Wstęp - Wydawnictwo UMCS

Wstęp
Dyplomacja jest jednym z najstarszych mechanizmów sterowania środowiskiem międzynarodowym. Keith Hamilton i Richard Langhorne konstatują, iż
początki dyplomacji wiążą się z momentem, gdy „pierwsze społeczności ludzkie zdecydowały, że lepiej jest wysłuchać wiadomości, niż zjeść posłańca”1 . Jako
instytucja społeczności międzynarodowej powstała na przełomie XVII i XVIII
wieku wraz z ukształtowaniem się westfalskiego porządku międzynarodowego.
Na przestrzeni wieków ulegała przeobrażeniom – