxiang134 lub z Chinami jako całością, to – jak przekonuje Tan – ich naturalna ciekawość w odniesieniu do ojczyzny przodków oraz religijne powiązania z miejscami kultu w Chinach pozwolą zachować im, a także „nowym emigrantom” z Chin, kulturalne więzi z kolebką chińskiej cywilizacji135. Wydaje się to tym bardziej prawdopodobne, jeżeli owa ciekawość zostanie skierowana również w przeciwnym kierunku – gdy Chiny w większym stopniu zaangażują się w sprawy dotyczące Chińczyków zamorskich. Thunø za132 Hong Liu, New Migrants…, op.cit. [w:] Hong Liu (ed.), The Chinese…, op.cit., t. 4, s. 390. Zob. także: Li Lanqing, Breaking through: the Birth of China’s Opening-up Policy, Oxford University Press, Oxford–New York 2010. 133 Ibidem, s. 391. 134 Tak nazywane są miejsca, skąd na przestrzeni wieków wyemigrowało wielu Chińczyków. Qiaoxiang w dosłownym tłumaczeniu oznacza sojourner’s village, a więc ‘wioskę emigrancką’. Większość tradycyjnych qiaoxiang znajduje się w Guangdongu (np. miejscowość Taishan) i w Fujianie (np. Xiamen). L. Pan, The Concept of Qiaoxiang [w:] L. Pan (ed.), op.cit., s. 27. 135 Chee-Beng Tan, Overseas…, op.cit. [w:] L. Cheng (ed.), Berkshire Encyclopedia of China…, op.cit., s. 1679. 182 Diaspora chińska na świecie – ewolucja zjawiska uważa bowiem, że o ile przed rokiem 1979 prowadzenie badań naukowych na temat chińskiej emigracji mogło być politycznie drażliwe, o tyle na początku XXI w. przypisywanie kluczowej roli chińskiej diasporze w kontekście ekonomicznego rozwoju kraju fundamentalnie poszerzyło zainteresowania badawcze naukowców z ChRL. W atmosferze rosnącej swobody naukowej w ostatnich latach coraz więcej zwolenników zyskuje pomysł utworzenia nowej dyscypliny naukowej – Overseas and Ethnic Chinese Studies136. M. Thunø, Beyond „Chinatown”: Contemporary…, op.cit. [w:] M. Thunø (ed.), Beyond Chinatown: New…, op.cit., s. 8. 136 Azja-Pacyfik 2011, nr 14 CHINY – ANALIZY Jan Pajor STANOWISKO USA WOBEC CHIN PODCZAS POWSTANIA Yihetuan Pod koniec XIX w. Stany Zjednoczone zaczęły prowadzić aktywniejszą politykę w Chinach, na co złożyły się dwa powody: sytuacja międzynarodowa monarchii Qingów w latach 1895–1899 oraz wejście Waszyngtonu na arenę polityki światowej. Przegrana Państwa Środka w wojnie z Japonią (1894–1895) dowiodła jego słabości. Skłoniło to mocarstwa europejskie i Kraj Kwitnącej Wiśni do zintensyfikowania wysiłków o uzyskanie koncesji ekonomicznych i politycznych oraz wyznaczenie stref wpływów w Chinach. Nad Potomakiem obserwowano ten proces z niepokojem, obawiając się, że w przyszłości mocarstwa mogą w obrębie swoich stref dyskryminować obcych kupców i przedsiębiorców, przez co ograniczą dostęp do – jak się Amerykanom wydawało – niezwykle chłonnego i perspektywicznego rynku chińskiego lub wręcz w całości go opanują poprzez rozbiór Cesarstwa. Departament Stanu musiał więc działać, aby zapobiec takiej sytuacji. Było to już wówczas o tyle łatwiejsze, że w ostatniej dekadzie XIX w. USA zdobyły kolonie, zyskały większe znaczenie międzynarodowe i zaczęły prowadzić politykę światową. Przełomem okazała się w tym względzie zwycięska wojna z Hiszpanią z 1898 r., w wyniku której Stany Zjednoczone przejęły m.in. Filipiny, stanowiące dogodną bazę do rozszerzania amerykańskich wpływów politycznych i handlowych we wschodniej i południowej Azji. Splot tych wszystkich wydarzeń i procesów sprzyjał intensywniejszemu zaangażowaniu się Waszyngtonu w Chinach1. USA także dlatego bardziej zainteresowały się Chinami, iż pod koniec XIX w. zwiększyły się amerykańskie inwestycje w Cesarstwie oraz wzrosła wymiana handlowa między oboma państwami. Zob.: Wojciech Rojek, Ekspansja mocarstw w Chinach i jej wpływ na rozwój stosunków międzynarodowych w latach 1895–1914, Uniwersytet Jagielloński, Kraków 1990, s. 35; Michael H. Hunt, 1 184 Stanowisko USA wobec Chin podczas powstania Yihetuan Wyrazem większej aktywności amerykańskiej dyplomacji w Chinach było zainicjowanie przez sekretarza stanu Johna Haya polityki „otwartych drzwi”. Rozesłana przez niego w 1899 r. pierwsza seria not zawierała propozycję porozumienia w sprawie równego traktowania na rynku chińskim wszystkich kupców, niezależnie od ich narodowości. Poruszała ona także, chociaż w niewielkim zakresie, kwestię zachowania niepodległości i integralności terytorialnej Cesarstwa2. Państwa, do których skierowano amerykańską propozycję, odpowiedziały różnie, niemniej jednak w marcu 1900 r. Waszyngton ogłosił, że została ona przyjęta3. Niedługo po zakończonych negocjacjach z adresatami not w tej sprawie, w Chinach nasiliło się powstanie Yihetuan (bokserów)4, skierowane głównie przeciwko cudzoziemcom5. W tych okolicznościach USA musiały się jeszcze bardziej zaangażować w wydarzenia zachodzące w monarchii Qingów. Wiosną 1900 r. rebelianci stali się na tyle potężni, że zaczęli stanowić duże zagrożenie dla cudzoziemców. Szczególnie zaniepokojeni rozwojem sytuacji byli zagraniczni dyplomaci przebywający w Pekinie, którzy wielokrotnie domagali się od dworu mandżurskiego stłumienia powstania oraz wysyłali do swych przełożonych petycje o wzmocnienie ochrony poselstw. W związku z tymi prośbami 11 czerwca wyruszyła z Tianjinu ekspedycja złożona z żołnierzy ośmiu państw (Wielkiej Brytanii, Francji, Rosji, Niemiec, Japonii, Austro-Węgier, USA i Włoch), którą dowodził brytyjski wiceadmirał Edward H. Seymour. Międzynarodowa jednostka napotkała jednak silny opór i musiała się wycofać. Tymczasem insurgenci wkroczyli do Pekinu i 20 czerwca rozpoczęli trwające 55 dni oblężenie dzielnicy, w któThe Making of a Special Relationship: The United States and China to 1914, Columbia University Press, New York 1983, s. 148. 2 Hay to Tower, September 6, 1899, U. S. Department of State, Papers Relating to the Foreign Relations of the United States (dalej PRFRUS) 1899, Washington 1901, s. 140–141. 3 Instructions sent mutatis mutandis to the United States ambassadors at London, Paris, Berlin, St. Petersburg, and Rome, and to the United States minister at Tokyo, ibidem, s. 142–143. 4 Europejczycy nazywali powstańców bokserami (w nawiązaniu do tajnego stowarzyszenia Yihequan – Pięść w Imię Sprawiedliwości i Pokoju), stąd też powstanie Yihetuan często określane jest w historiografii światowej jako powstanie bokserów. 5 Trudna sytuacja wewnętrzna (kryzys gospodarczy i polityczny) i międzynarodowa Chin pod koniec XIX w. sprawiła, że doszło w owym czasie do wzrostu niezadowolenia społeczeństwa i zaktywizowania się tajnych stowarzyszeń. Jedno z nich – Yihequan wywołało w 1898 r. w Szantungu powstanie, które swym zasięgiem objęło następnie większość północnych prowincji Cesarstwa. Początkowo rebelianci chcieli zdetronizować dynastię Qing, a na Tron Smoka wynieść Mingów. Głosili oni też hasła antyfeudalne, antycudzoziemskie i antychrześcijańskie. Z czasem dzięki staraniom urzędników qingowskich zmodyfikowali swoje cele, zaczęli popierać mandżurską dynastię (chociaż nieliczni pozostali wobec niej wrogo nastawieni przez całe powstanie), a atakować obcokrajowców i chrześcijan (przede wszystkim Chińczyków chrześcijan). Nastąpiła też zmiana nazwy stowarzyszenia na Yihetuan. Jan Pajor 185 rej znajdowały się zagraniczne poselstwa6. Dzień później Chiny wypowiedziały wojnę ośmiu państwom, których żołnierze wzięli udział w ekspedycji Seymoura7. Fiasko czerwcowej wyprawy skłoniło Europejczyków, Amerykanów i Japończyków do zorganizowania większego, liczącego ok. 19 tysięcy Sojuszniczego Korpusu Ekspedycyjnego8, który 4 sierpnia wyruszył z Tianjinu i bez większych problemów zajął Pekin 10 dni później. W tym czasie rząd qingowski opuścił już stolicę, a faktyczną władzę w mieście zaczęli sprawować przedstawiciele interweniujących państw. W północnych prowincjach Cesarstwa narastał chaos, potęgowany dodatkowo przez liczne grabieże i wyprawy karne dokonywane w większości przez wojska niemieckie. Niedługo po zajęciu Pekinu przez Sojuszniczy Korpus Ekspedycyjny powstanie Yihetuan zostało stłumione9. 1. Działania Stanów Zjednoczonych podczas apogeum powstania w Chinach (czerwiec–sierpień 1900) Rozwój powstania Yihetuan w dużym stopniu zaskoczył państwa mające swoje interesy w monarchii Qingów10. Chociaż zagraniczni dyplomaci przebywający na placówkach w Chinach już od 1898 r. informowali swoich przełożonych o naPodczas oblężenia zginęło 66 cudzoziemców. Jeszcze przed jego rozpoczęciem zabity został m.in. poseł Niemiec baron Klemens von Ketteler (20 czerwca). Zob.: Witold Rodziński, Historia Chin, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1992, s. 519–520. W oblężeniu znajdowali się nie tylko zagraniczni dyplomaci, ale także ich rodziny, inni cudzoziemcy, pracownicy poselstw oraz Chińczycy chrześcijanie. 7 Stanowisko rządu pekińskiego wobec powstania zmieniało się. Lawirował on między zwalczaniem, nieoficjalnym tolerowaniem i otwartym popieraniem Yihetuan. 8 Od początku kwestią sporną był wybór dowódcy sił sojuszniczych. Naciski cesarza Niemiec Wilhelma II sprawiły, że w sierpniu ostatecznie wszystkie państwa zgodziły się na kandydaturę jego rodaka – marszałka polnego Alfreda von Waldersee, który jednak przybył do Chin dopiero pod koniec września. Zob.: W. Rojek, op. cit., s. 43–44; Tadeusz Dmochowski, Walka polityczna mocarstw o dominację w dorzeczu Amuru, Wydawnictwo MADO, Toruń 1999, s. 92. 9 Więcej na temat genezy i przebiegu powstania Yihetuan zob. np.: Victor Purcell, The Boxer Uprising: A Background Study, Cambridge University Press, Cambridge 1963; Chester Tan, The Boxer Catastrophe, Columbia University Press, New York 1955; Paul A. Cohen, History in Three Keys: The Boxers as Event, Experience and Myth, Columbia University Press, New York 1997; George Nye Steiger, China and the Occident: The Origin and Development of the Boxer Movement, Yale University Press, New Haven 1927; Paul H. Clements, The Boxer Rebellion. A Political and Diplomatic Review, Columbia University, New York 1915; Joseph W. Esherick, The Origins of the Boxer Uprising, University of California Press, Berkeley 1987; W Rodziński, op. cit., s. 512–529; Teresa Halik, Powstanie Yihetuan (1898–1901) [w:] Roman Sławiński (red.), Nowożytna historia Chin, ZKP PAN, Kraków 2005, s. 95–105. 10 Paul A. Varg, Open Door Diplomat. The Life of W. W. Rockhill, University of Illinois Press, Urbana 1952, s. 38; Tyler Dennett, John Hay: From Poetry to Politics, Dodd, Mead & Company, 6 186 Stanowisko USA wobec Chin podczas powstania Yihetuan silających się wystąpieniach antycudzoziemskich, to zazwyczaj ich raporty bagatelizowano. Najprawdopodobniej łatwe zwycięstwa podczas obu wojen opiumowych (1839–1842; 1856–1860), a także bezdyskusyjna wygrana Japonii w 1895 r. sprawiły, że Chińczyków postrzegano jako militarnie nieudolnych, niestanowiących większego zagrożenia. Dopiero kiedy wiosną 1900 r. powstańcy zaczęli już bezpośrednio zagrażać dyplomatom w Pekinie, państwa zintensyfikowały swoje działania, chociaż i tak pierwsza ekspedycja pod dowództwem Seymoura okazała się porażką. Zorganizowano ją ad hoc, postępowano bez ogólniejszego planu, a brytyjski wiceadmirał dysponował niewielką liczbą żołnierzy (ok. 2 tys.)11. a) Reakcja Departamentu Stanu na doniesienia o sytuacji w Chinach Stany Zjednoczone, podobnie jak i inne państwa, nie spodziewały się, że powstanie Yihetuan okaże się tak groźne i też nie przygotowały się odpowiednio. Mimo że Edwin Conger, amerykański poseł w Pekinie, wielokrotnie informował Departament Stanu o sytuacji w Cesarstwie12, nad Potomakiem raczej nie przejmowano się jego doniesieniami13. Jeszcze 1 czerwca 1900 r. William Rockhill, czołowy amerykański ekspert do spraw Dalekiego Wschodu, stwierdził, że nie wierzy, aby rebelia bokserów miała potrwać długo albo sprawiła jakieś poważniejsze problemy. Kiedy tylko chińskie władze zdecydują się ją stłumić, uczynią to z łatwością14. Już w kilka dni później, gdy do Waszyngtonu zaczęły docierać kolejne telegramy od Congera, musiał on diametralnie zmienić swoją opinię. 3 czerwca amerykański poseł informował, że sytuacja w Chinach jest bardzo krytyczna. Następnego dnia ostrzegał, że oblężenie zagranicznych dyplomatów w Pekinie wydaje się prawdopodobne. Przewidywał, że zostaną zerwane połączenia kolejowe i telegraficzne z miastem. Jednocześnie prosił, aby w takim wypadku żołnierze USA, znajdujący się w Dagu, otrzymali zgodę na przyjście z odsieczą. 7 i 8 czerwca donosił, że sytuacja w żadnym stopniu nie uległa poprawie, a rząd qingowski działa nieudolnie i w sposób kunktatorski. Chciał się też dowiedzieć, czy może się przyłączyć do innych zagranicznych dyplomatów w Pekinie żądających audiencji u cesarza, podczas której zamierzali oni postawić ultimatum, że jeśli Chiny same nie stłumią powstania i nie przywrócą porządku, to obce państwa uczynią to za nie15. New York 1934, s. 297–298; Alfred L. P. Dennis, Adventures in American Diplomacy, 1896–1906, E. P. Dutton & Company, New York 1928, s. 218. 11 W. Rojek, op. cit., s. 40; W. Rodziński, op. cit., s. 518. 12 Conger to the Secretary of State, October 7, 1898, PRFRUS 1898, Washington 1901, s. 228– –229; Conger to Hay, March 30, 1899, PRFRUS 1899, s. 165–166; Conger to Hay, December 7, 1899, PRFRUS 1900, Washington 1902, s. 77–78; Conger to Hay, January 29, 1900, ibidem, s. 93–94. 13 M. H. Hunt, The Making…, op. cit., s. 195. 14 Rockhill to Hay, June 1, 1900, [w:] P. A. Varg, op. cit., s. 38. 15 Conger to Hay, telegram, June 3, 1900, PRFRUS 1900, s. 139; Conger to Secretary of State, telegram, June 4, 1900, ibidem, s. 141; Conger to Secretary of State, telegram, June 7, 1900, ibidem; Jan Pajor 187 John Hay nie był zdecydowany, jak odpowiedzieć na te doniesienia. 6 czerwca zezwolił, aby Conger wspólnie z dowódcami marynarki przedsięwziął wszelkie środki […] dla ochrony poselstwa i ogólnie amerykańskich interesów. Trzy dni później pozytywnie ustosunkował się też do pomysłu domagania się audiencji u cesarza. Jednak w dwóch innych telegramach zalecił dużą ostrożność. 8 czerwca poinstruował Congera, aby ten działał niezależnie […], kiedy tylko można, a równocześnie z przedstawicielami innych państw, jeśli zaistnieje taka konieczność. Dwa dni później pisał zaś: Nie prowadzimy w Chinach żadnej polityki poza energiczną ochroną amerykańskich interesów, a zwłaszcza amerykańskich obywateli i poselstwa. […] Nie może być żadnego sojuszu16. Według Tylera Dennetta to ostatnie zalecenie, które niezwłocznie zostało opublikowane w prasie, miało przede wszystkim służyć polityce wewnętrznej, gdyż administracja republikańskiego prezydenta Williama McKinleya chciała, by przed rozpoczynającą się 19 czerwca w Filadelfii konwencją swojej partii jeszcze raz potwierdzić chęć respektowania jednej z naczelnych zasad amerykańskiej dyplomacji – niezawierania przez USA aliansów z innymi państwami17. Abstrahując od przeznaczenia telegramu z 10 czerwca, zastanawiające wydaje się, że w niespełna trzy miesiące po oficjalnym ogłoszeniu polityki „otwartych drzwi”, Hay twierdził, jakoby Stany Zjednoczone nie posiadały żadnej strategii działania w Chinach. Conger musiał być zdziwiony, zwłaszcza że w tym samym telegramie sekretarz stanu polecił, aby amerykański poseł nie czynił nic wbrew wcześniejszym instrukcjom, które między innymi odnosiły się właśnie do polityki „otwartych drzwi”18. Conger to Secretary of State, telegram, June 8, 1900, ibidem, s. 143. 14 czerwca przebywający w Pekinie cudzoziemcy zostali odcięci od kontaktu ze światem. Zob.: Goodnow to Hay, telegram, June 25, 1900, ibidem, s. 248; Tyler Dennett, Americans in Eastern Asia. A Critical Study of the Policy of the United States with Reference to China, Japan and Korea in the 19th Century, The Macmillan Company, New York 1922, s. 654. W lipcu Hayowi, dzięki pomocy Wu Tingfanga, chińskiego posła w Waszyngtonie, udało się skontaktować z Congerem. Początkowo jednak wiele osób wątpiło w autentyczność odpowiedzi amerykańskiego dyplomaty. Zob.: Hay to Conger, telegram, July 11, 1900, PRFRUS 1900, s. 155; Conger to Hay, telegram, July 16, 1900, ibidem, s. 156; Hay to Conger, telegram, July 21, 1900, ibidem; Sarah Conger to her Nephew, July 20, 1900, [w:] Sarah P. Conger, Letters from China, A. C. McClurg & Company, Chicago 1909, s. 132–139; T. Dennett, John Hay…, op. cit., s. 304–305; Marilyn B. Young, The Rhetoric of Empire: American China Policy, 1895–1901, Harvard University Press, Cambridge 1968, s. 166–168. 16 Hay to Conger, telegram, June 6, 1900, PRFRUS 1900, s. 142; Hay to Conger, telegram, June 9, 1900, ibidem, s. 143; Hay to Conger, telegram, June 8, 1900, ibidem; Hay to Conger, telegram, June 10, 1900, ibidem. 17 T. Dennett, John Hay…, op. cit., s. 298–299. 18 Hay to Conger, telegram, March 22, 1900, PRFRUS 1900, s. 111–112. W telegramie Hay nie sprecyzował, że chodziło o instrukcje z 22 marca, ale zdaniem Marilyn Young to właśnie je miał na myśli. Zob.: M. B. Young, op. cit., s. 138–140, 149, 268–269. 188 Stanowisko USA wobec Chin podczas powstania Yihetuan b) Cele amerykańskiej dyplomacji Mimo pewnych niekonsekwencji stanowisko Waszyngtonu wobec Chin podczas powstania Yihetuan było, przynajmniej do momentu oswobodzenia uwięzionych w Pekinie dyplomatów, dosyć spójne. Stany Zjednoczone chciały osiągnąć przede wszystkim trzy cele: a) uwolnić Amerykanów znajdujących się w stolicy Cesarstwa oraz zapewnić bezpieczeństwo swoim obywatelom w Państwie Środka; b) uniknąć, jeśli to tylko możliwe, wojny z Chinami; c) kontynuować politykę „otwartych drzwi” 19. Pierwszy cel był oczywisty. Oprócz naturalnej dla większości państw troski o życie swoich obywateli, istotną rolę w owym czasie odgrywała perspektywa wyborów. Administracja McKinleya zdawała sobie sprawę, że oskarżenie o apatyczne lub nieudolne działania na rzecz uwolnienia oblężonych w Pekinie Amerykanów mogło bardzo pogorszyć jej notowania i przyczynić się do triumfu demokratów. Z tych dwóch powodów Hay, a także inni członkowie rządu, podjęli energiczne starania, aby ocalić rodaków znajdujących się w poważnym niebezpieczeństwie. Politycy nad Potomakiem zrozumieli, że aby tego dokonać Stany Zjednoczone muszą współpracować z innymi państwami, gdyż samodzielnie nie byłyby w stanie oswobodzić uwięzionych dyplomatów. Amerykańscy żołnierze wzięli więc udział zarówno w wyprawie Seymoura, jak i weszli w skład Sojuszniczego Korpusu Ekspedycyjnego20. Oprócz ratowania swoich obywateli, istotnym celem USA było uniknięcie wojny z Chinami. W Waszyngtonie chciano jej zapobiec z kilku powodów. Po pierwsze, wypowiedzenie wojny mogło przysporzyć rebeliantom nowych zwolenników, zjednoczyć Chińczyków w walce przeciwko cudzoziemcom oraz przekształcić lokalny bunt w powstanie narodowe, utrudniając tym samym zadanie państwom biorącym udział w interwencji, czyli także Stanom Zjednoczonym21. Po drugie, USA T. Dennett, Americans…, op. cit., s. 656; Thomas J. McCormick, China Market. America’s Quest for Informal Empire, 1893–1901, Quadrangle Books, Chicago 1970, s. 157. 20 Purcell i Young twierdzą, że Seymour wyruszył z Tianjinu ze 100 amerykańskimi żołnierzami. Zob.: V. Purcell, op. cit., s. 249; M. B. Young, op. cit., s. 146. Zdaniem Nimmo brytyjski wiceadmirał miał pod swoją komendą 111 żołnierzy USA. Zob.: William F. Nimmo, Stars and Stripes across the Pacific: The United States, Japan and the Asia/Pacific Region, 1895–1945, Praeger, Westport 2001, s. 46. W skład Sojuszniczego Korpusu Ekspedycyjnego weszło 2,5 tys. (Rodziński) lub 2,1 tys. (Nimmo, Pletcher) żołnierzy amerykańskich. Zob.: W. Rodziński, op. cit., s. 522; W. F. Nimmo, op. cit., s. 47; David M. Pletcher, The Diplomacy of Involvement: American Economic Expansion across the Pacific, 1784–1900, University of Missouri Press, Columbia 2001, s. 301. Amerykańskie oddziały zostały przerzucone z Filipin (na Filipinach stacjonowało w tym czasie około 75 tys. żołnierzy USA), które okazały się dobrą bazą do prowadzenia operacji militarnych na Dalekim Wschodzie. Wojskami Stanów Zjednoczonych w Państwie Środka dowodził gen. Adna Chaffee. Zob.: M. B. Young, op. cit., s. 152–154, 163; D. M. Pletcher, op. cit., s. 301. 21 T. Dennett, John Hay…, op. cit., s. 300. 19 Jan Pajor 189 były w tym czasie zaangażowane w tłumienie powstania na Filipinach i w związku z tym nie dysponowały na Dalekim Wschodzie wystarczającą liczbą żołnierzy, aby prowadzić skuteczne działania militarne na obu frontach, a przetransportowanie kolejnych oddziałów do Azji wiązałoby się z dużymi wydatkami22. Po trzecie, niedawna wojna z Hiszpanią ujawniła wiele braków w wyposażeniu i wyszkoleniu amerykańskiej armii, a także niekompetencję części jej dowódców23. Gdyby podczas walk w Chinach ponownie okazało się, że jej wartość bojowa jest średnia24, nadszarpnęłoby to dopiero co uzyskany mocarstwowy status Stanów Zjednoczonych. Nawet spektakularne zwycięstwo z Państwem Środka nie podniosłoby międzynarodowego prestiżu Waszyngtonu, gdyż Chińczyków powszechnie uważano za militarnie miernych przeciwników. Po czwarte, wojna z monarchią Qingów byłaby niepopularna wśród Amerykanów. Część społeczeństwa sprzeciwiała się już zbrojnemu zaangażowaniu swojego państwa na Filipinach, a kampanii przeciwko Pekinowi raczej nie poparliby nawet zwolennicy stanowczej reakcji na powstanie Yihetuan. Administracja McKinleya niespełna pół roku przed wyborami nie chciała się wikłać w kolejną wojnę, dostarczając tym samym antyimperialistom powodów do ataków na nią25. Po piąte, wypowiedzenie wojny wymagałoby zwołania nieobradującego w tym czasie Kongresu, gdyż taka decyzja była zarezerwowana dla amerykańskiego parlamentu26. Po szóste, Waszyngton obawiał się, że wypowiedzenie wojny rozbudzi apetyty innych mocarstw na zdobycie koncesji terytorialnych w Chinach27. Aby uniknąć wojny z Państwem Środka, Stany Zjednoczone wzięły jedynie udział w ekspedycjach ratunkowych, a odmawiały, jeśli tylko było to możliwe, angażowania się w walki z chińską armią. Kiedy 17 czerwca wojska interweniujących państw zbombardowały forty w Dagu, dowódca amerykańskich oddziałów, M. B. Young, op. cit., s. 149, 152, 157. Braki w wyposażeniu i wyszkoleniu amerykańskiej armii oraz niekompetencję części jej dowódców szeroko opisuje w swoich listach i autobiografii Theodore Roosevelt, uczestnik wojny z Hiszpanią. Zob.: Theodore Roosevelt, An Autobiography. A Special Parchment ed. of Two Volumes, Octagon Books, New York 1958; The Letters of Theodore Roosevelt, select. and ed. by Elting E. Morison, Vol. 2, Harvard University Press, Cambridge 1951. 24 Rosyjski korespondent wojenny Dymitr Janczewiecki tak opisywał działania wojsk USA podczas powstania Yihetuan: Kochający wolność Amerykanie, chociaż niewątpliwie byli dzielni, to nie uznawali ani dyscypliny, ani strategii, ani taktyki i szli do szturmu Tianjinu tak beztrosko, jak gdyby ruszali na polowanie na Chińczyków, a nie na poważny bój. […] W natarciu na Beican Amerykanie w absolutnie niezrozumiały sposób pomylili drogę i nie mogli znaleźć Arsenału. Dymitr Janczewiecki, Dramatyczny rok 1900: wojska obcych mocarstw pacyfikują Chiny – zapiski rosyjskiego korespondenta wojennego, przeł. B. i O. Zakrzewscy, „Azja-Pacyfik” 2006, t. 9, s. 26. 25 M. H. Hunt, The Making…,op. cit., s. 196; M. B. Young, op. cit., s. 149, 153, 157. 26 M. B. Young, op. cit., s. 149, 162; T. Dennett, John Hay…, op. cit., s. 300. 27 T. Dennett, John Hay…, op. cit. 22 23 190 Stanowisko USA wobec Chin podczas powstania Yihetuan admirał Louis Kempff, rozkazał swoim żołnierzom nie uczestniczyć w ataku28. Nawet gdy 3 dni później Pekin wypowiedział wojnę między innymi USA, politycy nad Potomakiem nie zareagowali podobną deklaracją29. Jeszcze tego samego dnia Kempff w imieniu Stanów Zjednoczonych podpisał proklamację, w której admirałowie i wyżsi rangą oficerowie sił interwencyjnych zakomunikowali, że zamierzają jedynie walczyć z powstańcami i osobami przeszkadzającymi międzynarodowej ekspedycji w dotarciu do Pekinu30. Waszyngton nie tylko starał się unikać walk z wojskami chińskimi, ale także próbował przekonać pozostałych interwentów, że i oni nie znajdują się w stanie wojny z monarchią Qingów. Jako instrument perswazji Hay wykorzystał, przekazywane Departamentowi Stanu, począwszy od 22 czerwca, deklaracje gubernatorów generalnych środkowych i południowych prowincji Cesarstwa, że na zarządzanych przez nich obszarach panuje spokój i mogą oni zapewnić bezpieczeństwo wszystkim cudzoziemcom. W zamian domagano się, aby Stany Zjednoczone ograniczyły swoje działania militarne do Chin Północnych i nakłoniły pozostałe interweniujące państwa, aby postąpiły tak samo31. 22 czerwca Hay odpisał, że prezydent McKinley zaakceptował propozycję gubernatorów generalnych i dopóki będą się oni wywiązywać ze swoich zobowiązań, dopóty amerykańscy żołnierze nie zostaną wysłani w te rejony Cesarstwa, w których ich obecność nie jest potrzebna. Sekretarz stanu przekazał też treść propozycji i swoją odpowiedź Wielkiej Brytanii, Francji, Niemcom, Rosji i Japonii32. Wszystkie państwa interweniujące w Chinach zgodziły się de facto prowadzić swoje operacje wojskowe jedynie na terenie północnych prowincji33. Żadne formalnie nie wypowiedziało też wojny Pekinowi34. Stany Zjednoczone odniosły zatem sukces dyplomatyczny, a Hay mógł z nieM. B. Young, op. cit., s. 150–153; T. Dennett, John Hay…, op. cit., s. 299–300. Marilyn Young uważa, że wypowiedzenie wojny przez rząd qingowski było decyzją tylko na „użytek wewnętrzny”, a chińskich dyplomatów za granicą nie poinstruowano nawet, aby przekazali oni dekret z 20 czerwca państwom, w których byli akredytowani. O wypowiedzeniu wojny poinformowano za to przebywających w Pekinie cudzoziemskich posłów. Zob.: M. B. Young, op. cit., s. 158, 271–272. Ponieważ jednak w tym czasie nie było już z nimi kontaktu, jest możliwe, że państwa, w tym USA, przynajmniej przez kilka pierwszych dni, w ogóle nie wiedziały o wypowiedzeniu wojny. 30 Proclamation, June 20, 1900, PRFRUS 1900, s. 251–252. 31 Memorandum, June 22, 1900, ibidem, s. 273. 32 Hay to Wu, June 22, 1900, ibidem, s. 274. 33 Wyjątek stanowiły lądowania żołnierzy brytyjskich, niemieckich, francuskich i japońskich w Szanghaju (Chiny Środkowe) oraz japońskich i brytyjskich w Xiamenie (Chiny Południowe). Zob.: T. J. McCormick, op. cit., s. 165–167; M. B. Young, op. cit., s. 175–179; M. H. Hunt, The Making…, op. cit., s. 198. Te działania militarne miały jednak niewielki zakres. 34 T. Dennett, John Hay…, op. cit., s. 301. Varg twierdzi, że uniknięcie wypowiedzenia wojny Chinom przez interweniujące państwa było skutkiem przede wszystkim rywalizacji państw europejskich, a nie starań Haya. Zob.: P. A. Varg, op. cit., s. 40. 28 29 Jan Pajor 191 skrywaną satysfakcją skonstatować, że sedno sprawy polegało na zlokalizowaniu w miarę możliwości centrum rozruchów i to nam [USA – J. P.] się udało. Wszystkie państwa dostosowały się do mojego modus vivendi w [Chinach – J. P.] Środkowych i Południowych35. c) Druga seria not w sprawie „otwartych drzwi” w Chinach Ocalenie oblężonych w stolicy Chin Amerykanów oraz niedopuszczenie do wojny z Państwem Środka nie wyczerpywało działań Departamentu Stanu, który starał się też kontynuować politykę „otwartych drzwi”. Zważywszy na okoliczności, nie było to łatwe zadanie. Carl R. Fish pisze, że polityka „otwartych drzwi” znajdowała się w tak samo bezpośrednim zagrożeniu jak dyplomaci w Pekinie36. Powstanie Yihetuan mogło stanowić doskonały pretekst dla poszczególnych mocarstw do podzielenia monarchii Qingów, co najprawdopodobniej zlikwidowałoby równość dostępu wszystkich kupców do rynku chińskiego. Część działań i enuncjacji Niemiec, Rosji i Japonii wskazywała na chęć tych państw dokonania rozbioru lub przynajmniej powiększenia obszaru swych dotychczasowych dzierżaw i stref wpływów. Politycy nad Sprewą pragnęli wziąć odwet za zabójstwo Klemensa von Kettelera i optowali za surowym ukaraniem Państwa Środka. W Petersburgu rozważano możliwość zajęcia Mandżurii i trwałego podporządkowania sobie tego terytorium37. Japonia zgłosiła propozycję wysłania do Chin dużej liczby swoich wojsk, co zrodziło podejrzenia, że chce wykorzystać powstanie do własnych celów38. Kiedy państwa przygotowywały się do interwencji, ustalały skład Sojuszniczego Korpusu Ekspedycyjnego oraz kompetencje i narodowość jego dowódcy, Hay na początku lipca rozpoczął działania mające wzmocnić politykę „otwartych drzwi” oraz nie dopuścić do przekształcenia się wyprawy ratunkowej w grabież39. 3 lipca sekretarz stanu zdecydował się rozesłać drugą serię not w sprawie „otwartych drzwi” do Niemiec, Wielkiej Brytanii, Rosji, Francji, Włoch, Japonii, Austro-Węgier, Belgii, Holandii, Portugalii i Hiszpanii40. Hay to Adams, July 8, 1900, [w:] T. Dennett, John Hay…, op. cit., s. 301. Carl R. Fish, The Path of Empire: A Chronicle of the United States as a World Power, Yale University Press, New Haven 1919, s. 229. 37 Edward H. Zabriskie, American-Russian Rivalry in the Far East: A Study in Diplomacy and Power Politics, 1895–1914, University of Pennsylvania Press, Philadelphia 1946, s. 65–66. 38 T. Dmochowski, op. cit., s. 81; W. Rojek, op. cit., s. 42–43. 39 C. R. Fish, op. cit., s. 231. 40 Circular note of the July 3, 1900, to the powers cooperating in China, defining the purposes and policy of the United States, July 3, 1900, PRFRUS 1901 Appendix: Affairs in China, Washington 1902, s. 12. Dwa wydarzenia wpłynęły na skonkretyzowanie daty wysłania drugiej serii not. 1 lipca do opinii publicznej na świecie dotarła informacja o morderstwie von Kettelera, co wywołało wielkie międzynarodowe wzburzenie. Podejrzewano, że skoro niemiecki poseł został zabity, to i pozostali zagraniczni dyplomaci uwięzieni w Pekinie też mogli nie żyć. Zob.: M. B. Young, op. cit., s. 161. Hay obawiał się, aby nie doszło do eskalacji nastrojów antychińskich i wypowiedzenia przez któreś 35 36 192 Stanowisko USA wobec Chin podczas powstania Yihetuan Nota rozpoczynała się od stwierdzenia, że w związku z bieżącymi wydarzeniami wydaje się stosowne, aby przedstawić, jaki jest stosunek USA do Państwa Środka. Stany Zjednoczone zamierzały kontynuować politykę zainicjowaną w 1857 r.41, a ukierunkowaną na zachowanie pokoju z narodem chińskim, dążenie do zapewnienia legalnego handlu oraz ochrony Amerykanów i ich własności wszelkimi środkami, na jakie pozwalały prawo międzynarodowe i przywilej eksterytorialności, wynikający z traktatów zawartych z rządem qingowskim. Stany Zjednoczone uważały, że obecnie w Pekinie panuje anarchia, a faktyczną władzę w Cesarstwie sprawują urzędnicy lokalni. Jednak dopóki nie wspierali oni powstańców oraz chronili cudzoziemców i własność obywateli innych państw, dopóty Waszyngton uznawał ich za reprezentantów narodu chińskiego, z którym to pragnął pozostać w pokojowych i przyjacielskich stosunkach. USA chciały, aby poprzez współdziałanie z innymi państwami osiągnięte zostały cztery cele. Po pierwsze, należało przywrócić łączność z Pekinem i uratować wszystkich zagrożonych Amerykanów. Po drugie, zapewnić bezpieczeństwo obywatelom Stanów Zjednoczonych i ich własności na terenie Chin. Po trzecie, chodziło o ochronę wszelkich legalnych amerykańskich interesów. Po czwarte, o niedopuszczenie do rozprzestrzenienia się powstania Yihetuan na inne prowincje Cesarstwa, a także o zapobieżenie ponownemu wystąpieniu podobnych rozruchów. Na koniec zaznaczono, że polityka rządu w Waszyngtonie zmierza do znalezienia rozwiązania, które doprowadziłoby do zapewnienia trwałego bezpieczeństwa i pokoju w Chinach, zabezpieczenia terytorialnej i administracyjnej jedności [entity] Chin, ochrony wszystkich praw przysługujących […] państwom na mocy traktatów i prawa międzynarodowego oraz które zabezpieczyłoby […] przestrzeganie zasady równości i braku dyskryminacji w handlu w całym Cesarstwie42. Noty z drugiej serii bardziej bezpośrednio i dobitniej niż noty z 1899 r. poruszały kwestię niepodległości i integralności terytorialnej Chin. Wpływ na to miała z państw wojny Pekinowi. Chociaż wiadomość o zastrzeleniu von Kettelera podważała wiarygodność Chińczyków, gdyż jeszcze 23 czerwca Wu Tingfang zapewniał, że wszyscy zagraniczni posłowie w Pekinie są cali i zdrowi (Wu to Hay, June 23, 1900, PRFRUS 1900, s. 274), sekretarz stanu zdecydował się nadal wierzyć w dobre intencje części qingowskich urzędników, a dla uspokojenia sytuacji międzynarodowej postanowił wysłać drugą serię not. Kolejnym wydarzeniem, które przyczyniło się do wyboru akurat 3 lipca jako dnia rozesłania drugiej serii not, była konwencja demokratów, mająca się rozpocząć nazajutrz. Treść not wskazuje, że nie była to przypadkowa koincydencja terminów. 41 W 1857 r., podczas drugiej wojny opiumowej, Stany Zjednoczone, mimo nacisków Londynu, nie wypowiedziały wojny Chinom i nie przyłączyły się militarnie do Wielkiej Brytanii i Francji. Zob.: T. Dennett, Americans…, op. cit., s. 300–305. 42 Circular note of the July 3, 1900, to the powers cooperating in China, defining the purposes and policy of the United States, July 3, 1900, PRFRUS 1901 Appendix: Affairs in China, s. 12. Podobnie jak pierwsza seria not, także druga seria nie przewidywała sankcji wobec państw, które działałyby w Chinach wbrew polityce „otwartych drzwi”. Jan Pajor 193 sytuacja w Cesarstwie. Planowana międzynarodowa interwencja w Państwie Środka zagrażała polityce „otwartych drzwi”, dlatego nad Potomakiem zdecydowano, by zakomunikować expressis verbis amerykańskie stanowisko. Stany Zjednoczone zamierzały działać na rzecz utrzymania terytorialnej i administracyjnej jedności Chin43. Użyto takiego sformułowania, gdyż Hay chciał zapobiec zarówno cesjom, jak i dzierżawom, które pozostawiając Pekinowi nominalne prawo do danego terenu, pozbawiały go de facto jakiejkolwiek możliwości zarządzania nim lub sprawowania kontroli44. Takie zabezpieczenie wiązało się z uzgodnieniem przez państwa mające swoje interesy w Chinach z grudnia 1899 r., aby uzyskane od rządu qingowskiego dzierżawy traktować jak cesje45. Stany Zjednoczone oznajmiły też, że będą poszukiwały rozwiązania, które doprowadziłoby do zapewnienia trwałego bezpieczeństwa i pokoju w Cesarstwie. Deklaracja taka zakładała, że Waszyngton nie chce dopuścić do podziału Chin. Miały one pozostać niepodległe, chociaż konieczne było znalezienie rozwiązania, które zapobiegłoby powtórzeniu się antycudzoziemskiego powstania lub innym rozruchom zakłócającym spokój. W nocie z 3 lipca nie wspomniano o możliwości wypowiedzenia przez USA wojny Państwu Środka. Przeciwnie, zaznaczono, że zamiarem Waszyngtonu jest podtrzymanie pokojowych i przyjacielskich stosunków bilateralnych. Politycy nad Potomakiem uznali, że chociaż w Pekinie panuje anarchia, a rząd centralny utracił kontrolę nad sytuacją, to władcy lokalni są w stanie nadal zapewnić bezpieczeństwo cudzoziemcom i ich własności. Jeśli to uczynią oraz nie poprą rebelii, to Stany Zjednoczone będą ich traktować jako faktycznych reprezentantów narodu chińskiego. W notach drugiej serii potwierdzono zatem nie tylko politykę „otwartych drzwi”, ale zaprezentowano także inne założenia amerykańskiego stanowiska wobec Państwa Środka podczas powstania – unikanie wypowiedzenia wojny, współpraca z gubernatorami generalnymi środkowych i południowych prowincji oraz dążenie do uwolnienia oblężonych rodaków i zapewnienia im ochrony. Druga seria not w dużo mniejszym stopniu koncentrowała się na kwestiach handlowych, stanowiących sedno not z 1899 r. Nie było w niej, w odróżnieniu od Zdaniem Marilyn Young, Hay – działając z polecenia McKinleya – specjalnie nie zawarł w drugiej serii not stwierdzenia, że Stany Zjednoczone wyrzekają się zamiaru uzyskania koncesji terytorialnych w Chinach. Prezydent chciał pozostawić taką możliwość, gdyż Departament Marynarki ciągle naciskał, aby utworzyć bazę morską w Państwie Środka. Zob.: M. B. Young, op. cit., s. 163. Stanowisko Young wydaje się jednak błędne. Skoro Waszyngton deklarował, że jednym z założeń jego polityki będzie szanowanie terytorialnej i administracyjnej jedności Cesarstwa, to niejako ex definitione zobowiązywał się nie ubiegać o koncesje terytorialne w Chinach, chociaż ostatecznie podjął takie próby. 44 Jest to pogląd Johna Bassetta Moore’a zacytowany przez Shutaro Tomimasa. Zob.: Shutaro Tomimas, The Open-Door Policy and The Territorial Integrity of China, A. G. Seiler, New York 1919, s. 65. 45 Conger to Hay, December 11, 1899, PRFRUS 1900, s. 385–386. 43 194 Stanowisko USA wobec Chin podczas powstania Yihetuan poprzedniej, szczegółowych rozważań na ten temat, a jedynie ogólna deklaracja, że Stany Zjednoczone zamierzają dopilnować, aby przestrzegano zasady równości w handlu na terenie całego Cesarstwa. Nie różnicowano też, jak poprzednio, poszczególnych terenów w Chinach na strefy wpływów, dzierżawy oraz obszary, które nie należą do tych dwóch kategorii, dzięki czemu polityka „otwartych drzwi” stała się bardziej koherentna. Podobnie jak w pierwszej serii not, także i w drugiej serii, nie poruszono kwestii inwestycyjnych. Zdaniem T. Dennetta druga seria not miała zostać zauważona w trzech miejscach – na konwencji demokratów, która rozpoczynała się 4 lipca w Kansas City46, a także w Chinach, w szczególności w tych rejonach, w których nie doszło do antycudzoziemskich rozruchów. Deklaracją z 3 lipca Hay chciał nakłonić do współpracy jeszcze większą liczbę lokalnych urzędników qingowskich47. Trzecią i najważniejszą grupą, na którą noty drugiej serii miały wywrzeć wpływ, byli ich formalni adresaci. Waszyngton próbował wyznaczyć cele, które mogły stanowić podstawę porozumienia między państwami biorącymi udział w interwencji w Chinach, zarówno podczas działań zbrojnych, jak i po ich zakończeniu48. Tym razem Departament Stanu postanowił wysłać noty już nie do sześciu, jak uczynił to w 1899 r., a do jedenastu państw. Siedem z nich wzięło udział w wyprawie Seymoura, w związku z czym Chiny wypowiedziały im wojnę, co spowodowało, że kraje te mocno zaangażowały się w wydarzenia w Cesarstwie. Grono adresatów drugiej serii not uzupełniły: Belgia, Holandia, Hiszpania i Portugalia, których poselstwa zostały także oblężone w Pekinie49. Tak znaczne powiększenie kręgu adresatów not wynikało z faktu, że tym razem Waszyngton jedynie prezentował swoje stanowisko, nie proponując porozumienia, wymagającego dalszych negocjacji, które przy dwunastu podmiotach byłyby dość skomplikowane. 46 T. Dennett, John Hay…, op.cit., s. 298, 302. Podobnego zdania jest DeConde. Zob.: Alexander DeConde, A History of American Foreign Policy, Charles Scribner’s Sons, New York 1978, s. 365. Nie tylko termin wysłania not, ale także odwołanie się do polityki zainicjowanej w 1857 r., podczas prezydentury wywodzącego się z Partii Demokratycznej Jamesa Buchanana świadczyły o takiej intencji Haya. 47 T. Dennett, John Hay…, op. cit., s. 303. Tego samego dnia, kiedy Hay wysyłał drugą serię not, gubernatorzy generalni Chin Środkowych i Południowych potwierdzili swoje wcześniejsze zapewnienia. Zob.: Memorandum handed to the Secretary by Minister Wu, July 3, 1900, PRFRUS 1900, s. 276–277. Marilyn Young twierdzi, że była to reakcja urzędników qingowskich na upublicznienie wiadomości o zabójstwie von Kettelera. Zob.: M. B. Young, op. cit., s. 161–162. 48 T. Dennett, John Hay…, op. cit., s. 302–303; T. J. McCormick, op. cit., s. 159. 49 A. L. P. Dennis, op. cit., s. 220. Dziesięciu z jedenastu adresatów drugiej serii not (oprócz Portugalii) było później sygnatariuszami protokołu końcowego. Podobnie jak rok wcześniej Departament Stanu postanowił nie wysyłać noty do Chin. Zważywszy jednak na sytuację panującą w Cesarstwie, a zwłaszcza niejednoznaczne, często wrogie nastawienie dworu mandżurskiego wobec Stanów Zjednoczonych i innych państw, była to decyzja bardziej zrozumiała i racjonalna niż ta z 1899 r. Jan Pajor 195 Hay tym razem nie oczekiwał odpowiedzi, przede wszystkim dlatego, że obawiał się negatywnych lub dwuznacznych reakcji50. Niemniej jednak zakładał, że państwa jakoś ustosunkują się do jego enuncjacji. Generalnie, recepcja amerykańskiej deklaracji była raczej pozytywna, chociaż adresaci, jeśli w ogóle odpowiedzieli, to pośrednio, nieoficjalnie lub wyłącznie ustnie51. Hay uzmysłowiwszy sobie, że niczego więcej w tej sprawie nie uzyska, zdecydował się upublicznić treść noty z 3 lipca. Opatrzył ją jednak komentarzem, w którym stwierdził, że stanowisko Waszyngtonu zakładające pozostanie w pokojowych stosunkach z Chinami, jak też zlokalizowanie centrum powstania oraz zapobieżenie rozprzestrzenieniu się rebelii poprzez współpracę z gubernatorami generalnymi środkowych i południowych prowincji Cesarstwa zostało teraz, jak się wydaje, przyjęte przez wszystkie pozostałe państwa. Jest za wcześnie, aby przewidzieć ostateczne rezultaty tej polityki, ale jak dotychczas wszystkie oznaki są pomyślne52. Hay postanowił dołączyć do noty komentarz, ponieważ nie dysponując oficjalną odpowiedzią żadnego z państw, nie mógł takowej opublikować, a chciał jednak stworzyć wrażenie, że amerykańska deklaracja uzyskała międzynarodowe poparcie i stanowi już fait accompli. Na początku lipca trzy podstawowe w tym czasie cele amerykańskiej polityki wobec Chin, czyli uratowanie rodaków, niedopuszczenie do wojny oraz kontynuowanie polityki „otwartych drzwi” zostały wyraźnie zarysowane i uzyskały międzynarodowe poparcie. Przez następne półtora miesiąca, aż do momentu zdobycia Pekinu przez Sojuszniczy Korpus Ekspedycyjny, Waszyngton działał na rzecz utrzymania porozumienia wypracowanego między interweniującymi państwami oraz osiągnięcia owych trzech celów. d) Starania Chin o uzyskanie amerykańskiej pomocy W miarę przyjazne nastawienie Stanów Zjednoczonych wobec Państwa Środka starali się wykorzystać Chińczycy. 18 lipca Wu Tingfang, qingowski poseł w Waszyngtonie, zwrócił się do Departamentu Stanu z zapytaniem, czy istnieje możliwość uzyskania od interweniujących państw gwarancji poszanowania terytorialnej integralności Chin lub zobowiązania, że nie wykorzystają one obecnej sytuacji dla swoich celów53. Jego prośbę przyjęto jednak nad Potomakiem z rezerwą. Jeszcze tego samego dnia Hay odpisał Wu, że stanowisko USA w tej sprawie zostało dostatecznie jasno przedstawione w […] nocie z 3 lipca, i jest ono nadal aktualne. M. H. Hunt, The Making…, op. cit., s. 197; T. J. McCormick, op. cit., s. 159–160. Iddings to Hay, telegram, July 4, 1900, PRFRUS 1900, s. 357; Choate to Hay, July 7, 1900, ibidem, s. 345; Pauncefote to Hay, August 5, 1900, ibidem, s. 351–352; Porter to Hay, July 12, 1900, ibidem, s. 312–313; White to Hay, July 13, 1900, ibidem, s. 327–328; T. Dennett, John Hay…, op. cit., s. 303–304. 52 T. Dennett, John Hay…, op. cit., s. 304. 53 Pro memoria, July 18, 1900, PRFRUS 1900, s. 279. 50 51 196 Stanowisko USA wobec Chin podczas powstania Yihetuan Sekretarz stanu stwierdził ponadto, że jego zdaniem amerykański punkt widzenia podzielają też wszystkie pozostałe mocarstwa54. Ta niezbyt satysfakcjonująca odpowiedź nie zraziła Pekinu. 20 lipca Wu przekazał, napisany dzień wcześniej, osobisty list cesarza Guangxu adresowany do prezydenta McKinleya. Monarcha zaznaczył w nim, że w rozwiązywaniu obecnych trudności liczy na szczególną pomoc Waszyngtonu. Miał również nadzieję, że Stany Zjednoczone przejmą inicjatywę wśród interweniujących państw i tak pokierują ich działaniami, aby przywrócić porządek i pokój w Cesarstwie55. 23 lipca McKinley, odpowiadając na list Guangxu, z satysfakcją skonstatował, że Pekin docenił starania USA, aby stosunki między oboma państwami były przyjazne. Podkreślił przy tym, że amerykańskie wojska wysłane do Chin mają jedynie za zadanie oswobodzić oblężone poselstwo oraz zapewnić ochronę swoim rodakom znajdującym się na terenie Cesarstwa. Identyczne cele przyświecają też pozostałym państwom biorącym udział w międzynarodowej interwencji. McKinley wyraził przekonanie, że powstańcy, którzy zaatakowali cudzoziemców, zbuntowali się jednocześnie przeciwko rządowi qingowskiemu i nie otrzymali od niego żadnego wsparcia. Jeśli tak de facto było, to prawowite władze powinny natychmiast: a) oświadczyć publicznie, czy zagraniczni posłowie żyją i w jakim są stanie; b) uwolnić dyplomatów, zapewnić im bezpieczeństwo oraz umożliwić kontakt z ich państwami; c) współpracować z międzynarodową ekspedycją ratunkową przy oswobadzaniu poselstw, zapewnieniu ochrony cudzoziemcom i przywracaniu porządku. Prezydent przyrzekł, że jeśli te trzy postulaty zostaną spełnione, nie będzie żadnych przeszkód, aby polubownie załatwić wszelkie sporne kwestie związane z powstaniem Yihetuan, w czym Stany Zjednoczone gotowe są Pekinowi pomóc 56. Starania Chin, aby nakłonić Waszyngton do jeszcze aktywniejszego działania na ich rzecz, zakończyły się porażką. Nad Potomakiem nie chciano się bowiem bardziej angażować po stronie Państwa Środka, a przynajmniej nie bez uzyskania czegoś w zamian. W myśl zasady: quid pro quo, administracja McKinleya uzależniła dalszą pomoc od spełnienia przez rząd qingowski wymienionych warunków, co było jednak zadaniem dość trudnym, gdyż nie kontrolował on w pełni sytuacji w Pekinie. Hay to Wu, July 18, 1900, ibidem. The Emperor of China to His Excellency the President of the United States, July 19, 1900, PRFRUS 1901 Appendix: Affairs in China, s. 13. 56 The President to the Emperor of China, July 23, 1900, ibidem, s. 13–14. 54 55 Jan Pajor 197 2. Waszyngton wobec Chin w okresie wygasania rebelii Yihetuan (sierpień 1900–wrzesień 1901) Zdobycie Pekinu 14 sierpnia przez Sojuszniczy Korpus Ekspedycyjny zmusiło państwa biorące udział w interwencji do zmodyfikowania ich polityki wobec Chin. Najistotniejsze cele zostały osiągnięte, dyplomatów oswobodzono57, a powstanie Yihetuan praktycznie już stłumiono. Priorytetem stało się więc uporządkowanie sytuacji w Cesarstwie. W grudniu rozpoczęły się negocjacje między Chinami a 11 państwami (8 państw, którym rząd qingowski wypowiedział wojnę, oraz Hiszpania, Belgia i Holandia), zakończone ostatecznie 7 września 1901 r. podpisaniem tzw. protokołu końcowego. Na jego mocy Pekin musiał między innymi: a) wypłacić odszkodowanie w wysokości 450 mln taeli w złocie58; b) ukarać urzędników, którzy poparli antycudzoziemskie wystąpienia; c) zakazać importu broni, amunicji i materiałów używanych wyłącznie do ich produkcji przez 2 lata, z możliwością przedłużenia; d) zniszczyć forty w Dagu; e) pozwolić na stacjonowanie wojsk obcych państw na terenie dzielnicy poselstw w Pekinie i wzdłuż linii łączącej stolicę z morzem; f) zreformować Zongli Yamen (Urząd Spraw Zagranicznych) i utworzyć Ministerstwo Spraw Zagranicznych; g) renegocjować traktaty handlowe; h) zmodyfikować ceremoniał dworski związany z przyjmowaniem przedstawicieli innych państw59. a) Ogólne założenia amerykańskiej dyplomacji Waszyngton dość wcześnie zaczął przygotowywać się do rokowań. Już 19 lipca McKinley w porozumieniu z Hayem mianował Williama Rockhilla komisarzem USA w Chinach60. Jego zadaniem było informowanie rządu o sytuacji w Państwie Środka oraz wspieranie Congera w negocjacjach, które, jak przypuszczano nad Potomakiem, miały się wkrótce rozpocząć. 27 lipca sekretarz stanu poinformował Thayer, Dennett i Latané uznają, że to dzięki dyplomatycznym wysiłkom Haya udało się ocalić cudzoziemców uwięzionych w Pekinie. Zob.: William Roscoe Thayer, The Life and Letters of John Hay, Vol. 2, Houghton Mifflin Company, Boston 1915, s. 240; T. Dennett, John Hay…, op. cit., s. 306–307; John Holladay Latané, America as a World Power, Harcourt Brace and Company, New York 1907, s. 112. 58 Odsetki od odszkodowania miały wynosić 4% rocznie. Spłatę odszkodowania rozłożono na 39 lat i zabezpieczono ją dochodami z ceł oraz monopolu soli. Państwa pozwoliły Chinom podnieść taryfę importową do efektywnych 5%. 59 Doc. no 1901/3, Final Protocol for the Settlement of the Disturbances of 1900, September 7, 1901. Treaties and Agreements with and Concerning China 1894–1919, compil. and ed. by John Van Antwerp MacMurray, Vol. 1: Manchu Period (1894–1911), Oxford University Press, New York 1921, s. 278–284. 60 Mingchien Joshua Bau, The Open Door Doctrine in Relation to China, The Macmillan Company, New York 1923, s. 29. 57 198 Stanowisko USA wobec Chin podczas powstania Yihetuan Rockhilla, że obecnie nie może mu udzielić precyzyjnych instrukcji, ale amerykańskie stanowisko powinno się opierać na postulatach i deklaracjach zawartych w jego notach z 3 lipca, liście do Wu Tingfanga z 18 lipca oraz liście prezydenta McKinleya do cesarza Guangxu z 23 lipca61. Stanowisko USA podczas negocjacji nie było konsekwentne. Generalnie amerykańska dyplomacja starała się realizować założenia polityki „otwartych drzwi”. Z nich wynikały trzy cele ogólne, które chciano osiągnąć: a) utrzymać jedność interweniujących państw62; b) nie dopuścić do zbytniego osłabienia politycznego Chin63; c) doprowadzić do poprawy warunków handlu z Cesarstwem64. Dla Waszyngtonu potrzeba jedności interwentów wynikała z przekonania, że załamanie się wspólnego frontu i w konsekwencji zmuszenie rządu qingowskiego do podpisania separatystycznych traktatów pokojowych byłoby niekorzystne dla Chin z dwóch powodów. Uważano, że łączne warunki wszystkich osobnych porozumień okazałyby się dla nich znacznie cięższe niż w przypadku jednego, zbiorczego układu. Ponadto, obawiano się, że któreś z państw w ramach rekompensaty zażąda dzierżaw lub cesji terytorialnych bądź nowych przywilejów. Drugi cel wydawał się klarowny. Słabe państwo nie mogłoby utrzymać pokoju i porządku, zapewnić normalnego funkcjonowania handlu, ochronić cudzoziemców oraz wywiązać się z międzynarodowych zobowiązań, co dawałoby mocarstwom pretekst do dokonania jego podziału. Trzeci cel był równie jasny. Stany Zjednoczone od dawna starały się o zniesienie ceł wewnętrznych (likin), otwarcie nowych portów traktatowych65 i ogólną poprawę sytuacji zagranicznych kupców w Chinach. Pierwszy cel udało się Waszyngtonowi w pełni osiągnąć, mimo że Petersburg kilkakrotnie próbował wynegocjować osobne porozumienie z Pekinem. Za każdym jednak razem Stany Zjednoczone, same lub wspólnie z innymi mocarstwami, Hay to Rockhill, July 27, 1900, PRFRUS 1900, s. 157. 25 października Hay trochę skonkretyzował swoje instrukcje. Chciał, aby Rockhill zwrócił szczególną uwagę na politykę „otwartych drzwi”, a także zapewnienie ochrony amerykańskim kupcom i misjonarzom, utworzenie w Państwie Środka Ministerstwa Spraw Zagranicznych, ukaranie winnych oraz oddanie pośmiertnie honorów tym Chińczykom, którzy byli przyjaźni cudzoziemcom w trakcie powstania. Zob.: Hay to Rockhill, telegram, October 25, 1900, ibidem, s. 219–220. 62 Rockhill to Hay, May 25, 1901, PRFRUS 1901 Appendix: Affairs in China, s. 175; T. Dennett, Americans…, op. cit., s. 657; T. J. McCormick, op. cit., s. 178. 63 Message from the president of the United States, transmitting report of William W. Rockhill, late commissioner to China, with accompanying documents, December 12, 1901, PRFRUS 1901 Appendix: Affairs in China, s. 3–7; P. A. Varg, op. cit., s. 46–47; T. J. McCormick, op. cit., s. 17; M. J. Bau, op. cit., s. 30–31. 64 T. J. McCormick, op. cit., s. 184–186; P. A. Varg, op. cit., s. 46; T. Dennett, Americans…, s. 658. 65 W Chinach handel międzynarodowy mógł być prowadzony wyłącznie w portach traktatowych, które rząd mandżurski zgodził się otworzyć dla zagranicznych kupców. 61 Jan Pajor 199 skutecznie blokowały takie działania rosyjskiej dyplomacji66. Ostatecznie jedność interweniujących państw utrzymano aż do zakończenia rokowań67. b) Kwestie polityczne Niedopuszczenie do zbytniego osłabienia politycznego Chin okazało się o wiele trudniejszym zadaniem. Początkowo USA osiągnęły nawet znaczący sukces w tym względzie. Udało im się bowiem przeforsować swoje stanowisko w sprawie ukarania osób odpowiedzialnych za powstanie68. 18 września Niemcy wystąpiły z propozycją, aby to interweniujące państwa wskazały i ukarały tych spośród głównych sprawców rebelii, których wina była niepodważalna69. Trzy dni później Stany Zjednoczone odpowiedziały, że chociaż uznają ukaranie winnych za nieodzowny element skutecznego unormowania sytuacji w Cesarstwie, to jednak sprzeciwiają się, aby sprawiedliwość miała być wymierzona nie przez władze chińskie. Argumentowano, że należy dać rządowi qingowskiemu okazję do rehabilitacji, a ponadto w ten sposób skuteczniej odstraszy się innych potencjalnych buntowników70. Ostatecznie, po konsultacjach, państwa zaakceptowały amerykańskie stanowisko. Dzięki staraniom Waszyngtonu zmniejszono też liczbę osób, które pierwotnie skazano na śmierć lub inne kary71. Uwzględniono również jego sprzeciw wobec projektu wybudowania międzynarodowego fortu w Pekinie, który miałby bronić dzielnicy poselstw72. Ponadto w protokole końcowym znalazło się popierane przez Departament Stanu postanowienie dotyczące zreformowania Zongli Yamen i przekształcenia go w Ministerstwo Spraw Zagranicznych73. Sukcesy amerykańskiej dyplomacji odniesione podczas rokowań okazały się jednak mniej istotne niż porażki. Rockhillowi, który od lutego 1901 r. samodzielnie prowadził negocjacje w imieniu Stanów Zjednoczonych74, nie udało się nakłoT. Dmochowski, op. cit., s. 97–110; E. H. Zabriskie, op. cit., s. 67–72. Stany Zjednoczone uważały, że bardzo istotne jest, aby zawrzeć wspólny układ, a kiedy zostanie on już podpisany, poszczególne państwa mogą, jeśli uznają to za potrzebne, negocjować osobno z Pekinem kwestie, których w nim nie poruszono. Zob.: Hay to Conger, telegram, November 23, 1900, PRFRUS 1900, s. 232. 68 W protokole końcowym pośmiertnie zrehabilitowano też urzędników qingowskich, którzy zginęli, sprzeciwiając się powstańcom. 69 The Imperial German chargé d’affaires to the Secretary of State, September 18, 1900, PRFRUS 1900, s. 341. 70 Acting Secretary Hill to the Imperial German chargé d’affaires, September 21, 1900, ibidem, s. 341–342. 71 Message from the president…, op. cit., s. 3–7. Nie udało się za to Stanom Zjednoczonym przekonać innych państw, aby zakończyły one ekspedycje karne. Zob.: T. Dennett, Americans…, s. 658. 72 Message from the president…, op. cit., s. 3–7. Waszyngton uważał, że wybudowanie międzynarodowego fortu w Pekinie godziłoby w prestiż Chin i utrudniałoby im obronę. 73 Ibidem. 74 W lutym 1901 r. Conger, który dotychczas reprezentował USA podczas pertraktacji (każdemu z państw przysługiwało jedno miejsce przy stole rokowań), poprosił o urlop. Nie był on bowiem 66 67 200 Stanowisko USA wobec Chin podczas powstania Yihetuan nić przedstawicieli innych państw do odstąpienia od pomysłu zburzenia fortów w Dagu75. Równie mało skuteczny był jego sprzeciw wobec projektu zakazania Chinom importu broni i amunicji76. Państwa nie zaakceptowały też jego propozycji, aby przenieść negocjacje z Pekinu do Waszyngtonu lub któregoś z miast w Europie77. Największą porażkę poniosła jednak dyplomacja amerykańska w kwestii odszkodowania. Wprawdzie dzięki jej staraniom pozostałe kraje zaakceptowały, aby domagać się rekompensaty pieniężnej, a nie w postaci dzierżaw lub cesji terytorialnych78. Zgodziły się też na propozycję Waszyngtonu, aby Chiny wypłaciły zbiorcze odszkodowanie, które dopiero następnie zostałoby podzielone między wszystkich uprawnionych do jego otrzymania79. Nad Potomakiem liczono, że takie rozwiązanie pozwoli zmniejszyć łączną wysokość reparacji, które byłyby większe w przypadku osobnych porozumień80, oraz zabezpieczy przed żądaniami okupacji terenów w Cesarstwie, jako formy zagwarantowania wypłaty przez Pekin należnych sum81. Nie powiodło się natomiast Stanom Zjednoczonym w najistotniejszym aspekcie sprawy – wysokości odszkodowania. 20 listopada 1900 r. Hay poinformował Congera, że prezydent McKinley nie chce, aby odszkodowanie było wyższe, niż Chiodpowiednią osobą do prowadzenia negocjacji, gdyż nie znał języka francuskiego, którym posługiwano się podczas obrad. Conger wolał więc ustąpić miejsca Rockhillowi, który – spędziwszy młodość w ojczyźnie Ludwika XIV – doskonale znał język francuski. Zob.: P. A. Varg, op. cit., s. 43– –44; M. J. Bau, op. cit., s. 31. 75 Rockhill to Hay, April 16, 1901, PRFRUS 1901 Appendix: Affairs in China, s. 132–133; Rockhill to Hay, April 17, 1901, ibidem, s. 137–139. 76 Rockhill to Hay, July 26, 1901, ibidem, s. 283–284. Dzięki staraniom USA zakaz importu broni i amunicji miał obowiązywać przez dwa lata, a nie przez pięć lub dziesięć lat, jak proponowały inne państwa. Zob.: Rockhill to Hay, March 20, 1901, ibidem, s. 111–112. Zdaniem Marilyn Young Stany Zjednoczone sprzeciwiały się wprowadzeniu zakazu nie tylko dlatego, że nie chciały osłabiać Pekinu, ale także dlatego, że planowały handlować z nim różnymi towarami, w tym również bronią i amunicją. Zob.: M. B. Young, op. cit., s. 202. 77 Conger to Hay, telegram, January 1, 1901, PRFRUS 1901 Appendix: Affairs in China, s. 357; Hay to Conger, telegram, January 3, 1901, ibidem. Chociaż to Conger zasugerował Departamentowi Stanu, aby przenieść negocjacje, to autorem tego pomysłu był Rockhill. Uważał on, że zmiana miejsca prowadzenia rokowań pozwoliłaby zmniejszyć żądania wobec Chin, a także podniosłaby poziom merytoryczny obrad, gdyż poszczególne państwa mogłyby wyznaczyć bardziej kompetentnych przedstawicieli. [Rozumowanie Rockhilla było poniekąd sprzeczne, gdyż bardziej utalentowani i wykwalifikowani negocjatorzy mogliby narzucić Pekinowi jeszcze cięższe warunki – J. P.]. Ostatecznie tylko Rosja poparła propozycję USA. Zob.: M. B. Young, op. cit., s. 203; T. Dennett, Americans…, op. cit., s. 660. 78 T. J. McCormick, op. cit., s. 182. 79 Hay to Conger, telegram, November 20, 1900, PRFRUS 1900, s. 231; Message from the president…, op. cit., s. 3–7; T. J. McCormick, op. cit., s. 182; P. A. Varg, op. cit., s. 45. 80 T. J. McCormick, op. cit., s. 182. 81 John W. Foster, American Diplomacy in the Orient, Houghton Mifflin and Company, New York 1903, s. 432. Jan Pajor 201 ny są w stanie zapłacić82. Ponieważ ich wypłacalność została oszacowana na 202 mln taeli (150 mln dol.)83, USA zaproponowały, aby reparacje wyniosły właśnie taką sumę, później zaś podniosły ją do 269 mln taeli (200 mln dol.)84. Waszyngton obawiał się, że wyższe odszkodowanie nie tylko będzie niesłychanym obciążeniem dla budżetu Cesarstwa, ale może także skutkować przejęciem przez obce mocarstwa kontroli nad finansami Chin lub utratą przez nie jakichś terenów. Zbyt wysokie odszkodowanie mogło też zmusić dwór mandżurski do podniesienia podatków, co groziło wzrostem niezadowolenia obywateli i wybuchem nowego powstania85. Jedynie Japonia poparła stanowisko amerykańskie, pozostałe państwa domagały się zaś podwyższenia zaproponowanej przez Stany Zjednoczone sumy86. Ostatecznie ustalono, że Chiny muszą zapłacić 450 mln taeli (333 mln dol.)87. USA protestowały przeciwko tak wygórowanemu żądaniu, ale gdy pod koniec maja 1901 r. rząd qingowski zgodził się na ten warunek, wycofały swój sprzeciw88. Trzecim ważnym aspektem w kwestii odszkodowania, oprócz ogólnych założeń i wysokości, było uzgodnienie sposobu wypłacenia. USA opowiadały się za Hay to Conger, telegram, November 20, 1900, PRFRUS 1900, s. 231. Hay to Conger, telegram, January 29, 1901, PRFRUS 1901 Appendix: Affairs in China, s. 359; T. Dennett, Americans…, op. cit., s. 658. Według Shutaro Tomimasa sir Robert Hart, Inspektor Generalny Cesarskiego Zarządu Ceł Morskich, oszacował, że Chiny mogą zapłacić od 250 do 300 mln. Zob.: Shutaro Tomimas, op. cit., s. 70. Niestety, Shutaro Tomimas nie podaje, o jaką walutę chodziło. Jeśli przyjąć, że ustalenie dotyczyło taeli, to w przeliczeniu na dolary byłby to przedział od ok. 185 do ok. 222 mln. Zdaniem Dennisa Hart uważał, że Chiny nie mogą zapłacić więcej niż 250 mln dol. Zob.: A. L. P. Dennis, op. cit., s. 245. 84 Hay to Conger, telegram, January 29, 1901, PRFRUS 1901 Appendix: Affairs in China, s. 359; Hay to Rockhill, telegram, March 21, 1901, ibidem, s. 366; Message from the president…, op. cit., s. 3–7; T. Dennett, Americans…, s. 658–659. 85 Message from the president…, op. cit., s. 3–7; T. J. McCormick, op. cit., s. 182. 86 Conger to Hay, Fabruary 18, 1901, PRFRUS 1901 Appendix: Affairs in China, s. 86–87; Message from the president…, op. cit., s. 3–7. 87 Roczny dochód Chin wynosił 75–80 mln taeli. Zob.: W. Rodziński, op. cit., s. 481. 88 Rockhill to Hay, May 22, 1901, PRFRUS 1901 Appendix: Affairs in China, s. 171–173; M. de Cologan to the Chinese plenipotentiaries, May 23, 1901, ibidem, s. 173. Rockhill, chociaż uznał, że odszkodowanie jest ogromne, skonstatował, że dzięki staraniom USA, Chiny zaoszczędziły znaczne sumy pieniędzy. Zob.: Message from the president…, op. cit., s. 3–7. Podczas negocjacji Waszyngton poparł propozycję Petersburga, aby całą kwestię odszkodowania oddać do rozstrzygnięcia Trybunałowi Haskiemu, ale pozostałe państwa nie wyraziły na to zgody. Zob.: The Secretary of State to the French Chargé d’affaires, October 10, 1900, ibidem, s. 27–28; E. H. Zabriskie, op. cit., s. 63. W 1908 i 1924 r. Stany Zjednoczone oddały Chinom ponad połowę ze swojej części odszkodowania. Zob.: The Secretary of State to Minister Rockhill, telegram, May 25, 1908, PRFRUS 1908, Washington 1912, s. 64; The Secretary of State to the Chinese Minister (Sze), June 14, 1924, PRFRUS 1924, Vol. 1, Washington 1939, s. 554–555. Podobnie uczyniła większość pozostałych mocarstw. Zob.: United States Policy Toward China. Diplomatic and Public Documents, 1839–1939, select. and arrang. by Paul H. Clyde, Russell & Russell, New York 1964, s. 220–221. 82 83 202 Stanowisko USA wobec Chin podczas powstania Yihetuan wydaniem przez Chiny obligacji na 3% rocznie, z terminem płatności wynoszącym 30 lub 40 lat89. Po dłuższych negocjacjach Waszyngton poparł zbliżoną do amerykańskiej, aczkolwiek mniej korzystną dla Państwa Środka, propozycję Japonii i Wielkiej Brytanii90. Zakładała ona obligacje przynoszące 4% rocznie oraz rozłożenie spłaty kapitału na 39 lat, którą zabezpieczono dochodami z opłat celnych i monopolu soli. c) Kwestie ekonomiczne O ile sprawami politycznymi interesowała się większość państw, to o poprawę warunków dla handlu z Cesarstwem starały się prawie wyłącznie Stany Zjednoczone91. Rezultaty ich działań były jednak mało satysfakcjonujące. Departament Stanu przedstawił siedem postulatów: a) zniesienie likin; b) pozwolenie cudzoziemcom na przebywanie i prowadzenie interesów na terenie całych Chin; c) dokonanie rewizji przepisów żeglugowych obowiązujących w Państwie Środka; d) utworzenie urzędu kopalnictwa; e) ścisłe przestrzeganie równości szans wszystkich obcokrajowców; f) otwarcie Pekinu jako portu traktatowego; g) polepszenie komunikacji rzecznej z Tianjinem, Szanghajem i Niuzhuangiem92. Spośród siedmiu celów udało się USA osiągnąć tylko ostatni, chociaż i tak nie w pełni. W protokole końcowym stwierdzono, że Chiny zgodziły się pomóc w uregulowaniu biegu rzek Pei-ho [Bai He w pinyin – J. P.] i Whangpu [Huangpu – J. P.], czyli rzek przepływających odpowiednio przez Tianjin i Szanghaj. Nie wspomniano natomiast nic o poprawie komunikacji z Niuzhuangiem. Mimo że Stany Zjednoczone poniosły porażkę dyplomatyczną, zdołały chociaż trochę umniejszyć przegraną. Przeforsowały bowiem projekt, aby każde z państw mogło w późniejszym czasie renegocjować układy handlowe z Cesarstwem. Liczyły, że dzięki temu uzgodnieniu, wszystkie sprawy dotyczące handlu zostaną pomyślnie rozwiązane podczas bezpośrednich rozmów z Pekinem93. Osobną kwestią, łączącą się zarówno z politycznymi, jak i ekonomicznymi żądaniami, była wysokość taryfy importowej, która w owym czasie wynosiła efektywnie ok. 3,17%94. Niektóre państwa, szczególnie Rosja i Francja, optowały za znacznym jej podwyższeniem, nawet do 10%, co pozwoliłoby Chinom uzyskać dodatkowe środki na spłatę odszkodowania. Stanowisko USA wobec tych propozycji było złożone. Generalnie Departament Stanu sprzeciwiał się podniesieniu stawek Message from the president…, op. cit., s. 3–7. T. J. McCormick, op. cit., s. 183–184. 91 P. A. Varg, op. cit., s. 46. 92 Rockhill to American consul in Hankow, telegram, May 16, 1901, PRFRUS 1901 Appendix: Affairs in China, s. 170–171. 93 T. J. McCormick, op. cit., s. 186. 94 T. Dennett, Americans…, op. cit., s. 660. Rodziński twierdzi, że stawka celna spadła do 2–3%. Zob.: W. Rodziński, op. cit., s. 528. 89 90 Jan Pajor 203 celnych, gdyż hamowałoby to rozwój handlu z Cesarstwem. Gdyby jednak pozostałe państwa zgodziły się na amerykańskie postulaty w sprawach ekonomicznych, w tym zwłaszcza na zniesienie likin, politycy nad Potomakiem byli skłonni poprzeć wyższą taryfę importową. Inne zaproponowane przez nich rozwiązanie zakładało podniesienie stawek celnych przy jednoczesnym obniżeniu sumy odszkodowania. Ten projekt został jednak stanowczo odrzucony. Większość państw nie chciała zmniejszenia wysokości reparacji oraz negowała zasadność łączenia spraw politycznych z ekonomicznymi95. W Waszyngtonie zaczęto podejrzewać, że Rosja, Francja i Niemcy, którym mniej zależało na handlu z Cesarstwem, pragnęły poprzez podwyższenie opłat celnych przerzucić spłatę wysokiego odszkodowania na Stany Zjednoczone, Wielką Brytanię i Japonię, przywiązujące dużą wagę do rynku chińskiego96. Wobec fiaska tych prób porozumienia, zdecydowano się na inne kompromisowe rozwiązanie. Taryfę importową podniesiono do efektywnych 5%, ale jednocześnie cła importowe pobierane ad valorem zamieniono na cła specyficzne, zmienne w zależności od rodzaju towaru, co USA także starały się uzyskać97. d) Działania USA sprzeczne z polityką „otwartych drzwi” Na podstawie opisanych powyżej działań Stanów Zjednoczonych wydawać by się mogło, że w latach 1900–1901 prowadziły one konsekwentną politykę wobec Chin, opierającą się na założeniach doktryny „otwartych drzwi”. Tak jednak nie było. Stanowisko Waszyngtonu w czterech przypadkach przeczy takiej konkluzji. Rockhill to Hay, June 11, 1901, PRFRUS 1901 Appendix: Affairs in China, s. 227–229. Rockhill to Hay, May 20, 1901, ibidem, s. 169; T. Dennett, Americans…, op. cit., s. 660–662. 96 Rockhill to Hay, May 20, 1901, PRFRUS 1901 Appendix: Affairs in China, s. 169; P. A. Varg, op. cit., s. 46; T. Dennett, Americans…, op. cit., s. 660–661. Seiji Hishida uważa, że podział na państwa mniej i bardziej zainteresowane rynkiem chińskim uwidacznia się w rozdysponowaniu odszkodowania. Rosji, Niemcom i Francji przyznano bowiem odpowiednio 130, 90 i 70 mln taeli, a Wielkiej Brytanii, Japonii i Stanom Zjednoczonym tylko odpowiednio 50, 34 i 32 mln taeli. Zob.: Seiji G. Hishida, The International Position of Japan as a World Power, Columbia University Press, New York 1905, s. 217. Taki podział nie wynikał z aktualnych strat czy kosztów poniesionych przez każde z państw, ale z politycznych decyzji. Zob.: Shutaro Tomimas, op. cit., s. 71; J. H. Latané, op. cit., s. 112–113. Szacunki z Petersburga, Berlina i Paryża były znacznie wygórowane, te z Londynu, Tokio i Waszyngtonu bardziej odpowiadały prawdzie, chociaż i je podniesiono, aby przynajmniej częściowo zlikwidować dysproporcję (np. chociaż amerykańskie straty wyniosły 11 mln dol., to USA przyznano 24 mln dol.). J. H. Latané, op. cit., s. 112. 97 Rockhill to Hay, June 11, 1901, PRFRUS 1901 Appendix: Affairs in China, s. 227–229. Stany Zjednoczone postulowały, aby niektóre cła zostały podwyższone, a inne obniżone i mieściły się w przedziale od 5 do 15%, w zależności od rodzaju towaru. Waszyngton chciał stworzyć lepsze warunki dla rozwoju chińskiego rolnictwa i przemysłu lekkiego. Zob.: Hay to Rockhill, telegram, April 11, 1901, ibidem, s. 368. McCormick uważa, że dążenia USA w tej kwestii współcześnie nazwano by neokolonializmem, a jednym z założeń amerykańskiej polityki było niedopuszczenie do rozwinięcia przemysłu ciężkiego w Chinach. Zob.: T. J. McCormick, op. cit., s. 184–186. 95 204 Stanowisko USA wobec Chin podczas powstania Yihetuan Pierwszym przykładem braku konsekwencji była odpowiedź Departamentu Stanu na propozycję złożoną 28 sierpnia 1900 r. przez Petersburg. Tego dnia Rosja zadeklarowała, że skoro uwięzieni w Pekinie dyplomaci zostali już oswobodzeni, zamierza wycofać swoje wojska z Chin. Ponadto, ponieważ rząd qingowski ewakuował się ze stolicy Cesarstwa, nie ma potrzeby, aby przebywał w niej rosyjski poseł, a więc i on otrzymał instrukcję opuszczenia Państwa Środka98. Petersburg wyznaczy swojego reprezentanta dopiero wówczas, kiedy rząd centralny odzyska pełnię władzy oraz zechce rozpocząć negocjacje. Rosja wyraziła też nadzieję, że Stany Zjednoczone podzielają jej stanowisko99. Propozycja Petersburga wywołała konfuzję w Waszyngtonie. W wyniku nieobecności Haya, który miał problemy zdrowotne, energicznych działań sekretarza wojny Elihu Roota na rzecz wycofania amerykańskich żołnierzy z Chin oraz niezdecydowania prezydenta McKinleya100 odpowiedź USA na rosyjską propozycję była raczej pozytywna101. Dnia 29 sierpnia USA zadeklarowały, że o ile nie będzie […] generalnego porozumienia [między interweniującymi państwami – J. P.], aby kontynuować okupację, dowódcy amerykańskich wojsk w Chinach otrzymają rozkaz wycofania oddziałów z Pekinu, aczkolwiek dopiero po konsultacjach z innymi dowódcami [w znaczeniu: dowódcami innych państw – J. P.] na temat terminu i sposobu wycofania102. Tak jak rosyjska propozycja zaskoczyła polityków nad Potomakiem, tak odpowiedź na nią Waszyngtonu wywołała konsternację w Europie i Japonii. Była ona, przynajmniej jeśli rzeczywiście traktować ją jako zgodę, zaprzeczeniem dotych98 31 sierpnia Petersburg skorygował swoją deklarację i sprecyzował, że zamierza jedynie wycofać wojska i posła z Pekinu do Tianjinu, a nie w ogóle z Chin. Zob.: Pierce to Adee, September 1, 1900, PRFRUS 1900, s. 373–375. 99 Adee to Herdliska, circular telegram, August 29, 1900, ibidem, s. 304–305. Rosja liczyła, że dzięki tej deklaracji i innym prochińskim działaniom zyska wdzięczność Pekinu i otrzyma od niego nowe przywileje. 100 McKinley chciał jak najszybciej wycofać wojska z Państwa Środka, gdyż pragnął uniknąć oskarżeń ze strony demokratów o nadużycie władzy. Ponadto obawiał się, że wraz z przybyciem do Chin von Waldersee, nastawionego, podobnie jak większość Niemców, dość wojowniczo, mogą zaistnieć nowe komplikacje. Zob.: T. Dennett, John Hay…, op. cit., s. 311; M. B. Young, op. cit., s. 180. McCormick twierdzi, że McKinley i Root chcieli wycofać amerykańskie wojska na Filipiny, a następnie już po listopadowych wyborach, ponownie wysłać je do Chin, jeśli polityka „otwartych drzwi” nie byłaby przestrzegana na terenie całego Cesarstwa. Zdaniem historyka ten plan wiązał się z zamiarem obu polityków uzyskania koncesji terytorialnej w Państwie Środka. Ponieważ było to dążenie sprzeczne z polityką „otwartych drzwi” chciano wykorzystać nieobecność Haya, najzagorzalszego obrońcy tej polityki. Zob.: T. J. McCormick, op. cit., s. 168–171. 101 Amerykańska odpowiedź jest dosyć dwuznaczna. Prima facie wydaje się zgodą na rosyjską propozycję, ale obwarowano ją wieloma zastrzeżeniami, co stwarza możliwość różnych interpretacji. Ponadto zdania tekstu są bardzo długie, wielokrotnie złożone i przez to niejasne. 102 Adee to Herdliska, circular telegram, August 29, 1900, PRFRUS 1900, s. 304–305. Jan Pajor 205 czasowych starań USA o utrzymanie jedności wśród interwentów103. Raczej negatywna reakcja pozostałych państw104, a także opozycja ze strony różnych amerykańskich polityków, dyplomatów i wojskowych105 skłoniły jednak prezydenta McKinleya do odroczenia wycofania wojsk z Chin106. Kolejne odejście Waszyngtonu od polityki „otwartych drzwi” miało miejsce w marcu i kwietniu 1901 r., kiedy to rząd carski dążył do zawarcia z Państwem Środka osobnego układu dotyczącego Mandżurii107, który praktycznie przekształciłby ją w rosyjski protektorat. Chociaż w lutym USA stanowczo zaprotestowały przeciwko takim próbom108, to już w następnych miesiącach sygnalizowały możliwość kompromisowego rozwiązania. Hay kilkakrotnie wypowiadał się bowiem nieoficjalnie, że nie będzie oponował przeciwko rosyjskim planom względem Mandżurii, jeśli tylko amerykańskie interesy nie doznają tam uszczerbku109. Oznaczało to właściwie wycofanie się Stanów Zjednoczonych ze stanowiska wyrażonego w drugiej serii not w sprawie „otwartych drzwi” i powrócenie do postulatów zawartych w notach pierwszej serii. Stany Zjednoczone godziły się odstąpić od nalegania na zachowanie integralności terytorialnej Państwa Środka, o ile uzyskają gwarancje swobodnego dostępu swoich obywateli do rynku chińskiego. Były więc gotowe poświęcić jedną z zasad polityki „otwartych drzwi”, aby zrealizować drugą. Ta gra dyplomatyczna Waszyngtonu nie miała większych konsekwencji prakMarilyn Young uważa, że odpowiedź USA była tak naprawdę skierowana przeciwko Rosji. Gdyby wszystkie państwa zgodziły się wycofać wojska, wtedy jej jednostronny ruch zostałby zneutralizowany i Rosja nie odniosłaby żadnych korzyści. Jeśli zaś państwa postanowiłyby kontynuować okupację, zmusiłoby to Petersburg do ponownego przemyślenia swojej decyzji i może nawet jej zmiany. Zob.: M. B. Young, op. cit., s. 183. 104 White to Hay, telegram, September 11, 1900, PRFRUS 1900, s. 348; Jackson to the Secretary of State, telegram, September 4, 1900, ibidem, s. 334–335; Buck to Hay, telegram, September 7, 1900, ibidem, s. 364; Iddings to Hay, September 18, 1900, ibidem, s. 357–358; Herdliska to Hay, telegram, September 8, 1900, ibidem, s. 305; Porter to the Secretary of State, telegram, September 5, 1900, ibidem, s. 316. 105 T. J. McCormick, op. cit., s. 171–174; P. A. Varg, op. cit., s. 47; T. Dennett, John Hay…, op. cit., s. 313–315. 106 Chociaż McKinley odroczył całkowite wycofanie amerykańskich wojsk z Chin, to w zamian zarządził ich redukcję. T. Dennett, John Hay…, op. cit., s. 315. W marcu 1901 r. prezydent zdecydował się już na pełną ewakuację. Zob.: Rockhill to Hay, March 19, 1901, PRFRUS 1901 Appendix: Affairs in China, s. 110–111. 107 Nasilenie się powstania Yihetuan w Mandżurii, znajdującej się w rosyjskiej strefie wpływów, sprawiło, że w lipcu Petersburg zdecydował się na interwencję zbrojną w tym regionie Chin. Na początku października cała Mandżuria została opanowana, a część członków rządu carskiego skłaniała się ku permanentnej okupacji lub nawet aneksji podbitych terenów. Zob.: T. Dmochowski, op. cit., s. 85–90, 98; E. H. Zabriskie, op. cit., s. 65–66. 108 Hay to Rockhill, telegram, March 1, 1901, PRFRUS 1901 Appendix: Affairs in China, s. 363– –364. 109 T. Dmochowski, op. cit., s. 111, 113–114; E. H. Zabriskie, op. cit., s. 71–72. 103 206 Stanowisko USA wobec Chin podczas powstania Yihetuan tycznych, gdyż Pekin odmówił podpisania układu. Niemniej jednak nad Newą wiedziano już, że stanowisko amerykańskiej dyplomacji nie jest jednoznaczne. O ile powyższe działania Departamentu Stanu uznać można jedynie za odstępstwa od polityki „otwartych drzwi”, to już starania o uzyskanie dzierżawy lub cesji terenu w Chinach były jej wyraźnym i bezpośrednim naruszeniem. W Stanach Zjednoczonych co pewien czas powracała koncepcja zdobycia „punktu oparcia” w Państwie Środka. Uważano, że najkorzystniej byłoby objąć we władanie jakiś nieduży teren na wybrzeżu Cesarstwa, gdzieś pomiędzy ujściem Jangcy a Fujianem110. Hay, który wcześniej sprzeciwiał sie tego typu próbom, pod koniec 1900 r. uległ naciskom. 16 listopada polecił Congerowi wystarać się o zgodę Pekinu na utworzenie bazy morskiej w zatoce Sansha111. Ponieważ znajdowała się ona w Fujianie, a deklarację o „nieodstępowaniu” przez Pekin tej prowincji żadnemu państwu otrzymała Japonia112, to kluczowe dla powodzenia całej akcji dyplomatycznej okazały się negocjacje między Waszyngtonem a Tokio. 7 grudnia Hay nakazał nieformalnie i dyskretnie dowiedzieć się, czy Tokio nie będzie oponowało przeciwko rozpoczęciu amerykańsko-chińskich rokowań na temat wydzierżawienia bazy morskiej w Fujianie113. Trzy dni później Japo110 W. Rojek, op. cit., s. 53; Alfred Whitney Griswold, The Far Eastern Policy of the United States, Harcourt Brace and Company, New York 1938, s. 83. 111 M. B. Young, op. cit., s. 204; Michael H. Hunt, Frontier Defense and the Open Door. Manchuria in Chinese-American Relations 1895–1911, Yale University Press, New Haven 1973, s. 33. Termin nagłej wolty dyplomatycznej Haya nie był przypadkowy. 6 listopada odbyły się w USA wybory, w których zwyciężył McKinley. Prezydent oraz jego administracja, mając zapewnione urzędowanie przez kolejną kadencję, mogli podjąć decyzje, z których wcześniej zrezygnowali w obawie przed utratą popularności w społeczeństwie. Większość Amerykanów raczej skrytykowałaby pomysł uzyskania dzierżawy w Chinach, zwłaszcza że wysoko ceniła politykę „otwartych drzwi”. Drugim wydarzeniem, które wpłynęło na termin rozpoczęcia starań o utworzenie bazy morskiej, było porozumienie brytyjsko-niemieckie z 16 października. Londyn i Berlin zobowiązały się między innymi nie ubiegać o nabytki terytorialne w Państwie Środka. Zniweczyło to plan Departamentu Marynarki, aby kwestię dzierżawy w zatoce Sansha uwzględnić w traktacie kończącym powstanie Yihetuan. Zob.: W. Rojek, op. cit., s. 53. Poza tym porozumienie brytyjsko-niemieckie wpłynęło na stanowisko Haya. Kiedy zorientował się on, że Niemcy chciały jedynie uzyskać dodatkowe gwarancje dla swoich obywateli w brytyjskiej strefie wpływów i nie były zainteresowane utrzymaniem polityki „otwartych drzwi” na terenie całych Chin, poczuł się rozczarowany, a jego wiara w skuteczność dotychczasowej strategii dyplomatycznej osłabła. Zob.: T. Dennett, John Hay…, op. cit., s. 319– 321. W tej sytuacji stał się zapewne bardziej podatny na naciski zwolenników pozyskania bazy morskiej. 112 Doc. no 1898/8. Japan and China. Declaration Concerning the Non-alienation of the Province of Fukien, April 26, 1898. Treaties and Agreements…, op. cit., s. 126. Chociaż wydawane przez Qingów deklaracje o „nieodstępowaniu” żadnemu państwu danego obszaru Chin formalnie nie świadczyły o jego przynależności do strefy wpływów obcego mocarstwa, które ową gwarancję uzyskało, to de facto w ten sposób je interpretowano. 113 The Secretary of State to Minister Buck, telegram, December 7, 1900, PRFRUS 1915, Washington 1924, s. 113. Bardzo ostrożnie postępował też Waszyngton, gdyż korespondencja dotycząca Jan Pajor 207 nia ustosunkowała się negatywnie do tego pomysłu114. Zapewniła, że choć chciałaby wyrazić zgodę, to w obecnej sytuacji musi z przykrością odmówić115. Nota była jednoznaczna i stanowcza, nie pozostawiała żadnych wątpliwości, że dalsze negocjacje też zakończą się fiaskiem, a ich kontynuowanie mogło jedynie pogorszyć, dotychczas dobre, stosunki bilateralne. Odpowiedź nie dość, że była odmowna, to jeszcze mimo kurtuazyjnego sztafażu przepełniona ironią. Użyto w niej bowiem niemal takich samych sformułowań, jakimi wcześniej, w nocie z 3 lipca, posłużył się Hay, oraz zasugerowano też, że państwa opowiadające się za polityką „otwartych drzwi” są szczególnie zobligowane do tego, aby nie akceptować nowych korzyści, nie dając tym samym pretekstu innym państwom do wysuwania roszczeń terytorialnych116. Świadczyło to o chęci, przynajmniej lekkiego, zdyskredytowania USA oraz wytknięcia niekonsekwencji i hipokryzji w ich działaniach. Zdecydowany sprzeciw Japonii spowodował, że sekretarz stanu wycofał instrukcję dla Congera117. Próba wydzierżawienia bazy morskiej w Fujianie nie była jedynym naruszeniem przez Stany Zjednoczone polityki „otwartych drzwi”. Drugim takim przypadkiem, chociaż o mniejszym znaczeniu, okazały się starania o odzyskanie dawnej amerykańskiej koncesji dotyczącej terenów pod zabudowę [tract] w Tianjinie118. Od listopada 1900 r. różne państwa zaczęły w tym porcie traktatowym zajmować nowe obszary lub poszerzać swoje koncesje. Conger w porozumieniu z Departamentem Stanu zaprotestował przeciwko takim działaniom. Jego démarche było jednak mało skuteczne. Obserwując rozwój wydarzeń, amerykański poseł stopniowo nabierał przekonania, że obszar należący dawniej do USA trzeba odzyskać i starał się nakłonić swoich przełożonych do podjęcia działań w tym kierunku. Kiedy jednak pod koniec lutego udał się na urlop, sprawę odroczono. Powrócono do niej dopiero po podpisaniu protokołu końcowego. 9 września Conger indagował Haya, czy ma się domagać od Państwa tej sprawy została opublikowana dopiero w 1924 r. Zob.: A. W. Griswold, op. cit., s. 84. Ponadto dołączono ją jako uzupełnienie (zastosowano małą czcionkę) do dokumentów z roku 1915, a nie 1900, co zapewne zmyliło wielu historyków. Wszystkie te zabiegi wskazują, że USA „wstydziły się” swoich starań o wydzierżawienie terenu w zatoce Sansha, gdyż psuło to ich wizerunek obrońcy Chin. 114 Minister Buck to the Secretary of State, telegram, December 10, 1900, PRFRUS 1915, s. 114. 115 The Japanese Foreign Office to the Japanese Minister, December 11, 1900, ibidem, s. 114–115. 116 Stwierdzenie o konieczności niewyrażania zgody na nowe korzyści było dyplomatycznym kamuflażem. Chodziło nie tylko o nieakceptowanie kolejnych przywilejów, ale także o nieubieganie się o nie. Japonia wolała jednak wyeksponować taką sytuację, a nie w tak bezpośredni sposób skrytykować działania Stanów Zjednoczonych. 117 M. H. Hunt, Frontier…, op. cit., s. 33. Według Marilyn Young Hay nie sprzeciwiał się pomysłowi uzyskania koncesji terytorialnych w Chinach, ale uważał, że koniec 1900 r. to nieodpowiedni moment na przeprowadzenie tego typu inicjatywy dyplomatycznej. Podobnego zdania był Conger. Zob.: M. B. Young, op. cit., s. 204–205. 118 Waszyngton zrzekł się koncesji w 1896 r. Zob.: Conger to the Board of Foreign Affairs, September 14, 1901, PRFRUS 1901, Washington 1902, s. 56–57. 208 Stanowisko USA wobec Chin podczas powstania Yihetuan Środka zwrotu koncesji w Tianjinie. Sekretarz stanu wyraził zgodę, chociaż w sposób dosyć enigmatyczny. 14 września Conger wystąpił formalnie o ponowną cesję terenu w Tianjinie. Pekin zwlekał jednak z zaakceptowaniem amerykańskiej prośby, wynajdując różne przeszkody. 27 listopada Hay, zniecierpliwiony i zdegustowany przedłużającymi się negocjacjami, polecił zaniechać dalszych starań w tej sprawie119. 3. Podsumowanie Przebieg powstania Yihetuan wiosną i latem 1900 r. zaskoczył państwa mające swoje interesy w Chinach. Gdy w czerwcu zagraniczni dyplomaci zostali oblężeni w Pekinie, a dwór mandżurski wypowiedział wojnę Europejczykom, Japończykom i Amerykanom, sytuacja stała się dramatyczna. Państwa zjednoczyły się, aby uwolnić swoich obywateli. Również USA wzięły udział w ekspedycjach ratunkowych. Dla Stanów Zjednoczonych, które zaczęły już wówczas prowadzić aktywną politykę w monarchii Qingów, oswobodzenie dyplomatów było jednak tylko jednym z trzech celów. Ze względów politycznych, finansowych i militarnych chciały one też uniknąć wojny z Chinami. Starały się ponadto przekonać pozostałe interweniujące państwa, aby postąpiły podobnie, działały rozważnie i nie podejmowały pochopnych decyzji. Departament Stanu tonował zbyt agresywne lub przesadne120 reakcje oraz poniekąd pełnił rolę mediatora między Pekinem a państwami europejskimi i Japonią. Nad Potomakiem zdawano sobie również sprawę, że powstanie Yihetuan może zostać wykorzystane przez niektóre państwa jako pretekst do powiększenia ich stref wpływów, a nawet zajęcia i aneksji terenów w Cesarstwie. To z kolei zagrażałoby zainicjowanej przez amerykańską dyplomację polityce „otwartych drzwi”, która miała zapewnić wszystkim kupcom równość dostępu do rynku chińskiego. Chcąc temu zapobiec, USA zdecydowały się wysłać drugą serię not w sprawie „otwartych drzwi”, będącą rozszerzeniem pierwszej serii. Noty z 1899 r. stworzyły podstawę121, którą w następnym roku już w pełni uzupełniono o postulat zacho119 Conger to Hay, telegram, November 14, 1900, ibidem, s. 39; Hay to Conger, telegram, November 16, 1900, ibidem; Conger to Hay, December 31, 1900, ibidem, s. 39–40; Conger to Hay, telegram, September 9, 1901, ibidem, s. 54; Hay to Conger, telegram, September 12, 1901, ibidem; Conger to the Board of Foreign Affairs, September 14, 1901, ibidem, s. 56–57; Conger to Hay, October 11, 1901, ibidem, s. 54–56; Hay to Conger, November 27, 1901, ibidem, s. 58–59. 120 Wielu Europejczyków podejrzewało, że uwięzieni w Chinach dyplomaci zostali zabici. W połowie lipca w Londynie trwały nawet przygotowania do mszy żałobnej w intencji cudzoziemców zamordowanych w Pekinie. Zob.: T. Dennett, John Hay…, op. cit., s. 305. 121 T. J. McCormick, op. cit., s. 153–154; Krzysztof Michałek, Poza granice kontynentu. Teoria pogranicza Fredericka Jacksona Turnera a idea ekspansji dalekowschodniej w amerykańskiej Jan Pajor 209 wania integralności terytorialnej Państwa Środka. Poprawiono też postanowienie dotyczące kwestii handlowych, niwelując podział na różne kategorie obszarów w monarchii Qingów i traktując je wszystkie jednakowo. Ponownie jednak pominięto sprawy inwestycyjne. Starania USA, aby uwolnić swoich obywateli, uniknąć wojny z Pekinem i kontynuować politykę „otwartych drzwi” zakończyły się sukcesem. Amerykanie zostali oswobodzeni, a interweniujące państwa przynajmniej pozornie zaakceptowały stanowisko Waszyngtonu. Działania USA podczas negocjacji mających unormować sytuację po powstaniu były już mniej skuteczne. Stany Zjednoczone, opierając się na założeniach polityki „otwartych drzwi”, wybrały umiarkowany kurs wobec Pekinu. Sprzeciwiały się jego zbytniemu osłabieniu, ale zarazem domagały się przyznania cudzoziemcom nowych przywilejów ekonomicznych i poprawy warunków handlu z Chinami. Pozostali uczestnicy rokowań raczej nie podzielali amerykańskiego stanowiska i dążyli do narzucenia Cesarstwu ciężkich warunków, a ponieważ Waszyngton nie posiadał żadnych sojuszników122, trudno mu było zrealizować zamierzone cele. Jego propozycje często popierała Japonia, nierzadko Rosja, a sporadycznie także Wielka Brytania, ale zazwyczaj wszystkie te państwa ostatecznie akceptowały inne rozwiązania. Negocjacje zakończyły się względną porażką Stanów Zjednoczonych123. Postanowienia układu z 7 września 1901 r. były dość surowe dla Chin. Waszyngtonowi nie udało się ochronić Państwa Środka przed osłabieniem politycznym124. W protokole końcowym nie znalazł się też prawie żaden z amerykańskich postulatów ekonomicznych. polityce zagranicznej 1893–1922, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 1992, s. 332; Archibald Cary Coolidge, The United States as a World Power, The Macmillan Company, New York 1921, s. 331–332. 122 Rockhill utyskiwał, że Stany Zjednoczone są praktyczne osamotnione podczas negocjacji, a wszystkie pozostałe mocarstwa mają sojuszników. Zob.: Rockhill to Hippisley, July 6, 1901, [w:] P. A. Varg, op. cit., s. 47–48; A.W. Griswold, op. cit., s. 83. Hay uważał, że gdyby nie wymogi polityki wewnętrznej, USA powinny połączyć siły z Wielką Brytanią, gdyż taki alians pomógłby przeforsować rozwiązania korzystne dla obu państw w Chinach. Zob.: Hay to Adee, September 14, 1900, [w:] A. L. P. Dennis, op. cit., s. 257–258. 123 Przeciwnego zdania jest Thayer, który uznaje, że negocjacje stanowiły punkt kulminacyjny dyplomatycznej batalii, w której Hay odniósł najwspanialszy triumf w swojej karierze. Zob.: W. R. Thayer, op. cit., s. 247. 124 Chociaż USA nie zdołały zapobiec politycznemu osłabieniu Pekinu, to i tak z wdzięcznością uważano tam, że bez pomocy Waszyngtonu zostałyby mu narzucone o wiele cięższe warunki. Zob.: Shutaro Tomimas, op. cit., s. 72. Podobnego zdania był Rockhill. Uznawał on ponadto, że sukcesem amerykańskiej dyplomacji było utrzymanie jedności państw, która – jak długo istniała – stanowiła gwarancję dla integralności terytorialnej Cesarstwa i równości dostępu wszystkich kupców do rynku chińskiego. Zob.: Rockhill to Hay, May 25, 1901, PRFRUS 1901 Appendix: Affairs in China, s. 175. 210 Stanowisko USA wobec Chin podczas powstania Yihetuan Niepowodzenie podczas negocjacji wynikało również z niezdecydowania administracji McKinleya, która wahała się, czy ma pozostać wierna polityce „otwartych drzwi”, czy wybrać inne rozwiązanie. Zwłaszcza zasady poszanowania integralności terytorialnej Chin nie traktowano nad Potomakiem jako zawsze obowiązującej i dopuszczano możliwość odstąpienia od niej lub wręcz jawnie ją naruszano, jak w przypadku prób uzyskania koncesji terytorialnych. Kiedy jednak Departament Stanu zdecydował się wystarać o dzierżawę bazy morskiej w Fujianie oraz cesję obszaru w Tianjinie, jego działania – z różnych względów – się nie powiodły. Ostatecznie USA, może i trochę nolens volens, postanowiły kontynuować politykę „otwartych drzwi”. Azja-Pacyfik 2011, nr 14 CHINY – ANALIZY Paweł Bartosiński JAK STRACILIŚMY CHINY? AMERYKAŃSKI SPÓR O POLITYKĘ WOBEC CHIN W LATACH 1944–19501 1. Pojęcie „utraty Chin” Zwycięstwo Komunistycznej Partii Chin (KPCh) w wojnie domowej i przejęcie przez nią pełni władzy w 1949 r. było dla Stanów Zjednoczonych bolesnym ciosem. Zastanawiano się, jakie błędy popełniła dyplomacja amerykańska. Dziś, patrząc z perspektywy ponad 60 lat, nasuwa się pytanie, dlaczego aż trzy dekady były potrzebne do ich przezwyciężenia. Porażka polityki zagranicznej USA zyskała w debacie politycznej miano „utraty Chin” lub „straconej szansy w Chinach”. Oceny polityki amerykańskiej wobec wojny domowej w Państwie Środka pokrywały się z grubsza w latach 40. i 50. z podziałami na amerykańskiej scenie politycznej. Jednak w okresie przed 1949 r. chińska polityka prowadzona przez Waszyngton zajmowała relatywnie mało miejsca w debacie politycznej. Po 1949 r. znalazła się w centrum zainteresowania opinii publicznej, a cała debata polegała – jak zauważa A. Doak Barnett – na wzajemnym oskarżaniu się o błędy z przeszłości2. Termin „utrata Chin” ukuty został w czasach działalności senatora Josepha McCarthy’ego. John Fairbank, „król sinologów amerykańskich”3, krytykowany za poparcie udzielone rewolucji chińskiej, widział pojawienie się kwestii „utraArtykuł został przygotowany pod kierunkiem prof. Jana Rowińskiego. Autor wyraża także wdzięczność prof. Krzysztofowi Gawlikowskiemu za cenne uwagi i sugestie. 2 A. Doak Barnett, Communist China and Asia. A Challenge to American Policy, Oxford University Press, London 1960, s. 6. 3 Jakub Polit, Pod wiatr. Czang Kaj-szek.1887–1975, Arcana, Kraków 2008, s. 486. 1 212 Jak straciliśmy Chiny? ty Chin” właśnie w kontekście walki partyjnej między rządzącą od 1933 r. Partią Demokratyczną a opozycyjną Partią Republikańską. Republikanie mieli posłużyć się sprawą chińską w wyborach prezydenckich 1948 r., zarzucając rządzącej ekipie „zdradę” Chin, a gdy to nie przyniosło oczekiwanego skutku (wygrał kandydat demokratów Harry S. Truman), wzmogli ataki, rozpowszechniając teorię o komunistycznym spisku4. Zwolennicy tezy o utracie Chin przekonywali, że Waszyngton nie wykorzystał odpowiednich środków militarnych (to znaczy: nie wsparł wystarczająco skutecznie Partii Narodowej, Guomindangu), aby osiągnąć cel – zachowanie Państwa Środka w orbicie swoich wpływów. „Utrata Chin” na rzecz KPCh miała wynikać z działań nielojalnych Amerykanów, którzy nie pozwolili na pełną pomoc dla Guomindangu (GMD) i przyczynili się do klęski Czang Kaj-szeka5 na kontynencie. W okresie wojny koreańskiej, w której siły Stanów Zjednoczonych i Chińskiej Republiki Ludowej (ChRL) starły się w bezpośredniej walce, panowało po tej stronie sporu wewnątrzamerykańskiego przekonanie, że „amerykańscy chłopcy” zostali zdradzeni przez liberałów, którzy oddali Chiny komunistom. W latach 50. krytyka rządów Czang Kaj-szeka spotykała się z zarzutami o nielojalność wobec Stanów Zjednoczonych. Taki klimat wokół sprawy chińskiej utrzymał się do czasów wojny w Wietnamie, która wywołała oburzenie opinii publicznej i spowodowała oczyszczenie z zarzutów ciążących na ludziach oczernionych przez senatora Josepha McCarthy’ego6. 2. USA wobec Chin w końcowym etapie II wojny światowej Początkiem amerykańskiego polityczno-militarnego zaangażowania w Chinach w czasie II wojny światowej był rok 1942. Obawa Stanów Zjednoczonych przed dostaniem się Państwa Środka pod całkowitą okupację Japonii była motywem złożenia propozycji oddania pod bezpośrednie dowództwo amerykańskie armii podległych GMD i KPCh. Waszyngton zdecydował się wysłać misję wojskową z generałem Josephem Stilwellem na czele, który otrzymał funkcję szefa sztabu wojsk 4 John King Fairbank, Chinese-American Interactions: A Historical Summary, Rutgers University Press, New Brunswick, New Jersey 1975, s. 74–75. 5 Czang Kaj-szek, chiń. Jiang Jieshi (1887–1975), uczestnik ruchu republikańskiego w latach 1913–1916, od roku 1918 w Guomindangu, w 1927 r. usunął komunistów z partii, w latach 1928– 1949 szef rządu chińskiego z siedzibą m.in. w Nankinie, w 1937 r. zawarł antyjapoński sojusz z KPCh, uczestnik konferencji przywódców państw sprzymierzonych w latach II wojny światowej, po opuszczeniu Chin kontynentalnych w 1949 r. szef władz chińskich na Tajwanie. 6 Warren I. Cohen, The China Lobby [w:] Alexander DeConde (red.), Encyclopedia of American Foreign Policy, Vol. 1, Charles Scribner’s Sons, New York 2002, s. 186. Paweł Bartosiński 213 podległych Czangowi, ale o ograniczonym zakresie uprawnień. Nieustające kłótnie na linii Stilwell–Czang zmusiły prezydenta Franklina D. Roosevelta do odwołania generała i wyznaczenia na jego miejsce w październiku 1944 r. gen. Alberta Wedemeyera. Silna antypatia Stilwella wobec Czanga rzutowała później na negatywny wizerunek chińskiego przywódcy w Białym Domu7. Dnia 22 czerwca 1944 r. płk David D. Barrett wylądował w Yan’anie, siedzibie kierownictwa KPCh, jako szef Misji Obserwacyjnej amerykańskiej armii, popularnie nazywanej Dixie Mission. Misja miała na celu wybadanie możliwości stworzenia amerykańskiej siatki wywiadowczej z wykorzystaniem ludzi i zaplecza KPCh w kontekście ciągle rozważanego amerykańskiego lądowania w Chinach8. Drugim, chyba ważniejszym celem, było doprowadzenie do koalicji między GMD a KPCh. Brak jedności dwóch głównych sił politycznych w Chinach groził z perspektywy Waszyngtonu zaangażowaniem w tym kraju strony trzeciej, tj. ZSRR, oraz jego podziałem. Z misją mediacyjną do Chin udał się osobisty wysłannik prezydenta Roosevelta gen. Patrick J. Hurley. W Chongqingu, siedzibie rządu Republiki Chińskiej, znalazł się 1 września 1944 r., a pod koniec listopada przejął po Clarensie E. Gaussie stanowisko ambasadora9. Światło na zaangażowanie P. Hurleya w rozmowy z KPCh rzuca jego wcześniejsze (sierpień 1944 r.) spotkanie w Moskwie z Wiaczesławem Mołotowem, przewodniczącym Rady Komisarzy Ludowych ZSRR. Amerykanin był przekonany, że ZSRR nie uważa KPCh za prawdziwych komunistów i Moskwa nie popiera KPCh10. Idąc dalej tym tropem, Hurley utwierdził się w przekonaniu, że jak długo KPCh nie jest pewna wsparcia ze strony Moskwy, tak długo będzie zainteresowana ułożeniem się z rządem narodowym Chin traktowanym jako słabsza strona. Drugim, błędnym, jak się okazało, założeniem Hurleya było twierdzenie, że obie chińskie partie bardzo mało się od siebie różnią i dążą do demokracji11. Od listopada do grudnia 1944 r. przy mediacji Amerykanina toczyły się negocjacje między KPCh a GMD. Wynikiem rozmów Hurleya z Mao Zedongiem, przewodniczącym Centralnego Komitetu Wykonawczego KPCh, było podpisanie w Yan’anie 10 listopada 1944 r. pięciopunktowego porozumienia dotyczącego m.in. powołania koalicyjnego rządu w Chinach, utworzenia połączonej rady woj7 Jonathan Fenby, Upadek i narodziny wielkiej potęgi, przeł. J. Wąsiński, J. Wołk-Łaniewski, Znak, Kraków 2009, s. 447. 8 Barbara Tuchman, If Mao Had Come to Washington: an Essay in Alternatives, „Foreign Affairs” 1972, Vol. 51, No. 1, s. 46. 9 United States Relations with China. With Special Reference to the Period 1944–1949, U.S. Government Printing Office, Washington 1949, s. 59. 10 George F. Kennan, Memoirs 1925–1950, Little, Brown & Company, Boston–Toronto 1967, s. 236. 11 B. Tuchman, If Mao…, op. cit., s. 54. 214 Jak straciliśmy Chiny? skowej i zagwarantowania oddziałom podległym KPCh amerykańskich dostaw wojskowych. Spotkało się to jednak z niechęcią Czang Kaj-szeka, który przedstawił kontrpropozycję mówiącą o podległości wojsk KPCh jako części armii rządowej. Odrzucił on propozycje Mao i Hurleya, argumentując, że nie mógłby się zgodzić na rząd koalicyjny bez uznania, że jego partia jest całkowicie pokonana przez komunistów12. Dla ambasadora Hurleya, który podobnie jak gen. Wedemeyer wiązał interesy amerykańskie z powodzeniem GMD, było to głównym powodem, aby przystać na zmianę koncepcji koalicji, zgodnie z celami Czanga. Negocjacje utknęły w martwym punkcie, ale Hurley nadal wierzył w możliwość zjednoczenia Chin pod przywództwem Czanga. Jego optymizm wynikał z niedoceniania głębokości podziału między obu stronami rozpoczynającej się chińskiej wojny domowej, czym różnił się od amerykańskich dyplomatów znających dobrze Chiny. Według Johna Patona Daviesa Jr czy Johna S. Service’a lekceważenie siły KPCh wynikającej z poparcia społecznego i nieprzemyślane poparcie dla Guomindangu utwierdzało Czanga w fałszywym przekonaniu własnej siły, czyniło go nieprzejednanym w kwestii kompromisu ze zwolennikami Mao i przyśpieszało wybuch wojny domowej. USA powinny były zachować swobodę kontaktów z KPCh, która, jak słusznie przewidywali, miała w niedalekiej przyszłości opanować północne Chiny i Mandżurię. Argumentowano, że tylko przez kontakty gospodarcze i zaoferowanie pomocy Stany Zjednoczone mogą uchronić KPCh od „uścisku” Kremla13. Ten tok rozumowania nie uwzględniał jednak aspektów wojskowych (tocząca się wojna z Japonią, której główny ciężar w Chinach przejęły siły GMD) i politycznych, dla których administracja w Waszyngtonie była zmuszona stwarzać pozory, jakoby narodowcy chińscy byli potężniejsi i bardziej demokratyczni niż w rzeczywistości. Chiny uosabiane przez Czang Kaj-szeka, a nie Mao Zedonga, miały według planów amerykańskich decydentów wyłonić się z chaosu wojny jako jeden z czterech policjantów powojennego świata. Spór o politykę amerykańską wobec sytuacji w Chinach rozgorzał na dobre na początku 1945 r. Personel ambasady w Chongqingu, pod nieobecność Hurleya, przesłał 28 lutego 1945 r. telegram, w którym zawarto propozycję uzbrojenia wojsk podległych KPCh do walki z Japończykami14. Pojawił się także pomysł Biura Służb Strategicznych (Office of Strategic Services, OSS) zrzucenia pięciu tysięcy spadochroniarzy amerykańskich, którzy mieliby skorzystać z bazy w Yan’anie w operacji przeciw Japończykom. Plany zakładały zarówno przysłanie amerykańskich zespoStanisław Pawlak, Polityka Stanów Zjednoczonych wobec Chin 1941–1955, PWN, Warszawa 1973, s. 90. 13 B. Tuchman, If Mao…, op. cit., s. 52. 14 Kenneth S. Chern, Politics of American China Policy, 1945: Roots of the Cold War in Asia, „Political Science Quarterly” 1976–1977, Vol. 91, No. 4, s. 633. 12 Paweł Bartosiński 215 łów instruktorów, jak i dozbrojenie 25 tysięcy partyzantów. O całej akcji ambasador nie został poinformowany, ale poznawszy fakty, doprowadził do anulowania przedsięwzięcia przez prezydenta Roosevelta15. Działania pracowników ambasady i opinie panujące w Wydziałach ds. Chin i Dalekiego Wschodu w Departamencie Stanu były istotne przede wszystkim z punktu widzenia prowadzonej gry politycznej w Stanach Zjednoczonych na początku lat 50. Z nimi wiązało się też powstanie terminu China Hands, odnoszącego się do ekspertów od spraw chińskich, którzy mieli być winni „utracie Chin”. Jakkolwiek by oceniać propozycje dozbrajania sił chińskiej Armii Czerwonej w 1945 r., to nie miały one większego znaczenia dla procesu decyzyjnego. W tej sprawie opinie z pola nie wpłynęły na decyzję Roosevelta, który żywił uprzedzenia wobec zawodowych dyplomatów16 i miał większe zaufanie do osobistych wysłanników, jakim był P. Hurley. Prezydent przychylił się więc do sugestii ambasadora, aby prowadzić negocjacje wyłącznie z Guomindangiem. To było też przyczyną odrzucenia propozycji Mao Zedonga i Zhou Enlaia, którzy 9 stycznia 1945 r. wysłali do sztabu gen. Wedemeyera depeszę w sprawie możliwości ich wizyty w Waszyngtonie. Hurley, chyba ciągle pod wrażeniem rozmowy z Mołotowem z sierpnia poprzedniego roku, przekonał prezydenta, że porozumienie w kwestii Chin zawarte z Józefem Stalinem w Jałcie w lutym 1945 r. skutecznie osłabi KPCh i da nadzieję na poparcie Moskwy dla rządu narodowego, co zastopuje konflikt wewnątrzchiński. Roosevelt uwierzył, że Hurley zmusi maoistów do przyjęcia warunków koalicyjnych ustalonych przez Czang Kaj-szeka17. Jak się miało okazać, nie docenił skali i wagi tego konfliktu. Ciągnące się między sierpniem a październikiem 1945 r. przez 45 dni rozmowy Mao–Czang, prowadzone w Chongqingu w asyście ambasadora Hurleya, pod presją USA i Stalina, nie przyniosły oczekiwanego rezultatu. Zarówno Mao, jak i Czang podpisali porozumienie, którego jednak nie mieli zamiaru respektować18. Ambasador amerykański zrezygnował ze stanowiska 26 listopada 1945 r., publicznie na konferencji prasowej oskarżając o niepowodzenie w Chinach „prokomunistów” z Departamentu Stanu. Dean Acheson, późniejszy sekretarz stanu, złośliwie – i chyba słusznie – stwierdził po latach, że dla Hurleya każdy, kto się z nim nie zgadzał był miękki wobec komunizmu19. Oskarżenie wysunięte przez Hurleya to, jak pisze Barbara Tuchman, pierwsza salwa maccartyzmu20. J. Fenby, op. cit., s. 451–452. B. Tuchman, If Mao…, op. cit., s. 61. 17 Ibidem, s. 57. 18 Jung Chang, Jon Halliday, Mao, przeł. P. Amsterdamski, Albatros, Warszawa 2007, s. 288–289. 19 Dean Acheson, Present at the Creation. My Years in the State Department, W. W. Norton & Company, New York, London 1969, s. 133. 20 B. Tuchman, If Mao…, op. cit., s. 58. 15 16 216 Jak straciliśmy Chiny? Przypieczętowaniem polityki USA wobec Chin była akcja transportu wojsk narodowców na północ Chin, skąd wycofywali się Japończycy. Stanowiło to, przynajmniej dla KPCh, jasny dowód ingerencji Ameryki w sprawy Chin po stronie jej przeciwników. Do chwili kapitulacji Japonii 2 września 1945 r. USA przeszkoliły i wyposażyły 39 dywizji podlegających GMD. We wszystkich tych dywizjach ustanowiono amerykańskie grupy łącznikowe oraz system zaopatrywania w sprzęt wojskowy21. Pod koniec 1945 r. stacjonowało w Chinach 110 tysięcy amerykańskich żołnierzy (w tym 50 tys. marines – głównie w północnej części kraju dla ochrony kopalń węgla oraz w Pekinie, Tianjinie, Szanghaju i Qingdao)22; do końca 1946 r. zostało ich 12 tysięcy. Zadaniem amerykańskich wojsk była pomoc w procesie odsyłania żołnierzy byłej Cesarskiej Armii Japońskiej do kraju i w transporcie chińskich wojsk rządowych na północ Chin, gdzie mogłyby wziąć odpowiedzialność za tereny opuszczane przez okupantów (między sierpniem a grudniem 1945 r. siły morskie i powietrzne USA przetransportowały 0,5 mln wojsk GMD na północ Chin)23. Według Kolegium Połączonych Szefów Sztabów motywem wysłania amerykańskich żołnierzy na północ kraju było zapobieżenie wykorzystaniu żołnierzy japońskich przez strony chińskiego sporu24. 3. Misja gen. Marshalla Duże nadzieje administracja waszyngtońska wiązała z osobą specjalnego prezydenckiego wysłannika do Chin, gen. George’a C. Marshalla, opromienionego aurą zwycięstwa szefa Sztabu Amii USA w czasie II wojny światowej. Oświadczenie prezydenta Trumana z 15 grudnia 1945 r., wydane w związku z wyjazdem Marshalla, mówiło o poparciu dla silnych, zjednoczonych i demokratycznych Chin oraz dla uczciwej i efektywnej reprezentacji w Chińskim Rządzie Narodowym pozostałych ugrupowań politycznych (w tym najważniejszej partii opozycyjnej – KPCh). Prezydent pokreślił konieczność modyfikacji politycznej kurateli [GMD – P. B.] ustanowionej jako rozwiązanie tymczasowe na drodze narodu [chińskiego – P. B.] do demokracji25. W 1948 r., rok po ogłoszeniu doktryny Trumana, prezydent zapytany, czy USA wciąż dążą do stworzenia w Chinach koalicji, w której znalazłaby się KPCh, zaprzeczył jednak własnej dyrektywie sprzed kilku lat (jak i polityce prowadzonej przez gen. Marshalla), mówiąc, że: nigdy nie chcieliśmy żadnego 21 22 23 24 25 S. Pawlak, op. cit., s. 104. Ibidem, s. 129; United States Relations with China…, op. cit., s. 312. K. S. Chern, op. cit., s. 637. D. Acheson, op. cit., s. 140. United States Relations with China…, op. cit., s. 607–608. Paweł Bartosiński 217 komunisty w chińskim rządzie i gdziekolwiek indziej, jeśli mielibyśmy mu [takiemu rządowi – P. B.] pomagać26. Dean Acheson tak po latach skomentował instrukcje dane Marshallowi w Departamencie Stanu: Chociaż dwoistość tej polityki jest wyraźna – wsparcie wojskowe Czang Kaj-szeka przeciw komunistom i popieranie próby wypracowania między nimi politycznego porozumienia – nie było to dla nas jasne w tamtym czasie. […] Trochę później zrozumieliśmy, że […] chcieliśmy pogodzenia faktów nie dających się ze sobą pogodzić. Ludowa demokracja Mao niechętnie zaakceptowałaby dominację Czang Kaj-szeka […], podczas gdy rząd nacjonalistyczny nie mógł narzucić swojej dominacji komunistom bez militarnego wsparcia USA27. Wysiłki na rzecz rozejmu wynegocjowanego przez Komitet Trzech (Marshall, przedstawiciel KPCh Zhou Enlai i przedstawiciel GMD Zhang Zhizhong)28 zostały pogrzebane w czerwcu 1946 r., kiedy z całą siłą rozgorzały walki na północy Chin. Podstawowym błędem Waszyngtonu rzutującym na klęskę misji mediacyjnej gen. Marshalla była – jak się wydaje – niewłaściwa ocena rzeczywistości chińskiej. Amerykański rozjemca dał się zwieść nadal istniejącemu wśród elit rządzących USA przekonaniu, że Chiny mogą wstąpić na ścieżkę demokracji na wzór amerykański. Jak pisze Jakub Polit, w ówczesnej sytuacji konstruowanie demokratycznego, koalicyjnego rządu przy pomocy autorytarnego GMD i totalitarnych komunistów, było pogonią za mirażem29. Polityczne rozwiązanie wojny domowej w Chinach miało być sposobem na uniknięcie szeroko zakrojonej amerykańskiej interwencji zbrojnej, gdyż od początku chińskiej wojny domowej utrzymywał się w Stanach Zjednoczonych silny nurt sprzeciwu wobec militarnego poparcia dla GMD. Jak pisał John K. Fairbank: nie mieliśmy [Amerykanie – P. B.] zamiaru w zimie 1945–1946 prowadzić jeszcze jednej wojny w Azji Wschodniej30. „Nieinterwencjoniści” krytykowali poparcie udzielane GMD przez USA, doceniali popularność KPCh wśród Chińczyków, opowiadali się za dostawami dla wszystkich chińskich ugrupowań chętnych do walki z Japończykami (przed ich kapitulacją). Sprzeciwiali się w 1945 r. stacjonowaniu amerykańskich oddziałów w Mandżurii w obawie przed reakcją ZSRR. Do pierwszych zwolenników opcji nieaangażowania się USA w Chinach należał senator Elbert D. Thomas z Partii Demokratycznej, były mormoński misjonarz w Japonii, przewodniczący senackiej komisji do spraw wojskowych. W listopadzie John F. Melby, The Origins of the Cold War in China, „Pacific Affairs” 1968, Vol. 41, No. 1, s. 19. D. Acheson, op. cit., s. 140. 28 W styczniu 1946 r. podpisali oni porozumienie o zawieszeniu broni. Zob.: United States Relations with China…, op. cit., s. 136, 609–611. 29 J. Polit, op. cit., s. 547. 30 S. Pawlak, op. cit., s. 157. 26 27 218 Jak straciliśmy Chiny? 1945 r. gazety, takie jak „New York Herald Tribune” i „Detroit News” krytykowały politykę Hurleya w kwestii chińskiej. Sześciu kongresmenów zainicjowało rezolucję w sprawie wycofania amerykańskich wojsk i sprzętu z Chin. Kongresmen Hugh DeLacy zaatakował udzielenie poparcia in blanco Czangowi w opozycji do dynamicznej nowej demokracji reprezentowanej przez Komunistyczną Partię Chin31. Marshall i Departament Stanu mieli kilka możliwości działania w obliczu przybierającej na sile wojny domowej. Rozważano: jawną interwencję wojskową po stronie GMD, pomoc wojskową, pomoc finansową lub całkowite wycofanie się z Chin32. Przyjęta przez Amerykanów doktryna tylko w teorii zakładała nieangażowanie się w konflikt wewnętrzny w Chinach. W praktyce nie było wątpliwości, której ze stron sprzyja Waszyngton. Nie zmienia tej oceny fakt, że Marshall interweniował na korzyść wojsk Mao w maju 1946 r. Mowa o nacisku, jaki wywarł amerykański generał na Czang Kaj-szeka w sprawie zawieszenia pościgu za chińską Armią Czerwoną wycofującą się z północnej Mandżurii w kierunku granicy sowieckiej. Amerykanin zagroził, że w razie odmowy Stany Zjednoczone nie będą dłużej transportować oddziałów GMD do Mandżurii. Czang zgodził się na piętnastodniowe zawieszenie broni, w chwili gdy Mao był skłonny do porzucenia Harbinu. Wydarzenia z maja i czerwca 1946 r. zyskały miano „chińskiej Dunkierki”. Nawet wojskowi z sił KPCh przyznawali, że był to fatalny błąd. Prawdopodobnie była to najważniejsza decyzja, która wpłynęła na wynik wojny domowej, bowiem siły Mao zostały uratowane przed koniecznością przejścia do partyzantki lub wycofania się do ZSRR, zyskały bezpieczną bazę na północy Mandżurii i możliwość transportu broni przez granicę sowiecko-chińską33. Aby uniknąć szeroko zakrojonej amerykańskiej interwencji zbrojnej i jednocześnie utrzymać GMD oraz jego przywódcę przy władzy, rządy chiński i amerykański podpisały 28 czerwca 1946 r. porozumienie w sprawie przedłużenia pomocy lend-lease w wysokości 781 mln USD (w tym 513,7 mln USD jako darowizna)34. Dnia 30 sierpnia 1946 r. została podpisana umowa o przekazaniu GMD amerykańskiego sprzętu wojskowego o wartości 102 mln USD za cenę 6,7 mln USD35. Ponadto Amerykanie zawarli 4 listopada 1946 r. z rządem chińskim układ w sprawie cywilnego transportu lotniczego oraz Traktat o Przyjaźni, Handlu i Żegludze. Jednak polityka Waszyngtonu była chwiejna. O braku konsekwencji w sytuacji uchwalenia przez Kongres pomocy dla narodowców chińskich świadczy nałożenie na Chiny embarga na przywóz i wywóz broni w lipcu 1946 r. (zniesionego w maju 31 32 33 34 35 K. S. Chern, op. cit., s. 638. S. Pawlak, op. cit., s. 157. J. Chang, J. Halliday, op. cit., s. 297–298; J. Polit, op. cit., s. 549. United States Relations with China…, op. cit., s. 969. Ibidem, s. 971. Paweł Bartosiński 219 1947 r.)36. W październiku 1946 r. gen. Marshall zagroził zakończeniem mediacji w sporze, jeżeli GMD nie wstrzyma ofensywy przeciwko siłom KPCh w Kałganie, stolicy Mongolii Wewnętrznej37. Marshall został powołany 7 stycznia 1947 r. na stanowisko sekretarza stanu, jednocześnie podjęto w Waszyngtonie decyzję o zakończeniu amerykańskiej misji mediacyjnej. W opinii Trumana misja Marshalla nie mogła przynieść rezultatów, ponieważ rząd Czang Kaj-szeka nie cieszył się szacunkiem i poparciem narodu chińskiego38. Generał Marshall opuścił Chiny 8 stycznia 1947 r. Jego misja poniosła fiasko faktycznie już w czerwcu 1946 r., kiedy wynegocjowany w styczniu rozejm został naruszony w Mandżurii. Rząd USA ogłosił 29 stycznia 1947 r., że zrywa powiązania z Komitetem Trzech (faktycznie nie funkcjonował od sierpnia 1946 r.) ustanowionym w Chongqingu oraz wycofuje swój personel z Kwatery Wykonawczej w Pekinie. Wycofane zostały także oddziały US marines z północnych Chin, z wyjątkiem Qingdao, bazy szkoleniowej marynarki wojennej USA39. Barbara Tuchman w barwnych słowach podsumowała misję Marshalla: preferowano status quo nawet, jeśli to miałby być tonący statek. Opuszczenie legalnego rządu na rzecz komunistów […] oznaczałoby polityczne samobójstwo40. 4. Wobec wojny domowej po 1947 r. Tym „tonącym statkiem” był w 1947 r. Guomindang. Konsul generalny USA w Mukdenie w raporcie dla Departamentu Stanu z 30 stycznia 1947 r. pisał: W ostatnich dwóch miesiącach morale sił nacjonalistycznych gwałtownie się pogorszyło. […] Istnieje wiele dowodów na to, że apatia, niezadowolenie i defetyzm w szybkim tempie rozprzestrzeniają się w szeregach wojsk narodowców, sprzyjając kapitulowaniu i dezercji41. Amerykanie jednak nadal inwestowali w reżim. Oddziały marines wycofujące się z północy Chin od kwietnia do września 1947 r. „porzuciły” 65 tys. ton amunicji, która wpadła w ręce wojsk GMD42. Jednocześnie gen. Marshall, już jako sekretarz stanu, twierdził, że problemy, przed którymi stanął rząd chiński muszą zostać rozwiązane przez samych Chińczyków. Przekonywał, że Stany Zjednoczone nie J. Fenby, op. cit., s. 464; D. Acheson, op. cit., s. 304. United States Relations with China…, op. cit., s. 188–189. 38 Harry Truman, Memoirs of Harry Truman, Hodder and Stoughton, Suffolk 1965, Vol. 2, s. 97. 39 United States Relations with China…, op. cit., s. 695. 40 Barbara Tuchman, Stilwell and the American Experience in China, 1911–1945, Grove Press, New York 2001, s. 527. 41 United States Relations with China…, op. cit., s. 316. 42 D. Acheson, op. cit., s. 306. 36 37 220 Jak straciliśmy Chiny? mogą inicjować działań rządu chińskiego ani rozwiązywać chińskich problemów, mogą co najwyżej pomagać, pod warunkiem, że ta pomoc przyniesie rezultaty43. Kompromisem między działaniami administracji a republikańskimi jastrzębiami była ustawa z 2 kwietnia 1948 r. o pomocy dla Chin (China Aid Act). Na jej mocy GMD otrzymał 463 mln USD pomocy finansowej (338 mln USD na cele gospodarcze, 125 mln USD do dyspozycji rządu Chin)44. Jak pisze John Melby, Marshall nie miał wątpliwości, że narodowcy nie wykorzystają dobrze przyznanych im środków, ale Kongres wolał zaryzykować amerykańskie pieniądze w przegraną sprawę, bo nie był gotowy ryzykować krwi amerykańskich żołnierzy45. Skorumpowany, nieudolny i niepopularny wśród społeczeństwa chińskiego rząd Czang Kaj-szeka w ocenie gen. Marshalla nie był w stanie ograniczyć wpływów rewolucji w Chinach. Podczas prezentacji programu pomocowego przed komisją spraw zagranicznych Kongresu USA 20 lutego 1948 r. sekretarz stanu stwierdził, że aby zmarginalizować wpływy KPCh i sfinansować militarny oraz ekonomiczny wysiłek rządu guomindangowskiego, USA musiałyby przygotować się do faktycznego przejęcia administracji w tym kraju46. Z jednej strony Waszyngton nie mógł sobie pozwolić na szeroko zakrojoną interwencję militarną w Chinach na rzecz Czang Kaj-szeka, z drugiej strony, z uwagi na opinię publiczną i chińskie lobby w Kongresie, nie mógł zaprzestać pomocy, zwłaszcza kiedy republikanie zdobyli w 1946 r. większość w obu izbach. 5. Kwestia chińska w kontekście walki partyjnej w USA Przeważający wśród członków Partii Republikańskiej nastrój sympatii dla chińskich narodowców wynikał z przesłanek ideologicznych i politycznych, a nie materialnych. Zresztą większość zwolenników GMD nie czuła się specjalnie przywiązana do reżimu Czang Kaj-szeka, główną ich motywacją było przeciwstawienie się ekspansji komunizmu. Krytyka polityki zagranicznej USA przez zwolenników opcji proguomindangowskiej skoncentrowana była na dwóch kwestiach: 1) amerykańskiego poparcia dla idei rządu koalicyjnego w Chinach z udziałem komunistów; 2) groźby wyeliminowania jednego frontu (chińskiego) w toczącej się zimnej wojnie ze Związkiem Radzieckim. Według członków Kongresu, rewolucjoniści z KPCh mieli służyć interesom sowieckim, a nie chińskim. Chiny pod ich rządami byłyby nieprzyjazne wobec 43 44 45 46 United States Relations with China…, op. cit., s. 252. Ibidem, s. 388, 389. J. F. Melby, op. cit., s. 30. United States Relations with China…, op. cit., s. 382. Paweł Bartosiński 221 USA. Obawiano się, że ZSRR mógłby użyć Chin jako „trampoliny” do skomunizowania reszty Azji, ponadto zagrozić amerykańskiemu sojusznikowi, Japonii i bezpieczeństwu szlaków komunikacyjnych47. Senator Styles Bridges, wpływowy przewodniczący senackiej komisji do spraw wydatków, uważał, że żaden cel w polityce zagranicznej USA nie jest tak ważny, jak sukces Czang Kaj-szeka w Chinach. W Izbie Reprezentantów podobny wpływ wywierał kongresmen Walter Judd, były misjonarz w Chinach48. Gdy na początku 1946 r. administracja ujawniła tekst tajnego porozumienia uzgodnionego ze Stalinem w Jałcie, odezwały się głosy oburzenia, czego wyrazem był tzw. Manifest mandżurski. Podpisany w maju 1946 r. przez Judda, Henry’ego Luce i jego żonę Clark zawierał krytykę porozumienia przyznającego ZSRR koncesje w Chinach, na dodatek uzgodnionego „za plecami Chin”. Pozostający w opozycji republikanie, tacy jak senator Arthur H. Vandenberg czy gubernator Nowego Jorku Thomas E. Dewey (kandydat republikański w wyborach prezydenckich w 1948 r.) zarzucali prezydentowi Harry’emu Trumanowi i jego ekipie „sprzedanie” reżimu Czang Kaj-szeka oraz brak konsekwencji w implementacji doktryny powstrzymywania w stosunku do Azji. Senator Vandenberg w styczniu 1947 r. wyraził opinię, że Stany Zjednoczone powinny dać odpór komunizmowi na każdym froncie, nie tylko w Europie czy Iranie, ale także w Chinach49. Vandenberg, krytykując misję mediacyjną generała George’a Marshalla w Chinach, zauważył: Nie znam komunisty, który wszedłby do rządu w innym celu, niż by go zniszczyć. Ocenę roli Chin w realizacji strategii powstrzymywania komunizmu wyraził w 1949 r. republikański senator William Knowland: Nie ma sensu starać się powstrzymywać 240 milionów Europejczyków przed znalezieniem się za żelazną kurtyną, podczas gdy zadowoleni, żyjemy w nieświadomości, że 450 milionów Chińczyków może iść już tą drogą50. Stawiano pytanie, dlaczego USA nie rozciągnęły planu Marshalla na Chiny. Strona rządowa odpowiadała: ze względu na wielkość tego kraju. Jak wyraził się Walton Butterworth, dyrektor Wydziału Dalekiego Wschodu w Departamencie Stanu, Grecja była „filiżanką kawy” w porównaniu do „chińskiego oceanu”. Reżim Czang Kaj-szeka okazał się ponadto oporny na rady amerykańskich doradców, odmówił przeprowadzenia oczekiwanej przez ludność reformy rolnej i na skutek korupcji roztrwonił pomoc finansową Waszyngtonu. Jeden z senatorów demokra47 Thomas G. Patterson, Meeting the Communist Threat. Truman to Reagan, Oxford University Press, New York–Oxford 1988, s. 60–61. 48 Ernest R. May, 1947–1948: When Marshall Kept the US out of War in China, „The Journal of Military History” 2002, Vol. 66, No. 4, s. 1005–1006. 49 T. G. Patterson, op. cit., s. 56. 50 Ibidem, s. 56–57. 222 Jak straciliśmy Chiny? tycznych ocenił lapidarnie problem USA z reżimem Czang Kaj-szeka: Daliśmy im kredyt, daliśmy im pomoc, ale nie możemy im dać przywódców. Brak dostatecznego zaangażowania USA w Chinach wynikał również ze strategii „Europe First”. Przed ogłoszeniem 12 marca 1947 r. doktryny Trumana powstało studium na temat rekomendacji krajów ważnych dla bezpieczeństwa Stanów Zjednoczonych, sporządzone przez Komitet Koordynujący Departamentów Stanu i Marynarki. Europa została uznana za priorytetowy kierunek polityki zagranicznej USA, Chiny początkowo w ogóle na liście się nie znalazły. Po korekcie dokonanej przez Kolegium Szefów Sztabów Państwo Środka umieszczono w hierarchii ważności poniżej Japonii i Hiszpanii51. W latach 1948–1949 Truman wahał się w kwestii udzielenia pomocy Czangowi także dlatego, że bał się odrzucenia przez Kongres planu Marshalla i pomysłu utworzenia Sojuszu Północnoatlantyckiego, jego priorytetowych przedsięwzięć w polityce międzynarodowej. Prezydent musiał wybierać, jakie projekty rekomendować republikańskiemu Kongresowi do sfinansowania. Tendencja atlantycka przeważyła zdecydowanie, gdy z początkiem 1949 r. sekretarzem stanu został Dean Acheson52. Paradoksem postaw radykalnego skrzydła partii republikańskiej był tzw. neoizolacjonizm53. Tłumaczy on w pewnym stopniu postawę wobec Chin niektórych republikanów, zwłaszcza tych pochodzących z Zachodu i Środkowego Zachodu USA. Byli oni niechętni wydawaniu pieniędzy na pomoc „dekadenckiej” Europie, ale nalegali na pomoc Azjatom w walce z komunizmem54. 6. Wojna domowa w Chinach w oczach dowódców armii USA Mocnym poparciem cieszyła się opcja antykomunistyczna wśród dowództwa US Army. Szefowie misji w Chinach z sił lądowych, lotnictwa i marynarki wojennej bombardowali Waszyngton propozycjami zapewnienia GMD pomocy wojskowej i doradztwa. Jeden z dowódców niższego szczebla US Navy zaproponował nawet wzięcie pod uwagę udziału Amerykanów w obronie portu Qingdao, co byłoby równoznaczne z przystąpieniem USA do wojny domowej w Chinach. WprawIbidem, s. 66. Edward R. Drachman, Alan Shank, Presidents and Foreign Policy. Countdown to 10 Controversial Decisions, State University of New York Press, Albany 1997, s. 34. 53 Termin użyty przez Normana A. Graebnera na określenie poglądów łączących tradycyjną rezerwę wobec „dekadenckiej” Europy i poparcie dla interwencji w innych regionach świata (w tym wypadku w Azji). Por.: Norman A. Graebner, The New Isolationism: a Study in Politics and Foreign Policy Since 1950, Ronald Press Co., New York 1956, s. 27. 54 Robert P. Newman, Owen Lattimore and the “Lost” of China, University of California Press, Berkeley 1992, s. 174–175. 51 52 Paweł Bartosiński 223 dzie Szefowie Połączonych Sztabów wyrazili na to zgodę, jednak prezydent Truman – zaalarmowany przez Marshalla i podsekretarza stanu Roberta A. Lovetta – anulował tę decyzję55. Generał Douglas McArthur, dowódca sił okupacyjnych w Japonii, i admirał Charles M. Cooke, dowódca Floty Pacyfiku, uważali, że zapobieżenie przejęciu władzy przez komunistów Mao jest kluczowe dla bezpieczeństwa USA. Szefowie Połączonych Sztabów w memorandum 9 lipca 1947 r. scharakteryzowali KPCh jako narzędzie sowieckiej polityki i zarekomendowali zaplanowaną, selektywną i dobrze skoordynowaną pomoc dla Rządu Narodowego. Ta rekomendacja uzyskała poparcie sekretarza wojny Roberta Pattersona i sekretarza marynarki wojennej Jamesa Forrestala56. Rzecznikiem polityki poparcia wojskowego dla GMD był także, a może przede wszystkim, gen. Albert Wedemeyer, związany z prawym skrzydłem Partii Republikańskiej, który został w 1947 r. wysłany z misją do Chin. Jak pisał, celem wyprawy miało być przekonanie Chińczyków, że powinni sami udowodnić, iż amerykańska pomoc nie zostanie zmarnowana oraz przekonać Waszyngton, że taka pomoc musi być udzielona57. Memorandum Wedemeyera przedstawiono H. Trumanowi 19 września 1947 r., było jednak utajnione przez Marshalla w obawie przed wciągnięciem USA w wojnę lądową w Chinach i doczekało się opublikowania dopiero dwa lata później w Białej Księdze. Autor rekomendował bezpośrednią i szybką pomoc wojskową pod nadzorem amerykańskich doradców, pomoc moralną, materialną i w zakresie doradztwa. Pomoc ta powinna być zintegrowanym elementem naszej [amerykańskiej – P. B.] globalnej polityki pomocy wojskowej dla poszczególnych narodów. Powodem, dla którego USA powinny zaangażować się na szeroką skalę, była konieczność zminimalizowania prawdopodobieństwa zdominowania Chin przez komunistów. Ponadto generał zwracał uwagę na znaczenie tego kraju w razie ewentualnej wojny jako miejsca startowego dla bombowców oraz podkreślał znaczenie baz morskich wzdłuż wybrzeża58. Wedemeyer proponował też wysłanie do Chin kilku tysięcy amerykańskich doradców (stacjonujących przy wojskach rządowych) i objęcie Mandżurii kuratelą pięciu mocarstw (włączając ZSRR) lub powiernictwem ONZ w celu odciążenia wojsk Czanga w tym regionie i umożliwienia przerzutu sił mu podległych w inne części kraju59. E. R. May, op. cit., s. 1009. Ibidem, s. 1006. 57 Albert Wedemeyer, Wedemeyer Reports!, Holt, New York 1958, s. 388 (cyt. za: S. Pawlak, op. cit., s. 213.) 58 United States Relations with China…, op. cit., s. 809, 810, 814. 59 E. R. May, op. cit., s. 1008. 55 56 224 Jak straciliśmy Chiny? Ostra ocena dowództwa rządowej Armii Narodowo-Rewolucyjnej znalazła się w raporcie szefa Wojskowego Komitetu Doradczego USA w Chinach, gen. Davida Barra, z listopada 1948 r. Generał uważał, że tylko aktywne uczestnictwo wojsk USA w Chinach może zmienić sytuację w wojnie domowej. Ocenił, że klęski narodowców są wynikiem najgorszego na świecie dowództwa i wielu innych czynników rozkładających morale walczących. Barr jednoznacznie dał do zrozumienia, że bez zakrojonej na wielką skalę amerykańskiej pomocy wojskowej GMD wojnę domową przegra. Odradzał jednak interwencję USA w Chinach60. 7. Próby wytłumaczenia polityki wobec Chin w obliczu klęski Guomindangu Administracja była zmuszona tłumaczyć się opozycji republikańskiej i opinii publicznej ze spektakularnej klęski prowadzonej wobec Chin polityki. W przemówieniu przed Kongresem 12 stycznia 1950 r. D. Acheson, odpierając zarzuty grupy senatorów, jakoby Czang Kaj-szek został „sprzedany” przez Amerykę, stwierdził, że przypisywanie klęski narodowców w Chinach niedostatecznej pomocy zagranicznej to niedocenienie natury sił wewnętrznych tam zaangażowanych. Ocenił, że cierpliwość Chińczyków wyczerpała się, a poprzedni rząd nie został obalony, gdyż nie było czego obalać – komuniści potrafili jedynie skorzystać z sytuacji61. Marshall uznał w październiku 1948 r., kiedy wojska komunistyczne zajmowały Mandżurię, że jest za późno, aby poprzez usunięcie Czang Kaj-szeka i udzielenie poparcia jego następcy, wiceprezydentowi Li Zongrenowi, można było odwrócić bieg wydarzeń w Chinach. Prezydent Truman podsumował politykę amerykańską względem reżimu Czang Kaj-szeka w następujących słowach: Postawiliśmy na złego konia62. Ofensywa armii podległych KPCh w prowincji Szantung, zajęcie pokojowe Tianjinu i poddanie Pekinu przez lokalnego dowódcę guomindangowskiego (22 stycznia 1949 r.) nie skłoniły prezydenta do nowej inicjatywy na rzecz Czanga. Dean Acheson poinformował Ernesta Bevina, szefa brytyjskiego Foreign Office, że reżim Czang Kaj-szeka został „zmyty” przez komunistów, a dalsza pomoc może tylko podburzyć przeciwko Zachodowi ludność chińską. Gdy 30 czerwca 1949 r. wygasło działanie ustawy dotyczącej pomocy Chinom, Amerykanie przestali pomagać materialnie rządowi GMD63. D. Acheson, op. cit., s. 305. Ibidem, s. 355–356. 62 T. G. Paterson, op. cit., s. 73. 63 W. I. Cohen, Acheson, His Advisers and China, 1949–1950 [w:] Dorothy D. Borg, Waldo H. Heinrichs (ed.), Uncertain Years. Chinese–American Relations, 1947–1950, Columbia University Press, New York 1980, s. 24. 60 61 Paweł Bartosiński 225 Sekretarz stanu Dean Acheson w rozmowie z delegacją republikańskich kongresmanów w lutym 1949 r., w obliczu klęski Guomindangu, na pytanie, jak potoczą się dalsze wypadki w Chinach, oznajmił: kiedy upada wielkie drzewo w lesie, nie można ocenić rozmiaru szkód, dopóki nie opadnie kurz64. To zdanie było potem często przytaczane jako dowód na brak koncepcji politycznej wobec kraju, który miał być filarem amerykańskich interesów w Azji. Próbą wytłumaczenia porażki administracji Trumana w kwestii chińskiej było opublikowanie w sierpniu 1949 r. przez Departament Stanu Białej Księgi – zbioru raportów i dokumentów dyplomatycznych dotyczących amerykańskiej polityki zagranicznej wobec Państwa Środka65. Jej redaktorem był Philip Jessup z Institute of Pacific Affairs. Publikacja spotkała się z ostrą krytyką w Stanach Zjednoczonych. Republikanin Patrick Hurley określił ją jako cukierkowe alibi dla prokomunistów w Departamencie Stanu, którzy zmontowali obalenie naszego sojusznika [GMD – P. B.] i pomogli w komunistycznym podboju Chin. Senatorzy republikańscy, tacy jak Styles E. Bridges, William Knowland i Kenneth S. Wherry oraz demokratyczny senator Patrick A. McCarran określili ją jako 1054 stron wybielających politykę pobożnych życzeń i siedzenia z założonymi rękami66. Senator Knowland żądał śledztwa w sprawie chińskiej polityki administracji Trumana67. 8. Próby porozumienia z KPCh w 1949 r. W sytuacji, kiedy decydenci w Waszyngtonie nie widzieli, jak potoczą się przyszłe relacje z nową władzą w Chinach, zanim „opadnie kurz”, amerykańska dyplomacja podejmowała nieśmiałe próby wysondowania przedstawicieli partii Mao i przygotowywała się na ewentualność ułożenia stosunków z KPCh. W zamieszczonej w Białej Księdze instrukcji sekretarza stanu G. Marshalla dla ambasadora Johna Leightona Stuarta z października 1948 r., a więc z okresu zwycięstw armii komunistycznej nad wojskami narodowców, wskazywano na konieczność pozostawienia otwartej drogi co do wyboru przyszłego kursu Waszyngtonu wobec Chin, po wyeliminowaniu lub zmarginalizowaniu GMD. W instrukcji czytamy m.in.: […] rząd Stanów Zjednoczonych będzie tak długo popierał Rząd Narodowy [Chin – P. B.], jak długo pozostanie on ważnym elementem na chińskiej scenie. To, jaki kurs obierzemy, jeśli opuści on Nankin, upadnie, zniknie lub połączy się w koaliD. Acheson, op. cit., s. 306. United States Relations with China…, op. cit. 66 China and U.S. Far East Policy 1945–1967, Washington 1967, s. 47. (cyt. za: S. Pawlak, op. cit., s. 238). 67 J. Polit, op. cit., s. 603. 64 65 226 Jak straciliśmy Chiny? cji z komunistami – musi zostać zdecydowane we właściwym czasie, z uwzględnieniem interesów USA i zaistniałej sytuacji68. Próby ułożenia stosunków z KPCh podejmował ambasador USA w Chinach J. L. Stuart69. Dnia 10 marca 1949 r. wysłał do centrali w Waszyngtonie list z prośbą o pozwolenie na negocjacje z liderami KPCh. W propozycji tematyki, jaką Stuart zamierzał poruszyć z przywódcami KPCh, znalazły się sugestie, aby przedstawić rozmówcom swego rodzaju ultimatum – gdyby nie doszło do porozumienia, Waszyngton byłby zmuszony udzielić pomocy jakimkolwiek ośrodkom zorganizowanej opozycji w Chinach oraz użyć wszelkich dostępnych środków znajdujących się w jego posiadaniu dla przywrócenia chińskiemu narodowi rzeczywistego wyzwolenia. Sekretarz stanu Dean Acheson dał zgodę na misję ambasadora, ale zastrzegł, że strona chińska nie powinna odnieść wrażenia, że USA im grożą. Acheson chciał, aby Stuart jedynie poinformował rozmówców z KPCh, że interesy USA w Chinach są zagrożone w wyniku ostatnich wydarzeń na froncie. Ambasador uważał jednak, że wysiłki zmierzające do porozumienia z władzami KPCh są bezcelowe, gdyż partia prowadzi podporządkowaną Kremlowi politykę zagraniczną70. Stuart widział możliwość rozgrywania dwóch stron wojny domowej i liczył na wzmocnienie GMD w związku z objęciem obowiązków prezydenta Republiki Chińskiej przez Li Zongrena. Ambasador nie docenił faktu, że faktycznym liderem narodowców pozostawał nadal Czang, a jego ustąpienie ze stanowiska prezydenta miało charakter taktyczny i czysto formalny. Liczył na odzyskanie przez Li kontroli nad terenami na południe od rzeki Jangcy i tym samym uzyskanie przez GMD lepszej pozycji negocjacyjnej w rozmowach z KPCh. Wysiłki ambasadora (marzec-kwiecień 1949 r.) na rzecz udzielenia amerykańskiego wsparcia dla Li nie spotkały się jednak ze zrozumieniem decydentów w Departamencie Stanu. Gdy wojska podległe KPCh zajęły 24 kwietnia 1949 r. Nankin, zmuszając rząd narodowy do opuszczenia miasta, perspektywy dalszego wspierania sił GMD przez USA zniknęły. Stuart stracił ostatni argument za wsparciem narodowców w walce prowadzonej na kontynencie i skoncentrował wysiłki w kierunku nawiązania roboczych kontaktów z przedstawicielami KPCh71. 68 United States Relations with China…, op. cit., s. 285–286. S. Pawlak ocenia, że instrukcja nie wykluczała możliwości, iż w określonej sytuacji rząd USA po zwycięstwie komunistów byłby gotów nawiązać stosunki z nowym rządem chińskim. Zob.: S. Pawlak, op. cit., s. 232. 69 John L. Stuart, 1946–1949 ambasador USA w Chinach, do 1952 r. przy rządzie Czang Kaj-szeka na Tajwanie. 70 Zdzisław Góralczyk, Komunistyczna Partia Chin a Stany Zjednoczone (lipiec 1921–czerwiec 1950), PWN, Warszawa 1981, s. 305–306. 71 Yu-ming Shaw, John Leighton Stuart and U.S.–Chinese Communist Rapprochement in 1949: Was There Another “Lost Chance in China”?, „The China Quarterly” 1982, No. 89, s. 75–77. Paweł Bartosiński 227 Sygnały docierające z terenów zajętych przez Chińską Armię Ludowo-Wyzwoleńczą (ChALW)72 dawały perspektywę na ułożenie stosunków z nowymi władzami. W marcu 1949 r. konsul generalny USA w Tianjinie raportował o zainteresowaniu rewolucjonistów współpracą z miejscową Amerykańską Izbą Handlu. W kwietniu wysłannik komunistów, gen. Chen Yi, rozmawiał z konsulem Edmundem Clubbem o handlu Chin z okupowaną przez USA Japonią. Kiedy konsul poruszył kwestię braku możliwości prowadzenia działalności przez amerykańskie spółki paliwowe na terenach kontrolowanych przez KPCh i problem antyamerykańskiej propagandy, Chen Yi stwierdził, że Mao Zedong jest człowiekiem umiarkowanym, ale „doły partyjne” opowiadają się za „twardą linią”. Zapewnił, że wkrótce nastąpi polityczny zwrot w prawo w kierownictwie partii. Już jako burmistrz Szanghaju oznajmił 6 czerwca, że pomoc gospodarcza USA (w ramach planu Marshalla) i Wielkiej Brytanii jest do zaakceptowania w sytuacji, gdy ZSRR nie jest w stanie jej udzielić. Podobne sygnały dotarły do konsula USA w Hongkongu73. Sposobność do nawiązania kontaktów KPCh ze Stuartem przyniosły jej sukcesy na froncie wiosną 1949 r. (grupa żołnierzy ChALW wkroczyła do rezydencji ambasadora dzień po zajęciu Nankinu, 25 kwietnia, łamiąc immunitet dyplomatyczny)74. Wśród kierownictwa partii komunistycznej żywa była jeszcze wówczas obawa przed amerykańską interwencją w Chinach, wspartą siłami GMD. Obawy budziła zwłaszcza amerykańska baza w Qingdao. Niepewna sytuacja skłoniła Chińczyków do wysondowania intencji USA. Dnia 13 maja 1949 r. Huang Hua (członek nankińskiej Wojskowej Rady Kontroli, absolwent zbudowanego i prowadzonego przez Amerykanów Uniwersytetu Yanjing) przeprowadził rozmowę z ambasadorem Stuartem, w której został zapewniony, że Amerykanie użyją swoich wojsk tylko i wyłącznie do obrony amerykańskich obywateli podczas zamieszek. Z relacji Stuarta wynika, że Huang Hua był pod dużym wrażeniem tej rozmowy. Aby pokazać pokojowe nastawienie kierownictwa komunistycznego wobec Stanów Zjednoczonych, zaprosił on ambasadora do odwiedzenia w kontrolowanym przez ChALW Pekinie Uniwersytetu Yanjing (którego Amerykanin był w swoim czasie rektorem) i na rozmowy z Mao oraz Zhou Enlaiem. Do rozmów nie doszło z uwagi na zastrzeżenia prezydenta Trumana, który obawiał się zarzutów ze strony Kongresu o uleganie komunistom – 24 czerwca 1949 r. grupa 21 senatorów wystosowała do prezydenta list, domagając się nieuznawania nowych Chin i zwiększenia pomocy dla Guomindangu75. Do czerwca 1946 r. funkcjonowała pod nazwą Armia Czerwona. Redakcja. Michael M. Sheng, Chinese Communist Policy toward the United States and the Myth of the “Lost Chance” 1948–1950, „Modern Asian Studies” 1994, Vol. 28, No. 3, s. 495–496. 74 Yu-ming Shaw, John Leigton Stuart…, op. cit., s. 79. 75 E. R. Drachman, A. Shank, op. cit., s. 25. 72 73 228 Jak straciliśmy Chiny? Spotkania Huang–Stuart (w maju i czerwcu odbyły się trzy) potwierdziły politykę nieuznawania przez KPCh zachodnich placówek dyplomatycznych z powodu obstawania strony amerykańskiej przy konieczności respektowania powszechnej praktyki międzynarodowej i poszanowania traktatów. Podsekretarz stanu W. Butterworth był niechętny planowanej wizycie Stuarta w Pekinie ze względu na ataki republikańskiego senatora A. Vandenberga. Postawił też warunek: przywiezienie z Mukdenu konsula Agnusa I. Warda przetrzymywanego od kilku miesięcy przez siły KPCh76. Ostatnia próba skontaktowania się ambasadora Stuarta z kierownictwem KPCh miała miejsce w lipcu 1949 r. Za pośrednictwem Chen Mingshu, członka Rewolucyjnego Komitetu GMD w Szanghaju, ambasador chciał przekazać przywódcom KPCh listę pięciu zagadnień współpracy amerykańsko-chińskiej, dotyczyły one: 1) kwestii pokojowego współistnienia państw o różnych ideologiach; 2) problemu przestrzegania praw człowieka w duchu ONZ i odrzucenia leninowskiej teorii rewolucji światowej; 3) stosunku KPCh wobec Amerykanów w Chinach; 4) działań KPCh utrudniających wzajemny handel; 5) przyjęcia przez USA postawy wyczekującej czego wyrazem miało być pozostawanie na placówce w Nankinie ambasadora USA (mimo nieuznawania przez KPCh jego dyplomatycznego statusu)77. Stuart nakazał swoim pracownikom sporządzenie czterech raportów dotyczących korzyści, jakie Chiny mogą odnieść w handlu z USA oraz porównanie traktatów chińsko-radzieckich i chińsko-amerykańskich. Chen przekazał 9 lipca amerykańskiej ambasadzie memorandum i dwa załączniki (zawierające odpowiedzi na pytania Stuarta) odnoszące się do przeprowadzonych przez niego rozmów z Mao Zedongiem, Zhou Enlaiem i gen. Ye Jianyingiem, burmistrzem Pekinu. Dawali oni wyraz nadziei, że USA nie będą dłużej uznawać rządu Guomindangu, a stosunki z Chinami oparte będą w przyszłości na wzajemnych korzyściach gospodarczych i obopólnym uznaniu suwerenności oraz integralności terytorialnej. Decyzja Achesona i Trumana była negatywna – USA powinny, według nich, utrzymać wizerunek twardego gracza na arenie międzynarodowej. Decydenci musieli się liczyć z reakcją proguomindangowskiego lobby w Kongresie i opinią publiczną78. Stuart, nazwany wkrótce przez Mao symbolem kompletnej klęski amerykańskiej polityki agresji, opuścił nie bez trudności Nankin 2 sierpnia 1949 r., a jego wyjazd zakończył okres kontaktów przedstawicieli dyplomatycznych USA z KPCh79. Yu-ming Shaw, op. cit., s. 82. Dopiero 14 stycznia 1950 r. amerykańskie placówki dyplomatyczne w Pekinie, Nankinie, Szanghaju i Tianjinie otrzymały instrukcje zaprzestania działalności i rozpoczęły ewakuację swojego personelu. Konsulat generalny USA w Qingdao jako ostatni został zamknięty 23 stycznia 1950 r. Zob.: S. Pawlak, op. cit., s. 254, 255. 78 T. G. Paterson, op. cit., s. 74. 79 Yu-ming Shaw, op. cit., s. 83–87. 76 77 Paweł Bartosiński 229 9. Decyzja o nieuznaniu Chińskiej Republiki Ludowej Chińska Republika Ludowa została proklamowana w Pekinie 1 października 1949 r. Rzecznik Departamentu Stanu USA oświadczył 3 października, że Stany Zjednoczone bez uprzedniej konsultacji z Kongresem nie uznają nowego rządu. Założenia nowej polityki wobec Chin zostały przygotowane na konferencji, która odbyła się w dniach 6–8 października 1949 r. w Departamencie Stanu, z udziałem czołowych amerykańskich naukowców i działaczy gospodarczych zainteresowanych tym krajem. Zapis wystąpień, opublikowany dopiero dwa lata później, ujawnił, że przeważająca grupa uczestników konferencji opowiadała się za wycofaniem uznania rządu narodowców i uznaniem rządu w Pekinie. Wskazywano na korzyści handlowe, propagandowe i polityczne w postaci osłabienia orientacji prosowieckiej w kierownictwie ChRL80. Pomimo rekomendacji większości specjalistów sekretarz stanu D. Acheson zdecydował o nieuznawaniu rządu komunistycznego. Wśród warunków niezbędnych do poparcia nowych władz, a które nie zostały spełnione, wymienił konieczność przestrzegania zobowiązań międzynarodowych81. Postawa Achesona była chwiejna – nie wiedział do końca, jaki charakter mają relacje władz ChRL z Kremlem. Zeznając przed senacką komisją spraw zagranicznych, twierdził, że rząd pekiński to narzędzie imperializmu rosyjskiego w Chinach, ale niedługo potem zaczął się skłaniać do propozycji płynących z ambasady USA w Moskwie, które wskazywały na możliwość uczynienia z Mao chińskiego Tity. Podobnie myśleli specjaliści od spraw chińskich w Departamencie Stanu, argumentując, że nowe przywództwo chińskie zdobyło władzę bez pomocy Kremla i prawdopodobnie wbrew jego woli. 17 października 1949 r. Acheson przedstawił prezydentowi dwa scenariusze postępowania wobec ChRL. Jeden zakładał nękanie nowego reżimu i w miarę możliwości obalenie go. Drugi mówił o uznaniu nowego rządu centralnego i działaniu na rzecz rozluźnienia więzów łączących Pekin z Moskwą. Acheson skłaniał się ku drugiemu rozwiązaniu. Sekretarz stanu, chcąc uniknąć umacniania związków KPCh z Moskwą, poparł kontynuowanie handlu z ChRL materiałami niestrategicznymi i sprzeciwił się udzieleniu przez USA pomocy rządowi Czang Kaj-szeka na Tajwanie82. Orężem przeciwników uznania nowych Chin była sprawa wspomnianego już konsula Warda. W listopadzie 1948 r. wojska ChALW zajmowały ostatnie miasta E. R. Drachman, A. Shank, op. cit., s. 27. S. Pawlak, op. cit., s. 246–247. 82 John Lewis Gaddis, Strategie powstrzymywania. Analiza polityki bezpieczeństwa narodowego Stanów Zjednoczonych w okresie zimnej wojny, przeł. P. Ostaszewski, Książka i Wiedza, Warszawa 2007, s. 97–98. 80 81 230 Jak straciliśmy Chiny? w Mandżurii (Mukden i Yingkou). Początkowo relacje między władzami KPCh a pracownikami amerykańskiego konsulatu w Mukden układały się poprawnie, rewolucjoniści zobowiązali się chronić placówki dyplomatyczne USA, Wielkiej Brytanii i ZSRR. Ward zareagował jednak negatywnie na konfiskatę urządzeń nadawczo-odbiorczych należących do amerykańskiego konsulatu (rewolucjoniści obawiali się, że dyplomaci amerykańscy będą przekazywać narodowcom informacje o ruchach wojsk) i został wraz z personelem uwięziony na ponad rok w areszcie domowym. Chińczycy tłumaczyli ten krok wykryciem amerykańskiej siatki szpiegowskiej w Mukden. Ostatecznie, w grudniu 1949 r. zezwolono Amerykaninowi na wyjazd z Chin. Acheson w swoich pamiętnikach ocenił, że sposób, w jaki komuniści postąpili z Wardem, wykluczał możliwość uznania przez USA komunistycznych Chin83. Sprawa konsula Warda podgrzała antykomunistyczne nastroje w Waszyngtonie i wprowadziła zamęt w kręgach administracji. Niektórzy z doradców Trumana nadal jednak opowiadali się za uznaniem ChRL. Jednym z nich był George F. Kennan, ówczesny szef Zespołu Planowania Politycznego w Departamencie Stanu. Według Kennana stalinizacji Chin miało zapobiec właśnie ustanowienie relacji Waszyngton–Pekin.Utrzymywał ponadto, że nowe władze chińskie były otwarte w kwestii nawiązania stosunków dyplomatycznych, mimo wypowiedzi Mao Zedonga z 30 czerwca 1949 r. o oparciu się na jednej stronie (czyli ZSRR). Opinie prezentowane przez Kennana napotkały silny opór w Kongresie. Podnoszone były m.in. przez wpływowych senatorów: Arthura Vandenberga czy Toma Connally znane argumenty, że uznanie ChRL jest możliwe tylko, gdy Pekin uzna traktaty zawarte przez władze chińskie w poprzednich latach84. Mimo wahania administracji w pierwszej połowie 1950 r. (konflikt na linii sekretarz obrony Louis Johnson–sekretarz stanu Dean Acheson), w kwestii znaczenia Tajwanu, ostatniego bastionu Czanga, dla interesów bezpieczeństwa USA jej stanowisko zmierzało w kierunku nieuznawania władz ChRL. Bardzo sprzyjała takiej postawie oficjalna retoryka amerykańskiego rządu, która w 1949 r., jak pisze John L. Gaddis, stała się jednym wielkim oskarżeniem komunizmu, a nie tylko samego Związku Radzieckiego. Coraz większy nacisk kładziono na znaczenie ideologii jako środka, dzięki któremu można przewidzieć zachowanie się krajów komunistycznych85. Przykład Wielkiej Brytanii, która uznała rząd pekiński 6 stycznia 1950 r., nie skłonił Waszyngtonu do pójścia podobną drogą. Było to też spowodowane, oprócz 83 84 85 D. Acheson, op. cit., s. 340. E. R. Drachman, A. Shank, op. cit., s. 29. J. L. Gaddis, op. cit., s. 99. Paweł Bartosiński 231 antykomunistycznej kampanii senatora McCarthy’ego86, podpisaniem w Moskwie 14 lutego 1950 r. Układu o Przyjaźni, Współpracy i Pomocy Wzajemnej pomiędzy ZSRR i ChRL. Waszyngton ocenił to jako jednoznaczne opowiedzenie się nowych władz chińskich w zimnowojennym konflikcie po stronie Związku Radzieckiego i jego satelitów. Wybuch wojny koreańskiej 25 czerwca 1950 r. i udział w walkach chińskich „ochotników” administracja Trumana oceniła, mimo braku bezpośrednich dowodów, jako realizację przez ChRL dyrektyw z Kremla87. 10. Działalność China Lobby Polityka chińska USA i debata nad nią w omawianym okresie były częściowo warunkowane działalnością tzw. chińskiego lobby (ang. China Lobby) mającego wpływ na część mediów oraz na nastroje panujące wśród sporej części kongresmenów. Należeli do niego zwolennicy silnego poparcia amerykańskiego dla rządów Czang Kaj-szeka. Przez przeciwników byli oskarżani o przyjmowanie pieniędzy od Guomindangu88. Do znanych osób chińskiego lobby należeli – magnat prasowy Henry R. Luce (syn prezbiteriańskiego misjonarza z Szantungu), Alfred Kohlberg, przedsiębiorca z Nowego Jorku, Frederic C. McKee, bogaty przemysłowiec z Pittsburga, członkowie Kongresu USA z Partii Republikańskiej, wspomniani Walter H. Judd z Minnesoty, senator William F. Knowland z Kalifornii (czasem złośliwie określany jako „senator z Formozy”) i Joseph McCarthy z Wisconsin. Alfred Kohlberg był przekonany o komunistycznym spisku mającym na celu oszukanie Amerykanów w kwestii chińskiej. Wskazywał na złowrogą, jak twierdził, działalność centrum studiów nad Azją Wschodnią w Stanach Zjednoczonych – Institute of Pacific Relations (IPR). Jako człowiek posiadający znaczne środki finansowe, Kohlberg przeprowadził samotną kampanię na rzecz oczyszczenia IPR z rzekomych komunistycznych wpływów. W 1944 r., po roku analizowania archiwalnych numerów periodyków „Pacific Affairs” i „Far Eastern Survey” wydawaMcCarthy zmusił Achesona, zeznającego jakiś czas później przed przesłuchującą go komisją senacką, do zapewnienia, że komunistyczne Chiny nigdy nie zostaną uznane i że ta kwestia nie była nawet dyskutowana w Departamencie Stanu. Zob.: Roy Jenkins, Harry Truman: pogromca komunizmu, Alfa, Warszawa 1998, s. 181. 87 E. R. Drachman, A. Shank, op. cit., s. 32. 88 Opłacanym przez ambasadę Chin w Waszyngtonie lobbystą był William J. Goodwin. Oprócz zachęcania do inwestowania w Chinach wywierał wpływ na członków Kongresu USA w kwestii pomocy finansowej dla GMD. W wywiadzie dla „Washington Post” z września 1949 r. Goodwin stwierdził, że przekonał 50 kongresmenów. Zob.: Arthur Schlesinger, Jr (ed.), The Dynamics of World Power. Documentary History of the United States Foreign Policy 1945–1973, Vol. 4, p. 1, The Far East, Chelsea House, New York 1983, s. 192. 86 232 Jak straciliśmy Chiny? nych przez IPR, doszedł do wniosku, że część artykułów tam zawartych pokrywa się z publikacjami zamieszczanymi na łamach „The Communist” (oficjalny organ Komunistycznej Partii USA). Zalecał kierownictwu IPR wyrzucenie wszystkich „czerwonych”. Jego rady nie zostały wysłuchane, ale Kohlberg do śmierci w 1960 r. prowadził krucjatę przeciw IPR i jego domniemanemu zgubnemu wpływowi na politykę chińską USA89. Początkowo wysuwane przez niego zarzuty były ignorowane, później zyskał wsparcie George’a E. Sokolsky’ego, popularnego felietonisty imperium prasowego Hearsta. Po wybuchu wojny koreańskiej znaczenie Kohlberga, Sokolsky’ego, a przede wszystkim senatora Josepha McCarthy’ego wzrosło. Mieli oni wpływ na usunięcie kilku pracowników z sekcji chińskiej Departamentu Stanu, o czym niżej. Z osobą Kohlberga związane jest ufundowane przez niego American China Policy Association (Stowarzyszenie Amerykańskiej Polityki wobec Chin). Do organizacji weszli m.in. John B. Powell, znany dziennikarz amerykański zajmujący się w latach 20. i 30. Chinami i pisarz Christopher Emmett. Drugą organizacją wzywającą do pomocy narodowemu rządowi Chin był Committee to Defend America by Aiding Anti-Communist China (Komitet na rzecz Obrony Ameryki poprzez Pomoc Antykomunistycznym Chinom) kierowany przez Fredericka McKee. W latach 30. McKee wspierał finansowo Czanga, jednak w przeciwieństwie do Kohlberga nie związał się z radykałami90. W komentarzach publikowanych na łamach gazet należących do koncernu Henry’ego Luce (m.in. „Time” i „Life”), dominowało przekonanie o zależności komunistów z Yan’anu od Moskwy i zagrożeniu interesów USA w razie ich zwycięstwa. Podobny ton występował w prasie koncernu Scripps Howard. Próbką poglądów prezentowanych przez twardych antykomunistów i zwolenników interwencji w Chinach może być artykuł Maxa Eastmana, byłego trockisty, który porzucił dawną wiarę i stał się „łowcą czerwonych”. W 1945 r., w czerwcowym numerze popularnego „Reader’s Digest”, opublikował wraz z J. B. Powellem tekst pod znamiennym tytułem: Stawką Chin jest los świata. Autorzy wskazywali na komunistyczną propagandę osłabiającą w Stanach Zjednoczonych poparcie dla Czang Kaj-szeka, który jako jedyny może uratować Chiny od władzy komunizmu. Eastman i Powell wymienili cztery oszustwa, którymi według nich była karmiona opinia publiczna w USA. Po pierwsze, że Związek Radziecki jest demokracją i Chiny mogą bezpiecznie pozostawać pod wpływami tego kraju; po drugie, że komuniści chińscy nie są tak naprawdę komunistami; po trzecie; że komuniści chińscy walczą z Japońcami, a chińska Armia Narodowo-Rewolucyjna – nie; po 89 Robert P. Newman, Owen Lattimore and the “Loss” of China, University of California Press, Berkeley 1992, s. 126–127. 90 W. I. Cohen, The China Lobby, op. cit., s. 187–188. Paweł Bartosiński 233 czwarte, że Czang Kaj-szek jest faszystą, a jego totalitarny reżim nie pozwala komunistom na ustanowienie demokracji91. Słabością argumentów i pomysłów przedstawianych przez zwolenników pomocy dla rządu narodowego, a później propagatorów tezy o „utracie Chin”, było przecenienie reżimu Czanga. Przykładem niech będzie propozycja Williama Bullitta, amerykańskiego dyplomaty, pierwszego ambasadora amerykańskiego w ZSRR. W osiemnastopunktowym programie Raport w sprawie Chin, opublikowanym 13 października 1947 r. w czasopiśmie „Life”, przedstawił on trzyletni plan „uratowania” Chin kosztem 1,35 mld USD pomocy wojskowej i gospodarczej dla Guomindangu. Plan zakładał ponadto natychmiastową pomoc militarną dla wojsk GMD w Mandżurii, zwiększenie liczby amerykańskich doradców i wysłanie do Chin gen. Douglasa MacArthura jako specjalnego wysłannika prezydenta Stanów Zjednoczonych92. Bullitt ostrzegał, w duchu teorii domina, że jeżeli Chiny wpadną w ręce Stalina, cała Azja – łącznie z Japonią – znajdzie się w jego rękach. Artykuł wywarł duże wrażenie na opinii publicznej, zaniepokoił też administrację Trumana93. Działalność chińskiego lobby powodowała, że jeszcze w 1949 r., kiedy klęska GMD na kontynencie była już oczywista, senator republikański Pat McCarran złożył projekt udzielenia pożyczki rządowi narodowców na kwotę 1,5 mld USD. Poparło ten pomysł w liście do przewodniczącego senackiej komisji spraw zagranicznych Toma Connally’ego pięćdziesięciu senatorów, z których połowę stanowili demokraci. Propozycja została odrzucona przez administrację i komisję94. Krytycy ekipy prezydenta Trumana zdawali sobie jednak sprawę, że zbyt ryzykowne jest jawne występowanie za zbrojną interwencją USA w Chinach, dlatego ograniczali się do wezwań o zwiększenie pomocy materialnej dla GMD. Takie stanowisko było uzasadnione nastrojami opinii publicznej USA, która, według Instytutu Gallupa, tylko w mniejszości opowiadała się za zastosowaniem mocniejszych środków w celu powstrzymania postępów sił Mao95. 91 Max Eastman, J. B. Powell, The Fate of the World Is at Stake in China, „Reader’s Digest” 1945, No. 46, (cyt. za: R. P. Newman, op. cit., s. 131–132.) 92 S. Pawlak, op. cit., s. 217. 93 E. R. Drachman, A. Shank, op. cit., s. 23. 94 D. Acheson, op. cit., s. 306. 95 Z. Góralczyk, Komunistyczna Partia Chin…, op. cit., s. 283-284. 234 Jak straciliśmy Chiny? 11. China Hands. Czerwone zagrożenie? W USA nie brak było głosów, że polityka administracji wobec narodowców chińskich kształtowała się pod wpływem zwolenników komunizmu oraz propagandy negatywnego obrazu rządów Czang Kaj-szeka. Antykomuniści w Kongresie, tacy jak senator Joseph McCarthy, oskarżali tzw. Old China Hands o przyczynienie się do porażki polityki zagranicznej USA wobec Chin. W tej grupie mieli się znajdować zawodowi dyplomaci amerykańscy krytyczni wobec Guomindangu, którzy w latach II wojny światowej pracowali w amerykańskiej ambasadzie w Chongqingu bądź współpracowali z amerykańską misją wojskową w Chinach. Przewidzieli oni, z kilkuletnim wyprzedzeniem, zwycięstwo komunistów w wojnie domowej. Początkiem oskarżeń o nielojalność amerykańskich pracowników służby zagranicznej w Chinach była wspomniana sprawa ambasadora Patricka Hurleya. W liście do prezydenta Trumana z 26 listopada 1945 r. zarzucił on amerykańskim dyplomatom pracującym w Chinach popieranie KPCh i imperialistycznego bloku państw, których celem było utrzymanie podzielonych Chin. Ponadto Hurley oskarżył zawodowych dyplomatów i pracowników Wydziałów ds. Chin i ds. Dalekiego Wschodu o przyczynienie się do fiaska jego misji mediacyjnej (oskarżenia dotyczyły odwodzenia przywódców KPCh od porozumienia z chińskim rządem narodowym)96. Hurley wymógł przeniesienie do Waszyngtonu dyplomatów zamieszanych w sprawę telegramu z 28 lutego 1945 r. napisanego w Chongqingu pod jego nieobecność (za rzeczywistego autora telegramu Hurley uważał Johna Service’a)97. Swoje oskarżenia powtórzył przed senacką komisją spraw zagranicznych w grudniu 1945 r. Wypowiedzi Hurleya z 1945 r. zostały wykorzystane kilka lat później przez senatora Josepha McCarthy’ego, kiedy 9 lutego 1950 r. ogłosił, że jest w posiadaniu listy 205 „sowieckich sympatyków i agentów” w Departamencie Stanu. Zaliczył do nich Johna Service’a, Johna Cartera Vincenta, Philippa C. Jessupa i Owena Lattimore’a. Ten ostatni miał być według McCarthy’ego architektem naszej [amerykańskiej – P. B.] polityki na Dalekim Wschodzie98. Preludium do działalności McCarthy’ego była też sprawa, reprezentującego zdecydowanie antyguomindangowską linię, czasopisma „Amerasia”, związanego ze wspomnianym wcześniej IPR. Była to pierwsza z powojennych afer szpiegow96 Foreign Relations of the United States. Diplomatic Papers. 1945, Vol. 7: The Far East. China, United States Printing Office, Washington 1969, s. 723. 97 Do grupy usuniętych z Chongqingu i oskarżonych o nielojalność dyplomatów należeli: George Atcheson, John S. Service, Raymond Ludden, Fulton Freeman, Arthur Ringwalt. Władali oni językiem chińskim i posiadali bogate doświadczenie zawodowe i osobiste związane z Chinami. Zob.: B. Tuchman, If Mao…, op. cit., s. 57. 98 D. Acheson, op. cit., s. 363–364. Paweł Bartosiński 235 skich. Oskarżonych w niej zostało kilku pracowników Departamentu Stanu (m.in. John S. Service), a także wydawców i publicystów „Amerasia”99. Zarzuty dotyczyły wycieku tajnych dokumentów Departamentu Stanu odnoszących się do spraw Azji. Kopie raportów pisanych z Yan’anu przez Service’a, przekazane do centrali przez samego autora, znalazły się w archiwach czasopisma. Z powodu przyjaźni Philippa Jaffe, redaktora naczelnego „Amerasia”, z sekretarzem generalnym Komunistycznej Partii USA Earlem Browderem, FBI przypuszczało, że dokumenty były przekazywane Związkowi Radzieckiemu. Do aresztowań doszło w czerwcu 1945 r., jednak nie znaleziono dowodów na szpiegostwo, a zarzuty zostały zredukowane do nielegalnego posiadania własności państwowej100. Także sąd nie znalazł podstaw do postawienia Service’a w stan oskarżenia i został on oczyszczony z zarzutów101. Na początku lat 50. także ta sprawa została wykorzystana przez senatora McCarthy’ego do oskarżeń o infiltrację komunistyczną w Departamencie Stanu, której skutkiem była „utrata Chin”. Zaangażowanie J. Service’a w aferę „Amerasia” miało być dowodem na to, że siły spiskujące na najwyższych szczeblach rządu USA przygotowywały zwrot w amerykańskiej polityce zagranicznej w stronę chińskich komunistów i pomogły im w przejęciu władzy102. Zarzuty McCarthy’ego wobec Service’a, przedstawione podczas przesłuchań przed podkomisją Tydingsa (marzec–czerwiec 1950 r.) badającą lojalność pracowników Departamentu Stanu, dotyczyły okresu 1943–1945 (ocena 125 raportów wysłanych z Chin do centrali w Waszyngtonie). Service, jako członek personelu podległy od 1943 r. gen. Stilwellowi i gen. Wedemeyerowi, miał należeć do prosowieckiej grupy, która nalegała na obalenie Czang Kaj-szeka. Senator powtórzył też zarzuty wysuwane przez Hurleya podczas przesłuchań w Senacie w grudniu 1945 r. Podkomisja jednak je oddaliła. Uznano, że nie ma najmniejszych podstaw, by twierdzić, że raporty [pisane przez Service’a – P. B.] nie stanowią obiektywnego obrazu sytuacji, jaka wtedy istniała w Chinach103. Zarzuty o szpiegostwo okazały się nieprawdziwe, natomiast bliższa prawdy wydaje się opinia o zafascynowaniu Service’a – urodzonego i wychowanego w Chinach w rodzinie protestanckiego misjonarza – chińskimi rewolucjonistami. Zarzucano mu, że uznawał KPCh za partię reformatorów agrarnych i działaczy na rzecz demokratycznych instytucji. W nadsyłanych przezeń doniesieniach rewolucjoniści chińscy jawili się jako demokraci skłonni współpracować z liberalną częścią 99 Harvey Klehr, Ronald Radosh, The Amerasia Spy Case: Prelude to McCarthyism, University of North Carolina Press, Chapel Hill 1996, s. 9. 100 R. P. Newman, op. cit., s. 134. 101 B. Tuchman, Stilwell and the American…, op. cit., s. 526. 102 H. Klehr, R. Radosh, op. cit., s. 12. 103 A. Schlesinger, Jr (ed.), op. cit., s. 183. 236 Jak straciliśmy Chiny? Guominangu przy reformowaniu Chin104. Service pozostawał ponadto w serdecznych stosunkach z Zhou Enlaiem, a także innymi wysokimi członkami KPCh105. W 1951 r. został zwolniony z Departamentu Stanu na podstawie „uzasadnionych wątpliwości” co do jego lojalności wobec USA, mimo oczyszczenia z zarzutów przez podkomisję senacką rok wcześniej. Przywrócony został do pracy w 1957 r. Drugim dyplomatą zaliczanym do China Hands był John Carter Vincent. Jako oficer polityczny przy gen. Stilwellu, szef Wydziału ds. Chin, a następnie Wydziału Dalekiego Wschodu w Departamencie Stanu był oskarżany od 1945 r. o prowadzenie prywatnej korespondencji z personelem ambasady w Chongqingu, którą następnie miał przekazywać członkom KPCh. Uznano, że działania te podważają politykę prowadzoną przez P. Hurleya. Zarzucano mu, że „podsunął” prezydentowi Trumanowi oświadczenie (15 grudnia 1945 r.), które zachęcało rząd chiński do udzielenia zgody na komunistyczne warunki koalicji. Miało to być powtórzeniem w Chinach polityki USA wobec Jugosławii i Polski106. Kolejna głośna postać w procesie rozliczania polityki chińskiej USA to Owen Lattimore również oskarżony w 1950 r. przez McCarthy’ego o szpiegostwo na rzecz ZSRR i wpływanie na amerykańską politykę wobec Dalekiego Wschodu. Lattimore miał bogaty życiorys. Jako amerykański sinolog, redaktor miesięcznika „Pacific Affairs”, wyznaczony został w 1941 r. przez prezydenta F. D. Roosevelta na doradcę Czang Kaj-szeka. Powiązania Lattimore’a z „Amerasia” (zasiadał w radzie redakcyjnej tego czasopisma w latach 1937–1941) i publicystyka z lat 30. (czystki w ZSRR uznał za „triumf demokracji”) ułatwiały stawianie mu zarzutów o prokomunistyczne (prosowieckie) sympatie, które rzeczywiście Lattimore żywił i propagował w swoich publikacjach107. Podkomisja nie znalazła jednak dowodów na to, że był „czołowym rosyjskim szpiegiem” i głównym architektem polityki USA wobec rządu Czang Kaj-szeka108. W 1952 r. Lattimore oskarżony został o krzywoprzysięstwo w związku z zeznaniami złożonymi rok wcześniej, jednak w 1955 r. Departament Sprawiedliwości oczyścił go zewszystkich zarzutów109. Do grona China Hands należał John Patton Davies, współpracownik gen. J. Stilwella w latach 1942–1944, drugi sekretarz ambasady USA w Chongqingu. Davies brał także udział w Dixie Mission, następnie pracował w sztabie gen. Wedemeyera. Jak pisał o nim George Kennan – był to człowiek mający gruntowny, wyrobiony i sceptyczny osąd o polityce, bez krzty prokomunistycznych sympatii. Krytycznie J. Fenby, op. cit., s. 434. J. Polit, op. cit., s. 487. 106 A. Schlesinger, Jr (ed.), op. cit., s. 167–168. 107 Zob.: John T. Flynn, While You Slept. Our Tragedy in Asia and Who Made It, The Devon-Adair Company, New York 1951, s. 61–66. 108 A. Schlesinger, Jr (ed.), op. cit., s. 179. 109 R. P. Newman, op. cit., s. 490. 104 105 Paweł Bartosiński 237 ocenił rozmowy ambasadora Hurleya ze Stalinem w kwietniu 1945 r., kiedy to wysłannik Roosevelta był bliski uwierzenia, że ZSRR pomoże USA w budowie zjednoczonych Chin. Jak na ironię, to właśnie Davies, który 9 stycznia 1945 r. opuścił Chiny, był potem oskarżany o nielojalność przez komisje Kongresu i Departamentu Stanu na podstawie zarzutów inspirowanych przez Hurleya110. Paradoksem całej sytuacji był fakt, że osoby należące do China Hands nie miały praktycznie wpływu na planowanie polityki USA wobec Chin po klęsce Japonii. Jedną z przyczyn takiej sytuacji, oprócz akcji P. Hurleya, było tradycyjnie nieufne podejście polityków wobec dyplomatów, określanych jako cookie-pushers (handlarze ciasteczkami)111. 12. „Stracona szansa” na ułożenie stosunków z nowymi Chinami? Obok krytycyzmu wobec polityki zagranicznej ekipy Trumana ze strony republikańskich jastrzębi i chińskiego lobby istniał w debacie także nurt dystansujący się od bieżących rozgrywek politycznych. Pogląd, że Waszyngton utracił szansę na ułożenie dobrych stosunków z Pekinem, reprezentowany był właśnie przez przez wspomnianych zawodowych dyplomatów zajmujących się Chinami w połowie lat 40. Opinie współtwórców polityki zagranicznej USA 2. połowy lat 40. dały podstawę do rozpowszechnienia – także wśród badaczy amerykańskich – przekonania, że USA straciły z własnej winy szansę na przeciągnięcie na swoją stronę Chin w walce ze Związkiem Radzieckim o wpływy w Azji112. Teza o „straconej szansie w Chinach” opierała się na założeniu, że chińscy rewolucjoniści rzeczywiście dążyli do zbliżenia z Waszyngtonem, widzianym jako przeciwwaga dla wpływów Moskwy, a odrzucenie przez USA pokojowych sygnałów wysyłanych przez KPCh w 1945 r. oraz między majem a czerwcem 1949 r. zmusiło Mao Zedonga i Zhou Enlaia do przyłączenia się do frakcji „komunistów-internacjonalistów” wiceprzewodniczącego KC KPCh – Liu Shaoqi. W myśl założeń tej szkoły nowy rząd w Pekinie zabiegał w 1949 r. o uznanie międzynarodowe, m.in. w Waszyngtonie (liczył na wzmocnienie swej pozycji wobec Moskwy oraz na pomoc w odbudowie gospodarczej Chin) i gdy go nie uzyskał, przeszedł do polityki „oparcia się na jednej stronie”, to jest ZSRR. 110 George F. Kennan, Memoirs. 1925–1950, Little, Brown and Company, Boston–Toronto 1967, s. 239. K. S. Chern, op. cit., s. 644. Szerzej: Michael M. Sheng, America’s Lost Chance in China? A Reappraisal of Chinese Communist Policy toward the United States before 1945, „The Australian Journal of Chinese Affairs” 1993, No. 29, s. 135. 111 112 238 Jak straciliśmy Chiny? Reprezentantem tego nurtu debaty jest John K. Fairbank, uznany przez nieprzychylnych mu autorów z Tajwanu za sympatyka maoizmu i głównego propagatora rzekomego układu między Związkiem Radzieckim, chińskimi komunistami i amerykańskimi naukowcami113. W Ameryce krytykowany, m.in. za książkę United States and China (1948), dla Johna T. Flynna jedną z tych „zatrutych książek”, które zrujnowały wizerunek rządu narodowego Chin114. W maju 1948 r. Fairbank określił na łamach „Far Eastern Survey” politykę USA jako utrzymywanie stanu obecnego kosztem utraty przyszłości. Ocenił, że doraźna pomoc militarna jest niewystarczająca do rywalizacji z komunizmem w Chinach, co powoduje utrzymywanie zacofania, a nie wpływa na odbudowę gospodarczą i społeczną, jak to miało miejsce w przypadku pomocy dla Europy Zachodniej. Jego zdaniem taka polityka prowadzi do wepchnięcia Chin w objęcia Moskwy. Według Fairbanka Chiny przeszłyby rewolucję społeczną, nawet gdyby marksizm nie został wynaleziony. Zalecał on „przechytrzenie” Sowietów, którzy używali rewolucji w Chinach (mającej podglebie w buntach chłopskich, ideologii marksistowskiej i chińskim nacjonalizmie) przeciwko USA, zainteresowanych tylko wojskową stroną polityki wobec tego kraju. Przypominał, że KPCh przez lata była w rękach Chińczyków, a nie „przybyszy z zagranicy” i zwracał uwagę na frakcje w partii. Fairbank ocenił, że najszybszą drogą do ostatecznego zniechęcenia Chińczyków do USA jest dawanie im do zrozumienia, że w zmaganiach z Moskwą są jedynie pionkiem 115. Na możliwość ułożenia relacji z nowymi Chinami pod przywództwem Mao i „wyłuskania” ich spod kurateli Kremla wskazywały także czynniki oficjalne. Już w raporcie CIA z listopada 1948 r. jest mowa o tym, że chiński nacjonalizm może okazać się silniejszy niż międzynarodowy komunizm, a możliwości Mao Zedonga pójścia drogą Josipa B. Tity są nawet większe. John M. Cabot, konsul generalny USA w Szanghaju, wykazywał ponadto, że KPCh jest w mniejszym stopniu niż komuniści jugosłowiańscy dłużna Moskwie za pomoc w objęciu władzy, a komunizm chiński bardzo różni się od tego w radzieckim wydaniu116. Złożone relacje między partiami komunistycznymi Chin i ZSRR podsumował w 1945 r. radca ambasady amerykańskiej w Moskwie George Kennan, przyszły współtwórca doktryny powstrzymywania. Ocenił, że Yan’an może cieszyć się w dużym stopniu niezależnością od Moskwy (wykluczył satelizację Chin na wzór krajów 113 Leonard H. D. Gordon, Sidney Chang, John K. Fairbank and His Critics in the Republic of China, „Journal of Asian Studies” 1970, Vol. 30, No. 1, s. 138. 114 J. Polit, op. cit., s. 565. 115 John K. Fairbank, Can We Compete in China?, „Far Eastern Survey” 1948, Vol. 17, No. 10, s. 113–117. 116 T. G. Paterson, op. cit., s. 63. Paweł Bartosiński 239 Europy Wschodniej). Taki stan rzeczy argumentował tym, że chińscy komuniści, którzy przetrwali i wzmocnili swoją pozycję nie dzięki, ale w wyniku sprzeciwu wobec Kremla, nie poczuwali się do okazywania wdzięczności ZSRR. Ponadto KPCh rozwinęła własną odmianę marksizmu i rodzimych tradycji, nie była bowiem partią konspiratorów na uchodźctwie – przez 10 lat posiadała własną armię i administrację cywilną, a także przyjęła zabarwienie nacjonalistyczne117. Słuszność tych amerykańskich analiz z lat 40. potwierdza faktyczny brak zaufania Stalina do KPCh (komuniści chińscy nazywani byli przez niego rzodkiewkami – czerwonymi z wierzchu, a białymi w środku) i jego brak wiary w ostateczne zwycięstwo rewolucji chińskiej (nawet po zajęciu siedziby rządu narodowego w Nankinie przez ChALW w styczniu 1949 r.)118. Podpisanie 14 sierpnia 1945 r. z rządem Czang Kaj-szeka bardzo korzystnego dla Moskwy traktatu o przyjaźni i sojuszu (bardziej korzystnego niż układ zawarty z rządem pekińskim w 1950 r.) spowodowało, że przywódcy KPCh dość szybko uświadomili sobie, że interesy rewolucji chińskiej i ZSRR nie zawsze są tożsame. Przywództwo sowieckie wolało bowiem widzieć u swych granic Chiny słabe i podzielone (Stalin sugerował nawet Chińczykom podział ich kraju na „czerwoną” Północ i „białe” Południe)119. Kwestia szansy na ułożenie stosunków między przywódcami KPCh a USA była poważnie rozważana w Stanach Zjednoczonych w kontekście ambiwalentnej polityki ZSRR wobec Chin. Potwierdzała ją druga wizyta ambasadora Hurleya w Moskwie w kwietniu 1945 r. i jego rozmowy ze Stalinem i Mołotowem. W momencie oczekiwania przez sowieckiego dyktatora na podpis Czang Kaj-szeka na traktacie uznającym ustalenia jałtańskie w kwestii Chin, amerykański dyplomata usłyszał przychylne opinie o przywódcy GMD. Stalin zapewnił też o poparciu dla idei „zjednoczonego, wolnego i demokratycznego rządu” w Chinach120. Jakkolwiek ambasador w komentarzu do rozmów zastrzegł, że na opiniach Stalina nie należy zbytnio polegać, to jednak wyrażały one w tamtym czasie interesy sowieckie (Mandżuria), które nie były zbieżne z interesami KPCh. Interesujące w ocenie stosunków Kremla z rewolucjonistami Mao jest oświadczenie z 1945 r. Rodiona Malinowskiego, dowódcy wojsk sowieckich na Dalekim Wschodzie, że jego misją jest wsparcie guomindangowskiego rządu chińskiego D. Acheson, op. cit., s. 202. Ambasador sowiecki Nikolaj Roszczyn był jedynym przedstawicielem dyplomatycznym, który przeniósł się wraz z rządem Republiki Chińskiej do jego nowej siedziby, Kantonu. Zob.: J. Chang, J. Halliday, op. cit., s. 341. 119 Waldemar J. Dziak, Jerzy Bayer, Mao. Zwycięstwa, nadzieje i klęski, Wyd. Trio, Warszawa 2007, s. 20, 24. 120 O. Edmund Clubb, 20th Century China, Columbia University Press, New York, London 1964, s. 247. 117 118 240 Jak straciliśmy Chiny? w ustanawianiu politycznej władzy na Północnym Wschodzie [Mandżuria – PB]. Dowódca sowieckich sił okupacyjnych w Changchun stwierdził, że przeciwstawianie się nacjonalistycznemu rządowi jest niezgodne z prawem i wyrzucił ze sztabu majora z chińskiej Armii Czerwonej. Moskwa uległa prośbie Czanga o odłożenie wycofania swoich wojsk do momentu, aż narodowcy opanują sytuację na obszarze całej Mandżurii121. Dnia 5 grudnia 1945 r. Malinowski zgodził się na przybycie do Changchunu drogą lotniczą jednej dywizji armii rządowej, dwóch dywizji koleją do Mukden oraz stworzenie tam guomindangowskich władz miejskich122. Na rzekomo bezproblemową współpracę KPCh z Moskwą cieniem kładła się też grabież Mandżurii przez stacjonujące tam wojska sowieckie; jej straty szacowane były na 2 mld USD (wraz ze skonfiskowanym złotem – na 3 mld USD). To oraz fakt ujawnienia z opóźnieniem treści porozumienia jałtańskiego w sprawie Chin doprowadziło do antysowieckich demonstracji w lutym 1946 r. w Szanghaju i Chongqingu. O inspirowanie manifestantów atakujących sowieckie placówki dyplomatyczne podejrzewano rząd narodowy. W jakiejś mierze była to prawda, ale – jak wyjawił członek KPCh Wu Cengliang: uczucia antysowieckie były tak silne, że agitatorzy komunistyczni musieli przyłączać się do marszów lub ryzykować oderwanie od mas123. Na przełomie 1945 i 1946 r. przyjęty został w Moskwie syn Czang Kaj-szeka, Jiang Jingguo. Misja młodego Jianga zbiegła się z początkiem misji gen. Marshalla w Chinach, o co zresztą Stalin i Mołotow mieli pretensje. W momencie rozpoczęcia rozmów z udziałem stron wojny domowej w Chinach oraz Marshalla, Stalin proponował Jiangowi pomoc w rozbudowie przemysłu ciężkiego w Mandżurii i Xinjiangu, jeżeli powstaną tam mieszane spółki chińsko-radzieckie. Warunkiem przyjaźni Moskwy miało być wycofanie wojsk amerykańskich. Ponadto Stalin wystosował do Czang Kaj-szeka zaproszenie do złożenia wizyty w ZSRR124. Fakty te kłócą się z uproszczonym, podzielanym przez zwolenników tezy o „utracie Chin”, obrazem komunistów i narodowców chińskich widzianych przez pryzmat stosunków z ZSRR jako ugrupowania stojące zawsze po jednej i tej samej stronie barykady. Nie zmienia to jednak faktu, że przy wszystkich sprzecznościach i antagonizmach między Mao i Stalinem, stanowiących zarzewie konfliktu ChRL z ZSRR w późniejszych latach, to Moskwa, a nie Waszyngton była punktem orientacyjnym oraz oparciem dla KPCh. 121 122 123 124 J. Fenby, op. cit., s. 459. J. Polit, op. cit., s. 543. Ibidem, s. 543; J. Chang, J. Halliday, op. cit., s. 294. J. Polit, op. cit., s. 541. Paweł Bartosiński 241 13. Zakończenie Amerykański spór o politykę wobec Chin wynikał z silnych podziałów na scenie politycznej USA w latach 40. i 50. Opierał się na uproszczonej wizji Chin. Konserwatyści, (antykomuniści, republikanie) wyolbrzymiali związki między KPCh i Kremlem, a z drugiej strony zakładali identyczność interesów USA i Guomindangu. Radykalni antykomuniści ignorowali wewnętrzny, rdzenny charakter siły rewolucjonistów chińskich, ich atrakcyjność związaną z głoszonymi hasłami narodowymi, długą historię targanych konfliktami relacji ze Stalinem, a także – dobre początkowo – kontakty KPCh z amerykańskimi urzędnikami i dziennikarzami. Liberałowie natomiast rozumieli, że podstawą siły KPCh jest długotrwałe ubóstwo społeczeństwa, złe rządy i zagraniczne ingerencje w wewnętrzne sprawy Chin. Uważali, że ideologiczne pokrewieństwo rewolucjonistów Mao z Moskwą nie musi się przekładać automatycznie na polityczny sojusz przeciw Waszyngtonowi. Nie docenili jednak wpływu, jaki na politykę amerykańską wobec Chin wywierała konieczność rywalizacji USA ze Związkiem Sowieckim o wpływy w Azji. Idealizowali w pewnym stopniu Komunistyczną Partię Chin, uważając ją za ugrupowanie demokratyczne i przewidywalne. Między tymi skrajnościami stała administracja Trumana, która chciała się trzymać wojennego celu, jakim było zachowanie proamerykańskich Chin pod przywództwem Czang Kaj-szeka jako filaru bezpieczeństwa w Azji. Ekipa Trumana w kwestii wojny domowej w Chinach została wzięta niejako w dwa ognie: z jednej strony nastroje opinii publicznej jednoznacznie wykluczały wojskową interwencję w Państwie Środka, z drugiej strony prawa część sceny politycznej zarzucała Departamentowi Stanu sympatie prokomunistyczne. Wypada się tu zgodzić z Johnem K. Fairbankiem, który twierdził, że rząd amerykański cierpiał na brak tradycji i doświadczenia w definiowaniu strategicznych interesów bezpieczeństwa USA w Chinach. W rezultacie Ameryka zaakceptowała ideologiczny antykomunizm jako czynnik nadrzędny, opierając się na założeniu, że Chiny komunistyczne nie mogą być niezależne od Związku Radzieckiego125. Próby znalezienia złotego środka między interwencją a nieinterwencją nie przyniosły oczekiwanego rezultatu. Reżim Guomindangu został wyparty z Chin kontynentalnych, a widoków na porozumienie z nowymi władzami w Pekinie nie było – tak z uwagi na zaostrzanie się zimnej wojny, jak i umocnienie się zimnowojennego konsensusu w amerykańskiej polityce zagranicznej, który przetrwał do wojny w Wietnamie. 125 J. K. Fairbank, Chinese American Interactions…, op. cit., s. 73–74. Azja-Pacyfik 2011, nr 14 CHINY W SETNĄ ROCZNICĘ REWOLUCJI XINHAI – SZKICE Agnieszka Łobacz Trzy zasady ludu – DOKUMENT PROGRAMOWY SUN YAT-SENA. REFLEKSJE TŁUMACZKI Trzy zasady ludu (san min zhu yi, 三民主义, ang. Three Principles of the People) to zbiór podstawowych koncepcji Sun Yat-sena dotyczących odbudowy pozycji narodu i państwa chińskiego oraz zaprowadzenia efektywnej demokracji. W pierwotnym zarysie przedstawione zostały po raz pierwszy w latach 1905–1906, choć autor już wówczas zaznaczał, że są to wyniki jego z dawna prowadzonych rozważań. Zasady te stały się osią większości wystąpień Suna w słowie i piśmie w ciągu następnych lat, stale bowiem nad nimi pracował, rozwijał je i uzupełniał, a także weryfikował niektóre idee i stwierdzenia. Na modyfikacje koncepcji wpływały zarówno nowe wydarzenia (I wojna światowa i jej konsekwencje, rewolucja w Rosji, koncepcja samostanowienia narodów), jak i nowe lektury i dyskusje w środowiskach zagranicznych uczonych. Wersja tekstu, którą dysponujemy, nie jest – niestety – najpełniejsza i najbardziej dopracowana, gdyż ta padła ofiarą pożaru w 1922 r. W wyniku rozłamu w kierownictwie wojskowego rządu Guomindangu w Kantonie doszło do ostrzału artyleryjskiego, który wywołał pożar kwatery Sun Yat-sena i ogień strawił jego rękopisy – owoc wieloletniej pracy, a także znaczną bibliotekę zgromadzoną do prowadzonych przez niego badań. W latach 1923–1924 Sun opublikował jeszcze artykuł Historia rewolucji i przeredagował wcześniejszy Podstawy odbudowy narodu. W 1924 r., już zmagając się z chorobą i zapewne świadom nieuchronnie zbliżającego się kresu życia, uznał za pilne możliwie szerokie rozpropagowanie swego podstawowego programu i podjął wysiłek przedstawienia swoich tez w wykładach publicznych. Dla następnych pokoleń pozostał zatem tekst, na którym odbiła się kondycja zdrowotna Sun Yat- Agnieszka Łobacz 243 -sena, nie zawsze sprzyjająca sprawności intelektualnej, oraz staranie autora, by dotrzeć do bardzo różnie przygotowanych słuchaczy. Sun Yat-sen zmarł w Pekinie w marcu 1925 r. Znany nam tekst Trzech zasad ludu został sporządzony na podstawie notatek Huang Changgu z wykładów wygłoszonych przez Sun Yat-sena wiosną 1924 r. (od 27 stycznia do 26 kwietnia – zasada pierwsza i zasada druga, zasada trzecia była przedstawiona w sierpniu). Sun Yat-sen zaznaczył w przedmowie do wydania tego zapisu, że miał to być większy cykl obejmujący pełną wykładnię koncepcji funkcjonowania państwa i społeczeństwa zatytułowany „Budowa państwa”. Miały się nań złożyć, prócz Trzech zasad, dalsze części: konstytucja dotycząca pięciu rodzajów władzy; administracja terytorialna (czyli władze lokalne); rząd centralny; polityka zagraniczna; program obrony kraju. Wiele przygotowanych materiałów do wymienionych dalszych części spłonęło we wspomnianym pożarze. Jako dokument programowy tekst Trzech zasad ludu jest podyktowany doraźnymi potrzebami sytuacji politycznej i zdeterminowany przez cele, którym ma służyć: – analizie aktualnego stanu dokonywanej rewolucji: w chwili prezentowania wykładów Chiny nie miały jednolitego rządu, a słabość państwa, wręcz zagrożenie jego bytu, były dominantą oceny sytuacji w oczach Sun Yat-sena; – wskazaniu zadań, w których rewolucja miała przede wszystkim służyć narodowym interesom Chin; – przekonaniu słuchaczy o nieodzowności ich realizacji, czyli przedstawienie tez słuszności prezentowanych koncepcji; – dostarczeniu argumentacji dla dyskusji z nieprzekonanymi i do zwalczania przeciwników politycznych, w tym także wciąż licznych w Chinach zwolenników przywrócenia monarchii, pojawiających się nawet wśród uczestników Rewolucji Xinhai, czy licznych już w owym czasie wykształconych za granicą głosicieli teorii odmiennie interpretujących doświadczenia rewolucji w innych krajach. Jest to program rewolucji w trakcie jej trwania, rewolucji, której początki Sun Yat-sen datuje na 30 lat wstecz (czyli na założenie pierwszej partii w gronie studentów w Tokio, w 1895 r.); rewolucji, która według niego nie „przeorała” jeszcze świadomości społeczeństwa, a przede wszystkim nie wykorzystała historycznej szansy, jaką stanowiło obalenie cesarstwa – obalenie dynastii mandżurskiej, skoro po dzień dzisiejszy – czyli po 13 latach – nie udało się zbudować państwa (republiki). Sun Yat-sen, sam kształcony za granicą i organizujący w owym czasie jednocześnie zwolenników reform i rewolucji, doceniający rolę kontaktów ze światem, 244 Trzy zasady ludu – dokument programowy Sun Yat-sena jest równocześnie świadomy, że rosnące liczby młodych Chińczyków studiujących w innych krajach w ciągu kilkudziesięciu lat przed Rewolucją Xinhai i później spowodują przeniesienie do Chin wraz z wykształceniem i znajomością świata koncepcji nie tylko odmiennych od jego programu, ale wręcz dla jego tez szkodliwych. Aby zatem przygotować słuchaczy do działania w otoczeniu, w którym rozprzestrzeniają się szeroko różne nowe idee i nowinki polityczne rodem z zagranicy („nowa kultura”, kosmopolityzm), zawiera w wykładach znaczny zasób wiedzy ogólnej: wiadomości dotyczące historycznego rozwoju ludzkości, ustrojów politycznych, narodowości, wzrostu potęgi i upadku państw. Szczególne miejsce zajmuje przedstawienie rewolucji demokratycznych dokonanych przez inne narody, od Cromwella, przez rewolucję francuską, po walkę o niepodległość Stanów Zjednoczonych i wojnę secesyjną. Omawiając I wojnę światową, podkreśla specyfikę rewolucji rosyjskiej. Jest to wiedza podana ze świadomie założoną symplifikacją wybiórczo przytaczanych procesów historycznych. Dobór wiadomości i nadana im interpretacja są podporządkowane zarówno możliwościom słuchaczy, jak i przede wszystkim potrzebom przyjętego programu, czyli: – odbudowie narodu i pozycji Chin, – stworzeniu ustroju opartego na prawdziwie demokratycznych zasadach, – zapewnieniu godnych warunków bytowania wszystkim warstwom społecznym. Realizacji tych celów służy program Trzech zasad ludu. 1. Zasada narodowości, dosłownie „nacjonalizmu”, w jego rozumieniu z XIX i XX w. Bliższe intencjom autora byłoby sformułowanie „zasada poczucia narodowego” lub „zasada ducha narodu”; pojęcie „ducha narodu” występuje w tekście w takim samym znaczeniu. Najbliżej znaczeniu, jakie autor nadaje terminowi „nacjonalizm”, odpowiada dziś termin „patriotyzm”. 2. Zasada władzy ludu; 3. Zasada bytu, warunków życia ludu. Na zasadę patriotyzmu autor kładzie szczególny nacisk, a założeniem podstawowym jest uświadomienie słuchaczom dramatyzmu ówczesnego położenia Chin, zdefiniowanego jako „subkolonia” (ang. hypocolony). Sun Yat-sen stwierdza, że w społeczeństwie chińskim doszło do utraty ducha narodowego, który to proces datuje na okres opanowania Chin przez Mandżurów. Sun podkreśla konieczność uświadomienia sobie, że podbój kraju był możliwy dzięki zdradzie i niedostatecznemu oporowi wobec obcych najeźdźców, a panowanie dynastii mandżurskiej, zwłaszcza przeciągnięcie na swoją stronę przez mandżurskich władców inteligencji chińskiej, przyczyniło się do pogrążania się Agnieszka Łobacz 245 narodu w inercji. Sun wskazuje na słabości Taipingów, powolność dynastii Qing wobec obcych mocarstw, a przede wszystkim krytykuje nie dość ostre traktowanie dynastii mandżurskiej jako obcego panowania oraz wręcz niezrozumiałe występowanie przez przedstawicieli społeczeństwa chińskiego w obronie mandżurskiego cesarza – sprzeczne z duchem patriotyzmu. Potrzeba odbudowy patriotyzmu i poczucia tożsamości narodowej jest zatem paląca, dla jej potwierdzenia przywoływane są w tekście czasy świetności Chin (gdy były szczytową potęgą w świecie), rozległość terytorium Chin, szacunek ze strony innych – małych – państw w Azji Południowo-Wschodniej. ([…] i nie było takiego, które by złożenia trybutu za zaszczyt nie uważały), przy tym zdobycie tego szacunku i tej pozycji dokonane zostało „metodami godnymi królów”, pokojowo, a nie wskutek podbojów. Sun czyni również szereg odniesień do kultury chińskiej i jej dziejów, cytując m.in. przykład z zakresu filozofii politycznej: Chiny już w starożytności wydały myślicieli, których teorie są zbieżne z właśnie dopiero odkrywanymi przez świat prawdami. Jest zatem w omawianych wykładach wiele przykładów „ku pokrzepieniu serc”. Wezwaniom do pilnego uczenia się od cudzoziemców rzeczy godnych uwagi (przede wszystkim w zakresie nauk ścisłych i techniki, lecz także w naukach społecznych, gdzie widoczny jest dokonany postęp) towarzyszy wielokrotne przypominanie, że uczenie się od zagranicy nie może być naśladownictwem. Tym samym nie można jednoznacznie stwierdzić – jak przewinęło się to już w innych tekstach – że Sun Yat-sen pozostawał pod urokiem Zachodu. Odrębną kwestią jest wskazanie na niebezpieczeństwa i zagrożenia dla narodu chińskiego ze strony sił natury (liczebność populacji innych kontynentów i narodów rośnie szybciej niż Chin) oraz związane z gospodarczym wyzyskiem ze strony obcych państw – straty z powodu działania dzielnic koncesyjnych, obcych banków, Brytyjczyków w oddanym im przez Mandżurów Urzędzie Celnym i inne. Nasilenie zagrożeń wzmaga sytuacja międzynarodowa, pomimo uwolnienia Chin z jarzma obcej dynastii, lecz nie od konsekwencji jej działań. Wojna Europejska – jak Sun Yat-sen zgodnie z ówczesnym zwyczajem nazywa I wojnę światową – to wojna sprzeczności interesów imperialnych, czyli rozszerzanie władania mocarstw przy użyciu siły, co było jego argumentem przeciw udziałowi Chin w konflikcie. Faktycznie Chiny przystąpiły do wojny po stronie ententy, nie wysyłając jednak oddziałów zbrojnych. Ograniczyły się do wysłania robotników do prac na tyłach, takich jak przygotowywanie okopów. Chiny w wojnie niczego nie zyskały. Chińskie miejscowości przed wojną zajęte przez Niemców, po wojnie zajęła Japonia, dyplomacja powojenna nie uwzględniła interesu Chin, i nawet na konferencji waszyngtońskiej w 1922 r., na którą zaproszono jej przedstawicieli, 246 Trzy zasady ludu – dokument programowy Sun Yat-sena przyjęte porozumienie zwycięskich mocarstw przewidywało utrzymanie ograniczeń suwerenności Chin. Istniały też potencjalne zagrożenia militarne, wynikające z braku zaufania do układów z mocarstwami, zobrazowane przez wyliczenie liczby dni potrzebnych poszczególnym mocarstwom do zaatakowania Chin od momentu ogłoszenia mobilizacji. W ocenie Suna, zmianą chwalebną była rewolucja rosyjska i deklaracja wyrzeczenia się polityki imperialnej przez rewolucyjną Rosję. Pozytywnie oceniona została zasada samostanowienia narodów Wilsona. Sun pochwalał hasło Gandhiego „nie współdziałamy”, czyli biernego oporu Hindusów, który nie pozwolił im na zatracenie tożsamości narodowej, lecz z zaznaczeniem, że czynny sprzeciw to wykazanie ducha narodu. Wśród zagrożeń dla odbudowy narodu chińskiego i patriotyzmu Sun Yat-sen wymienia przenoszone z zagranicy nowoczesne tendencje i koncepcje. Zaopatruje to w stosowną interpretację: kosmopolityzm – a opowiada się za nim wielu Chińczyków studiujących za granicą – z teoretycznego punktu widzenia nie jest czymś negatywnym, lecz w obecnych warunkach nie jest odpowiedni do propagowania go w Chinach. Przy tym już w starożytności Chiny głosiły hasło tianxia zhuyi (天 下主义, tłumaczenie najbliższe: ‘idea świata pod nieboskłonem’), którego treść odpowiada współcześnie głoszonemu kosmopolityzmowi. Jednakże właśnie z powodu tego pojęcia zamazane zostało poczucie tożsamości narodowej Chińczyków. Sun wymienia przykłady narodów, które nie utraciły ducha narodowego: naród żydowski, zachowujący tożsamość pomimo utraty państwa od dwóch tysięcy lat, naród polski, pokazujący udane odtworzenie państwa po ponad stu latach porozbiorowej niewoli. Zasada władzy ludu. Wykłady składające się na ten dział to rozważania na temat różnych opcji sprawowania władzy przez społeczeństwo. Oparte są one na skrótowym przedstawieniu doświadczeń rewolucji demokratycznych w innych krajach (utożsamianych z obaleniem panujących monarchii) i prowadzą do stwierdzenia, że żaden z dotychczas dokonanych przewrotów nie wykształcił konsekwentnego i spójnego systemu zapewniającego społeczeństwu kontrolę nad powołanymi do sprawowania rządów. Przyjmując, że zasada władzy ludu może być realizowana wyłącznie w ustroju republikańskim, wśród rozważanych przykładów Sun odrębnie traktuje te rewolucje, które nie zapewniły trwałości rządom republikańskim i zakończyły się restauracją monarchii (Anglia, Francja). Szerzej przytacza takie rozwiązania ustrojowe, jak rządy przedstawicielskie czy federalizm (w USA), przybliża koncepcję praw obywatelskich, omawia prawo wyborcze kobiet (nie jest w tej sprawie jednoznaczny). Formułuje również kryteria funkcjonowania demokracji: wybory po- Agnieszka Łobacz 247 wszechne, inicjatywa ustawodawcza należąca do społeczeństwa, narzędzie referendum, mechanizm odwoływania przez społeczeństwo tych spośród wybranych do sprawowania rządów, którzy nie sprawdzili się w tej roli. Zauważa, że spośród państw, z których ustrojami się zapoznał, żadne nie spełnia ostatniego z wymienionych kryteriów, a najbliższa realizacji wszystkich postulatów wydaje się Szwajcaria. Uogólnia swą ocenę rozwoju politycznego myślenia w Europie i Ameryce, stwierdzając, że od czasów Platona nie dokonał się radykalny postęp w filozofii politycznej zachodniego świata: problemy praktyki demokratycznej pozostają nierozwiązane. Brak rozwiązań problemów funkcjonowania demokracji, a nie tylko nieprzystawalność zachodniego modelu demokracji, jest według Suna głównym czynnikiem przesądzającym o niemożliwości udanego przeniesienia zachodnich wzorców do warunków chińskich. Podejmując dyskusję na temat odpowiedniości zastosowania zasady władzy ludu w warunkach chińskich, autor odrzuca opinie o zbyt małym wyrobieniu politycznym ogółu społeczeństwa czy nie dość ukształtowanej kulturze politycznej w Chinach. Przytacza w tym kontekście wypowiedzi Konfucjusza i Mencjusza o długotrwałym sprawowaniu rządów przy zadowoleniu i społecznym spokoju rządzonego narodu. Jego zdaniem świadczy to o rozumieniu pojęcia demokracji w Chinach już 2 tysiące lat temu i powinno przemawiać za złagodzeniem zagranicznych ocen o braku praktyk demokratycznych w Chinach przez całe stulecia. W ten sam tok wywodu wpisuje się wielokrotnie podkreślane uznanie Suna dla najdawniejszych władców (Yao, Shun, Yu, król Wen i król Wu z Zhou) jako tych, którzy sprawowali rządy w interesie rządzonych. Tym niemniej, konkluduje, podstawowe pojęcia odnoszące się do demokracji są w Chinach nowe, a wcześniej nie było potrzeby ich rozważania. Sun Yat-sen zwraca uwagę, że termin ‘władza ludu’ (minquan, 民权) jest nowy w Chinach, podobnie nie używano w Chinach słowa ‘wolność’ (ziyou, 自由). Nie było potrzeby stworzenia pojęcia wolności w rozumieniu europejskim czy amerykańskim: funkcjonowanie relacji władza cesarska – lud w Chinach różniło się od europejskich monarchii absolutnych. Te despotycznie traktowały swoich poddanych, w Chinach natomiast lud nie odczuwał bezpośredniego ucisku ze strony cesarza, który był od niego „daleko”. Chińska percepcja wolności prowadzi Sun Yat-sena do konstatacji odmienności celów rewolucji chińskiej od celów rewolucji w krajach europejskich: w Europie wolności było zbyt mało, wolność wraz z pozostałymi hasłami (równość, braterstwo) była nieodzownym warunkiem demokracji. W Chinach natomiast indywidualnej wolności jest zbyt wiele, jej skutkiem jest brak zorganizowania w społeczeństwie, brak umiejętności wspólnego, solidarnego działania, tego, co powinna była wyzwolić rewolucja demokratyczna. Sun dowodzi potrzeby odmiennego pojmowania wolności w Chinach, konfrontu- 248 Trzy zasady ludu – dokument programowy Sun Yat-sena jąc wolność jednostki z wolnością narodu. Kierując się nadrzędnością potrzeby umocnienia Chin jako państwa, uważa za konieczne zespolenie wysiłków, odstąpienie od wolności indywidualnej na rzecz współdziałania dla przywrócenia wolności narodu i państwa. Hasło wolności głoszone np. przez rewolucję francuską uważa za zbieżne z przedstawioną powyżej zasadą patriotyzmu. Hasło równości, podobnie jak wolności, inaczej jest w Chinach postrzegane również z powodu różnic historycznych: w Chinach autokracja była mniej sroga i od dawna nie było dziedzicznej arystokracji, dziedziczny był jedynie tron cesarski. Arystokratycznej hierarchii i próbom wprowadzenia równości w Europie Sun Yat-sen przeciwstawia wypracowany przez siebie ośmioszczeblowy diagram pozycji społecznych, związanych z uzdolnieniami, talentami i umiejętnościami, którym można odpowiednio przypisać kompetencje. Równość mieści się w zasadzie władzy ludu, która właściwie obejmuje wszystkie trzy postulaty rewolucji francuskiej. Jedynie słuszną drogą zapewnienia sukcesu rewolucji w Chinach jest wypracowanie własnych metod wdrażania demokracji, wykorzystanie doświadczeń oraz staranne przestudiowanie przebiegu procesów demokratyzacji w krajach Europy i Ameryki, lecz nie dla ich nieprzemyślanego kopiowania. Sun zauważa, że Chiny, próbując stosować u siebie wzorce demokracji zachodniej, nie przejmują dobrych rozwiązań, tylko te najgorsze i czynią je w praktyce jeszcze gorszymi (przykład rządu przedstawicielskiego). Na podstawie swoich przemyśleń, Sun Yat-sen diagnozuje zasadniczą sprzeczność w przestudiowanych przykładach demokracji zachodnich jako funkcję demokracji i rządu: silna demokracja – słaby rząd; słaba demokracja – silny rząd; gdzie jedyną metodą sprawowania kontroli nad wybranymi na stanowiska jest prawo wyborcze, co sprawia, że układ nie spełnia kryteriów demokracji. Sun Yat-sen proponuje jako uniwersalną koncepcję wprowadzenie zasadniczego rozróżnienia między pojęciami: ‘władza’ (quan, 权) i ‘zdolności, kompetencje’ (neng, 能) i na podstawie tego rozróżnienia rozdziela ‘polityczną władzę ludu’ i ‘administrowanie, czyli zarządzanie (kompetencje)’. Uwzględniając powyższe rozgraniczenie, Sun sugeruje następujący schemat władzy i rządu: Władza polityczna (zhengquan, 政权) – sprawowana przez lud przy pomocy takich instrumentów jak: wybory powszechne – prawo odwoływania wybranych – inicjatywa ustawodawcza – referendum; mają one zapewnić społeczeństwu sprawowanie kontroli nad władzą administracyjną. Władza administracyjna (zhiquan, 治权) – składająca się z pięciu segmentów: władzy sądowniczej – władzy ustawodawczej – władzy wykonawczej – wła- 249 Agnieszka Łobacz dzy nadzoru – władzy egzaminacyjnej (nawiązanie do konfucjańskiego systemu egzaminów urzędniczych). W realizacji koncepcji pomocne ma być wprowadzenie trzech kategorii osobowości: 1. twórcy – ludzie o talentach odkrywczych, wynalazcy i innowatorzy; 2. menedżerowie – osoby o zdolnościach kierowniczych, zdolne realizować idee i nowatorskie rozwiązania twórców; 3. wykonawcy/pracownicy – osoby, które mogą wykonywać zadania pod kierunkiem menedżerów. Sun Yat-sen jest pewien, że proponowana przez niego wizja sprawowania władzy przez naród wobec braku istniejącego wzorca, na którym można by się oprzeć, zmusza do stworzenia modelu gruntownie nowej demokracji i nowej republiki, a jest to jedyne rozwiązanie. Uważa, że zastosowanie proponowanego przez siebie rozgraniczenia pozwoli powołać mechanizm sprawowania przez lud efektywnej kontroli nad rządem, dzięki czemu […] będziemy mogli mieć silne państwo i stanąć w jednym szeregu z USA. * * * Główne przesłanie, jakie wyłania się z relacjonowanych wykładów, brzmi: warunkiem powodzenia rewolucji i demokracji jest akceptacja diagnozy ówczesnego stanu państwa. Sun podkreśla konieczność zrozumienia, na czym polega i co się składa na tak dramatyczne położenie Chin w początkach lat 20. XX wieku. Wczytując się dziś, niemal 90 lat od chwili ich wygłoszenia, w tekst zapisu wykładów Sun Yat-sena, nie sposób nie zastanawiać się, które z jego przemyśleń i wizji – kiedy, gdzie i jak – doczekały się urzeczywistnienia. Azja-Pacyfik 2011, nr 14 CHINY W SETNĄ ROCZNICĘ REWOLUCJI XINHAI – SZKICE Jan Rowiński OBCHODY ROCZNIC REWOLUCJI Xinhai W CHRL Kierownictwo Komunistycznej Partii Chin (KPCh) i władze Chińskiej Republiki Ludowej (ChRL) niezależnie od wszystkich zawirowań politycznych ubiegłego 60-lecia na kontynencie, przy wszystkich okresowych przemilczeniach, zastrzeżeniach i krytycznych, nierzadko nieobiektywnych ocenach i opiniach co do charakteru, niekonsekwencji, ograniczeń i słabości Rewolucji Xinhai, traktowały ją jako niezwykle ważne wydarzenie w najnowszej historii Chin. Przywódcy ChRL uważali – i nadal uważają – że są kontynuatorami i spadkobiercami idei oraz dążeń organizatorów rewolucji, zmierzając do odrodzenia w pełni suwerennego, zjednoczonego państwa, do zapewnienia jego integralności terytorialnej i bezpieczeństwa, ostatecznego zamknięcia ponad stulecia hańby i poniżenia (bainian guochi). Czerpali i czerpią oni z Xinhai jako źródła modernizacji i programu budowy potęgi państwa opartej na pomyślności obywateli (fu min, qiang guo) oraz sięgali – i sięgają – do niezrealizowanych zamierzeń ujętych w Trzech zasadach ludu – sformułowanych przez Sun Zhongshana1 (Sun Yat-sena) – organizatora i przywódcy tej rewolucji. Uważali przy tym, że jedynie proponowany i realizowany przez nich program radykalnej rewolucji ludowej – odwołującej się na początku do wzorców rewolucji bolszewickiej z 1917 r., a po 1949 r. do doświadczeń ZSRR w budowie swej potęgi – pozwoli na przezwyciężenie wszystkich słabości i niekonsekwencji republikańskich poprzedników, czyli zwolenników „burżuazyjno-demokratycznej rewolucji starego typu” z 1911 r. W niniejszym artykule, dotyczącym obchodów Rewolucji Xinhai w Chinach, stosujemy (odmiennie niż w pozostałych tekstach) przyjętą w ChRL formę zapisu nazwiska Sun Yat-sena. Redakcja. 1 Jan Rowiński 251 1. Xinhai – ważny punkt odniesienia dla władz ChRL Po podsumowaniu bolesnych doświadczeń okresu maoistowskiego, od 1978 r. skoncentrowano się – równolegle do studiowania rozwiązań zagranicznych (głównie z Zachodu, a także Japonii, Korei Południowej czy państw ASEAN) – na poszukiwaniu i wypracowaniu rodzimych rozwiązań i modelu, uwzględniając tradycję, specyfikę i uwarunkowania Chin. W tym celu sięgano także do pełnych sukcesów modernizacyjnych doświadczeń rodaków na Tajwanie i w Hongkongu oraz huaqiao (emigrantów chińskich i ich potomków), stanowiących np. ponad 76% ludności Singapuru. Przyczyniło się to do rewizji wielu obowiązujących oficjalnie na kontynencie po 1949 r. opinii i ocen dotyczących wydarzeń z przełomu XIX i pierwszej połowy XX w. Niniejszy szkic ma na celu przedstawienie oficjalnego stosunku kierownictwa KPCh i władz ChRL do kwestii znaczenia, charakteru, programu i dokonań Rewolucji Xinhai, jej osiągnięć, słabości oraz ograniczeń, a także roli jej niekwestionowanego przywódcy, twórcy i „ojca” Republiki Chińskiej – Sun Zhongshana. Podejmuje on próbę znalezienia odpowiedzi na następujące pytania: – dlaczego i w jakich kwestiach ocena Rewolucji Xinhai ulegała korektom i ewolucji? – w jaki sposób jej poszczególne aspekty były wykorzystywane instrumentalnie, pod kątem aktualnych potrzeb, poprzez nagłaśnianie, przemilczanie, wybiórczość i interpretację? – co pozostawało elementem trwałym i traktowane było jako dziedzictwo, do którego odwoływała się KPCh i ChRL, dążąc do realizacji własnej wizji i programu odrodzenia wielkości państwa, jego modernizacji, zapewnienia pomyślności i dobrobytu jego obywateli? W analizie tych wydarzeń nie można pominąć ważnego czynnika personalnego. W ścisłej elicie kierowniczej KPCh i ChRL znajdowali się ludzie, którzy brali bezpośredni udział w Rewolucji Xinhai (np. Dong Biwu czy marszałek Zhu De), a także osoby, które znały Sun Zhongshana i z ramienia KPCh blisko współpracowały z kierownictwem Guomindangu (m.in. Mao Zedong, Zhou Enlai, marszałek Ye Jianying, Liao Chengzhi i in.). Należy pamiętać także o politykach i wojskowych o znanych nazwiskach, wywodzących się z bliskiego kręgu doradców i współpracowników dra Suna i jego następcy – Czang Kaj-szeka (Jiang Jieshi), zasiadających w organach kierowniczych Centralnego Komitetu Wykonawczego Guomindangu (GMD) czy rządu narodowego w Nankinie. Popierali oni współpracę KPCh i GMD w okresie wojny antyjapońskiej (1937–1945), a w trakcie trzeciej wojny domowej (1946–1949) opowiedzieli się po stronie komunistów i po- 252 Obchody rocznic Rewolucji Xinhai w ChRL parli powstanie ChRL, wchodząc w skład naczelnych instytucji nowego państwa2. Oczywiście, zajmowali głównie stanowiska reprezentacyjne i nie mieli większego wpływu na kluczowe decyzje kształtujące politykę państwa, ale w różnych okresach, w zależności od klimatu politycznego i realizowanego kursu, ich opinie były wysłuchiwane i niekiedy brane pod uwagę. Obchody w ChRL rocznic Rewolucji Xinhai i związanych z jej twórcą W okresie 61 lat istnienia ChRL zorganizowano 12 ogólnonarodowych obchodów (nie licząc tegorocznych) okrągłych rocznic rewolucji 1911 r. oraz cztery związane z rocznicami urodzin lub śmierci ojca Republiki Chińskiej – Sun Zhongshana. Nadawano im przeważnie bardzo wysoką rangę ogólnokrajowych uroczystości na szczeblu centralnym i prowincjonalnym (przede wszystkim w historycznych miejscach związanych z wydarzeniami 1911 r.). Odwoływały się one do umocnienia jedności narodowej i miały służyć realizacji celów o charakterze ogólnopaństwowym, które w danym momencie traktowano w Zhongnanhai za najważniejsze. Uczestniczyli w nich przywódcy państwa i partii. Za każdym razem powoływano z tej okazji ogólnokrajowe Komitety Obchodów, na czele których stawali przeważnie przewodniczący Ludowej Politycznej Rady Konsultatywnej Chin (LPRKCh) (formalnie osoba nr 4 w hierarchii władz ChRL) lub ich zastępcy, osoby bardzo zasłużone, o znanych nazwiskach. Centralnym wydarzeniem były uroczyste akademie pod auspicjami Komitetu Narodowego LPRKCh, którym przewodniczył przewodniczący tego organu. Głównymi mówcami byli przeważnie najwyżsi rangą politycy: przewodniczący ChRL lub jego zastępcy, sekretarze generalni KC KPCh, premierzy, przewodniczący Stałych Komitetów Ogólnochińskiego Zgromadzenia Przedstawicieli Ludowych (OZPL) i LPRKCh oraz „obowiązkowo”, przewodniczący Rewolucyjnego Komitetu Chińskiej Partii Narodowej3, jednej z 8 partii de2 Centralnej Ludowej Rady Rządowej, po przyjęciu nowej Konstytucji w 1954 r. do grona zastępców przewodniczącego ChRL, do organów wykonawczych, w tym rządu, czyli Rady Administracyjnej, a po 1954 r. Rady Państwowej, Chińskiej Ludowo-Rewolucyjnej Rady Wojskowej i jej późniejszych odpowiedników: Rady Obrony Narodowej, Centralnej Komisji Wojskowej, naczelnych organów ustawodawczych, Komitetu Narodowego LPRKCh, a po 1954 r. także Stałego Komitetu OZPL oraz organów systemu sprawiedliwości: Najwyższego Sądu Ludowego, Najwyższej Prokuratury Ludowej oraz KPCh i ośmiu partii demokratycznych. Zob.: Who is who in Communist China, Union Research Institute, Hong Kong 1966; Jan Rowiński, Wojciech Jakóbiec, System konstytucyjny Chińskiej Republiki Ludowej, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 2006, s. 87–95. 3 Rewolucyjny Komitet Chińskiej Partii Narodowej (Zhongguo Guomindang Geming Weiyuanhui) powstał 1 stycznia 1948 r. w Hongkongu podczas Zjazdu Przedstawicieli Frakcji Demokratycznej Partii Narodowej (GMD) przez odłączenie się grupy działaczy od GMD (która w wyniku wojny domowej w latach 1946–1949 utraciła władzę na kontynencie na rzecz komunistów, a w latach Jan Rowiński 253 mokratycznych (minzhu dangpai), które w swych statutach uznają przywództwo KPCh i przyjmują podrzędną rolę w systemie politycznym ChRL. Wśród zapraszanych gości znajdowali się także ww. najstarsi wiekiem działacze, członkowie najwyższych władz KPCh, którzy albo brali udział w rewolucji 1911 r., albo aktywnie współpracowali w okresie współdziałania GMD i KPCh w latach 20., wchodząc w skład władz Partii Narodowej lub jej sił zbrojnych, a także ci znani politycy czy wojskowi z władz GMD i administracji Republiki Chińskiej (przede wszystkim wdowa po Sunie, Song Qingling), którzy opowiedzieli się po stronie komunistów i zostali na kontynencie, zrywając z reżimem Czang Kaj-szeka. Tradycją było zapraszanie jako gości honorowych żyjących przywódców z okresu tamtych wydarzeń, członków ich rodzin, bliskich doradców i współpracowników dra Suna oraz weteranów – uczestników rewolucji republikańskiej. W okresie sześciu dekad (po 1949 r.) obchody i nagłośnienie tych okrągłych rocznic, ich skala i treści oraz formułowane z tej okazji oceny wydarzeń z 1911 r., poglądów i programu jej przywódcy zależały od sytuacji oraz aktualnego kursu politycznego dyktującego wymagania propagandowe. W niektórych przypadkach, np. w 1951 r., w 40. rocznicę Rewolucji Xinhai, a także w 1971 r., w 60. rocznicę przypadającą w czasie „rewolucji kulturalnej”, pomijano to wydarzenie milczeniem, w innych „delikatnych okresach” ograniczano się do czysto formalnych i marginalnych imprez. Natomiast przy okazjach przypadających w czasach względnej normalności lub politycznej odwilży (np. w latach 1955–1956) czy w 50. rocznicę wydarzeń w 1961 r., gdy po okresie wielkiego głodu w wyniku załamania się „wielkiego skoku”4 rozpoczęto kurs „regulacji” i koniecznością stało się pozyskanie tych grup społeczeństwa, które były przedmiotem masowych represji (kręgów inteligencji, elit partii demokratycznych itd.) oraz zjednoczenie społeczeństwa wokół wspólnych historycznych wartości – nadawano im charakter konsultacyjny, maksymalnie nagłaśniany propagandowo. Prawdziwy proces zmian w tej „huśtawce instrumentalnego podejścia” nastąpił po śmierci Mao Zedonga i zamknięciu tragicznej dekady „rewolucji kulturalnej” (1966–1976), a przede wszystkim po historycznym zwrocie w grudniu 1978 r., któ1949–2001 i od 2008 r. sprawowała władzę na Tajwanie). Honorową przewodniczącą tej partii była (do swojej śmierci) Song Qingling, wdowa po ojcu-założycielu republikańskich Chin Sun Yat-senie i szwagierka przywódcy Partii Narodowej Czang Kaj-szeka). Pełniła ona po 1949 r. wysokie funkcje państwowe (wiceprzewodniczącej Centralnego Rządu Ludowego, wiceprzewodniczącej parlamentu i wiceprzewodniczącej ChRL). Pierwszy przewodniczący Rewolucyjnego Komitetu Partii Narodowej Li Jishen w początkach istnienia ChRL również pełnił funkcję wiceprzewodniczącego Centralnego Rządu Ludowego. Jest to obecnie ugrupowanie zrzeszające ponad 70 tysięcy członków – głównie urzędników, inżynierów, nauczycieli i lekarzy. Na jego czele stoi He Luli. 4 Andrzej Halimarski, Chińska Republika Ludowa w okresie „wielkiego skoku” i polityki „regulacji” (1958–1965), „Kraje Socjalistyczne” 1987, t. 3, nr 1–2, s. 203–250. 254 Obchody rocznic Rewolucji Xinhai w ChRL ry rozpoczął okres reform w Chinach. Znalazło to wyraz w pozytywnej tendencji stopniowego – ale wybiórczego – odkrywania na nowo przemilczanych poprzednio wartości programów republikańskich dotyczących m.in. kwestii ludowładztwa i demokratyzacji, przestrzegania praw człowieka, formuły jedności narodowej, konieczności zrewidowania represyjnej polityki narodowościowej czy wyznaniowej, zabiegów o sympatie diaspory, ocieplenia w relacjach z rodakami (tong bao) z drugiego brzegu Cieśniny Tajwańskiej oraz wznowienia dialogu z przywódcami Guomindangu itd. Co prawda z największymi oporami, ale torowały sobie jednak drogę postulaty dotyczące reform politycznych, m.in. zapewnienia swobód obywatelskich, praworządności czy rzeczywistego dialogu władzy ze społeczeństwem. Dlatego też dopiero obchody 70. rocznicy (1981 r.) wybuchu Rewolucji Xinhai stały się forum powszechniejszej, głębszej i bardziej obiektywnej prezentacji jej znaczenia w historii najnowszej Chin. Doceniono jej wkład w odrodzenie państwa oraz uznano, że powinna być ona ważnym tematem edukacji historycznej i patriotycznej społeczeństwa, przede wszystkim młodzieży. 3. Przegląd obchodów rocznicowych w „epoce Mao” (1949–1976) Pierwsza okrągła rocznica 40-lecia rewolucji republikańskiej przypadała na październik 1951 r. – dwa lata po proklamowaniu ChRL. Był to szczególny okres tworzenia i umacniania organów nowej władzy, reformy rolnej, ogromnego wysiłku odbudowy kraju zniszczonego 8-letnią agresją japońską i zmaganiami trzeciej wojny domowej (1946–1949) komunistów z narodowcami, trwającą kampanią likwidacji ostatnich ogniw operujących na południu jednostek armii obalonego reżimu, połączonej z kampanią „zduszenia kontrrewolucji” (zhenya fan geming yundong)5, która największego rozmachu nabrała w 1951 r. Trwała w tym czasie wojna w Korei z udziałem armii „ochotników” chińskich. Latem i jesienią 1951 r. nastąpiła nowa faza szczególnie zażartych walk wokół 38 równoleżnika (sierpień– listopad), w których na przemian jedna i druga strona starały się uzyskać przewagę wojskową, a także wzmocnić swą pozycję przy stole negocjacyjnym. Mao Zedong obawiał się, że w tej sytuacji może dojść do kontrofensywy wojsk GMD z Tajwanu na kontynent jako wsparcie operacji wojsk ONZ w Korei. Należy pamiętać, że w tym czasie ChRL udzielała istotnej pomocy wojskowej Demokratycznej Republice Wietnamu i oddziałom Vietcongu w prowadzonej tam przez Francję „brudnej wojnie kolonialnej”. 5 Dyrektywa KC KPCh z 10 października 1950 r. Jan Rowiński 255 Nie można nie brać także pod uwagę aspektu politycznego i ideologicznego. To obalona Republika Chińska uznała za swego ojca i przywódcę Sun Zhongshana, to ona datę wybuchu Rewolucji Xinhai 10 października (shuang shi – ‘podwójna dziesiątka’) uznała za dzień święta narodowego republikańskich Chin, wreszcie to Czang Kaj-szek był wybrany przez Sun Zhongshana na następcę i wykonawcę jego politycznego testamentu. Obchody tej rocznicy w istniejącej sytuacji wewnętrznej i międzynarodowej były trudne i do tego wysoce kłopotliwe. Mogły być odczytywane jako deprecjonowanie znaczenia nowego państwa i jego nowego święta narodowego (1 października). Tak więc, ze wszystkich wyżej wymienionych powodów, postanowiono zrezygnować z obchodów tej rocznicy. Sytuacja uległa zmianie wraz z umocnieniem nowego reżimu. Stało się rzeczą oczywistą, że jego legitymizm narodowy zostanie znacząco wzmocniony przez odwołanie się do dziedzictwa Suna, do roli i znaczenia rewolucji 1911 r., która obaliła feudalne cesarstwo, proklamowała Republikę i podjęła (z różnym skutkiem) ogromny wysiłek wyzwolenia się z obcej zależności, odzyskania rzeczywistej niepodległości i pełnej suwerenności oraz podjęła program modernizacji kraju i odrodzenia narodowego. Zadań tych nie udało się wówczas zrealizować – zarówno w aspekcie narodowym, jak i społecznym. To komuniści i Republika Ludowa mieli kontynuować dzieło Suna, ale czynić to znacznie konsekwentniej i skuteczniej – szczególnie w sferze politycznej i gospodarczo-społecznej – niż obalony reżim Partii Narodowej, który „porzucił i zdradził jego dziedzictwo”. To w „Nowych Chinach” miał być zrealizowany testament wielkiego demokraty, a komuniści mieli przywrócić Chinom należne miejsce wśród mocarstw świata i odrodzić wielkość chińskiej nacji. Wykorzystano dla tego celu przypadającą 12 marca 1955 r. 30. rocznicę śmierci Sun Zhongshana. W tym dniu ukazał się na łamach centralnego organu KC KPCh – dziennika „Renmin Ribao” artykuł redakcyjny pt. Pamięci wielkiego, demokratycznego rewolucjonisty – pana Sun Zhongshana6. W przeddzień odbyła się w pawilonie Huairentang kompleksu Zhongnanhai – siedziby władz naczelnych ChRL – uroczysta akademia z udziałem ponad 1000 osób. Przewodniczył jej Zhou Enlai – wiceprzewodniczący KC KPCh, premier i przewodniczący Ludowej Politycznej Rady Konsultatywnej Chin. Uczestniczyli w niej działacze GMD, z których wielu było bliskimi współtowarzyszami walki, doradcami Suna (m.in. Peng Zemin, Shen Chuju, Huang Yanbei, He Xiangying, Chen Shudong, Zhang Boquan), a także członkowie najwyższego kierownictwa KPCh, w tym ci którzy współpracowali z Partią Narodową w okresie sojuszu obu partii w połowie lat 20. czy później w latach wojny antyjapońskiej7. 6 7 „Renmin Ribao” z 12 marca 1955. „Guangming Ribao” z 11 marca 1955. 256 Obchody rocznic Rewolucji Xinhai w ChRL Sukces propagandowy tego posunięcia i nowa atmosfera polityczna w kraju związana z echami XX Zjazdu KPZR i procesami destalinizacji u „starszego radzieckiego brata” (sulian lao dage), niezwykłym ożywieniem politycznym i bezprecedensową „odwilżą” w ChRL w następstwie proklamowanej na początku maja 1956 r. kampanii „Niech rozkwita sto kwiatów, niech współzawodniczy stu uczonych” (shuang bai)8 spowodowały nadanie jeszcze większego rozmachu i nowych akcentów obchodom 90. rocznicy urodzin Sun Zhongshana w listopadzie tegoż roku. Trudno oprzeć się wrażeniu, że chodziło zapewne także o zatarcie faktu oficjalnego przemilczenia przez władze jej 40. rocznicy w 1951 r. W stolicy Chin powołano specjalny komitet obchodów. Postanowiono, że poza uroczystościami centralnymi odpowiednie akademie odbędą się we wszystkich prowincjach i miastach wydzielonych kraju. Rada Państwowa ogłosiła dzień 12 listopada dniem wolnym od pracy, wywieszono flagi państwowe. Na uroczystej akademii, której przewodniczył premier Zhou Enlai, w prezydium znalazło się 78 osób, w tym najwyższe kierownictwo państwa i partii z Mao Zedongiem na czele, a także m.in. Peng Zemin, He Xiangning, Wei Lihuang, Wu Yizheng, gen. Long Yun, Li Shucheng, Shen Chuju, Chen Shudong, Zhang Nanxian, gen. Cheng Qian, Xiong Kewu, Shao Lizi, Ma Xilun i inni. Zaproszono przedstawicieli emigracji i rodaków z Hongkongu oraz 160 gości z zagranicy, z 30 krajów9. Tego samego dnia premier Zhou Enlai i He Xiangning – przy udziale ok. 600 osób – uczestniczyli w uroczystości w położonej w Pachnących Górach pod Pekinem Świątyni Lazurowych Obłoków (Biyunsi), gdzie w Pagodzie Purpurowego Tronu znajduje się Sala Pamięci dra Suna10. W celu złożenia wieńców w mauzoleum pierwszego prezydenta Republiki Chińskiej do Nankinu udała się specjalna delegacja państwowa pod przewodnictwem wiceprzewodniczącego KC KPCh – marszałka Zhu De11. Wydarzeniem politycznym obchodów był artykuł Mao Zedonga pt. Pamięci pana Sun Zhongshana (Jinian Sun Zhongsan xiansheng)12. Oficjalną ocenę Rewolucji Xinhai oraz postaci i dokonań twórcy Republiki Chińskiej przedstawił w nim sam architekt Nowych Chin i przewodniczący KC KPCh, tym samym więc stawała się ona – przynajmniej w tym okresie – obowiązującą wykładnią. 8 Określenie „100 szkół” nawiązywało do Epoki Walczących Królestw (413–221 p.n.e.), kiedy współistniały i rywalizowały różne szkoły myślenia. Okres ten uznano za jeden z najpłodniejszych w rozwoju myśli społecznej i nauki w Chinach. 9 „Guangming Ribao” z 12 listopada 1956. 10 Tutaj, od 1925 r. do momentu przeniesienia do Mauzoleum w Nankinie w 1929 r., spoczywało ciało Sun Yat-sena. W Sali Pamięci są eksponowane pamiątki po zmarłym, m.in. szklana trumna ze stalowym wiekiem, dar Stalina i ZSRR dla narodu chińskiego. Dotarła ona do Chin z opóźnieniem i zmarły nie mógł być w niej pochowany. 11 „Guangming Ribao” z 13 listopada 1956. 12 „Renmin Ribao” z 12 listopada 1956. Jan Rowiński 257 Obchody rewolucji 1911 r. „w pełnej krasie” odbyły się 5 lat później – w 50. rocznicę tego wydarzenia, w październiku 1961 r. Stały Komitet KN LPRKCh, w specjalnej uchwale przyjętej 15 września tegoż roku na XXI posiedzeniu, informował o uroczystościach z okazji 50. rocznicy Rewolucji Xinhai, mającej wielkie historyczne znaczenie. Powołano specjalny komitet przygotowawczy. Na jego czele stanął sędziwy wiceprzewodniczący ChRL, członek Biura Politycznego KC KPCh, uczestnik i współorganizator historycznych wydarzeń sprzed półwieku, które doprowadziły do obalenia cesarstwa – Dong Biwu. Jego pierwszą zastępczynią była Song Qingling. Wiele nazwisk na liście członków Komitetu to uczestnicy wydarzeń z 1911 r. To ich, jako 48 szczególnie ważnych gości, podejmowano z nadzwyczajnymi honorami13. Władze zobowiązano do organizacji uroczystych obchodów we wszystkich prowincjach i regionach autonomicznych oraz miastach wydzielonych kraju14. W wigilię rocznicy w Wielkiej Sali Kongresowej OZPL odbyło się uroczyste posiedzenie z udziałem 10 tys. zaproszonych gości. Obecna była między innymi grupa weteranów, a także przedstawicieli diaspory, którzy odegrali wyjątkową rolę we wspieraniu sił reformatorskich i republikańskich, a także osoby represjonowane, którym przywrócono dobre imię i oczyszczono z bezpodstawnych zarzutów. Zaproszono również przedstawicieli korpusu dyplomatycznego w Pekinie. W uroczystości – jako gość honorowy – uczestniczył przewodniczący ChRL i wiceprzewodniczący KC KPCh Liu Shaoqi oraz niemal in corpore najwyższe kierownictwo państwowe KPCh i partii demokratycznych, które zasiadło w prezydium. Nieobecny był Mao Zedong. Przewodniczył premier Zhou Enlai, który otwierając akademię, przypomniał, że Rewolucja Xinhai obaliła rządy dynastii Qing i liczące ponad 2000 lat cesarstwo, że zrodziła w społeczeństwie niemające precedensu poczucie wolności, otwierając drogę rewolucyjnym przemianom w przyszłości. To było jej wielkim zwycięstwem. Mówca podkreślał jednak, że była to rewolucja burżuazyjno-demokratyczna starego typu, kierowana przez chińską burżuazję. Nie była konsekwentnie radykalna. Nie mogła do końca wypełnić swego antyimperialistycznego i antyfeudalnego posłannictwa. I dodawał: Jesteśmy dumni, że dokonaliśmy tego, czego nie udało się zrealizować jej bohaterom w 1911 roku i spełnić ponad 100-letnie marzenia wielu ludzi dobrej woli, patriotów15. Z kolei Dong Biwu w swoim przemówieniu stwierdzał: Chociaż Rewolucji Xinhai nie udało się osiągnąć pełnego zwycięstwa, to stała się ona źródłem 13 14 15 „Guangming Ribao” z 8 i 10 listopada 1956. „Guangming Ribao” z 11 listopada 1956. „Guangming Ribao” z 10 listopada 1961. 258 Obchody rocznic Rewolucji Xinhai w ChRL drogocennego doświadczenia, dzięki któremu naród chiński mógł odnaleźć najlepszą drogę prowadzącą go do pełnego wyzwolenia16. Gala ta nie była, jak już wspomniałem, przypadkowa. Wiązała się z próbą odwrócenia uwagi od niezwykle trudnej sytuacji, w jakiej znalazł się kraj po katastrofie awanturniczego kursu „trzech czerwonych sztandarów” (san mian hongqi) w okresie 1958–1960, załamaniu gospodarczym, masowej klęsce głodu17. Władzom chodziło o zjednoczenie najszerszych grup społeczeństwa wokół haseł narodowych, a przede wszystkim przyciągnięcie masowo represjonowanych w ramach kampanii czystek politycznych ofiar tzw. walki z prawicą (fan youbai fenzi) z 1957–1958 r.18 Dotyczyło to głównie inteligencji, w tym wielu wybitnych intelektualistów – członków KPCh i elit partii demokratycznych, rekrutujących się z byłych działaczy GMD, a także specjalistów i naukowców, którzy na wezwanie Mao Zedonga i Zhou Enlaia powrócili z zagranicy „budować Nowe Chiny” (jianshe Xin Zhongguo). Towarzyszyły tym zabiegom rehabilitacja i masowe zwolnienia z obozów i więzień osób niesłusznie represjonowanych, sięgające setek tysięcy przypadków. Był to okres narastającej krytyki polityki prowadzonej przez Mao i wyraźnego osłabienia cenzury19. Trwało to jednak krótko. Jesienią w 1962 r. praktycznie odsunięty od władzy przewodniczący KC KPCh przystąpił do kontrofensywy o jej odzyskanie. Efektem tego była tragiczna dekada 1966–1976 r.20 W latach „wielkiej proletariackiej rewolucji kulturalnej” (wuchang jieji wenhua da geming) Rewolucja Xinhai i jej przywódca znaleźli się w ogniu „bezlitosnej, klasowej krytyki”, publicznych potępień na łamach dazibao (gazetek wielkich hieroglifów) oraz prasy organizacji czerwonogwardyjskich (hongweibing) i rewolucyjnego buntu (zaofan). Ataki te były inspirowane przez siły radykalne związane z osławioną Grupą ds. Rewolucji Kulturalnej przy KC KPCh, która przynajmniej w latach 1966–1968 miała decydujący wpływ na kształtowanie polityki kraju, ciesząc się poparciem Mao Zedonga. Sędziwi weterani wydarzeń z 1911 r., szczególnie późniejsi działacze KPCh (m.in. marszałek Zhu De), stali się ofiarami poniżającej i oczerniającej kampanii czy wręcz prześladowań. Przedmiotem Ibidem. A. Halimarski, Chińska Republika Ludowa w okresie…, op. cit. 18 „Renmin Ribao” z 5 marca 1957, z 10 sierpnia 1957, z 13 października 1957; A Halimarski, Powstanie Chińskiej Republiki Ludowej i jej rozwój w latach 1949–1957, „Kraje Socjalistyczne” 1986, t. 2, nr 1–4, s. 170–175. W wyniku czystek tej kampanii tylko w miastach represjonowano ponad 550 tys. osób, a na wsi ich liczba sięgnęła kilku milionów. Po latach przyznano, że zarzuty były uzasadnione jedynie w przypadku ok. 2% osób. 19 A. Halimarski, Chiny w latach wielkiej proletariackiej rewolucji kulturalnej (1966–1976), „Kraje socjalistyczne” 1987, t. 3, nr 3–4, s. 167–223. 20 Agencja Xinhua, 12 grudnia 1966. 16 17 Jan Rowiński 259 krytyki była także wdowa po Sunie, Song Qingling, której z odwagą i determinacją bronił, także atakowany, ale wciąż pozostający u steru, premier Zhou Enlai. Ostatnia uroczystość przypominająca w tym smutnym okresie zasługi Sun Zhongshana miała miejsce w 100. rocznicę jego urodzin – 12 grudnia 1966 r., gdy po decyzjach XI plenum KC KPCh (sierpień 1966 r.) kraj znalazł się w paroksyzmie „rewolucji kulturalnej”. W dniu rocznicy agencja Xinhua donosiła: Opiewajmy nieustraszonego ducha rewolucyjnej walki pana Sun Zhongshana, bezkompromisowo prowadźmy do końca bój przeciwko imperializmowi i rewizjonizmowi21. Informowano o obecności „10 tysięcy rewolucyjnych mieszkańców stolicy i czerwogwardyjskich bojowników” na masowym wiecu z okazji tej rocznicy w sali konferencyjnej w Parlamencie. Nad stołem prezydialnym wisiały dwa hasła pisane złotymi hieroglifami: „Niech żyje Wielki Nauczyciel, Wielki Przewodnik, Wielki Przywódca, Wielki Sternik – Przewodniczący Mao!” oraz: „Pamięci wielkiego, demokratycznego rewolucjonisty pana Sun Zhongshana”. Pod nimi umieszczono portret dra Suna i daty 1866–1966. Gospodarz uroczystości, wiceprzewodniczący ChRL Dong Biwu, podkreślając rolę ojca rewolucji republikańskiej w walce narodu chińskiego przeciwko feudalizmowi i imperializmowi, powiedział: Nigdy nie powinniśmy zapomnieć wielkiego wkładu wniesionego przez pana Sun Zhongshana w dzieło chińskiej rewolucji. Zasłużył on na to, aby wiecznie pozostać w naszej pamięci22. Wiceprzewodnicząca ChRL, Song Qingling, stwierdziła m.in., że Sun Zhongshan do ostatniego swego tchnienia, zawsze wzywał rewolucjonistów, aby kontynuowali walkę aż do zwycięstwa. Realizując jego testament, przewodząc ludowi chińskiemu, Komunistyczna Partia Chin daleko wyprzedziła wszystko czego on dokonał. Jeśliby dziś był wśród nas, byłby dumny z tego, że KPCh zjednoczyła cały lud i wszystkie narodowości Chin i przewodząc osiągnęła tak gigantyczne sukcesy w procesie socjalistycznej rewolucji i budownictwa socjalistycznego oraz z tego, że tak stanowczo na arenie międzynarodowej broni prawdy marksizmu-leninizmu23. Przemawiający z tej okazji premier Zhou Enlai powiedział: Wielkie zwycięstwa, jakie w heroicznej walce pod przywództwem przewodniczącego Mao odniósł lud chiński, daleko przerosły marzenia pana Sun Zhongshana. To Mao Zedong genialnie, twórczo i wszechstronnie odziedziczył, obronił i rozwinął marksizm-leninizm, wznosząc go na całkowicie nowy poziom. Wspominając dziś pana Sun Zhongshana, powinniśmy pamiętać, aby zawsze niezłomnie kroczyć drogą Przewodniczącego Mao, naszego wielkiego nauczyciela, wielkiego przewodnika, wielkiego wodza i wielkiego sternika, zawsze być razem z rewolucyjnym ludem, uporczywie pozna21 22 23 Agencja Xinhua, 13 grudnia 1966. Ibidem. Ibidem. 260 Obchody rocznic Rewolucji Xinhai w ChRL wać nowe zjawiska, nieustannie przekształcać naszą świadomość, maszerować stale naprzód za pochodnią socjalistycznej rewolucji24. Uroczystość – jak pisał korespondent Xinhua – skończyła się owacją na stojąco całej sali. Reprezentacyjna orkiestra wojskowa odegrała najpopularniejsze oficjalne melodie tych dni: Wschód jest czerwony, nad Chinami, jak wschodzące słońce, pojawił się Mao Zedong oraz Żeglując na bezkresach morskich akwenów, należy polegać na sterniku25. Pracowałem w tym burzliwym okresie „rewolucji kulturalnej” w naszej Ambasadzie w Pekinie, śledziłem te wydarzenia na bieżąco. Przy lekturze sprawozdania z przebiegu uroczystości przypomniała mi się anegdota z radia Erewań. Pytanie: Jaki projekt wygrał w ZSRR konkurs na pomnik Chopina na początku lat 50.? Odpowiedź: „J. W. Stalin słuchający jego muzyki”. Uważałem jednak, że już samo zorganizowanie takiej uroczystości z okazji rewolucji 1911 r. w okresie, gdy jej główny organizator i przywódca stał się przedmiotem ataków „rewolucyjnych mas”, a jej znaczenie było deprecjonowane, było dowodem cywilnej odwagi jej organizatorów i wysiłku na rzecz ratowania pamięci i szacunku dla historycznych wydarzeń, z których zrodziła się także komunistyczna rewolucja i „Nowe Chiny” (Xin Hua). Nie sądzę, aby w tym czasie można było zrobić więcej. W tym klimacie i w tym mieście, gdzie ściany domów i murów były od góry do dołu oblepione dazibao, gdzie płonęły na ulicach stosy „burżuazyjnych, feudalnych i reakcyjnych książek” i masowo niszczono „dekadenckie, feudalne i kapitalistyczne” dzieła sztuki, gdzie odbywały się masowe publiczne rozprawy z „wrogami ludu”26. Ciągle pozostają żywe w mej w pamięci wstrząsające widoki ofiar „rewolucji”, gdy w białych czapkach błazeńskich, z czarnymi tablicami na piersiach, z wykręconymi do tyłu rękami, były bite i opluwane przez konwojujących ich hongweibingów, wożone na platformach ciężarówek lub pędzone ulicami miast na place i stadiony, gdzie odbywały się „ludowe sądy”. W dniu 30 sierpnia 1968 r. w podpisanym przez premiera Zhou Enlaia dokumencie pod znamiennym tytułem Imienny spis kadr, które winny podlegać ochronie, na pierwszym miejscu znalazło się nazwisko wiceprzewodniczącej ChRL – Song Qingling. Premier kategorycznie zażądał przerwania ataków na nią. Powołując się na pochlebne opinie Mao Zedonga z 1956 r., podkreślał wielkie zasługi jej męża, przywódcy Rewolucji Xinhai, dla Chin. Powtarzał przy tym również obowiązująIbidem. Ibidem. 26 To jest wobec tych, których zakwalifikowano do kategorii „trzy anty” (san fan fenzi) – antypartyjnych, antysocjalistycznych i występujących przeciwko ideom przewodniczącego Mao, a także kroczących drogą kapitalistyczną (zou zi bai) lub do inteligencji (zhishi fenzi) – należącej do „reakcyjnych przedstawicieli dziewiątej śmierdzącej kategorii”. 24 25 Jan Rowiński 261 cą, ale zapewne najłaskawszą w tym okresie ocenę Suna: był burżuazyjnym rewolucjonistą, który miał swoje zasługi i także słabości. W latach 1967–1968 w rozmowach z przedstawicielami organizacji hongweibingowskich i zaofanów Zhou potępiał zamiary zdewastowania mauzoleum Suna w Nankinie, próby bezczeszczenia sali jego pamięci i zachowanych pamiątek w klasztorze Lazurowych Obłoków, obalania jego pomników, obraźliwe hasła i karykatury na jego temat w dazibao i prasie „rewolucyjnych organizacji”27. Gdy jego apele zawiodły, Zhou Enlai podobno objął te obiekty ochroną specjalnych gwardyjskich jednostek z korpusu 8341, których zadaniem było przede wszystkim zapewnienie bezpieczeństwa najwyższym członkom kierownictwa. W październiku 1971 r. przypadała 60. rocznica wydarzeń, które obaliły Cesarstwo. Pominięto ją milczeniem. Było to chyba najtrafniejsze rozwiązanie. Kraj nadal znajdował się w okresie niezwykle ostrej walki wewnętrznej w kierownictwie, szczególnie po odsunięciu od władzy, pod zarzutem próby zamachu na życie przewodniczącego, marszałka Lin Biao – oficjalnego następcy i zastępcy Mao Zedonga, jednego z głównych dyrygentów „rewolucji kulturalnej” i po jego tajemniczej śmierci (oficjalnie w katastrofie samolotowej nad Mongolią 13 września 1971 r.). Kontratak sił radykalnych, który wkrótce nastąpił, i rozpętana przez nich kampania krytyki Lin Biao i Konfucjusza (Pi Lin pi Kong) wymierzone były w „restauratorów starych porządków” – przede wszystkim w chorego już na raka Zhou Enlaia, a następnie zrehabilitowanego nagle na jego wniosek Deng Xiaopinga, określanego do 1973 r. jako „chińskiego Chruszczowa nr 2”28. 4. Przegląd obchodów rocznicowych Xinhai po „epoce Mao” (po 1978 r.) Dopiero obchodom 70. rocznicy historycznych wydarzeń z 1911 r. w październiku 1981 r. nadano ponownie charakter ogólnonarodowy. We wrześniu 1976 r. umarł Mao Zedong, „rewolucja kulturalna” została zakończona, „banda czworga” – sztab radykałów – została na początku października aresztowana. Jej członków postawiono przed sądem i skazano. Po III plenum KC KPCh XI kadencji (grudzień 1978 r.) dokonano zasadniczego zwrotu w dotychczasowej polityce wewnętrznej i zagranicznej, ujętego w formule reform i otwarcia na świat (gaige, kaifang). Po27 Qiu shi, Cheng xin, Diaoyue, Jilin Renmin Chubanshe 2002, poświęcony kontaktom i opiniom o Sun Zhongshanie i jego wpływie na czołowych przywódców ChRL – Mao Zedonga, Zhou Enlaia, Zhu De i Liu Shaoqi. 28 A. Halimarski, Chiny w latach rewolucji kulturalnej…, op. cit., s. 199–207. Szerzej Krzysztof Gawlikowski, Nowa batalia o Konfucjusza, Wyd. MON, Warszawa 1976; „Renmin Ribao” z 7 sierpnia 1973 (w art. prof. Yang Rongguo). 262 Obchody rocznic Rewolucji Xinhai w ChRL litykę „wyzwalania Tajwanu” zastąpiono „dialogiem rodaków zamieszkałych po obu brzegach Cieśniny Tajwańskiej”. Następował powrót do normalności. Zaczęto odcinać się od obowiązujących w ChRL skrajnych, ideologicznych ocen wydarzeń najnowszej historii Chin pierwszej połowy XX w. podporządkowanych aktualnie obowiązującej linii politycznej. W przeddzień rocznicy wydarzeń (9 października 1981 r.) 10 tys. zaproszonych gości wzięło udział w uroczystych obchodach w Sali Kongresowej Parlamentu ChRL. Powrócono do formuły obchodów sprzed 20 lat. Gospodarzem uroczystości był marszałek Ye Jianying przewodniczący Stałego Komitetu OZPL, wiceprzewodniczący KC KPCh. W honorowym prezydium – chyba po raz pierwszy – zasiedli wszyscy czołowi politycy państwa i jego najważniejszych organów, partii rządzącej i koalicyjnych stronnictw, nieliczni pozostali przy życiu weterani tych wydarzeń, współpracownicy i członkowie rodzin Sun Zhongshana i innych czołowych postaci rewolucji z 1911 r. – Huang Xinga i Cai Yuanpeia, a także przedstawiciele diaspory, przede wszystkim z Hongkongu29. W przeddzień uroczystości zostali oni przyjęci przez sędziwych członków kierownictwa KPCh i wiceprzewodniczących Stałego Komitetu OZPL: wdowę po premierze Zhou Enlaiu, Deng Yingchao, i Liao Chengzhi30. Głównym mówcą wieczoru był sekretarz generalny KC KPCh (zrehabilitowana ofiara „rewolucji kulturalnej”) – Hu Yaobang. W swym wystąpieniu powiedział m.in.: Rewolucja Xinhai ma pierwszoplanowe znaczenie w historii Chin. […] My chińscy komuniści i cały nasz wieloetniczny lud traktujemy zwycięstwo nowodemokratycznej i socjalistycznej rewolucji jako jej kontynuację i rozwinięcie. Stającego na jej czele Pana Sun Zhongshana i jego współtowarzyszy darzymy najwyższym szacunkiem i wdzięcznością. Dzisiaj 980 milionów rodaków z kontynentu i 18 milionów rodaków z Tajwanu wspólnie obchodzi to ważne święto. Właśnie dlatego niesie ono tak ogromnie istotne, aktualne przesłanie31. W najważniejszym dzienniku kraju, „Renmin Ribao”, ukazał się na pierwszej stronie artykuł wstępny pt. Zjednoczyć Ojczyznę, odrodzić Chiny. W 70. rocznicę Rewolucji Xinhai. Główny nacisk położono w nim na kwestię zjednoczenia kraju. Komunistyczna Partia Chin i Partia Narodowa (GMD) – pisano – były dwoma najważniejszymi partiami politycznymi, które wywarły największy wpływ na losy Chin w XX wieku. Jest to powód, aby raz jeszcze połączyć ich wysiłki, skupić wokół siebie wszystkie siły reprezentujące wspólną wolę zjednoczenia kraju: partie, ugrupowania, organizacje, wszystkich ludzi dobrej woli, aby wspólnie doprowadzić do końca wielką sprawę reunifikacji Ojczyzny. Rocznica Rewolucji Xinhai to „Guangming Ribao” z 11 października 1981. Był on bliskim kolegą z ławy szkolnej Jiang Jingguo – „prezydenta Republiki Chińskiej na Tajwanie” i syna Czang Kaj-szeka. 31 „Renmin Ribao” z 10 października 1981. 29 30 Jan Rowiński 263 dzień, który obchodzimy wspólnie. Pan Sun Zhongshan uważany jest przez nas za wielką osobowość, która cieszy się naszym wielkim szacunkiem. Zjednoczenie jest wspólną nadzieją i celem, walka o odrodzenie potężnych Chin jest naszym dążeniem. Czy jest jeszcze jakiś argument, aby nie współpracować, nie podejmować wspólnych działań?32. We wszystkich jednostkach administracyjnych szczebla prowincji odbyły się uroczyste akademie, w Wuhanie (prowincja Hubei), drugiej obok Kantonu „stolicy rewolucji 1911 r.”, uczestniczył w obchodach członek Stałego Komitetu Biura Politycznego KC KPCh Li Xiannian33. Obchody 80-lecia Rewolucji Xinhai jesienią 1991 r. odbywały się już w nieco innej aurze. Zapewne określony wpływ na towarzyszącą im atmosferę miały tragiczne wydarzenia z czerwca 1989 r. i krytyczna reakcja na nie ze strony światowej opinii publicznej. Upłynęło jednak od nich ponad dwa lata. Było to jeszcze przed głośną podróżą Deng Xiaopinga na Południe – do Szanghaju i Shenzhen, która w decydującym stopniu wpłynęła na powrót do kursu transformacji i otwarcia na świat34. Jednak, co ważne, podstawowe akcenty nowej oceny tych wydarzeń pozostały bez zmian. W przeddzień rocznicy odbyły się centralne uroczystości. Miały one miejsce w nowej hali Centrum Olimpijskiego w Pekinie. Uczestniczyło w nich 5 tys. zaproszonych gości. Przewodniczył wiceprzewodniczący Stałego Komitetu LPRKCh Wang Renzhong. W prezydium znalazła się cała czołówka przywódców chińskich z nowym sekretarzem generalnym KC KPCh Jiang Zeminem, przewodniczącym ChRL Yang Shangkunem, premierem Li Pengiem i przewodniczącym Stałego Komitetu OZPL Wan Li na czele. Deng Xiaoping był nieobecny. Skład zaproszonych gości był tradycyjny – przede wszystkim już bardzo nieliczni weterani, rodziny i współpracownicy przywódców rewolucji 1911 r., reprezentacyjna grupa gości z Hongkongu, Makau i Tajwanu. Zostali oni przyjęci na specjalnej audiencji przez członków naczelnych władz kraju i partii35. Przemawiał m.in. przewodniczący ChRL, gen. Yang Shangkun, który powiedział: Chociaż Rewolucja Xinhai nie sprawiła, że Chiny stały się rzeczywiście niezależnym i demokratycznym państwem, to w nasz proces odrodzenia narodowego i rozwoju społecznego wniosła niezbywalny historyczny wkład. Stała się ona kamieniem milowym i drogowskazem współczesnych dziejów Chin. Żaden obywatel socjalistycznych Chin nie powinien zapomnieć dzisiaj o tym, że burżuazyjni „Renmin Ribao” z 9 października 1981. „Renmin Ribao” z 11 października 1981. 34 Jonathan Fenby, Chiny. Upadek i narodziny wielkiej potęgi, przeł. J. Wąsiński, J. Wołk-Łaniewski, Wyd. Znak, Kraków 2009, s. 844–860. 35 „Renmin Ribao” z 10 października 1991. 32 33 264 Obchody rocznic Rewolucji Xinhai w ChRL rewolucjoniści, obalając 80 lat temu feudalne cesarstwo, zaznaczyli w tym swój ogromny udział36. W dniu rocznicy, w dzienniku „Renmin Ribao” ukazał się artykuł wstępny p.t. Kontynuować marsz otwarcia, odrodzić Chiny – w 80. rocznicę Rewolucji Xinhai37. 10 lat później sytuacja wewnętrzna i zewnętrzna ChRL ponownie była już inna. Proces transformacji i otwarcia na świat wiązał się z odchodzeniem coraz dalej od jednostronnego, sekciarskiego i utylitarnego wobec potrzeb politycznych traktowania i interpretowania najnowszej historii Chin. Nie odbywał się on bez zahamowań, trudności i oporów. Zaczęto obiektywniej oceniać dokonania ruchu reformatorów i pierwsze wysiłki modernizacyjne schyłku dynastii Qing na przełomie XIX i XX w. oraz historyczną rolę Rewolucji Xinhai. Wskazywano nie tylko na obalenie „przegniłego” feudalnego cesarstwa, ale także na wartości programu odrodzenia, choć realizowanego tylko częściowo. Wycofywano się z postawy totalnego negowania dorobku Republiki Chińskiej (1912–1949) i niezrealizowanego programu i testamentu jej twórcy, ale zaczęto nieśmiało odnotowywać jej dokonania. Główne uroczystości odbyły się w 2001 r. Pekinie. Centralna akademia miała miejsce w Sali Kongresowej OZPL z udziałem ponad 6 tys. zaproszonych gości. Gospodarzem był przewodniczący NK LPRKCh, członek Stałego Komitetu Biura Politycznego Li Ronghuan. Nad honorowym prezydium, pod napisem: W 90. rocznicę Rewolucji Xinhai (1911–2001) i wielkim portretem Sun Zhongshana, zasiedli czołowi politycy kraju, z przewodniczącym ChRL, sekretarzem generalnym i szefem Centralnej Komisji Wojskowej Jiang Zeminem na czele. To właśnie ten ostatni wygłosił główne przemówienie. Rewolucja Xinhai – mówił – obaliła feudalne, reakcyjne rządy dynastii Qing, położyła kres cesarstwu, proklamowała powstanie Republiki Chińskiej. Rewolucja ta w ogromnym stopniu wpłynęła na przebudzenie świadomości narodowej społeczeństwa chińskiego, dała postępowym siłom narodu szeroką perspektywę poszukiwań dróg odrodzenia państwowego i narodowego. Zapoczątkowała względnie całościowe rozumienie konieczności dokonania antyimperialistycznej i antyfeudalnej narodowo-demokratycznej rewolucji. Chociaż nie była w stanie zmienić charakteru starego chińskiego systemu społecznego i tragicznego położenia społeczeństwa, otworzyła zatrzaśnięte wrota dla postępowych przemian, uniemożliwiając skrajnie reakcyjnym siłom ponowną restaurację starego porządku, a tym samym zmobilizowała naród chiński do walki o niezależność i wyzwolenie narodowe, do jeszcze większej determinacji i wysiłku na rzecz budowy zamożnego i silnego państwa. Rewolucja Xinhai we współczesnej historii Chin zajmuje niezwykle ważne miejsce, to kamień milowy na drodze rewolucyjnej walki narodu chińskiego o zmianę swojego 36 37 Ibidem. Ibidem. Jan Rowiński 265 losu. Dr Sun Zhongshan to wielka historyczna postać z pierwszego szeregu herosów swej epoki, wielki patriota, wielki chorąży chińskiej rewolucji demokratycznej, której wiernym kontynuatorem są komuniści chińscy […]38. Do roli i miejsca twórcy Republiki Chińskiej w najnowszej historii Chin wrócono przy okazji obchodów 140. rocznicy jego urodzin. Tym razem w centrum uwagi znalazła się kwestia reunifikacji obu części Chin. Obchody te poprzedziło podjęcie bezpośrednich kontaktów pomiędzy GMD a KPCh i pierwsze po ponad 60 latach spotkanie przywódców obu partii – Lien Chana i Hu Jintao – 29 kwietnia 2005 r. w Pekinie39. Sama uroczystość odbyła się jak zwykle w Sali Kongresowej OZPL z udziałem 10 tys. zaproszonych gości. Gospodarzem był przewodniczący KN LPRKCh – Jia Qinglin; głównym mówcą – przewodniczący ChRL i sekretarz generalny KPCh i prezydent ChRL – Hu Jintao. W jego przemówieniu znalazły się określenia, które do tej pory nie padały z ust przywódców z kontynentu. Według mówcy to Sun Zhongshan był tym, który przed ponad 100 laty jako pierwszy wezwał do „odrodzenia Chin” (Fuxing Zhonghua). To on przez całe swoje życie dążył do pełnego wyzwolenia narodu chińskiego i demokratycznego zjednoczenia Chin, i uważał, że tylko poprzez własną walkę naród chiński będzie w stanie przezwyciężyć ubóstwo, zacofanie i słabość swojego państwa. Tylko w ten sposób będzie mógł przekształcić Chiny w potężne mocarstwo – nowoczesne, demokratyczne, cieszące się dobrobytem społeczeństwa. To doktor Sun – mówił prezydent ChRL – własnoręcznie nakreślił program modernizacji i rozwoju kraju, świadczący o jego szerokich horyzontach, bohaterskiej woli i dalekowzroczności. Tym celom poświecił całe swoje życie. Na tym polegają jego wybitne zasługi wobec narodu i państwa, i w tym tkwi źródło ogromnego autorytetu, poważania i szacunku, jakimi się cieszy w społeczeństwie. Hu określił chińskich komunistów jako najbardziej zdecydowanych i konsekwentnych sojuszników rewolucyjnej działalności dra Suna, najbliższych i najściślej z nim współpracujących i najwierniejszych kontynuatorów jego dzieła, zaleceń jego testamentu. Zjednoczenie ojczyzny – stwierdził Hu Jintao – jest niezmiennie naszym fundamentalnym celem i racją stanu, i pozostaje ciągle niezrealizowanym marzeniem wszystkich patriotów po obu stronach Cieśniny Tajwańskiej40. 38 39 40 „Renmin Ribao” z 10 października 2001. „Renmin Ribao” z 30 kwietnia 2005. „Renmin Ribao” z 13 listopada 2006. 266 Obchody rocznic Rewolucji Xinhai w ChRL 5. Postscriptum Na zakończenie kilka subiektywnych, osobistych refleksji. W przeciwieństwie do postawy przywódców rewolucji bolszewickiej w 1917 r. i kolejnych sterników ZSRR – negowania przez nich znaczenia trudnych i niekonsekwentnych wysiłków reformistycznych w carskiej Rosji w XIX i na początku XX w., deprecjonowania wagi przewrotu lutowego i programu Rządu Tymczasowego po obaleniu po trzech wiekach Caratu, ich dalekiej od obiektywizmu oceny roli i znaczenia tych procesów i wydarzeń dla modernizacji Rosji – przywódcy KPCh i ChRL, przy wszystkich zastrzeżeniach i krytyce dokonań swoich republikańskich poprzedników, zawsze traktowali obalenie cesarstwa i utworzenie republiki jako niezwykle ważny etap odrodzenia narodowego Chin i budowy świadomości narodowej. Akcentowali jej antyfeudalny i antyimperialistyczny charakter, dążenie do odrodzenia suwerenności i niezależności kraju, jego terytorialnej integralności przez ponowne zjednoczenie z macierzą zagarniętych przez mocarstwa imperialistyczne ziem. Uważali się za kontynuatorów podjętej przez Sun Zhongshana historycznej misji odrodzenia wielkości Chin. W kontekście obchodów setnej rocznicy rewolucji 1911 r. można wyrazić głęboką nadzieje, że będzie ona po raz pierwszy od 62 lat obchodzona wspólnie przez Chińczyków po obu brzegach Cieśniny Tajwańskiej. Miejmy nadzieję, że rocznica ta stanie się ważnym wydarzeniem w trwającym dialogu pomiędzy nimi, że służyć będzie dalszemu wzajemnemu zbliżeniu i budowie zaufania, że okaże się wykorzystaną szansą podjęcia wspólnych krytycznych i samokrytycznych przemyśleń nad dziejami ostatniego stulecia, nad niespełnionymi, przede wszystkim politycznymi, postulatami testamentu Sun Zhongshana. Byłby to bezcenny wkład na drodze pojednania i wiarygodnej realizacji wielkiej idei reunifikacji wszystkich chińskich ziem. Azja-Pacyfik 2011, nr 14 ARTYKUŁY RECENZYJNE Marcin Jacoby SZTUKA W STAROŻYTNYCH CHIŃSKICH TEKSTACH Anna Iwona Wójcik, Filozoficzne podstawy sztuki kręgu konfucjańskiego. Źródła klasyczne okresu przedhanowskiego, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, seria „Ex Oriente”, Kraków 2010, ss. 258. Filozoficzne postawy sztuki kręgu konfucjańskiego. Źródła klasyczne okresu przedhanowskiego to kolejna pozycja z serii „Ex Oriente” WUJ, dzięki której na polskim rynku księgarskim w ostatnich latach ukazało się wiele interesujących publikacji poświęconych filozofii Dalekiego Wschodu. Do tej pory były to przede wszystkim tłumaczenia „klasycznych” opracowań zachodnich (m.in. H. Nakamura, B. Schwartz, F. Jullien) i ciekawych, nowszych publikacji o charakterze kompendiów akademickich (Xinzhong Yao, JeeLoo Liu). Tym razem dr Anna Wójcik, znana m.in. z opracowań o konfucjanizmie, ogrodach chińskich i z tłumaczenia dzieła Laozi (Laozi. Księga dao i de. Z komentarzami Wang Bi, WUJ, Kraków 2006), zdecydowała się połączyć wiedzę o wczesnym konfucjanizmie z dywagacjami na temat wybranych aspektów sztuki chińskiej (przede wszystkim kaligrafii), proponując czytelnikowi publikację o niezwykle intrygującym i wiele obiecującym tytule. Czym jest „sztuka kręgu konfucjańskiego”? Według autorki właściwie każda działalność artystyczna chińskiego erudyty była z definicji „konfucjańska” (zob. s. 9), gdyż wyrosła z tradycyjnego światopoglądu ukształtowanego w okresie przedcesarskim, który to system dr Wójcik nazywa właśnie konfucjańskim. Zatem tytuł książki nie odnosi się bynajmniej do geograficznego kręgu oddziaływania konfucjanizmu, a raczej do elementów wczesnej myśli konfucjańskiej (Konfucjusz, Mencjusz, Xunzi), które odnaleźć można w twórczości artystycznej mistrzów chińskich późniejszych wieków. Inaczej ujmując, sztuka erudytów chińskich ma być konfucjańska per se, i te właśnie filozoficzne podstawy stanowić mają temat 268 Sztuka w starożytnych chińskich tekstach książki. Dlaczego więc tak wiele miejsca autorka poświęca w książce również myśli taoistycznej (Laozi, Zhuangzi)? Jak rozumie konfucjanizm? Jak rozumie pojęcie sztuki? Te i inne wątpliwości, które pojawiają się na samym początku lektury, nie zostają w przekonujący sposób wyjaśnione, pozostawiając czytelnika w pewnej dezorientacji. Rozdział pierwszy pracy przybliża wybrane kategorie pojęciowe i cechy dystynktywne cywilizacji chińskiej, takie jak użycie znaków pisma, rozumienie pojęć „świat”, „byt”, „przemiana” czy dwubiegunowość komplementarna pierwiastków yin i yang. Rozdział drugi to przejście z poziomu kosmosu do poziomu człowieka, a zarazem przekazanie podstawowych informacji o wczesnym konfucjanizmie i taoizmie. Rozdział trzeci, najdłuższy, stanowi trzon książki. Jest to przede wszystkim dyskusja o cechach kultury epoki Zhou (ceremonia, muzyka, sześć sztuk), przedstawienie ewolucji myśli Konfucjusza w interpretacjach Mencjusza i Xunzi (ten fragment książki należy zdecydowanie polecić), zaś krótsze fragmenty traktują o księgach klasycznych i kaligrafii. Czwarty rozdział poświęcony jest wybranym motywom obecnym w taoistycznych dziełach Laozi i Zhuangzi, przede wszystkim „niedziałaniu”, „użyteczności bezużytecznego” czy osiąganiu mistrzostwa w czynnościach trywialnych (szeroko eksponowana opowieść o kucharzu Dingu). Wreszcie ostatni, piąty rozdział mający charakter pomostu między filozoficznymi koncepcjami okresu do III w. p.n.e., a późniejszą sztuką Chin cesarskich, w zwięzły sposób ukazuje różnorakie aspekty działalności artystycznej w Chinach (malarstwo, sztukę ogrodów, picie herbaty i alkoholu), odwołując się do kategorii filozoficznych opisanych w poprzednich rozdziałach. Podstawowym walorem opracowania dr Wójcik jest rzetelne przybliżenie wiedzy o konfucjanizmie okresu przedcesarskiego (zwanego przez autorkę przedhanowskim) oraz o koncepcjach taoistycznych zawartych w dziełach Laozi i Zhuangzi. Należy wyrazić tu jednak żal, że autorka zupełnie pominęła w dyskusji Liezi – trzecie kluczowe dzieło taoistyczne. Książka zawiera wiele cennych spostrzeżeń autorki dotyczących chińskiego światopoglądu i procesu jego kształtowania się pod wpływem konfucjanizmu i taoizmu. Czytelnik znajdzie również fragmenty, które okazać się mogą niezwykle pomocne wszystkim, którzy próbują zrozumieć chiński zmysł estetyczny i podstawowe pojęcia z zakresu teorii sztuki chińskiej, takie jak „tchnienie”, „duch” czy „niewyrazistość” (tu nazwana „nieokreślonością”, za autorami bardzo niefortunnego tłumaczenia terminu pingdan z przekładów prac F. Jullien). Jeśli chodzi o warstwę szczegółową, to, niestety, uwag krytycznych dotyczących Filozoficznych postaw sztuki kręgu konfucjańskiego jest niemało. Po pierwsze, trudno się zgodzić z podstawowymi tezami autorki dotyczącymi „konfucjańskiej” natury sztuki chińskiej. Nie było w Chinach „konfucjańskich” artystów i niezwy- Marcin Jacoby 269 kle ryzykowne jest mówienie o wpływach konfucjanizmu na sztukę chińską z tej prostej przyczyny, że konfucjanizm istnieje już w VI–V w. p.n.e., a o sztuce uprawianej przez wykształcone elity możemy mówić właściwie dopiero od IV w. n.e. (Gu Kaizhi, Wang Xizhi, Zong Bing). To, bagatela, 800 lat różnicy! Wprawdzie w tym miejscu dr Wójcik przywołuje bardzo wczesne pojęcie „sześciu sztuk” (liuyi), jednak nie odnosi się ono przecież do sztuki w dzisiejszym rozumieniu tego słowa (‘działalność artystyczna i jej wytwory’), a raczej do umiejętności i zajęć godnych tzw. człowieka szlachetnego (junzi). Jedną z sześciu sztuk jest przywoływana przez autorkę kaligrafia, ale przecież nie jako działalność artysty (na takie rozumienie kaligrafii jest znów o kilkaset lat za wcześnie), a jako umiejętność pisania. Wyjaśnienie, że nauka (nabycie i doskonalenie umiejętności potrzebnych szlachetnemu człowiekowi) i sztuka (jakkolwiek rozumiana) traktowane były od początku powstania konfucjanizmu jako ściśle ze sobą powiązane formy ludzkiej aktywności (s. 96) nie zezwala na utożsamianie sześciu sztuk z działalnością artystyczną wykształconych elit, która pojawia się w Chinach kilka wieków później. I w tym miejscu wyłania się drugi zasadniczy problem. Autorka już we wstępie książki przywołuje termin wenren, w znaczeniu społecznej klasy „ludzi wykształconych” (s. 7), którzy mieli być twórcami kultury wysokiej (w tym sztuki) już w epoce Konfucjusza. Przez całą książkę słowo to powraca (tłumaczone przez autorkę na kilka sposobów) jako termin kluczowy. Ale przecież, choć samo wyrażenie wenren znane jest od III w. n.e. (cesarz i poeta Cao Pi), to dopiero pod koniec XVI w. n.e. pojawia się ono jako termin fachowy w dyskursie o sztuce (pisma Dong Qichanga)! I nie chodzi tu bynajmniej o historię użycia samego słowa wenren, ale o identyfikację grupy społecznej ludzi wykształconych, którzy parają się działalnością artystyczną. Powstanie takiego zjawiska społecznego można cofnąć do XI w. n.e. i działalności Su Shi i Mi Fu, ale na pewno nie wcześniej. Co to wszystko oznacza? Autorka łączy ze sobą pojęcia i zjawiska społeczne oddalone od siebie o całe wieki, których nie powinno się łączyć. Dzięki takiemu zabiegowi udaje jej się przeprowadzić wywód o konfucjańskiej naturze działalności artystycznej chińskich erudytów w ogóle, choć taka konkluzja wydaje się być słabo uprawniona. Autorka, co niezwykle cenne, stara się wyjaśnić nieodpowiedniość pewnych kategorii myśli europejskiej w rozważaniach o kulturze chińskiej. Przede wszystkim przywołuje tu chrześcijańskie pojęcie Boga Stwórcy, platońską ideę skoncentrowania na jednostce, a nie na grupie, czy operowanie kategorią wykluczających się, a nie komplementarnych przeciwieństw (np. dobro–zło). Jednocześnie sama przywołuje dobrze nam znaną, ale jakże obcą myśli chińskiej parę „natura–kultura” (s. 55, 67), próbując w tych kategoriach interpretować myśl konfucjańską i taoistyczną. Wydaje się, że przywoływanie terminu „kultura” w dyskusji o Chinach 270 Sztuka w starożytnych chińskich tekstach przedcesarskich jest ryzykowne, gdyż takiego pojęcia Chińczycy wtedy nie znali. Mylnie przez autorkę interpretowany w ten sposób znak wen (文) oznaczał ‘wyrafinowanie’, ‘wysublimowanie’, a więc kogoś kulturalnego, ale już nie abstrakcyjną „kulturę” (s. 53). Problem odpowiedniego tłumaczenia wyrazów chińskich pojawia się w książce dr Wójcik wielokrotnie. Zadanie oddania po polsku wielu kluczowych terminów chińskich nie jest proste, jednak w publikacji naukowej należałoby oczekiwać przede wszystkim konsekwencji. Przykładowo konfucjańska cnota yi (義, ‘powinność’) tłumaczona jest w różnych miejscach jako ‘moralny obowiązek’, ‘sprawiedliwość’, ‘prawość’. Znak chang (常, ‘niezmienny’) tłumaczony jest wielokrotnie we współczesnym znaczeniu ‘zwyczajny’ (s. 72), a dopiero dalej również jako ‘wieczny, trwały’ (s. 199). Konfucjańskie xiaoren (小人), czyli ‘człowiek mały’, ‘maluczki’, ‘człowiek podły’, tłumaczone jest w pierwszej części książki słowem ‘barbarzyńca’, przez co powstaje kuriozalna opozycja „człowiek kulturalny–barbarzyńca” (s. 77, 84). A przecież „barbarzyńca” w kulturze chińskiej to przedstawiciel innej kultury (z definicji mniej rozwiniętej) niż przedstawiciele cywilizacji chińskiej, a zatem cudzoziemiec, nie-Chińczyk. Dalej autorka zmienia tłumaczenie xiaoren na ‘prosty lud’ (s. 126) i ‘uczony prostak’ (s. 168), co również nie w pełni odpowiada znaczeniu chińskiego terminu. W tłumaczeniu cierpią również nazwy własne. Szkoła legistów (fajia) pojawia się kilkakrotnie jako ‘szkoła prawnicza’ i ‘Szkoła Praw’, niejasne jest, czy Księga ceremonii, Księga obyczaju i Księga obyczajów odnoszą się wszystkie do dzieła Yili (儀禮) czy może do Liji (禮記, Zapiski o etykiecie). Na przytoczenie błędów transkrypcji (w tym mieszania różnych transkrypcji) i kilku błędów użycia znaków chińskich nie ma tu miejsca. To, że znaki chińskie znalazły się w książce jest bardzo cenne i znacznie ułatwia lekturę osobie znającej język chiński. Wydaje się jednak czasami, że znaki przywoływane są za często, również i tam, gdzie nie ma potrzeby ich użycia (słowa, a nie terminy fachowe, np. „wysokie góry” – gaoshan). Tak, jak autorce nie można odmówić szerokiej wiedzy z zakresu filozofii chińskiej, to wiele błędów rzeczowych daje się zauważyć we fragmentach książki poświęconych sztuce. Dr Wójcik powiela na przykład mylną chronologię powstania poszczególnych stylów pisma kaligraficznego rozpowszechnioną w popularnych publikacjach o kaligrafii (zob. s. 130, w rzeczywistości styl regularny powstał później niż style kursywny i szkicowy). Autorka myli nazwy stylów kaligraficznych (np. regularny i urzędniczy, s. 237), twierdzi, że „malarstwo krajobrazowe” to tosamo, co „malarstwo monochromatyczne” (s. 236), legendarnego mistrza buddyjskich przedstawień świątynnych, Wu Daozi, nazywa „najważniejszym mistrzem tuszowego malarstwa krajobrazowego” (s. 208), w niejasny sposób używa terminów qi (氣, ‘żywy’, s. 239) i fengliu (風流, ‘przesiąknięta duchem fengliu’, s. 246). Marcin Jacoby 271 Niezbyt szczęśliwe jest również tłumaczenie penjing jako ‘krajobrazu na tacy’. Pen (盆) to donica, i były to właśnie kompozycje w donicach, a nie na tacach. Ostatnie uwagi dotyczą użycia źródeł i cytatów. Tekst nasycony jest cytatami z materiałów źródłowych i opracowań, jednak w przeważającej części są to nieliczne publikacje polskie, szeroko dostępne i dobrze znane. Autorka w bardzo ograniczonym stopniu korzysta z mniej znanych w Polsce opracowań zagranicznych, co może część czytelników rozczarować. Może również wręcz drażnić zwyczaj powtarzania tych samych cytatów (np. zob. s. 173 i 183). Ogólne odczucia z lektury książki są nieco ambiwalentne. Tytuł pracy jest nieadekwatny do treści. Mimo solidnej porcji wiedzy zawartej w publikacji i kilku bardzo ciekawych spostrzeżeń autorki, zbyt wiele argumentów budowanych jest na chwiejnych podstawach, a niemało kwestii domaga się szerszego uzasadnienia. Wydaje się, że omawiana praca nie tyle wprowadza nas w pełni w świat myśli chińskiej, ile raczej prowadzi po krętych ścieżkach, gdzieś na obrzeżach. Azja-Pacyfik 2011, nr 14 ARTYKUŁY RECENZYJNE Elżbieta Brzozowska WIWISEKCJA ROZPADU CHIŃSKO-RADZIECKIEGO SOJUSZU Lorentz M. Lüthi, Chiny–ZSRR. Zimna wojna w świecie komunistycznym, przeł. J. Pawłowski, K. Urban-Pawłowska, Wydawnictwo Akademickie DIALOG, Warszawa 2011, ss. 365. Przystępując do pracy nad studium rozłamu chińsko-radzieckiego, Lorenz M. Lüthi był doskonale świadomy bogactwa literatury poświęconej tej tematyce. Jednocześnie jednak zdawał sobie sprawę, że opierając się na selektywnie dobranych źródłach, pozostawia ona wiele przestrzeni na różnego rodzaju spekulacje i domysły. Przyczyną tego stanu rzeczy były zamknięte dotąd na głucho i pilnie strzeżone archiwa, kryjące materiały źródłowe. Tymczasem przedstawienie rzetelnego obrazu stosunków chińsko-radzieckich, skutków ujawniających się w nich napięć oraz roli, jaką odgrywały w tym procesie czynniki, takie jak: ideologia, czynniki wewnętrzne czy osobowości przywódców – wymagało skrupulatnego przestudiowania całych kilometrów materiałów zgromadzonych w archiwach nie tylko głównych bohaterów dramatu, ale też innych państw obozu socjalistycznego oraz ich ideologicznych przeciwników. To do niedawna niewykonalne zadanie stało się nagle możliwe pod warunkiem gotowości do podjęcia benedyktyńskiej pracy. Rozpad Związku Radzieckiego i demokratyczne przemiany w Europie Środkowej i Wschodniej sprawiły bowiem, że badacze uzyskali dostęp do wielu opatrzonych wcześniej klauzulą „tajne” dokumentów. Również w otwierających się powoli od początku lat 80. XX w. Chinach opublikowano już niemało źródeł – w tym sporo wiarygodnych – dotyczących zwłaszcza lat 50. i 60 ubiegłego wieku. Udostępniono tam także część archiwów i chociaż Centralne Archiwum Komunistycznej Elżbieta Brzozowska 273 Partii Chin pozostaje wciąż pilnie strzeżonym skarbcem wiedzy, autorowi udało się dotrzeć do wielu ciekawych źródeł w archiwum prowincji Jiangxi, mających odniesienie do całego kraju. To właśnie źródła są bodaj najmocniejszą stroną tej niezwykłej książki. Ich opisowi autor poświęcił dodatkowy, końcowy esej. Pisze w nim, że dotarł do materiałów archiwalnych zgromadzonych w Chinach, byłym ZSRR, Polsce, byłej NRD, w Czechach, na Węgrzech, w Bułgarii, we Włoszech i w Stanach Zjednoczonych. Tysiące przypisów bibliograficznych są dowodem tytanicznej pracy autora i mogą stanowić niezrównaną wręcz pomoc w dalszych badaniach. Profesor Jan Rowiński, z którego ekspercką wiedzą należy się liczyć, uznał tę pozycję za najpełniejszą historię przebiegu rozłamu chińsko-radzieckiego, jaka się dotychczas ukazała w literaturze światowej. Można zatem z pełnym przekonaniem stwierdzić, że Lorenz M. Lüthi stworzył dzieło, które przecierając ścieżki i prezentując tę tematykę z perspektywy faktograficznej, stanie się w literaturze przedmiotu pozycją klasyczną. Odpowiedź na pytanie o sens zajmowania się tym wycinkiem historii jest tak oczywista, że wydaje się wręcz truizmem. Znaczenie nabrzmiewającego przez lata konfliktu dwóch gigantów świata komunistycznego nie ustępuje w niczym wadze innych ważnych wydarzeń okresu zimnej wojny, takich jak: powstanie muru berlińskiego, kryzys kubański, druga wojna wietnamska czy zbliżenie chińsko-amerykańskie, łącząc się zresztą z nimi ściśle. Autor wnikliwie analizuje rozpad stosunków chińsko-radzieckich. Nie ogranicza się jednak do zdania raportu z przebiegu owej „zimnej wojny w świecie komunistycznym” z perspektywy Pekinu i Moskwy. Kreśli bogate tło relacji chińsko-radzieckich, przedstawia zawiłości polityki wewnętrznej głównych aktorów – zwłaszcza ChRL − oraz prezentuje wszystkie najważniejsze wydarzenia i posunięcia z dziedziny polityki zagranicznej, odgrywające rolę w przebiegu sporu. Szukając odpowiedzi na pytanie o podłoże i przyczyny sporu, autor wskazuje na „żywotną rolę ideologii”. Dwaj gorliwi wyznawcy marksizmu-leninizmu różnili się bowiem zarówno co do wizji wspólnej polityki socjalistycznego bloku, jak i metod budowy socjalistycznego społeczeństwa. Warto przy tym pamiętać, że stojący w obliczu konfliktów w kierownictwie, a nieznoszący jakiejkolwiek krytyki chiński wódz Mao Zedong wykorzystywał napięcia w stosunkach z ZSRR do własnych celów politycznych, przyczyniając się do zaognienia sporu. Wychodząc z dobrze potem uzasadnionej tezy, że większość pozostałych czynników konfliktu chińsko-radzieckiego miała źródło w sporze ideologicznym lub ustępowała mu pod względem znaczenia, autor wskazuje, że pierwsza odsłona tego dramatu miała miejsce już w końcu 1955 r. To właśnie wtedy, zgodnie z tzw. koncepcją „skokowego rozwoju”, która miała dowieść tezy Mao Zedonga, że Chińczycy zbudują komunizm szybciej i lepiej niż ich „starsi radzieccy bracia”, Chiny wkroczyły na 274 Wiwisekcja rozpadu chińsko-radzieckiego sojuszu ścieżkę skompromitowanej już wcześniejszej strategii stalinowskiej – industrializacji kraju w drodze przyspieszonej pierwotnej akumulacji, przede wszystkim kosztem wsi. Znalazło to wyraz w szaleństwie Wielkiego Skoku i wznoszeniu Trzech Czerwonych Sztandarów (1958–1960), co pociągnęło za sobą co najmniej 20–25 milionów ofiar (głównie z głodu i niedożywienia) i cofnęło gospodarkę kraju do poziomu z 1952 r. Ostateczne rozmiary katastrofalnych skutków tego szaleństwa dotąd wymykają się szacunkom historyków1. Drugim analizowanym przez Lorenza M. Lüthiego czynnikiem chińsko-radzieckiego konfliktu ideologicznego jest destalinizacja zainicjowana wygłoszonym na XX Zjeździe KPZR tajnym referatem Chruszczowa. Przy tej okazji autor stawia pytanie, co sprawiło, że o ile większość krajów obozu realnego socjalizmu oraz partii komunistycznych starała się wykorzystać postalinowską odwilż do zdobycia większej autonomii, rządzona przez Mao Zedonga ChRL (i Albania Envera Hodży) starła się z ZSRR, broniąc ideologicznego radykalizmu. Badając dostępne źródła, Lüthi dochodzi do wniosku, że to wewnętrzna sytuacja w Chinach sprawiła, że zarówno 1956, jak i 1957 r. upłynęły pod znakiem zaostrzającej się różnicy poglądów Mao i Chruszczowa na temat oceny teoretycznych i praktycznych dokonań Stalina. Trzeci element ideologicznego sporu między Pekinem a Moskwą autor dostrzega w metodach walki z imperializmem. Na podstawie zgromadzonych źródeł doszedł on do wniosku, że zapoczątkowana przez Chruszczowa w 1956 r. polityka pokojowego współistnienia ze Stanami Zjednoczonymi (z polemiką wokół destalinizacji na pierwszym planie) w drugiej połowie lat 60. przesłoniła wszystkie inne aspekty stosunków chińsko-radzieckich, stając się – w oczach Chińczyków (czytaj: Mao) – prawdziwą „kością niezgody”. Pisząc o znaczeniu ideologii, L. M. Lüthi nie pomija bynajmniej innych ważnych elementów, osadza je jednak w doskonale zdefiniowanym kontekście ideologicznym, pozwalając zrozumieć mechanizmy podejmowania decyzji i działań, co można podsumować stwierdzeniem, że osią chińsko-radzieckiego rozłamu były ideologiczne różnice wokół kwestii ekonomicznych, jak też pewnych aspektów polityki zagranicznej (stosunek do USA, pokojowej koegzystencji itp.). Ciekawą perspektywę otwiera autor na podstawie tezy, że w czasie zimnej wojny mocarstwa manipulowały konfliktami zagranicznymi, by skuteczniej zmobilizować własnych obywateli do celów polityki wewnętrznej. Widząc jej potwierdzenie w przypadku 1 Frank Dikötter, autor najwnikliwszej jak dotąd pracy nt. chińskiego głodu po Wielkim Skoku, opartej na nieznanych dotychczas chińskich materiałach archiwalnych, szacuje liczbę ofiar tych ideologicznych eksperymentów i szaleństw aż na 45 mln osób. Podobną liczbę – ponad 43 mln − podaje Jasper Becker, autor innej monografii poświęconej Wielkiemu Skokowi. Zob.: Frank Dikötter, Mao’s Great Famine, Walker & Co., London 2010; Jasper Becker, Hungry Ghosts: Mao’s Secret Famine, Free Press, New York 1996. Elżbieta Brzozowska 275 wykorzystania drugiego kryzysu tajwańskiego do zdobycia poparcia dla polityki Wielkiego Skoku, L. M. Lüthi dostrzega też w działaniach Mao Zedonga realizację odwrotnej strategii, polegającej na manipulowaniu polityką wewnętrzną dla osiągnięcia określonych celów w polityce międzynarodowej. Przykładowo, próba stworzenia modelowego społeczeństwa komunistycznego miała posłużyć wzmocnieniu roszczeń Mao do zastąpienia ZSRR w roli przywódcy obozu socjalistycznego. Poddając równie pieczołowitej analizie obie strony sporu, autor wielokrotnie powtarza, że stroną, która wykazywała większą aktywność w dążeniu do rozłamu byli Chińczycy, którzy, gdy konflikt już się pojawił, nie pominęli żadnej okazji, by go podsycić. Posłużyły temu celowi odpowiednio prezentowane pod kątem potrzeb własnej polityki relacje radziecko-amerykańskie, roszczenia terytorialne oraz incydenty w rodzaju uwag wygłoszonych przez pijanego ministra obrony ZSRR, marszałka Rodiona Malinowskiego (podczas odbywającego się w listopadzie 1964 r. przyjęcia z okazji wizyty premiera Zhou Enlaia w Moskwie oświadczył on: nie chcę, by żaden Mao czy Chruszczow blokowali nas… my już pozbyliśmy się Chruszczowa, teraz wy powinniście pozbyć się Mao. Mimo zapewnień Breżniewa, że wypowiedź nie odzwierciedlała oficjalnego stanowiska Moskwy, chińska delegacja wystosowała ostry protest i opuściła przyjęcie, wykorzystując później incydent do formalnej odmowy jakiegokolwiek kompromisu ze stroną radziecką). Jak pisze L. M. Lüthi we Wstępie: Małostkowość i przesada w polemikach chińsko-radzieckich i ich wpływ na politykę wewnętrzną i zagraniczną obu krajów, od Wielkiego Skoku do konfliktu w roku 1969, powoduje u każdego współczesnego obserwatora niedowierzanie. Opinia ta doskonale oddaje odczucia, jakie towarzyszą czytaniu tej fascynującej pracy. Skrupulatność autora w posługiwaniu się źródłami nie pozostawia jednak miejsca na żadne wątpliwości – tak wyglądały czynniki i mechanizmy podejmowania politycznych decyzji, które odbijały się na losie setek milionów ludzi. Azja-Pacyfik 2011, nr 14 ARTYKUŁY RECENZYJNE Bogdan Góralczyk KISSINGER O CHINACH Henry Kissinger, On China, The Penguin Press, New York 2011, ss. 586. Blisko 90-letni gigant amerykańskiej dyplomacji, noblista Henry Kissinger, po ośmioletniej przerwie opublikował kolejną książkę. Podobnie jak większość poprzednich spod pióra tego autora jest on obszerna, liczy ponad 500 stron własnego tekstu (plus przypisy i bibliografia), a dotyczy – jak się wydaje i co lektura zdaje się potwierdzać – bodaj największej jego intelektualnej pasji, jaką stały się Chiny. Autor czuje się dumny, czemu dawał już wcześniej niejednokrotnie wyraz, że po ponad 20-letniej przerwie w stosunkach amerykańsko-chińskich ponownie „otworzył Chiny” i w ten sposób rozpoczął nowy rozdział w stosunkach bilateralnych, stanowiących podstawową kanwę opowieści. O tym, że Kissinger, wielki wyznawca realizmu politycznego, jest autorem nietuzinkowym, wie chyba każdy, kto zajmuje się współczesnymi stosunkami międzynarodowymi czy też historią dyplomacji. Oba te obszary, kulisy dyplomacji oraz pokaz chłodnej, realistycznej politycznej kalkulacji są w tej najnowszej pracy wyjątkowo mocno wyeksponowane. H. Kissinger stał się w oczach Pekinu „przyjacielem Chin”, z czego korzystał i dzięki czemu spotykał się ze wszystkimi najważniejszymi politykami współczesnych Chin, od Mao Zedonga po Hu Jintao, co nawet potwierdzają zdjęcia zamieszczone w książce. Relacjonując swe pierwsze rozmowy, gdy z prezydentem Richardem Nixonem dokonywał przełomu w stosunkach z Chinami, autor sięga do opublikowanych już i ujawnionych stenogramów tamtych rozmów, natomiast gdy przechodzi do rozmów późniejszych, korzysta z własnych, gromadzonych skrupulatnie – co podkreśla – notatek i archiwów. W tym sensie mamy tutaj do czynienia z pierwszorzędnym źródłem i relacją uczestnika ważnych wydarzeń, a potem na przykład specjalnego wysłannika władz ame- Bogdan Góralczyk 277 rykańskich (czytaj: kolejnych prezydentów lub co najmniej sekretarzy stanu) do Chin. Kissinger przytacza zarówno oceny własne, jak też in extenso opinie swoich chińskich interlokutorów. Tym samym wartość dokumentalna tego ważnego tomu jest nie do przecenienia. Z jednej strony mamy dzięki niemu doskonałe źródło informacji o motywach postępowania i argumentacji najważniejszych chińskich przywódców ostatnich dziesięcioleci, a z drugiej, jakże często, istną kopalnię wiedzy, a nawet anegdot. Na przykład taka. Gdy w 1972 r. prezydent Nixon udał się do opisanej szczegółowo przez autora prywatnej siedziby Mao Zedonga na terenie Zhongnanhai (zamkniętej dzielnicy przywódców obok dawnego cesarskiego Zakazanego Miasta), pochwalił gospodarza za „przeobrażenia starożytnej chińskiej cywilizacji”. Na co Mao, jakże – chciałoby się powiedzieć – proroczo odparował: Nie dałem rady jej zmienić. Udało mi się tylko zmienić kilka miejsc w okolicach Pekinu (wszystkie cytaty w tłumaczeniu autora niniejszej recenzji). Podobnych dialogów jest w tym obszernym tomie wprost niezliczona ilość, bo autor najwyraźniej u schyłku życia postanowił dać świadectwo wydarzeniom (rozmowom), w których uczestniczył. W ogóle wydaje się, że tak jak narracja dotycząca najnowszej historii Chin nie wykracza poza stan wiedzy dostępny zajmującemu się nią specjaliście, a H. Kissinger sięga po źródła na ogół znane, tak jego relacje z rozmów z chińskimi przywódcami, jak też oceny tych rozmówców, są autorytatywne i pewnie na długo pozostaną ważnym punktem odniesienia dla wielu badaczy. Oto przykład jak autor porównuje dwóch swoich pierwszych, wielkich rozmówców, Mao Zedonga i premiera Zhou Enlaia: Mao dominował nad każdym zgromadzeniem, Zhou je wypełniał. Pasją Mao było zdominowanie opozycji, intelekt Zhou kazał mu ją przekonywać i obchodzić. Mao był sarkastyczny, Zhou przenikliwy. Mao uznawał się za filozofa, Zhou rozumiał swą rolę jako administratora lub negocjatora. Mao chciał przyspieszać bieg historii, Zhou był usatysfakcjonowany, gdy korzystał z jej nurtów (s. 241). W tym kontekście bodaj najbardziej odkrywczy jest fragment, gdy Kissinger, naoczny świadek, dokonuje porównania Chin okresu Mao Zedonga oraz późniejszych z epoki Deng Xiaopinga. Tę opinię warto zacytować nieco obszerniej, bo mówi za całe tomy o tym, co się w istocie w Chinach w ostatnich kilku dekadach stało: Obecne Chiny jako ekonomiczne supermocarstwo to spuścizna Deng Xiaopinga. I to nie w tym sensie, że właśnie on zaproponował specjalne programy, które zostały zrealizowane. Raczej – wypełnił swe najważniejsze zadanie jako przywódca, który zabrał swe społeczeństwo tam, gdzie jeszcze nigdy dotąd nie było. Społeczeństwa działają na podstawie standardów przeciętności, utrzymują się, praktykując to, co już jest znane. Natomiast postępu dokonują dzięki liderom posiadającym niezbędną wizję i odwagę, by wejść na kurs, który początkowo istnieje tylko w ich głowie. Polityczne wyzwanie stojące przed Dengiem polegało na tym, 278 Kissinger o Chinach że podczas pierwszych trzydziestu lat komunistycznej władzy Chiny były rządzone przez dominującego przywódcę, który dał im jedność i międzynarodową rangę, ale zarazem na arenie wewnętrznej popychał je ku nieosiągalnym celom społecznym. Mao zjednoczył kraj i przywrócił jego historyczne rozmiary, za wyjątkiem Tajwanu i Mongolii […]. Mao rządził jak tradycyjny cesarz, majestatyczny i wzbudzający strach. Uosabiał mit o imperatorze będącym pośrednikiem między niebem a ziemią, bliższym siłom boskim niż ziemskim. Deng rządził w duchu odmiennej chińskiej tradycji: był przywódcą omnipotentnym i wszędobylskim, a jednak niewidocznym. […] Deng nie miał wysokich stanowisk, odrzucił wszelkie honorowe tytuły, prawie nie pojawiał się w telewizji i prowadził politykę niemal wyłącznie schowany za sceną. Rządził nie tak jak cesarz, lecz najważniejszy mandaryn. Mao kierował państwem, licząc na wytrwałość chińskiego narodu, który przetrwa jego osobiste wizje, jakie mu narzucał. Deng rządził, wyzwalając kreatywność Chińczyków i dając im realizować swoje własne wizje przyszłości. Mao walczył o postęp gospodarczy z mityczną wiarą w moc „chińskich mas”, które pokonają wszelkie przeszkody, uzbrojone w żelazną wolę i ideologiczną czystość. Deng był świadom chińskiej biedy i ogromnej przepaści, jaka dzieliła standardy życia Chin i rozwiniętego świata. Ogłaszając, że „bieda to nie socjalizm”, zadekretował, że Chiny muszą sięgnąć po obcą technologię, wiedzę i kapitał, aby pozbyć się swych niedoborów (ss. 334, 335). Dzisiaj, po ponad trzydziestu latach od wszczęcia przez Deng Xiaopinga reform, dobrze – choć nie z wnikliwością historyka – przez H. Kissingera opisanych, Chiny znajdują się już w zupełnie innym miejscu. Odniosły niebywały, bezprecedensowy sukces. Z prezentowanej tu narracji wynika, że kluczowe pod tym względem było chińskie przywództwo: najpierw polityczne wizjonerstwo Deng Xiaopinga, potem skuteczne działanie – choć nieco pompatyczny styl – Jiang Zemina, wspieranego przez „nadzwyczajnego premiera” Zhu Rongji, aż po rządzący ostatnio tandem Hu Jintao i Wen Jiabao, zabiegający o „harmonijny” rozwój Chin, a także otaczającego ich świata. Henry Kissinger, posiadając etykietę „przyjaciela Chin”, której nie tylko nigdy się nie wyrzekał, ale raczej był z niej dumny, czego najlepszym potwierdzeniem jest również omawiana publikacja, ma stosunek do Państwa Środka wyważony, wyrozumowany i pozbawiony emocji. Nie jest to jednak, jak się wydaje, stosunek neutralny, chociażby poprzez to, że już Mao Zedong, co Kissingerowi od początku bardzo imponowało, traktował tego amerykańskiego polityka i naukowca jak „filozofa” (lub „doktora filozofii”). Toteż autor w końcowej fazie swej pracy postępuje i pisze tak, jak właśnie na filozofa dziejów przystało. Zachował szacunek, a nawet podziw dla Chińczyków, szanuje i docenia ich ostatnie sukcesy, ale za- Bogdan Góralczyk 279 razem odnotowuje uwidocznioną w kilku ostatnich latach (szczególnie po wybuchu kryzysu na amerykańskim, a potem światowych rynkach, a więc po wrześniu 2008 r.) rosnącą chińską asertywność na arenie międzynarodowej, a nawet płynące stamtąd otwarte wyzwania dla Ameryki czy całego Zachodu. W tym kontekście autor uznał za warte odnotowania – a nawet częściowego omówienia – głośne, chińskojęzyczne prace: Zhongguo Meng (‘Chiński sen’) i Zhongguo bu gaoxing (‘Chiny nie są zadowolone’). Podkreśla przy okazji, że w oczach wielu Chińczyków, a szczególnie tamtejszego młodszego pokolenia, zniknął mit zachodnich sukcesów gospodarczych, a w niektórych środowiskach politycznych i wojskowych w Chinach zaczęto poważnie zastanawiać się nad kwestią „zasadniczej zmiany” na arenie międzynarodowej, która może doprowadzić do gruntownej przebudowy światowego ładu. Taki stan rzeczy wzbudza niepokój autora, dlatego kończy tom historyczną paralelą, a nawet, można powiedzieć, filozoficzną przypowiastką. Powołuje się na raport z 1907 r. wysokiego rangą brytyjskiego dyplomaty Eyre Crowe’a, który napisał, że jeśli państwa nie będą się nawzajem szanowały, jeśli nie zgodzą się na współistnienie różnych systemów wartości i odmiennych interesów, to grozi im zderzenie, a potem klęska, co w przypadku Crowe’a, jak wiadomo, po paru latach się sprawdziło, gdy wybuchła I wojna światowa. Kissinger, doświadczony i ostrożny dyplomata, nie pisze tego wprost, ale doskonale wie i uświadamia czytelnikowi, że nigdy w dziejach jedno supermocarstwo nie ustępowało pola drugiemu supermocarstwu bez walki. Tymczasem, co staje się jasne, Stany Zjednoczone Ameryki są w ostatnich latach w odwrocie, podczas gdy Chiny nadal notują bezprecedensowe sukcesy, przede wszystkim gospodarcze. Dlatego Kissinger, przypominając zapomniany raport Crowe’a, apeluje na zakończenie, by nie doszło do kolejnej bezpardonowej rywalizacji na obszarze Azji i Pacyfiku, zdecydowanie opowiada się za „strategicznym dialogiem” USA i Chin (w ostatnich latach szczęśliwie nawet zinstytucjonalizowanym), chciałby pomiędzy tymi podmiotami „kooperatywnego współistnienia”. Albowiem – jak pisze – konsens może okazać się trudny do osiągnięcia, ale konfrontacja […] będzie prowadzić do klęski. Nic dziwnego, że H. Kissinger, tak mocno osobiście przez lata zaangażowany w amerykańsko-chińskie zbliżenie, apeluje, by po obydwu stronach nie zapanował „tryumfalizm”, by dochodziło do współpracy obu stron we wszelkich możliwych dziedzinach (jako specyficzne, a zarazem szczególnie wrażliwe, podaje współpracę i wymianę gospodarczą oraz kwestię nieproliferacji broni jądrowej, w kontekście zachowań Korei Północnej). Czy tak będzie? Czy żadna ze stron nie popadnie w przesadę, „nie przekalkuluje”, jak w pewnej chwili pisze autor? 280 Kissinger o Chinach Na pewno warto w tym kontekście odnotować pełne troski, wręcz niepokoju słowa tego doświadczonego męża stanu: Jestem świadom konkretnych przeszkód w kooperatywnej współpracy amerykańsko-chińskiej, którą uważam za istotną dla pokoju i stabilności na globie. Zimna wojna między tymi dwoma państwami mogłaby na całe pokolenia wstrzymać postęp na obu wybrzeżach Pacyfiku. Mogłaby wywołać spory przenoszące się na arenę wewnętrzną w każdym regionie w czasach, gdy wyzwania globalne, takie jak nierozprzestrzenianie broni jądrowej, ochrona środowiska naturalnego, bezpieczeństwo energetyczne czy zmiany klimatyczne zmuszają do globalnej współpracy (s. 530). Naturalnie, autor nie wie, co się stanie, ale jego – osoby doświadczonej i zaawansowanej wiekowo – przestrogi są wyraźne i jasno sformułowane, brzmią jak ostrzeżenie i wręcz groźne w swej wymowie memento – dla obu stron. Kissinger nawołuje przywódców na obu wybrzeżach Pacyfiku, dziś przecież centrum światowej gospodarki, do strategicznego umiaru, rozsądku, dalekowzroczności, powstrzymywania się od użycia siły, do dialogu i konsultacji. Czy i przez kogo będzie wysłuchany? Kończąc omawianie stosunków amerykańsko-chińskich, czyli głównego nurtu tej ważnej książki, jeszcze przed „filozoficzną przypowiastką” nt. raportu Crowe’a, H. Kissinger konkluduje: W 2012 r. na czoło chińskiej partii i armii wyjdą elity nowej, młodszej generacji; pierwszego pokolenia, które wyrosło w Chinach okresu pokoju i politycznej jedności, które nie doświadczyło „rewolucji kulturalnej”, a którego dokonania gospodarcze przewyższają większość całego świata… To dialog z tym pokoleniem chińskich przywódców powinien być teraz w centrum zainteresowania amerykańskich strategów (s. 512). Elegancki, wyważony, dyplomatyczny ton całego wywodu H. Kissingera kontrastuje z dominującym nurtem argumentacji na temat nowego gospodarczego kolosa w amerykańskich i światowych – w tym także polskich – mediach. Wizerunek Państwa Środka, jaki się z tej lektury wyłania, stoi w ostrej sprzeczności z obrazem Chin malowanym przez główny nurt światowych publikatorów. Ta relacja, w dużej mierze pisana z wyżyn rządzących elit, przedstawia Chiny jako kraj ciekawych przywódców, rozsądnych i strategicznie kalkulujących, a zarazem całymi garściami czerpiących z niezgłębionych zasobów chińskiej wiedzy i mądrości, z bogatej skarbnicy tamtejszej cywilizacji. Jednakże chociażby aberracje „wielkiego skoku” (1958–1960) czy „rewolucji kulturalnej” (1966–1976) każą nam pamiętać, że nawet w najbardziej racjonalnym społeczeństwie mogą nagle zbudzić się demony. Tymczasem Chiny spoza relacji H. Kissingera, widziane od dołu, szarpane są teraz wcale niemałymi sprzecznościami i wyzwaniami, takimi jak: powszechna wiara w pieniądz, uwłaszczenie partyjnej nomenklatury, zniszczenie środowiska naturalnego, ogromne rozwarstwienie Bogdan Góralczyk 281 społeczeństwa, zagubienie mentalne i moralne wielu warstw społecznych, w tym młodego pokolenia, by wymienić chociaż kilka pierwszych z brzegu ważniejszych, a nierozwiązanych tamtejszych problemów. Dlatego lekturę tej książki H. Kissingera należałoby gorąco polecić jako bardzo ważne źródło wiedzy i nie mniej ważny punkt odniesienia oraz obserwacji, ale zarazem należy podkreślić, że to tylko jedna z prawd o dzisiejszej, tak skomplikowanej chińskiej rzeczywistości. Trzeba natomiast jak najbardziej podzielić z autorem pewien niepokój zawarty w końcowych partiach tej pracy dotyczący przyszłości Chin, a wraz z nimi także całego świata. Chodzi przecież o nadal najludniejsze państwo na globie, na dodatek coraz silniejsze i otwarcie mówiące – czego autor, co dziwne, nie odnotowuje – o „renesansie chińskiej nacji”. Jaki ten „renesans” będzie – i co ze sobą przyniesie? Tego nie wie nikt, chyba nawet sami Chińczycy. Ale tym bardziej warto im się przyglądać. H. Kissinger wyjątkowo plastycznie i elokwentnie udowodnił, dlaczego mamy to robić i tym właśnie zagadnieniem się zająć: Chiny są coraz ważniejsze – dla całego świata, nie tylko dla samych siebie. Azja-Pacyfik 2011, nr 14 ARTYKUŁY RECENZYJNE Małgorzata Religa WIELCY MYŚLICIELE STAROŻYTNYCH CHIN Benjamin I. Schwartz, Starożytna myśl chińska, przeł. Magdalena Komorowska, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2009, ss. 492. Starożytna myśl chińska, pierwotnie wydana na Uniwersytecie Harwarda w 1985 roku (The World of Thought in Ancient China), poświęcona jest – jak precyzyjniej zapowiada tytuł oryginału – myśli Chin od czasów przedkonfucjuszowych do początków dynastii Han. Autor rozpoczyna od omówienia, jak to we Wprowadzeniu sam nazywa (s. 9), dominujących orientacji kulturowych, których korzenie […] mogą sięgać czasów prehistorycznych. Poświęca im dwa pierwsze rozdziały (Wczesne orientacje kulturowe; Wczesna myśl Zhou, razem ok. czterdziestu stron), po czym przechodzi do tego, co jest właściwym obiektem jego opisu i analizy, czyli rozważań niewielkich mniejszości, których myśli zostały utrwalone w tekstach, a konkretniej – Konfucjusza, Mozi, taoistów (Yang Zhu, Laozi, Zhuangzi), „obrońców konfucjańskiej wiary”, czyli Mencjusza i Xunzi, legistów, a wreszcie Zou Yana i Dong Zhongshu, kończąc omówieniem Pięcioksięgu konfucjańskiego i jego wybranych interpretacji. Wybór właśnie tego, stosunkowo najlepiej już opisanego okresu, autor uzasadnia swoim zainteresowaniem „czasem osiowym” opisywanym przez Karla Jaspersa w O źródle i celu historii (s. 2). Od Jaspersa bierze też przekonanie, że istnieje „możliwość istotnych porównań” między pytaniami zadawanymi w czasie osiowym przez „twórcze mniejszości” pojawiające się we wszystkich cywilizacjach. Tego rodzaju porównania, odniesienia, próby wykazania bądź wspólnoty, bądź różnic zainteresowań lub pytań, „obszarów wspólnego niepokoju” lub wyraźnej specyfiki chińskiego ujęcia pojawiają się w książce często, przeprowadzane są jednak zawsze w sposób raczej ostrożny. Małgorzata Religa 283 Książka Benjamina Schwartza jest pozycją wybitną. Od jej napisania minęło prawie trzydzieści lat i przez ten czas osiągnęła już status właściwie klasyki, pozostając jednak wciąż bardzo żywą i inspirującą lekturą, chociaż nie najłatwiejszą w odbiorze. O jej wartości stanowi między innymi wielka erudycja, olbrzymia liczba odwołań do literatury, zarówno sinologicznej, jak i wykraczającej poza sinologię, a dotyczącej antropologii, socjologii, myśli politycznej czy filozofii (zarówno zachodniej, jak i indyjskiej czy żydowskiej). Spora część książki napisana jest w formie żywej polemiki z innymi ważnymi pozycjami sinologicznymi, np. z Science and Civilization in China Josepha Needhama (przede wszystkim w rozdziale o taoizmie i dotyczy m.in. jego „protonaukowych” tendencji), czy Confucius. The Secular as Sacred Herberta Fingarette’a (w rozdziale o Konfucjuszu; polemika dotyczy interpretacji li jako ‘świętego rytu’). Benjamin Schwartz operuje wielkim i bez wyjątku bardzo trudnym materiałem z olbrzymią swobodą, chociaż – jak wytykali mu recenzenci bezpośrednio po ukazaniu się jego książki – swoboda ta czasami prowadzi do potknięć i niedokładności w cytatach (np. błędny cytat z Daodejing na s. 203). Zarzucano mu także brak filologicznej ścisłości w niektórych tłumaczeniach, co czyniło np. jego interpretację fragmentów Księgi pieśni (s. 51) – ważną dla określenia „dominujących orientacji kulturowych” w Chinach – dyskusyjną (podawano w wątpliwość twierdzenie, że omawiany wers oryginalny można tłumaczyć jako „dla każdego aspektu życia istnieje jego wewnętrzne prawo”). Zwracano też uwagę na objętościową dysproporcję w traktowaniu materiału. Rzeczywiście rozdział o Konfucjuszu znacznie przekracza długością (w polskim wydaniu jest to ok. osiemdziesięciu stron) wszystkie pozostałe omówienia poszczególnych myślicieli. Staje się to zrozumiałe, jeśli przyjmiemy razem z autorem, że myśl Konfucjusza, jako pierwszego z „twórczej mniejszości”, staje się punktem odniesienia dla niemal wszystkich późniejszych myślicieli, a w każdym razie dla ich percepcji jego dzieł i poglądów. Szczegółowych potknięć lub spornych interpretacji tych czy innych fragmentów chińskich tekstów zapewne jest więcej. O ile jednak są one obecne w każdym (czy niemal każdym) tekście niebędącym monografią jakiegoś określonego zagadnienia, lecz próbą przedstawienia szerszego spectrum zjawisk, o tyle nie każdy taki tekst prezentuje podobną żywość i głębię intelektualną. We Wprowadzeniu autor stwierdza, że koniec końców i tak trzeba się zmierzyć z własnym rozumieniem oryginalnych źródeł i to właśnie zmaganie z oryginalnymi źródłami czyni jego książkę wybitną. Starożytna myśl chińska jest próbą niezwykle wnikliwego, opartego na bogatym materiale oryginalnym i opracowaniach (tak zachodnich, jak i chińskich czy japońskich), a zatem starannie udokumentowanego, ale „koniec końców” – własnego oświetlenia tych treści, które Schwartz uważa za najważniejsze. Poza rozdziałem o Konfucjuszu, najobszerniejszym ze 284 Wielcy myśliciele starożytnych Chin wszystkich i opisującym treści Dialogów konfucjańskich (Lunyu) w sposób możliwie całościowy, we wszystkich pozostałych rozdziałach – choć także widać w nich dbałość o jak najszerszą prezentację poglądów opisywanych myślicieli – wyraźnie wyróżniają się kwestie szczególnego zainteresowania autora, uznane przez niego za najbardziej charakterystyczne czy znaczące. Są one poddawane szczegółowej, rozbudowanej, często bardzo subtelnej analizie (np. znakomicie przeprowadzona analiza mencjuszowego dialogu o „qi podobnym powodzi”, s. 275–281). Stanowi to największą wartość książki, ale zarazem czyni ją trudną w odbiorze dla nieprzygotowanego czytelnika. Moim zdaniem najłatwiej i z największym pożytkiem czyta się książkę Schwarza, znając teksty oryginalne lub przynajmniej mając jakieś wstępne przygotowanie. Jest to pozycja świadomie przeznaczona dla sinologów, filozofów czy historyków myśli. Z punktu widzenia przygotowania redaktorskiego książka nie budzi zastrzeżeń, zaletą polskiego wydania jest z pewnością dobre i jasne tłumaczenie. Azja-Pacyfik 2011, nr 14 ARTYKUŁY RECENZYJNE Bartosz Woliński JAK WCHODZIĆ W BIZNES Z CHIŃCZYKAMI? Paul Milder, Poorly Made in China: An Insider’s Account of the China Products, revised and updated edition, Wiley, New York 2011, ss. 245. Omawiana publikacja dotycząca praktyki współpracy handlowej z Chinami, a także realiów zarządzania działalnością produkcyjną w tym kraju, to pozycja ciekawa i wartościowa – szczególnie dla praktyków prowadzenia biznesu w Państwie Środka. Gospodarka chińska, dynamicznie rozwijająca się już od kilku dekad, jest jednym z najistotniejszych elementów globalnej ekonomii. Zagadnienia związane z rozwojem gospodarczym Chin absorbują zarówno teoretyków ekonomii próbujących zrozumieć istotę przekształceń, jak i praktyków zarządzania starających się skorzystać na nieograniczonych wręcz możliwościach oferowanych przez przedsiębiorczych Chińczyków. Jednym z takich praktyków jest autor recenzowanego wydawnictwa, mający ponad dwudziestoletnie doświadczenie w prowadzeniu działalności gospodarczej w Azji, przede wszystkim w obszarze produkcji i sprzedaży eksportowej. Jest on absolwentem studiów MBA w Wharton School of Business i stosunków międzynarodowych na University of Pennsylvania. Książka składa się z ponad dwudziestu krótkich rozdziałów oraz podsumowania. Poszczególne rozdziały relacjonują – z dużą dbałością o przedstawienie faktów – doświadczenia autora zebrane w trakcie prowadzenia wielu projektów na zlecenie amerykańskich i europejskich przedsiębiorców, chcących rozpocząć współpracę z Chinami lub też poprawić jej jakość. Prezentacja jest prowadzona w sposób neutralny, zarówno bez niepotrzebnych negatywnych komentarzy, jak również bez zbędnego optymizmu. Z jednej stro- 286 Jak wchodzić w biznes z Chińczykami? ny autor podkreśla łatwość, z jaką chińskim producentom przychodzi zrealizowanie niemal każdego zlecenia oraz ich otwartość w nawiązywaniu kontaktów handlowych, z drugiej zaś strony pokazuje problem niskiej jakości produkcji, kłopoty z rozliczeniami finansowymi, a także dewastację środowiska naturalnego jako efekt nieodpowiednich metod produkcji. Inspiracją do napisania tej publikacji były problemy amerykańskich importerów sprowadzających z Chin zabawki malowane farbami zawierającymi związki ołowiu (m.in. dotyczyło to popularnych również w Polsce zabawek marki Fisher Price). W następstwie tych wydarzeń wielu konsumentów oskarżało importerów o zaniedbania dotyczące kontroli jakości. W opinii autora oskarżenia te nie miały uzasadnienia, gdyż jak sam otwarcie pisze: Chińscy producenci (factory owners) grają w swoją grę, według swoich reguł. Często manipulują danymi czy specyfikacjami towarów, aby osiagnąć zysk. I dalej: Chińskie fabryki dostarczają zachodnim kontrahentom próbki i pierwsze dostawy towarów wysokiej jakości tylko po to, aby z czasem ich najważniejsze elementy zastąpić gorszymi jakościowo, ale tańszymi zamiennikami. Dzieje się tak bez informowania drugiej strony, a same zmiany nie są widoczne od razu. Czytając o licznych kłopotach międzynarodowych koncernów spowodowanych niedotrzymywaniem przez chińskich producentów ustaleń dotyczących jakości lub wręcz rażącymi zaniedbaniami (przykładem może być zanieczyszczenie mleka w proszku firmy Nestle, w wyniku którego zmarło kilkanaścioro niemowląt), można uznać, że opinie autora nie są przesadzone ani wywołane negatywnymi emocjami. Główną tezą książki, jaką stawia autor, jest stwierdzenie, że często uzgodnienia i kontrakty nie są dotrzymywane, ich treść jest jednostronnie zmieniana, a jakość produkcji pozostawia wiele do życzenia. Jednocześnie podkreśla on, że działania te nie wynikają ze złej woli partnerów chińskich, a jedynie z charakterystycznego dla tego kraju podejścia do relacji biznesowych, bez wątpienia jednak podejścia zaplanowanego i przemyślanego, mającego na celu uzyskanie określonych korzyści finansowych przez chińskich producentów. Jako przykład autor podaje dość typową sytuację, w której dostarczone towary okazują się wadliwe, a chiński producent w ramach rekompensaty proponuje obniżoną cenę na kolejną dostawę. Zatem odbiorca, chcąc zrealizować ustalenia gwarancyjne, jest w pewnym stopniu zmuszony do kontynuacji współpracy. Innym przykładem, wielokrotnie przytaczanym na stronach publikacji, jest jednostronna zmiana cen przez chińskiego producenta. Związana jest ona najczęściej ze wzrostem kosztów produkcji (czy to w wyniku wzrostu cen komponentów czy innych kosztów zmiennych lub stałych), jednakże odmiennie niż w relacjach między partnerami europejskimi czy amerykańskimi, decyzje te nie są uzgadniane, a jedynie oznajmiane w chwili przesłania faktury. Bartosz Woliński 287 Lektura książki umożliwia czytelnikowi prześledzenie przypadków odnoszących się do współpracy handlowej kilku europejskich i amerykańskich importerów z chińskimi producentami reprezentującymi zróżnicowane branże – kosmetyczną, zabawkarską, odzieżową i kilka innych. Pozwalają one udowodnić tezę postawioną przez autora, że relacje handlowe, nawiązywane przez chińskich partnerów, tylko pozornie mogą wyglądać na niekorzystne dla nich. Autor publikacji bardzo sprawnie i przekonująco wyprowadza czytelnika z powierzchownego i opartego na wybiórczych przekazach informacyjnych przeświadczenia, że chińscy producenci są zmuszani przez importerów do obniżania cen, rezygnowania z zysku czy wręcz „dokładania do interesu”. Sytuacja jest diametralnie różna – nawet kontrakty z pozoru nieopłacalne dla chińskiego eksportera (w ocenie zachodnich importerów) przynoszą mu krociowe zyski, powiększając jego zasobność. Autor, próbując rozwikłać tę sprzeczność, podaje kilka przyczyn takiej sytuacji – począwszy od dość powszechnego zatrudniania osób, dla których najniższe możliwe pensje stanowią i tak dość spory przychód, poprzez wspomniane dodawanie innych (tańszych) komponentów, a skończywszy na kopiowaniu produktów jednego zachodniego kontrahenta i oferowaniu ich innym zachodnim dystrybutorom po konkurencyjnych cenach (autor posiłkuje się przykładem branży kosmetycznej i odzieżowej). Dlatego też P. Milder przestrzega potencjalnych importerów, aby zachowali ostrożność w przekazywaniu próbek produktów – jak twierdzi, wielokrotnie, rozpoczynając negocjacje w imieniu zachodniego importera, słyszał prośbę o przekazanie próbek, co właśnie nakazywało zachować ostrożność. W tym kontekście autor wyciąga również ciekawy wniosek. Jego zdaniem chińscy producenci dzielą importerów na dwie grupy. Pierwszą grupę stanowią odbiorcy z krajów, w których istnieje szeroka i skuteczna ochrona praw własności intelektualnej oraz honorowane są patenty i znaki handlowe, dlatego też projektowanie produktów i marketing są na wysokim poziomie. Są to przede wszystkim kraje Ameryki Północnej i Unii Europejskiej i stąd są preferowani odbiorcy – niekoniecznie w kategoriach wolumenu i wartości zamówień, ale przede wszystkich w kategoriach korzyści wynikających z możliwości „pożyczenia” projektu i siły marki, wypracowanej dzięki skutecznemu marketingowi. Dla tych kontrahentów oferowane są duże rabaty, tylko po to, aby zachęcić ich do złożenia zamówienia w Chinach. Drugą grupę odbiorców stanowią importerzy z krajów, gdzie prawo własności przemysłowej jest w powijakach bądź nie jest właściwie przestrzegane. Dla tych odbiorców ceny za produkty zlecane do wykonania w Chinach są wyższe, ponieważ nie są one atrakcyjne dla Chińczyków z punktu widzenia nowatorskiego „designu” czy marketingu. Autor w tej części publikacji podkreśla także inną bardzo istotną kwestię, nawiązując do przykładu amerykańskiej sieci Wal-Mart. Chińscy producenci będą 288 Jak wchodzić w biznes z Chińczykami? oferować niskie ceny tylko do momentu, w którym przejmą całkowicie proces technologiczny i metody produkcji – dysponując taką wiedzą, będą w stanie zaoferować te same lub podobne produkty odbiorcom (najczęściej z drugiej opisywanej wcześniej grupy) po wyższych cenach, co automatycznie powoduje wzrost cen dla pierwotnego odbiorcy. Importer ten może albo zaakceptować wzrost cen i kontynuować współpracę, albo szukać nowego dostawcy, co wiąże się z budowaniem relacji od początku (a nie jest to proces łatwy ani krótki), uzgadnianiem standardów jakościowych, ustalaniem i stabilizowaniem sposobu rozliczeń finansowych. To wszystko kosztuje i pochłania czas, w trakcie którego konkurencja może okazać się skuteczniejsza w walce rynkowej. Sieć Wal-Mart stosowała drugą taktykę, na co pozwalały jej rozmiary i system kooperantów w USA, ale po kilku latach okazało się, że nie ma już producentów oferujących oczekiwany przez sieć poziom cen. Autor we wnioskach końcowych podkreśla, że tego typu sytuacja nie byłaby możliwa bez ścisłej kooperacji (nazywa to wręcz symbiozą) pomiędzy chińskimi producentami a władzami chińskimi – począwszy od szczebla rządowego, a skończywszy na lokalnych reprezentantach władzy. Producenci dzięki licznym zleceniom są w stanie zatrudniać ogromne rzesze pracowników (o wiele więcej niż wynikałoby to z rachunku ekonomicznego w naszym ujęciu czy rozumieniu), którzy w efekcie nie są zbytnio zainteresowani protestami czy nieposłuszeństwem wobec władzy. Dlatego też prawo własności intelektualnej tak długo stanowi kwestię niemożliwą do uregulowania i dlatego też państwowe giganty sektora finansowego tak chętnie udzielały wszelkiego rodzaju pożyczek na rozwój przedsiębiorczości, szczególnie tej drobnej. Książka P. Mildera jest pozycją nietypową. Nie jest to podręcznik ekonomii ani też próba teoretycznego ujęcia problematyki transformacji gospodarczej, nie jest to też poradnik ani reportaż. Jest to raczej zbiór felietonów zawierających garść praktycznych uwag, ale przede wszystkim własnych, rzeczowych osądów autora. Lektura ciekawa i pouczająca, choć jej wartość w pełni docenią zapewne osoby znające choćby w niewielkim stopniu realia kontaktów handlowych z Chinami czy Azją. Z punktu widzenia nauk ekonomicznych nie jest to publikacja znacząca, nie stanowi ona zauważalnego wkładu w rozwój wiedzy o stosunkach międzynarodowych czy handlu zagranicznym. Nie taki jednak jest jej cel. Jak autor wskazuje we wstępie, książka ta ma za zadanie uczulić czytelnika (potencjalnego kontrahenta firm chińskich) na różnice kulturowe, na trudności w rozmowach handlowych i przede wszystkim na umiejętność pozbywania się uprzedzeń i z góry przyjętych założeń. To zadanie omawiana pozycja spełnia w stopniu celującym. Azja-Pacyfik 2011, nr 14 ARTYKUŁY RECENZYJNE Stanisław Meyer NOWOŻYTNA HISTORIA JAPONII Andrew Gordon, Nowożytna historia Japonii, przeł. Iwona Merklejn, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 2010, ss. 496. Nowożytna historia Japonii Andrew Gordona to druga pozycja na polskim rynku wydawniczym, po książce Katarzyny Stareckiej i Ewy Pałasz-Rutkowskiej (Japonia, Trio, Warszawa 2004), ujmująca w sposób kompleksowy współczesne dzieje Japonii. Bez wątpienia jest to cenna pozycja, a na jej pojawienie się zapewne czekał niejeden czytelnik, który mógł czuć pewien niedosyt po książce naszych polskich japonistek, napisanej dość encyklopedycznym stylem i odznaczającej się oszczędną analizą materiału historycznego. Na pochwałę zasługuje tłumaczka Iwona Merklejn – z zawodu japonistka – która doskonale przełożyła lekki styl narracji Gordona oraz fachowo posługuje się japońską terminologią na gruncie języka polskiego. Najważniejsze przesłanie autora brzmi: historia Japonii stanowi część historii świata, zaś zjawiska społeczne w Japonii – choć niewątpliwie specyficzne – nie były jednostkowe w skali globalnej. Gordon bez litości rozprawia się z teoriami, które usiłują nadać Japonii atrybut „wyjątkowości”, a które tak długo dominowały w dyskursie japonistycznym i odcisnęły piętno także na polskiej nauce. Mocną stroną książki jest to, że autor rozłożył po równo akcenty na zagadnienia społeczne, kulturowe i polityczne. Opisując stosunki społeczne – życie na wsi i w mieście, stosunki pracownicze, życie kulturalne i debaty intelektualne – Gordon doskonale odtworzył realia poszczególnych epok, pokazując zarazem, gdzie należy szukać przyczyn pewnych wydarzeń politycznych. Wyjaśnia na przykład, że to, iż Japonia zrobiła gwałtowny zwrot w prawo w latach 30. XX wieku, nie było wynikiem sytuacji, że do władzy doszła grupa sfrustrowanych wojskowych, 290 Nowożytna historia Japonii ale zmęczenia społeczeństwa przeciągającym się kryzysem gospodarczym, który nękał kraj całą dekadę lat 20. W takim klimacie odezwały się głosy krytykujące zdobycze demokracji z jednej strony, a z drugiej kwestionujące wolny kapitalizm i nawołujące do ręcznego sterowania gospodarką przez państwo. To sprzyjało podporządkowaniu machinie wojennej całego potencjału narodowego. Książka podzielona jest na cztery części: Kryzys reżimu Tokugawów; Rewolucja nowożytna, 1868–1905; Imperium Japonii. Od dominacji do ruiny i Japonia powojenna i współczesna, lata 1952–2000. Warto zwrócić uwagę, iż Gordon rozpoczyna swoją opowieść nie od przewrotu Meiji (1868) – jak można by oczekiwać, zważywszy, że to wtedy Japonia wkroczyła w czasy nowoczesności – lecz cofa się do poprzedniej epoki, do czasów początku siogunatu Tokugawów, a więc ok. roku 1600. Gordon stoi na stanowisku, że aby zrozumieć fenomen Japonii okresu Meiji, należy dogłębnie poznać procesy społeczno-kulturowe okresu Edo, które zapoczątkowały erozję systemu bakuhan i stworzyły uwarunkowania przyszłej rewolucji. Dlatego poświęca okresowi Edo jedną czwartą książki. Pod tym względem stanowisko Gordona jest bliskie Mariusowi Jansenowi, który w swoim epokowym dziele The making of modern Japan poświęcił epoce Edo niemal pół książki. Wśród wewnętrznych przyczyn, jakie złożyły się na upadek siogunatu, Gordon wymienia rozwój mieszczaństwa, handlu, migrację, a także wykształcenie społeczeństwa, które zaczęło kontestować panujący porządek polityczny. Część druga poświęcona jest przewrotowi Meiji. Gordon nazywa to wydarzenie rewolucją, zdając sobie sprawę, iż trochę na wyrost, jeśli będziemy myśleć o nim tak, jak myślimy np. o rewolucji francuskiej. Niemniej – pisze – zważywszy, jak Japonia wyglądała w chwili upadku siogunatu i dekadę później, przeobrażenia jakim uległa, w pełni zasługują na miano rewolucyjnych. Gordon zaznacza jednocześnie, że japońska rewolucja była częścią światowej rewolucji – technologicznej oraz w sferze stosunków gospodarczo-społecznych. To, co czyni ją inną od europejskich, to fakt, iż nie była to „rewolucja burżuazyjna”. Nie była to także „rewolucja arystokratyczna”. Dokonała się ona rękoma samurajów średniego szczebla, którzy u schyłku epoki Edo żyli w ciągłej niepewności jutra i nie mieli wiele do stracenia. W trzeciej części autor zastanawia się nad przyczynami, które pchnęły Japonię ku kataklizmowi II wojny światowej, omawia okres wojenny i kończy na amerykańskiej okupacji Japonii, która trwała do 1952 r. Włączenie lat okupacji do tej części książki jest ciekawym zabiegiem odzwierciedlającym świadomość historyczną Japończyków, dla których okres powojenny – kojarzony z dobrobytem i szybkim rozwojem – zaczyna się dopiero od traktatu San Francisco i odzyskania przez kraj suwerenności. Opisując lata 30., Gordon dostrzega wiele analogii pomiędzy tym, co zaszło w Japonii oraz w faszystowskich Niemczech i Włoszech. Ponadto Gordon rozprawia się z pielęgnowanym przez Japończyków mitem, jakoby do kata- Stanisław Meyer 291 strofy Japonii przyczynili się wyłącznie militaryści. Autor podkreśla rolę elit biurokracji oraz przedstawicieli wielkiego biznesu – niegdyś celów ataków ze strony prawicowych ekstremistów – którzy dogadali się z militarystami. Ostatnia część obejmuje lata od 1952 do czasów najnowszych. Tu autor stara się m.in. znaleźć odpowiedź na pytanie o „cud gospodarczy”, które od lat zaprząta głowę ekonomistów i badaczy Japonii. W tej części więcej uwagi poświęcone zostało zagadnieniom ekonomicznym, obfituje ona w liczby i tabelki, ale bynajmniej nie jest nużąca. Gordon zwraca uwagę na interesujący fakt, mianowicie na ciągłość przedwojennych stosunków polityczno-społeczno-ekonomicznych, które zostały zachowane pomimo ambitnych planów Amerykanów przeobrażenia Japonii w demokratyczne społeczeństwo. Nie chodzi tylko o to, że Amerykanom nie udało się rozbić struktur zaibatsu. Gordon zauważa, że aż do końca lat 50. stosunki społeczne w Japonii były bliższe okresowi lat 30. niż 70. Dlatego wprowadza pojęcie „systemu transwojennego” (transwar system), obejmującego te aspekty życia społeczno-gospodarczego, które przetrwały wojnę, a nawet przyczyniły się do powojennego rozwoju kraju. Gordon wskazuje tu m.in. na interwencjonizm państwa, które czerpało z wielu rozwiązań systemowych z lat 30. Oczywiście, patrząc z dzisiejszej perspektywy, Japonia uległa dramatycznym przemianom, ale państwo – w bliskiej współpracy z kręgami biznesu – przez długie lata zachowało rolę inżyniera społecznego, rozdzielając role społeczne i genderowe i starając się kierować procesem przemian, tak jak to czyniło w latach przedwojennych. Gordon przyznaje, że japoński cud gospodarczy jest swego rodzaju fenomenem. Przestrzega jednak przed ubieraniem Japonii w teorie, jakoby był to kraj niezwykły, unikatowy i odmienny niż reszta świata. Postąpimy słusznie – pisze – patrząc na doświadczenia Japonii jak na coś fascynującego, ale nie bezwzględnie wyjątkowego. Były one wariacjami na – nabierający coraz bardziej globalnego znaczenia – temat radzenia sobie z nowoczesnością i bogactwem. Warto odnotować, iż autor poświęcił odrobinę uwagi geograficznym i kulturowo-społecznym peryferiom Japonii: Okinawie, Hokkaido, społeczności pariasów burakumin i Koreańczykom. Jest to o tyle istotne, że w dawniejszych opracowaniach historii Japonii temat ten był niemal całkowicie pomijany, a naukowcy nolens volens przyzwyczaili nas do myślenia o Japonii jako „kraju homogenicznym”. Gordon ledwo sygnalizuje tematykę mniejszości, ale przynajmniej zmusza do krytycznego spojrzenia na utarty wizerunek Japonii. Wnikliwy czytelnik zwróci uwagę na bardzo ubogi wybór japońskich źródeł. Należy jednak pamiętać, iż temat podjęty przez Gordona nie jest ani nowy, ani wąski. Badacze Japonii dysponują olbrzymim korpusem wiedzy na temat Japonii spisanej w języku angielskim, a przy tak szerokim temacie, jakim jest kompleksowe ujęcie historii, nie ma sensu wyważać otwartych drzwi. Główny atut książki tkwi 292 Nowożytna historia Japonii nie w źródłach, lecz w nowatorskim ujęciu historii – interpretacji procesów społecznych, z których narodziła się współczesna Japonia. Autor posiada szeroką wiedzę i wnikliwy zmysł obserwacyjny, niemniej nie uchronił się przed popełnieniem kilku błędów merytorycznych. Na stronie 427 pisze: [Rząd] z zadowoleniem powitał najniższą wartość waluty japońskiej w historii – znacznie poniżej stu jenów za dolara w 1995 r. – w nadziei, że to wspomoże eksport. […] Silna gospodarka amerykańska i tani jen pobudziły eksport […]. Jest to ewidentny błąd. W roku 1995 japońska waluta osiągnęła rekordowo wysoki kurs (79 JPY za 1 USD), co fatalnie odbiło się na japońskim eksporcie. Tu warto odnotować, że w nowym angielskojęzycznym wydaniu książki (2009) błąd ten został skorygowany. Inny błąd: pisząc o skandalu w Ministerstwie Zdrowia, które zaniedbało procedury bezpieczeństwa podczas wprowadzania na rynek leków na hemofilię w połowie lat 80., autor podał liczbę 20 tys. pacjentów zarażonych wirusem HIV na skutek przyjmowania skażonych leków (s. 430) – oczywiście poprawna liczba wynosi 2 tys. Ponadto rażą drobne, acz liczne błędy językowe i interpunkcyjne, które powinny być wyłapane w toku prac redakcyjnych nad polskim tekstem. Cóż – w dobie inflacji druku jest coraz trudniej o dobrego redaktora prowadzącego, ale od Państwowego Instytutu Wydawniczego można oczekiwać więcej. Niemniej te i inne niedociągnięcia nie zaważają na ocenie całokształtu pracy: książka jest świetna, powinna być obowiązkową lekturą dla studentów japonistyki i jest godna polecenia historykom oraz wszystkim badaczom wschodniej Azji. Azja-Pacyfik 2011, nr 14 PULS AZJI NAJWAŻNIEJSZE WYDARZENIA I PROCESY W AZJI W 2011 ROKU Hu Jintao w USA. Stosunki amerykańsko-chińskie uchodzą ostatnio za najważniejsze na globie. W roku 2010 Chiny stały się drugą, po USA (jeśli nie liczyć UE jako całości), gospodarką świata, a przy zachowaniu ostatnich tendencji, jak mówią powszechnie przyjęte prognozy, w ciągu najbliższych 10–15 lat gospodarka chińska zajmie pierwsze miejsce. A przypomnijmy, że od 2009 r. Chiny są już najważniejszym eksporterem na świecie (wyprzedziły Niemcy), jak też posiadają największe rezerwy walutowe na globie, w początkach 2011 r. szacowane na sumę 3 bln USD. Dla nikogo nie jest tajemnicą, że znaczną część tych rezerw zbudowano na handlu z USA, albowiem – według wiarygodnych danych Amerykańsko-Chińskiej Izby Handlowej – ujemne saldo USA w handlu z Chinami zamknęło się sumą (w mld USD) 269 w 2008 r., 225 w 2009 r. i 274 w 2010 r. Według danych z tego samego źródła, aż 43% ogółu ogromnego amerykańskiego zadłużenia zagranicznego należy do Chin (plus jeszcze 13% w innych krajach Azji, a pozostałe 44% na całym świecie). Kolejny, po gospodarce, istotny wymiar stosunków amerykańsko-chińskich to zarówno współpraca, jak i rywalizacja wojskowa. Chiny posiadają największą liczebnie armię na globie, liczącą 2,3 mln żołnierzy (USA – 1,6 mln), a ich wydatki na zbrojenia są wysokie i stale się powiększają. Według danych SIPRI Chiny zajmują obecnie drugie miejsce na świecie pod względem wydatków wojskowych, po USA, podczas gdy jeszcze przed dekadą były to pozycje między szóstym a ósmym miejscem. Chińska armia szybko się modernizuje, czego dowodem jest budowa w porcie Dalian pierwszego lotniskowca, jak też ujawnienie w styczniu 2011 r., zresztą akurat podczas wizyty w Chinach amerykańskiego sekretarza obrony Roberta Gatesa, najnowocześniejszego myśliwca typu stealth (J-20), ponoć niewidzialnego dla radarów. Posiadanie tej klasy sprzętu nowej generacji było sporym zaskoczeniem dla amerykańskich analityków i ekspertów. 294 Najważniejsze wydarzenia i procesy w Azji w 2011 roku W takim kontekście w dniach 18–21 stycznia 2011 r. doszło do oficjalnej wizyty państwowej chińskiej głowy państwa i szefa partii – Hu Jintao, która znacznie przewyższyła pod względem protokolarnym jego poprzedni pobyt w USA w 2006 r. (oficjalny obiad w Białym Domu, pierwszy wydany od 13 lat dla chińskiego przywódcy, salut z 21 dział itp.). Obie strony mają już pełną świadomość, jak są nawzajem dla siebie ważne tak jako partnerzy, jak też konkurenci. Innym dowodem potwierdzającym tę tezę jest prowadzony od grudnia 2006 r. Strategiczny Dialog Gospodarczy obu partnerów. O jego randze świadczy fakt, że po stronie amerykańskiej prowadzą go sekretarz stanu Hillary Clinton i sekretarz skarbu Timothy Geithner, a po stronie chińskiej wicepremier odpowiedzialny za gospodarkę Wang Qishan oraz sekretarz w Radzie Państwowej (rządzie), doświadczony dyplomata Dai Bingguo (cała czwórka uczestniczyła w ostatnim spotkaniu tego gremium 9 i 10 maja 2011 r. w Waszyngtonie). Jak pokazuje praktyka, w spotkaniach uczestniczy większość członków amerykańskiego gabinetu oraz chińskiego rządu, co najlepiej dowodzi rangi wzajemnych stosunków. Nowością po wizycie prezydenta Hu Jintao był komunikat, w którym określono dwustronne stosunki jako pozytywne, rozległe i rozwijające się w duchu współpracy (positive, cooperative and comprehensive), a obie strony postanowiły traktować się na zasadzie równości, co jest jeszcze jednym, ważnym sygnałem dowodzącym rosnącej siły i prestiżu Chin na świecie. Chociaż Chiny stale ze swej strony oficjalnie podkreślają, że są nadal największym państwem rozwijającym się, że dochody ich mieszkańców per capita lokują je w prestiżowych zestawieniach IMF czy UNDP na pozycjach kończących pierwszą setkę państw na globie, to równocześnie zaczynają z Chin płynąć mniej lub bardziej oficjalne sygnały dowodzące ich rosnącej asertywności na arenie międzynarodowej. Potwierdza to publikacja głośnych w ostatnich dwóch latach książek – Zhongguo Meng (‘Chiński sen’) Liu Mingfu i pracy zbiorowej Zhongguo bu gaoxing (‘Chiny nie są zadowolone’), w których jednoznacznie przekonuje się chińskiego czytelnika, że wiek Ameryki dobiega końca, a zastąpi go stulecie Azji, oczywiście z wiodącą rolą Chin. To są nowe tezy, podważające dotychczasowe koncepcje wizjonera obecnych chińskich reform Deng Xiaopinga, który nakazywał m.in., by Chińczycy działali na zasadzie tao guang yang hui, a więc ograniczali się i nie wychodzili przed szereg, jak też nie próbowali odgrywać roli lidera (jue bu dang tou). Teraz te strategiczne wizje, pod wpływem gospodarczych sukcesów, zaczynają ulegać zmianie, chociaż nadal jeszcze nie w oficjalnym stanowisku Pekinu. Jeden z chińskich ekspertów po uznanej za udaną wizycie Hu Jintao w USA (chiński przywódca odwiedził też Chicago) określił te dwustronne relacje jako silne związki wzajemnej zależności, w których nie można sobie pozwolić na to, by były złe, ale też obie strony różnią się między sobą w tak dużym stopniu, że sto- Puls Azji 295 sunki te nie mogą być kordialne i doskonałe. I tak chyba należałoby definiować obecnie te najważniejsze dwustronne relacje na globie: bliska współpraca, bo jesteśmy skazani na siebie (np.w kwestii Korei czy wyzwań globalnych, nie mówiąc o symbiozie gospodarczej obu tych organizmów), ale też ostrożność i chłód, bo mocno się różnimy (mamy inne ustroje i systemy wartości, co tak często daje o sobie znać czy to w kwestiach przestrzegania praw człowieka, czy Tybetu, nie wspominając o Tajwanie, jak też „najgorętszym” w ostatnim okresie zagadnieniu, jakim jest aprecjacja chińskiej waluty). Innymi słowy, jak powiada stare chińskie przysłowie: niby śpią w jednym łóżku, ale mają różne sny. Warto jednak zwrócić uwagę, że doświadczony Henry Kissinger w obszernym tomie On China, opublikowanym w połowie maja 2011 r., wzywa obie strony do współpracy i konsultacji, a nie ostrej rywalizacji. Albowiem, w jego ocenie, tylko ta pierwsza daje szansę budowy prawdziwego ładu na świecie, także dla przyszłych pokoleń (recenzja z książki Kissingera na s. 276 niniejszego tomu). Katastrofa tsunami w Japonii. 11 marca 2011 r., o godz. 14.46, północno-wschodnie rejony Japonii nawiedziło rekordowo silne trzęsienie ziemi (9 stopni w skali Richtera). Epicentrum znajdowało się pod dnem Oceanu Spokojnego, na głębokości 24 km, ok. 130 km na wschód od półwyspu Ōshika. Trzęsienie ziemi wywołało katastrofalną w skutkach falę tsunami, która spustoszyła wschodnie wybrzeże Japonii w regionie Tōhoku. Kataklizm pochłonął ponad 23 tys. śmiertelnych ofiar. Fala tsunami zniszczyła całkowicie lub częściowo ponad 180 tys. budynków, miejscami równając z ziemią całe osady. Straty szacowane są wstępnie na ponad 200 mld USD. Był to najtragiczniejszy kataklizm od trzęsienia ziemi w Kobe (1995, 6 tys. ofiar) i w Kantō (1923, 100 tys. ofiar). Premier Japonii Kan Naoto ocenił sytuację jako największą klęskę naturalną i katastrofę w kraju od czasów II wojny światowej. Fala tsunami uszkodziła także systemy chłodzenia elektrowni jądrowej Fukushima 1, w efekcie czego doszło do awarii jednego z reaktorów elektrowni – najpoważniejszej od czasów awarii w Czarnobylu w 1986 r. Do środowiska wydostały się znaczne ilości materiałów radioaktywnych, a pracownicy elektrowni przez kolejne tygodnie bezskutecznie walczyli o niedopuszczenie do stopienia rdzenia reaktora. Z uwagi na wzrost promieniowania na obszarze 30 km wokół elektrowni zarządzono ewakuację. Ta podwójna katastrofa wywołała zawirowania w japońskiej gospodarce. Na skutek wyłączenia reaktorów w Fukushimie i innych elektrowniach nastąpił spadek produkcji energii elektrycznej, co szczególnie odczuli mieszkańcy Tokio, gdzie wprowadzono czasowe ograniczenia w dostawach prądu. Z półek sklepowych zniknęły żywność i artykuły pierwszej potrzeby, a przed stacjami benzynowymi utwo- 296 Najważniejsze wydarzenia i procesy w Azji w 2011 roku rzyły się długie kolejki. Wiele fabryk, w tym japońskie giganty motoryzacyjne, zmuszone zostały do wstrzymania lub ograniczenia produkcji. Konsekwencje gospodarcze, jak i skutki społeczne kataklizmu, będzie można w pełni ocenić dopiero w przyszłości. Jednak nie ulega wątpliwości, iż był to jeden z najtragiczniejszych kataklizmów w historii kraju. Samo trzęsienie ziemi, pomimo rekordowej siły i długości trwania, nie wyrządziło wielkich szkód, co pokazuje, że Japonia wypracowała doskonałe procedury przeciwdziałania skutkom trzęsienia ziemi. Budynki wytrzymały wstrząsy, a systemy wyłączenia gazu, wstrzymania ruchu kolejowego itp. zadziałały prawidłowo. Jednak środki te okazały się niedostateczne w obliczu tak wielkiego żywiołu, jaki nadszedł od strony morza, dosłownie zmiatając niektóre miejscowości z powierzchni. Japonia stoi wobec olbrzymiego wyzwania, jak odbudować kraj, aby w przyszłości zapobiec podobnym tragediom. Tym bardziej że tak silne tsunami nie było w Tōhoku wydarzeniem odosobnionym. Tylko w ostatnich 120 latach północno-wschodnie wybrzeża Japonii były pustoszone dwukrotnie: w 1896 r. (22 tys. ofiar) i 1933 r. (3 tys. ofiar). Miejscowość Tarō została całkowicie zniszczona już po raz trzeci, i to pomimo wysokiego muru oddzielającego osadę od wybrzeża, jaki wybudowali mieszkańcy, pomni doświadczeń z przeszłości. Reperkusje polityczne wydają się być jeszcze bardziej skomplikowane i trudniejsze do przewidzenia. Paradoksalnie, trzęsienie ziemi zadziałało na korzyść premiera Kana Naoto, którego od dłuższego czasu próbuje zdetronizować jego partyjny kolega, szara eminencja japońskiej polityki, Ozawa Ichirō. Ozawa odsunął się na bok na okres kryzysu, by przypuścić kolejny atak, oświadczając, że poprzez wniosek partii opozycyjnych o wotum nieufności wobec gabinetu Kana. Wniosek został ostatecznie odrzucony 2 czerwca 2011, dzięki między innymi deklaracji premiera, że ustąpi, przekazując władzę młodszemu pokoleniu, jak tylko sytuacja się ustabilizuje. Usatysfakcjonowany, jak się wydaje, Ozawa w ostatnim momencie ogłosił, że członkom swojej grupy (czytaj frakcji) parlamentarzystów pozostawia wolną rękę w kwestii wotum nieufności. Ozawa to nie jedyny przeciwnik premiera, toteż chcąc załagodzić rosnący konflikt wewnątrz rządzącej Partii Demokratycznej Kan zapewne ustąpi jeszcze w 2011 r. Uwaga międzynarodowej społeczności skupiła się jednak nie na japońskiej polityce, lecz na Fukushimie. Przez świat przetoczyła się fala strachu przed skażeniem radioaktywnym, wielu obcokrajowców zdecydowało się na wyjazd z Japonii, a w niektórych krajach ludzie zaczęli wykupywać płyn Lugola, który zapobiega wchłanianiu przez organizm promieniotwórczego jodu. Na zarząd firmy TEPCO administrującej elektrownią posypały się głosy krytyki za próby ukrycia informacji o sytuacji w reaktorze. Być może w dłuższej perspektywie awaria w Fukushimie pogorszy na świecie klimat wokół energii nuklearnej, czego najlepszym do- Puls Azji 297 wodem jest fakt wycofania się Niemiec z planów rozwoju energetyki jądrowej. Bezprecedensowa katastrofa w Fukushimie na pewno zmusi władze Japonii – kraju, gdzie blisko 30% prądu pochodzi z elektrowni atomowych – do postawienia na nowo pytań związanych z rozwojem energii jądrowej. BRICS. Wiele wskazuje na to, że kryzys na światowych rynkach, zapoczątkowany we wrześniu 2008 r. na ziemi amerykańskiej, przyniósł ze sobą poważne przetasowania na światowej scenie, przede wszystkim gospodarczej. Już dwa miesiące po jego wybuchu, w listopadzie 2008 r. w Waszyngtonie ukonstytuowała się G20, czyli rozszerzone gremium G7/G8, decydujące dotychczas o najważniejszych kwestiach gospodarczych (i nie tylko) na globie. Pół roku później, na szczycie w Jekaterynburgu (Rosja) ukonstytuowało się kolejne ugrupowanie, zwane BRIC (od: Brazylia, Rosja, Indie i Chiny), potwierdzające dokonującą się zmianę, czyli wzrost znaczenia na arenie międzynarodowej tzw. wschodzących rynków (emerging markets). Pojęcie BRIC(S) pojawiło się w początkach minionej dekady w jednym z raportów Goldman Sachs. Zwrócono w nim uwagę na dynamiczny rozwój czterech ww podmiotów gospodarczych, które łącznie zajmują 25% terytorium powierzchni Ziemi, liczą ponad 40% ogółu ludności świata, a ich udział w światowym PKB dynamicznie rośnie. W kolejnych raportach-prognozach (do 2050 r.) na ten temat, z lat 2003 i 2004, tezy wcześniej postawione zostały jeszcze bardziej wyeksponowane; zaznaczono, że przy zachowaniu obecnych tendencji, w połowie obecnego stulecia to właśnie te gospodarki mogą nadawać ton całemu życiu gospodarczemu na globie. Oceny fachowców politycy zainteresowanych krajów przekuli w czyny. Po drugim szczycie BRIC w kwietniu 2010 r. w Brazylii, na trzecim w miejscowości Sanya na wyspie Hainan w ChRL (13–14 kwietnia 2011 r.), z inicjatywy Chin dołączono do dotychczasowej czwórki Republikę Południowej Afryki (RPA), tym samym zmieniając nazwę BRIC na BRICS. Pomysł chiński był już wcześniej przetestowany: na szczycie klimatycznym w Kopenhadze w grudniu 2009 r. to właśnie grupa państw pod wodzą Chin, z RPA włącznie, przedstawiła wspólne stanowisko „wschodzących rynków” prezydentowi Barackowi Obamie (i szerzej: Zachodowi), domagając się od państw najbardziej rozwiniętych znacznie większego wkładu na walkę z ociepleniem klimatu. Jak wiadomo, stanowiska te nie uległy wówczas zbliżeniu, co nie przyniosło w Kopenhadze przełomu (większy postęp, choć ciągle niezadowalający, odnotowano rok później na kolejnym szczycie w Cancún w Meksyku). Niewątpliwie, przystąpienie do tego ugrupowania RPA ma znaczenie polityczne i symboliczne, albowiem gospodarczo w zestawieniu z pozostałymi członkami 298 Najważniejsze wydarzenia i procesy w Azji w 2011 roku BRICS, RPA jest, można powiedzieć, zawodnikiem o wiele mniejszej wagi. Inicjatorom tego pomysłu, Chinom, chodziło jednak o rozszerzenie obszaru oddziaływania z Azji i Ameryki Łacińskiej także na Afrykę, a więc objęcie swymi ramami tych kontynentów, gdzie „wschodzące rynki” mają największe znaczenie. Opublikowany na koniec szczytu w Sanya komunikat (deklaracja) liczy aż 32 punkty i dowodzi dynamicznego rozwoju tego ugrupowania, jak też potwierdza rosnącą agendę jego prac. Przyjęto nawet specjalny Plan Działań, mających na celu zacieśnienie współpracy np. w kwestiach regionalnych, interesujących zaangażowane w BRICS strony oraz poszerzaniu współpracy i dialogu w celu „umacniania multilateralizmu” na arenie globalnej. Oprócz dorocznych szczytów (następny, w 2012 r., planowany jest w Indiach) zapowiedziano przeprowadzanie nieformalnych konsultacji przy różnych okazjach oraz rozszerzenie agendy tych spotkań na kwestie rozwoju, bezpieczeństwa (w tym energetycznego), a także wyzwania globalne, w tym np. zmiany klimatyczne. Z dotychczasowego istnienia i funkcjonowania BRICS płyną, jak się wydaje, istotne wnioski: – Głównymi siłami napędowymi BRICS są dwa azjatyckie kolosy, Chiny i Indie, dwa najludniejsze państwa świata, a zarazem państwa-kontynenty czy subkontynenty i na dodatek starożytne cywilizacje; o ile będą one święciły podobne gospodarcze sukcesy, jak w minionych latach, o tyle można prognozować dalszy rozwój BRICS (i szerzej: wschodzących rynków); – BRICS jest jeszcze jednym, ważnym dowodem na rosnące znaczenie regionu Azji i Pacyfiku na arenie globalnej, gdzie już przeniosło się centrum światowej gospodarki (obecnie wytwarza on 55–57% światowego PKB), a otwartym pozostaje pytanie, czy wkrótce przeniesie się tam także centrum światowych wysokich, nowoczesnych technologii (bo wiele na to wskazuje); – Z fenomenów „rosnących rynków”, G20 czy BRICS, rodzi się nowy ład gospodarczy na globie, który podważa dotychczasową, dominującą rolę Zachodu (G7) na światowych rynkach; dotychczasowy porządek jednobiegunowy (USA) zastępuje ponownie multilateralizm (na razie przynajmniej sferze gospodarczej, ale kto wie, czy za nią nie pójdą inne); – BRICS może być przedsięwzięciem udanym i przynajmniej krótkoterminowo trwałym, bowiem ma mocne spoiwo, jakim jest wspólna platforma antyzachodnia (długoterminowo mogą odezwać się sprzeczności czy to chińsko-indyjskie, czy chińsko-rosyjskie); – Z funkcjonowania G20 czy BRICS wyłania się konkluzja, że nie ma już państw Trzeciego Świata, bo obszar ten robi się coraz bardziej zdywersyfikowany, podobnie jak nie ma już świata postkolonialnego, albowiem dawne kolonialne dominia zaczynają już teraz zagrażać, a przynajmniej stano- Puls Azji 299 wić poważne wyzwania dla byłych kolonialnych metropolii. Dlatego od tej chwili należy uważnie śledzić nie tylko sygnały płynące z Waszyngtonu, Brukseli, Londynu czy Paryża, ale też Pekinu i New Delhi. W tym sensie mamy do czynienia z nową jakością na globie. 10-lecie Szanghajskiej Organizacji Współpracy (SOW). Historia tego ugrupowania formalnie rozpoczęła się od podpisania 16 kwietnia 1996 r. w Szanghaju pięciostronnego (Chiny, Rosja, Kazachstan, Kirgistan i Tadżykistan) porozumienia o współpracy wojskowej w regionach przygranicznych. Po kilku kolejnych spotkaniach dołączył Uzbekistan, a na szczycie 15 czerwca 2001 r. w Szanghaju podpisano deklarację powołującą do życia SOW. Chociaż obejmuje ona współpracę sześciu państw, to faktycznie narodziła się z dialogu i ocieplenia w stosunkach chińsko-rosyjskich, w których kwestie sporne, obejmujące m.in. roszczenia terytorialne, zostały rozstrzygnięte dopiero właśnie w 2001 r. To Chiny i Rosja były i pozostają siłami sprawczymi w działalności tego ugrupowania, którego agenda stale się poszerza. Dzisiaj jest to już współpraca polityczna, potwierdzana corocznie organizowanymi spotkaniami przywódców, a także współpraca wojskowa, dzięki której rosyjscy żołnierze kilkakrotnie uczestniczyli w – prowadzonych rokrocznie od 2003 r. – manewrach na terytorium ChRL, a żołnierze chińscy na terytorium Federacji Rosyjskiej, co do czasu powołania SOW było nie do pomyślenia. W tym sensie, budowa środków zaufania, o której stale się mówi w dokumentach SOW, rzeczywiście przyniosła praktyczne wyniki. Współpraca w ramach SOW obejmuje też gospodarkę. Zapowiada się m.in. utworzenie wspólnej strefy wolnego handlu, choć dotychczas żadnych dat nie podano. Szczególnego znaczenia nabiera, tak kluczowa w tym bogatym w złoża surowcowe regionie, współpraca energetyczna. Sieć nafto- i ropociągów stale się tam zagęszcza. W ramach SOW organizowane są także bogate programy wymiany kulturalnej, jak również dochodzi do wymiany studentów i naukowców. We wszystkich oficjalnych dokumentach ugrupowania (dostępnych na jego stronie: www.sectsco. org) podkreśla się znaczenie „wzajemnego zbliżenia” i zwraca uwagę na konieczność lepszego poznania odmiennych języków, kultur i systemów wartości uczestników tej współpracy. Dla członków SOW szczególnie ważne jest zwalczanie terroryzmu, co potwierdza funkcjonowanie jej specjalnego centrum antyterrorystycznego w Astanie – miejscu, gdzie 15 czerwca 2011 r. odbył się „rocznicowy” szczyt ugrupowania, przeprowadzony – co znamienne – pod hasłami zwalczania „trzech złych sił”, czyli terroryzmu, ekstremizmu, separatyzmu. W dokumentach końcowych tego szczy- 300 Najważniejsze wydarzenia i procesy w Azji w 2011 roku tu wspomniano też „szanghajskiego ducha”, oznaczającego zdaniem uczestników – wzajemne zaufanie, wzajemne korzyści, równość uczestników i poszanowanie dla odmiennych kultur i dróg rozwoju. Należy wyraźnie podkreślić, że właśnie zwalczanie terroryzmu, separatyzmu i ekstremizmu jest motywem przewodnim współpracy, w tym kontekście sięgającej nawet po wymianę informacji wywiadowczych. Praktycznie podczas każdego spotkania SOW podkreśla się znaczenie zwalczania terroryzmu w regionie, a ostatnio do agendy współpracy włączono m.in. walkę przeciwko transgranicznej przestępczości, przemytowi narkotyków, a nawet cyberatakom; mówi się też o budowie „bezpieczeństwa kooperatywnego”. Jakkolwiek je rozumieć, oznacza to, że członkowie SOW przykładają ogromne znaczenie do współpracy właśnie w sferze zagrożeń bezpieczeństwa w regionie, których na tamtych obszarach ciągle jest niemało, by wspomnieć blisko położone Afganistan i Pakistan, ale też Kaukaz będący stałym wyzwaniem dla Rosji lub Xinjiang – źródło niepokoju władz w Pekinie. Chociaż członkowie SOW nie utworzyli sojuszu wojskowego sensu stricto, to i tak wielu obserwatorów i analityków na Zachodzie nazywa już to ugrupowanie Układem Warszawskim nr 2 lub wręcz anty-NATO, co ma uzasadnienie o tyle, iż tą współpracą są zainteresowane – i uczestniczą jako obserwatorzy – Iran, Pakistan, Indie i Mongolia (w rocznicowym szczycie w Astanie uczestniczył prezydent Pakistanu), a jednym z „partnerów dialogu” jest Białoruś. SOW otwarcie w swych dokumentach nawiązuje do multilateralizmu, a więc inter alia podważa dominację Zachodu rozumianego przede wszystkim jako USA. W deklaracji wieńczącej rocznicowe spotkanie w Astanie zapisano: W dzisiejszym dynamicznie się zmieniającym świecie dokonują się ogromne zmiany i fundamentalne przekształcenia. W warunkach rosnącej wielobiegunowości, współzależność państw zwiększa się, a procesy globalizacyjne, które mają wielki wpływ na globalną gospodarkę i stosunki międzynarodowe, jeszcze bardziej się uaktywniają. Państwa członkowskie SOW są zgodne w ocenie zachodzących zmian na świecie, obejmujących nie tylko nowe wyzwania i zagrożenia, ale dających też możliwość ukształtowania nowego, sprawiedliwego politycznego i gospodarczego ładu na globie, opartego na prawie międzynarodowym oraz współpracy wynikającej z zasad równości i wzajemnych korzyści wszystkich państw, zgodnych z celami i pryncypiami Karty Narodów Zjednoczonych. Jeśli wierzyć coraz częściej powracającym koncepcjom „ojca geopolityki” Halforda Johna Mackindera, który uznawał Eurazję za centralny „sworzeń” (pivot area) świata i był przekonany, że właśnie na obszarach Azji Centralnej oraz na styku Chin, Indii, Bliskiego Wschodu i Europy będą rozstrzygać się losy przyszłości świata, to w tym kontekście funkcjonowanie SOW jest szczególnie godne uwagi. Tym bardziej że powołujący się na koncepcje Mackindera Zbigniew Brzeziński Puls Azji 301 w swej głośnej Wielkiej szachownicy prorokował, że to właśnie na najważniejszej arenie globu, w Eurazji, może się w którymś momencie pojawić potencjalny rywal Ameryki. Jeszcze bardziej dosadny jest w tej kwestii włoski geopolityk, Carlo Jean, który pisze: Główny front przyszłych konfliktów, wojskowych i nie wojskowych, zarysuje się pomiędzy Zachodem a resztą świata pod przywództwem Chin. Mając powyższe na uwadze, wydaje się ze wszech miar wskazane, by uważnie śledzić dalszy rozwój SOW, także w Polsce i na szeroko rozumianym Zachodzie. Chodzi bowiem o ciekawy – i znaczący – przejaw współpracy regionalnej i to na dodatek państw o odmiennych od zachodniego systemach wartości i systemach politycznych. Przecież już raz, przy okazji szczytu SOW w 2006 r., ówczesny prezydent Rosji Władimir Putin stwierdził bez ogródek: Postawmy szlaban Zachodowi! Właśnie w kontekście takich i podobnych wypowiedzi, jakich na forum SOW można znaleźć więcej, warto dokładniej wiedzieć, co też się za tym – wirtualnym czy już faktycznym? – szlabanem dzieje. Azja-Pacyfik 2011, nr 14 INFORMACJE W OSIEMDZIESIĘCIOLECIE URODZIN PANA ANDRZEJA WAWRZYNIAKA W dniu 3 grudnia 2011 roku będziemy obchodzić 80. urodziny Andrzeja Wawrzyniaka – wybitnego znawcy i kolekcjonera sztuki orientalnej, twórcy i Dyrektora Muzeum Azji i Pacyfiku w Warszawie. Powstało ono w 1973 roku z ofiarowanych przez Pana Wawrzyniaka zbiorów sztuki Azji Południowo-Wschodniej, a następnie wspaniale rozrosło się dzięki Jego nieustającym staraniom o coraz to nowe eksponaty. Szerszą informację na temat Twórcy muzeum i Jego dzieła a także obchodów Jubileuszu zamieścimy w następnym tomie rocznika „Azja-Pacyfik”. Tymczasem Jubilatowi składamy najserdeczniejsze życzenia zdrowia, pomyślności oraz satysfakcji z pracy i dalszych sukcesów. Redakcja Azja-Pacyfik 2011, nr 14 INFORMACJE WAŻNIEJSZE SPOTKANIA POLITYKÓW POLSKI ORAZ KRAJÓW AZJI I PACYFIKU (styczeń – czerwiec 20111) 9.05.2011 Podczas spotkania w Warszawie ministra spraw zagranicznych Radosława Sikorskiego z sekretarzem stanu w japońskim MSZ Yutaką Banno omawiano współpracę pomiędzy UE i Japonią, w tym perspektywy rozpoczęcia negocjacji Umowy o Partnerstwie Gospodarczym (EPA – Economic Partnership Agreement) oraz możliwości zacieśnienia współpracy z Tokio w realizacji projektów w krajach objętych inicjatywą Partnerstwa Wschodniego. Minister R. Sikorski poinformował także o planach przekazania przez rząd RP kwoty w wysokości 1 mln PLN na pomoc w usuwaniu skutków trzęsienia ziemi i tsunami, które nawiedziły Japonię 11 marca br. 26.05.2011 W Warszawie odbyły się rozmowy marszałka Sejmu Grzegorza Schetyny z delegacją Senatu Islamskiej Republiki Pakistanu z jego przewodniczącym Farooqiem Hamidem Naekiem na czele. Goście przebywali w Polsce na zaproszenie marszałka Senatu Bogdana Borusewicza. W trakcie spotkania G. Schetyna wyraził satysfakcję z zaangażowania Pakistanu w walkę ze światowym terroryzmem, deklarując poparcie dla tych działań, a przewodniczący F.H. Naek zapewnił, że władzom jego kraju zależy na utrzymaniu pokoju i demokratycznych rządów. Pakistański gość wyraził też Polsce podziękowanie za udzielenie pomocy jego krajowi po trzęsieniu ziemi w 2005 r. i po powodzi w 2010 r., a także zwrócił się z prośbą o wsparcie przez polski rząd Islamabadu na forum Unii Europejskiej w negocjacjach w sprawie zawarcia porozumienia o wolnym handlu. 1 Spotkania z 2. połowy 2011 roku zostaną przedstawione w następnym numerze. Redakcja. 304 Ważniejsze spotkania polityków Polski oraz krajów Azji i Pacyfiku 6–7.06.2011 W Gödöllő na Węgrzech odbyło się 10. Spotkanie Ministrów Spraw Zagranicznych ASEM (Asia–Europe Meeting). Hasłem przewodnim spotkania było wspólne zmaganie się obu regionów z nowymi wyzwaniami dla bezpieczeństwa, m.in. cyberprzestępczością, bezpieczeństwem żywnościowym, piractwem morskim. Przewodniczący delegacji polskiej minister R. Sikorski zabrał głos podczas sesji poświęconej zagrożeniom dla bezpieczeństwa energetycznego, wskazując przede wszystkim na konieczność podjęcia wspólnych prac nad technologiami pozyskiwania gazu łupkowego jako perspektywicznej platformy współpracy między regionami Europy oraz Azji i Pacyfiku. 15.06.2011 W polskim parlamencie złożył wizytę wiceprzewodniczący Stałego Komitetu Ogólnochińskiego Zgromadzenia Przedstawicieli Ludowych Wang Zhaoguo. Podczas spotkań z marszałkiem Sejmu Grzegorzem Schetyną i marszałkiem Senatu Bogdanem Borusewiczem omawiano przede wszystkim sprawy współpracy gospodarczej i podkreślano, że w ostatnich latach kontakty między obu krajami rozwinęły się zarówno na poziomie gospodarczym, jak i politycznym. Marszałek B. Borusewicz stwierdził, że Polska jest otwarta na chińskie inwestycje, a Chiny są jednym z najważniejszych jej partnerów w Azji. Oprac. Małgorzata Ławacz Azja-Pacyfik 2011, nr 14 ABSTRACTS Bogdan Góralczyk The Xinhai Revolution from the Viewpoint of Chinese History This is not a study of history where the meticulous author attempts to present the course of events. It is rather an exercise in political science of searching the reasons behind certain decisions, events and processes. The Author comes to the conclusion that the original reason why the Xinhai Revolution took place was mainly domestic, not international. Isolationist China could not catch up with the rest of the modern world, and already in the early 19th century she became outdated in both political and economic terms. It was China’s isolationism, immense pride and negation of the outside world which later brought about the Opium Wars, and the constant decline of the Manchu Qing Dynasty. Thus, internal instability, starting from the Taiping Revolt, and external intervention of foreign powers were, of course, also important, but secondary in this course of history. The Xinhai Revolution, initiated by the so-called Wuchang Incident happened by accident but brought about, in effect, a revolutionary change, terminating the Chinese Empire and initiating a republican model of governing. Unfortunately, the collapse of imperial power was not followed by domestic stability. On the contrary, the warlords’ activities and Yuan Shikai’s attempt to restore the Monarchy were a series of fatal deeds and mistakes. China has become divided and remains so – until today. However, it is to be noted, that recently the different opinions concerning Xinhai between the two main opponents on the Chinese scene in 20th century, the Communist Party of China and the Nationalist Party of Guomindang, as well as across the Taiwan Strait, seem to be getting closer to each other. Is this a sign of China’s final unification which was one of the dreams of the “father” of the Xinhai Revolution, dr Sun Yat-sen? It is too early to come to such a conclu- 306 Streszczenia w języku angielskim sion, but the process – again – is worth being observed. One hundred years after Xinhai the whole Chinese community (diaspora) is closer to each other than any time before in the past since the Empire collapsed. That’s why Xinhai seems to be more important than ever before. Krzysztof Gawlikowski Particular Character of the Xinhai Revolution and its Paradoxes The Xinhai Revolution of 1911 constitutes a turning point in Chinese history: it put an end to the native imperial system, and introduced to China a Western republican system instead, together with the new Han-Chinese nationalism (also inspired by the West). Unfortunately, the experiment of an accelerated westernization failed, as it happened in post-colonial Africa and in numerous postSoviet republics. The state collapsed and China suffered from chaos, poverty, and even more brutal oppression by foreign powers. The successful re-building of the state had been initiated only in 1949 under the Communist regime. The new political course initiated in 1978 was to some extent close to that outlined by Sun Yat-sen: national solidarity was propagated instead of class struggle and economic development of China instead of the “world revolution”. National aims, including unification of all Chinese territories, have been adopted, and accelerated westernization was combined with a return to some national traditions. The great emphasis was put on building up new modern infrastructure and borrowing modern science and technology from the West, whereas Western political ideas were treated with suspicion. One could also notice some Sun Yat-sen’s influences in the contemporary Chinese foreign policy. The author compares the Xinhai Revolution with the French Revolution referring to some of R. Bin Wong’s concepts, but he also adds other differences. He indicates that instead of „the right versus the left cleavage”, the main controversy in China concerned the attitude towards native heritage and westernization. He also analyses the transformation of traditional identities and the evolution of a new nationalism. Streszczenia w języku angielskim 307 Chen Yunqian The Symbol of Sun Yat-sen and the Political Memory of the Lower Classes in Modern China Dr. Sun Yat-sen is a statesman of great influence in modern China. With the inauguration of the National government in Nanking, a movement of worshiping Sun Yat-sen spread throughout the country and penetrated into the daily living space, through commemoration, mass education and symbols, and thus “Sun Yat-sen” was constructed as a political symbol of the state, which had a significant impact on all of its citizens, including the lower classes. The lower classes formed political memory of Sun Yat-sen. Political memory is essentially the representation of social ideas and an important foundation for building and sustaining a sociopolitical system. Therefore, in order to gain legitimacy, the modern nation-state is particularly enthusiastic in shaping a national political memory to encourage its people to form a national and ethnic identity, and to implement an effective rule by means of soft power. The spread of Sun Yat-sen’s symbol allowed the grassroots, who were entirely excluded from politics during the imperial era, to understand the political discourse and form a common political memory. The grassroots’ political memory of Sun Yat-sen’s symbol has its own characteristics and reflects utility and practicality, which makes it different from the elite’s political memory. The public pays more attention to Sun’s doctrine of the People’s Livelihood and Nationalism. Furthermore, the grassroots’ political memory of Sun Yat-sen’s symbol is intertwined with traditional memory, because it is impossible to completely abandon traditional beliefs during the transition of Chinese society from a traditional to a modern one, especially among the middle and lower classes, whose traditional beliefs are deep-rooted. Due to the KMT’s growing importance on domestic scene, Sun Yat-sen was shaped into a mythological figure known by the grassroots, and became an important part of their political memory. The grassroots’ political memory of Sun Yat-sen is an important embodiment of Chinese modernity. As in the past, there was no political figure who could have made such a deep penetration into the civil society and everyday life under the operation of state power. Therefore, the social memory of Sun Yat-sen’s symbol effec- 308 Streszczenia w języku angielskim tively integrates national thought, and its nationalist connotations, into a common base for the convergence of social memory, and promoted national identity and the construction of the Republic of China. Jerzy Bayer The Issue of Chinese Nationalism until the Establishment of the People’s Republic of China The text on the Chinese nationalism provides a systematic insight into Chinese concepts, tradition and practice related a nation intertwined with statehood throughout the history as well as their implications for the present and the future. It allows the reader to comprehend a complex weave of interdependence between China’s unique past as a major regional power considering itself to be the center of the universe with all other entities conceptually reduced to a status of vassals or subordinates. It explains the dramatic confrontation between that self-confidence of the Chinese empire and the harsh reality of foreign powers’ intrusion and intervention for more than 100 years from 1840 onwards. The first part of this text deals with China’s philosophy of the state and governance, its perception of the world, its treatment of other nations and nationalities within its realm, both close and distant, throughout recorded history, and the shocking experience of consecutive defeats at the hands of foreigners resulting in conception of nationalistic and even xenophobic tendencies and views at the turn of the 19th and the 20th century. The ideas of modern nationalism based mainly on foreign concepts put into the framework of China’s own conditions played a major role as a nail in the coffin of the Qing Empire, being the ideological premises of the Xinhai Revolution. Those ideas also greatly contributed to formation of more radical concepts of a nationalist state later envisioned and implemented by Mao Zedong and his communist government. The second part of the text – to be published in the 2012 issue of „Asia-Pacific” – will dwell extensively on the latter topic. Streszczenia w języku angielskim 309 Jakub Polit Great Powers and the Chinese Xinhai Revolution Before the Xinhai Revolution, no foreign power was interested in the overthrowing of the Manchu dynasty. The powers supported the status quo in China in order to advance their own trading and other interests. But the republican revolutionary movement was strongly pro-Western, being identified with various non-government, especially British, groups and institutions. After the Wuchang uprising Sun Yat-sen attempted to solicit the aid of the British in London. At the same time Japan, a British ally, was prepared to intervene on the side of the Manchus. Although some Japanese sympathized with the revolutionaries, the Saionji Kimmochi’s government wanted to establish a position of preferential influence in Manchuria and dreamt about a pro-Japanese constitutional monarchy. But these goals were impossible to achieve without British consent. Finally both the revolutionaries and the Manchus accepted general Yuan Shikai as a moderate and relatively progressive president of the new Republic of China. Britain’s role during the negotiations seems to be decisive. Sir John Jordan, His Majesty’s minister in Peking, who mediated and brought about a cessation of hostilities, felt that Yuan (his personal friend) was competent and could be expected to improve the situation. Jordan also overcame Japanese anti-Yuan sentiments. Britain and Japan, the two most powerful foreign powers in China, persuaded other powers (which adopted a wait-and-see attitude) to accept the republic. Pan Kuang-che Dr. Sun Yat-sen’s Discourses of China’s Position in the Family of Nations This paper examines Dr. Sun Yat-sen’s discourse of China’s position in the family of nations in the context of the intellectual atmosphere of modern China. Sun first described the Chinese in 1907 as slaves of both the Manchu government and the imperialists in 1907 („double 310 Streszczenia w języku angielskim slavery” – shuangchong nuli). Then he thought China as a „half-independent country” (banduli guo) in 1919, and he returned his theory of the Chinese as the slave of the imperialists in 1923. Although Sun formulated different discourses, his basic concern was how to promote the nationalism of his fellow countrymen and how to make them support his revolution. The author also proposes that our studies of Sun Yat-sen’s theory of nationalism should take the approach of “ideas in context”, so we can look at it from a different perspective. Dominik Mierzejewski Challenges of Chinese Diplomacy at the Dawn of the Republican Era In the paper the author assumes that modern Chinese diplomacy has faced double-edge dilemmas: from the constructivist perspective the dilemma of being self (Chineseness) among other nations, and secondly, from an institutional point of view, the dilemma of the efficient bureaucracy. As analyzed in the paper, both dilemmas were rotted in the post-Opium War collapse of the Qing dynasty. The situation in 19th century made the Chinese aware of not being the Middle Kingdom. China was forced to accept the Westphalian system, and follow the Western pattern of international relationship. The contact with other forced the new member of the state centered system to forge a new identity. Until then the Chinese failed to describe the World by differentiation between nation states, but rather by cultural supremacy. The second challenges was bureaucracy related. The Western powers forced the Chinese government to operate on the same level as themselves. As the outcome of clashes between the West and China, the Chinese established quasi Foreign Ministry (Zongli Yamen). To the point, as concluded in the paper, the clashes with the West shaped China principles of noninterference and nonalignment in foreign policy. Streszczenia w języku angielskim 311 Piotr Kurczewski Chinese Diaspora Worldwide – the Evolution of a Phenomenon This article aims to outline the characteristics of the evolution of Chinese diaspora/emigration over the centuries and to introduce the key terms currently existing in the literature. The author tries to outline the basic differences between terms such as huaqiao, huaren, huayi, haiwai huaren and jingwai huaren, and to illustrate how the evolution of terminology reflected the changes in state policy towards overseas Chinese. The paper also presents the factors that determined the scale and direction of emigration from the Middle Kingdom from the legendary eastbound travels by sea at the time of the first Chinese emperor Qin Shihuang, through the period when Chinese workers (coolies) were being caught and sold by the Westerners in the nineteenth century, until the recent newspaper headlines reporting on the tragic consequences of smuggling Chinese people to Western Europe and the United States. Particular attention was paid to the description of the multidimensional transformation to which the Chinese diaspora/emigration was subject in the twentieth century. Its turning point was the year 1979 when – after 30 years of an almost complete ban on leaving the PRC – the door for emigration was reopened. The author – following the trends in the scientific literature on contemporary overseas Chinese – makes a distinction between “old” (before 1979) and “new migrants” (after 1979) from China and points out the crucial differences between them. The article ends with reflections on the future of the Chinese citizens/foreigners of Chinese descent living outside China in the context of Beijing’s current policy, which – since the 1990s – is increasingly seeking to win the favor of the overseas Chinese in order to broaden the global sphere of China’s economic and cultural influence. 312 Streszczenia w języku angielskim Jan Pajor US Positions vis-à-vis China during the Yihetuan Uprising The United States, as well as the other powers, were surprised by the course of the Yihetuan Uprising. When in early 1900 an anti-foreigner rebellion engulfed Northern China, the Department of State was compelled to act. The main concern was to rescue Americans beleaguered in the Celestial Empire. Another priority was the avoidance of war with Peking. That is why American troops participated only in the allied expeditionary forces, but refrained from engaging in hostilities with the Chinese army. Although the Manchu government formally declared war on foreign powers, the United States did not consider itself to be a belligerent and tried to convince other countries to embrace this view. Washington was also determined to thwart the designs of some powers to exploit the prevailing turmoil as a pretext for making further encroachments on China. Since this could pose a serious threat the Open Door Policy, which had just been adopted by the American diplomacy, the United States decided to make another enunciation, emphasizing the necessity of preserving China’s territorial integrity. In general the Department of State’s actions during the height of the Yihetuan Uprising were rather successful. Compatriots were liberated, an all-out war was averted and looting prevented. Soon after the allied expedition reached Peking, the Yihetuan Uprising was suppressed. In the meantime, negotiations to settle the problems which had been caused by this upheaval began. During the negotiations, the United States tried to limit the centrifugal tendencies and play a moderating role, blocking the most vindictive demands and insisting on watering down others. They also advocated the reforms which would improve conditions for foreign trade with China. This time American diplomacy was definitely less successful, because the majority of powers favored harsh, sometimes even exorbitant demands and remained uninterested in commercial issues. The relative failure was not only caused by a general willingness of the powers to severely punish China and the fact that the United States did not have any formal ally who would support its propositions, but Streszczenia w języku angielskim 313 also by Washington vacillations between strictly adhering to the Open Door Policy and departing from it. Paweł Bartosiński How Did We Lose China? The American Argument about the 1944–1950 Policy vis-à-vis China This article deals with the debate on US involvement in China during the end of World War II and the civil war. The main problem of the controversy over US foreign policy toward China was: what position should American policymakers take on the civil war between the Chinese National Party (Guomindang) and the Chinese Communist Party. Mao Zedong’s 1949 seizing of power in China and the collapse of Chiang Kai-Shek’s regime in mainland China was used by the republican opposition as a pretext to attack the foreign policy of president Truman’s administration. Among the main actors taking part in the American internal dispute over foreign policy toward China were: the so called China Lobby (opting for full-range US involvement in the civil war siding with the Guomindang), the military establishment (stressing China’s military significance for US security in East Asia), foreign service members (working in the US embassy in Chongqing) and last but not least members of Truman’s cabinet (who must have been taking electoral requirements into consideration). American involvement was first of all a political one. Since 1944 US representatives in China (ambassador P. Hurley, special presidential envoy gen. G. Marshall) were engaging in fruitless mediatory missions to reconcile the warring parties and to establish a coalition government. Concurrently, Washington was backing Chiang’s regime by granting him loans and military equipment. Due to internal circumstances and public reluctance to have the US involved in a full-scale military assistance for Guomindang, policymakers decided not to implement the doctrine of containment in China. As the failure of Chiang’s regime became more and more evident, Washington made one last effort to secure its interest in China by approaching Chinese communist representatives in the spring of 1949. Ambassador J.L. Stuart’s 314 Streszczenia w języku angielskim efforts proved futile because Mao drove a hard bargain and because of the activity of anti-communist hardliners in the USA. Opinions expressed by experts (such as George Kennan) in the Department of State stating that communist rule in China did not automatically mean subservience to the Soviet Union were ignored by policymakers. Joseph MacCarthy’s accusations of American diplomats’ who worked in China in the mid of 1940’s of being disloyal led to a stiffening anti-communist foreign policy and ultimately prevented the US government from granting recognition to the People’s Republic of China. Azja-Pacyfik 2011, nr 14 NASI AUTORZY Mgr Paweł Bartosiński – absolwent stosunków międzynarodowych na Wydziale Dziennikarstwa i Nauk Politycznych Uniwersytetu Warszawskiego (WDiNP UW) – specjalizacja studia pozaeuropejskie, pracownik Ministerstwa Spraw Zagranicznych, publikacja: „Współpraca polityczno-wojskowa Japonii i Australii w latach 1990–2007” („Forum Politologiczne” 2010, t. XI). Mgr Elżbieta Brzozowska – absolwentka Instytutu Stosunków Międzynarodowych na WDiNP UW. Za pracę magisterską Czynniki kształtujące chińską politykę praw człowieka otrzymała nagrodę Ministra Spraw Zagranicznych. Stypendystka Conseil Régional de Bourgogne. Wydawca i tłumaczka. Dr Jerzy Bayer – absolwent sinologii w Instytucie Orientalistycznym UW (1974), doktorat w zakresie nauk o polityce w Instytucie Studiów Politycznych (ISP) PAN (2005). W l. 1976–1992 dziennikarz w PAP (korespondent w wielu krajach m.in. Azji Wschodniej i Pacyfiku); 1992–1995 pobyt w misjach pokojowych ONZ, w tym w Kambodży. Od 1995 pracownik MSZ, dyplomata, m.in. na placówkach w Laosie, Republice Korei, ChRL; od 2009 r. ambasador RP w Tajlandii, Laosie, Kambodży i w Związku Myanmar. Autor wielu publikacji, w tym: Korea Północna – broń masowego rażenia, ISP PAN, W-wa, 2004; Korea & Chiny – strategia, polityka, gospodarka, granice, ISP PAN, Warszawa 2006; Mao. Zwycięstwa, klęski, nadzieje, ISP PAN, Collegium Civitas, Wydawnictwo TRIO, Warszawa 2007; Kilka uwag o chińskim nacjonalizmie, ISP PAN, Warszawa, 2010. Prof. Chen Yunqian – absolwentka historii (1990) na Uniwersytecie Nankińskim, tamże doktorat w zakresie studiów nad współczesna historią Chin, obecnie profesor na Wydziale Historii Uniwersytetu Nankińskiego; w l. 2001–2003 stypendystka w Instytucie Harvard-Yenching, okresowo wizytujący wykładowca na Uniwersytecie w Pittsburgu i Universytecie Emory. Główny obszar zainteresowań: badania nad współczesną historią Chin. Autorka publikacji w jęz. chińskim: [‘O Hongkon- 316 Nasi autorzy gu i Makau’], Jiuzhou Press, Beijing 1999, [‘Kult i pamięć: konstrukcja i rozpowszechnienie symbolu Sun Yat-sena’], Nanjing University Press, Nanjing 2009, a także ponad 40 artykułów; współred. 4-tomowego dzieła [‘Historia wojny Królestwa Tajpingów’], Nanjing University Press, Nanjing 2002. Dr hab. Krzysztof Gawlikowski – absolwent psychologii UW (1966), studiował także sinologię (studia w Pekinie 1964–66). Doktorat z nauk politycznych na UW (1972), habilitacja w Instytucie Historii PAN (1977). W l. 1981-1995 przebywał w Europie Zachodniej (głównie we Włoszech). Profesor Szkoły Wyższej Psychologii Społecznej (dyrektor Centrum Cywilizacji Azji Wschodniej – CCAW SWPS), założyciel Centrum Badań Azji Wschodniej (o statusie Zakładu) ISP PAN. Zajmuje się szczególnie klasyczną myślą strategiczną Chin i przemianami społeczno-politycznymi oraz kulturowymi w tym kraju. Autor wielu publikacji, w ostatnich latach: Konfucjański model państwa (ISP PAN, Warszawa 2009), współautor i współredaktor dwutomowej pracy zbiorowej Azja Wschodnia na przełomie XX i XXI w., ISP PAN – Wyd. Trio, Warszawa 2004 oraz Japonia na początku XXI wieku, Wyd. Adam Marszałek, Toruń 2008, współautor Confucian Tradition. Towards the New Century, Wyd. UJ, Kraków 2008, Japonia na początku XXI wieku, Wyd. Adam Marszałek, Toruń 2008, Polska–Chiny: wczoraj, dziś, jutro (w 60-lecie stosunków, Wyd. Adam Marszałek, Toruń 2009; KSIĘGA MISTRZA SUNA – Sunzi (Studia traktatu i przekład tekstu z klasycznego języka chińskiego z objaśnieniami), tekst on-line na stronie ISP PAN, http://www.isppan.waw.pl/cbap/sunzi.htm (wejście 10 lipca 2011). Dr hab. Bogdan Góralczyk – politolog, sinolog, publicysta, dyplomata. Absolwent sinologii oraz WDiNP UW; doktorat (1984), habilitacja (2004), profesor UW (Centrum Europejskie). Szef Gabinetu Politycznego ministra spraw zagranicznych (2001–2003), dyplomata (m.in. 2003–2008 ambasador RP w Tajlandii, na Filipinach i w Związku Myanmar). Autor wielu publikacji – naukowych i publicystycznych – na temat Chin i Azji oraz Węgier, m.in. ostatnie: Zmierzch i brzask. Notes z Bangkoku, Wyd. Adam Marszałek, Toruń 2009 i 2010, Chiński feniks. Paradoksy rosnącego mocarstwa, Wyd. Sprawy Polityczne, Warszawa 2010, Złota Ziemia roni łzy. Esej birmański, Wyd. Rambler,Warszawa 2010, współaut. i red. Polska–Chiny: wczoraj, dziś, jutro – w 60-lecie stosunków, Wyd. Adam Marszałek, Toruń 2010. Nasi autorzy 317 Dr Marcin Jacoby – absolwent sinologii na UW (2002), doktorat (2008); pracuje w Instytucie Adama Mickiewicza, gdzie odpowiada za współpracę z krajami Azji, wykłada w Zakładzie Sinologii UW; były opiekun kolekcji chińskiej w Zbiorach Sztuki Orientalnej Muzeum Narodowego w Warszawie. Specjalizuje się w historii i teorii chińskiej sztuki dawnej oraz w chińskiej literaturze klasycznej, szczególnie piśmiennictwie filozoficznym okresu przedcesarskiego. Autor książki Powtórzenie i falsyfikat w malarstwie chińskim, Wyd. Trio, Warszawa 2009, wielu artykułów naukowych (m.in. w „Przeglądzie Orientalistycznym”), współautor podręcznika do nauki języka chińskiego Współczesny język chiński. Mówię i piszę po chińsku, Dialog, Warszawa 2008, Polska–Chiny. Wczoraj, dziś, jutro (w 60-lecie stosunków), Wyd. Adam Marszałek, Toruń 2009, Sztuka chińska w zbiorach Muzeum Narodowego w Warszawie, MNW, Warszawa 2009, China Past and Present: New Polish Papers in Chinese Studies, Wyd. UW, Warszawa 2010 (także red.). Tłumacz z jęz. współczesnego i klasycznego, w tym: nowe tłumaczenie klasycznego traktatu filozoficznego Zhuangzi. Prawdziwa księga południowego kwiatu, Iskry, Warszawa 2009. Mgr Piotr Kurczewski – absolwent Stosunków Międzynarodowych na Wydziale Politologii i Studiów Międzynarodowych UMK w Toruniu (2007). Autor publikacji Stosunki amerykańsko-chińskie w świetle Gazety Wyborczej z lat 1995–2005 (Wyd. A. Marszałek, Toruń 2009). Najważnieszy obszar zainteresowań badawczych – diaspora chińska na świecie. Dr Małgorzata Ławacz – sinolog (UW, 1970), doktor nauk politycznych w zakresie stosunków międzynarodowych (1980). Wieloletni pracownik Polskiego Instytutu Spraw Międzynarodowych, gdzie specjalizowała się w problematyce polityki zagranicznej ChRL oraz państw ASEAN. Od 2004 r. pracownik SWPS, gdzie współpracuje z CCAW oraz kieruje działem orientalistycznym biblioteki. Autorka kilkunastu artykułów i publikacji, m.in.: Polityka Chińskiej Republiki Ludowej wobec Azji Południowo-Wschodniej, 1949-1959, Warszawa, PISM 1984, ASEAN – Geneza, działalność, perspektywy współpracy z Polską, Warszawa, PISM 1991, współred. (i współautor) książki Azja Wschodnia na przełomie XX i XXI wieku, TRIO/ISPPAN, Warszawa 2004, Japonia na początku XXI wieku, Wyd. A. Marszałek, Toruń 2008, rocznika „Azja–Pacyfik” (2004–2009).Od 2010 r. sekretarz redakcji „Azja–Pacyfik”. 318 Nasi autorzy Mgr Agnieszka Łobacz – sinolog, w l. 50 na praktyce językowej w Chinach, w l. 1965–2005 zawodowy dyplomata (m.in. charge d’affaires RP w Dżakarcie i Pekinie, konsul gen. RP w Hongkongu). Autorka publikacji m.in. w miesięczniku „Chiny”, w „Przeglądzie Orientalistycznym”, roczniku „Azja–Pacyfik”; tłumaczka z jęz. chińskiego (m.in. w zbiorze Mnisi-czarnoksiężnicy, czyli niesamowite historie o dziwnych ludziach (Iskry, Warszawa 2008); aktualnie pracuje nad tłumaczeniem Trzech zasad ludu Sun Yat-sena. Dr Stanisław Meyer – absolwent japonistyki Uniwersytetu Jagiellońskiego (1998) oraz historii na Uniwersytecie Riukiu w Japonii (2002); doktorat na Wydziale Sztuk w Zakładzie Japonistyki Uniwersytetu Hongkońskiego (2007). Obecnie adjunkt w Zakładzie Japonistyki i Sinologii UJ. Stypendysta Ministerstwa Edukacji Japonii (1996, 1999–2002), Japońskiej Fundacji (2004) i Fundacji na Rzecz Nauki Polskiej (2009). Specjalizuje się w historii Okinawy oraz japońskich mniejszościach narodowych. Autor wielu artykułów, m.in. w „Japonica” i w roczniku „Azja–Pacyfik”, współred. Civilisation of Evolution, Civilisation of Revolution, Metamorphoses in Japan 1900–2000 (Muzeum Manggha, Kraków 2009). Dr Dominik Mierzejewski – absolwent Wydziału Filozoficzno-Historycznego na Uniwersytecie Łódzkim (2001), doktorat (2006), adiunkt w Zakładzie Azji Wschodniej Wydziału Studiów Międzynarodowych i Politologicznych UŁ. Laureat konkursu Fundacji na Rzecz Nauki Polskiej Kolumb – staż w Chińskiej Akademii Nauk Spolecznych (2010–2011). Członek organizacji międzynarodowych: Association for Asian Studies, European Association of Chinese Studies (członek zarządu), autor licznych artykułów dotyczących m.in. polityki zagranicznej oraz zmian ustroju politycznego ChRL, publikowanych m.in. przez China Policy Insitute na Uniwersytecie w Nottingham oraz wydawnictwo Rownam and Littlefield w USA, współautor Polska–Chiny. Wczoraj, dziś, jutro (w 60-lecie stosunków), Wyd. Adam Marszałek, Toruń 2009, Chiny i Japonia: dylematy mocarstw w Azji Wschodniej, Wyd. UŁ, 2009. Mgr Jan Pajor – absolwent historii i kulturoznawstwa na UŁ. Obecnie doktorant w Katedrze Historii Powszechnej Najnowszej UŁ. Jego zainteresowania naukowe koncentrują się wokół historii Stanów Zjednoczonych (przede wszystkim po- Nasi autorzy 319 lityki zagranicznej tego państwa) oraz dziejów Dalekiego Wschodu w XIX i na początku XX w. Dr Pan Kuang-che – historyk, w l. 1995–2001 adiunkt w Instytucie Historii i Filologii Akademii Sinica, doktorat na National Taiwan University w Taipei (2000). Obecnie pracownik naukowy Instytutu Współczesnej Historii Akademii Sinica na Tajwanie, dyrektor Sali Pamięci Hu Shih Akademii Sinica. Zakres zainteresowań badawczych: kulturowa i intelektualna historia współczesnego Tajwanu i Chin. Autor licznych artykułów dotyczących historiografii marksizmu chińskiego i historii czytelnictwa w czasach późnej dynastii Qing. Obecnie pracuje nad książką w jęz. chińskim [‘Mit waszyngtoński’ a kultura polityczna współczesnych Chin]. Dr hab. Jakub Polit – absolwent Wydziału Historycznego UJ, doktorat 1997, habilitacja 2007. Adiunkt w Instytucie Historii UJ, profesor WSH w Krakowie. Zajmuje się historią stosunków międzynarodowych w XX w. ze szczególnym uwzględnieniem Dalekiego Wschodu. Autor m.in. Odwrót znad Pacyfiku? Wielka Brytania wobec Dalekiego Wschodu 1914-1922 (Kraków 1999), Smutny kontynent. Z dziejów Azji Wschodniej w XX wieku (Arcana, Kraków 2002), Chiny (seria: historia państw świata w XX wieku) (Trio, Warszawa 2004), Lew i smok. Wielka Brytania a kryzys chiński 1925–1928 (Historia Iagiellonica, Kraków 2006); Pod wiatr. Czang Kaj-szek 1887-1975 (Arcana, Kraków 2008), Chiny 1946–1949 (Bellona, Warszawa 2010). Dr Małgorzata Religa – kierownik Zakładu Sinologii Wydziału Orientalistycznego UW, zajmuje się poezją chińską epoki Tang oraz wczesną krytyką literacką (Wenxin diaolong). Współautorka publikacji Wczesne piśmiennictwo chińskie, Agade, Warszawa 2001, Obraz Europy w Azji i Afryce, TRIO, Warszawa 2005. Tłumaczka, w tym wybór sentencji z traktatów filozoficznych: Menzjusz i Xunzi, O dobrym władcy, mędrcach i naturze ludzkiej, Wyd. Dialog, Warszawa 1999, Han Shaogong, Słownik Maqiao, Świat Książki, Warszawa 2009. Dr hab. Jan Rowiński – sinolog i politolog, jeden z najwybitniejszych znawców problematyki chińskiej. W Chinach spędził wiele lat jako student, tłumacz, dyplomata i naukowiec. Absolwent Instytutu Dyplomatycznego w Pekinie (1960), doktorat w 1965, habilitacja w 1987, pracownik naukowy w PISM (1970–1993 i od 320 Nasi autorzy 2004), od 2002 profesor UW na WDiNP. Wieloletni pracownik MSZ (1960–69, 1993–2004, 1995–2001 jako z-ca Ambasadora RP w ChRL). Autor i współautor licznych publikacji, m.in. System konstytucyjny Chińskiej Republiki Ludowej (Wyd. Sejmowe, Warszawa 2006), Polski październik 1956 r. w polityce światowej (także red. – PISM, Warszawa 2006), Ameryka Łacińska w regionie Azji i Pacyfiku (Wyd. A. Marszałek, Toruń 2007), Confucian Tradition. Towards the New Century (Wyd. UJ, Kraków 2008), Japonia na początku XXI wieku (Wyd. A. Marszałek, Toruń 2008). Bartosz Woliński – dr ekonomii (praca doktorska poświęcona procesom transformacji ustrojowej w Chinach), absolwent Uniwersytetu Gdańskiego, kierownik projektów inwestycyjnych w Philips Lighting. Prowadzi również wykłady z zarządzania projektami badawczymi – jest certyfikowanym kierownikiem projektów (Project Management Professional). Specjalizuje się w zagadnieniach dotyczących badań naukowych i rozwoju nauki, a także zarządzania technologiami i przemysłem w krajach azjatyckich, przede wszystkim w Chinach i Singapurze. Jest autorem publikacji na te tematy w czasopismach „Azja–Pacyfik” i „Problemy zarządzania”.
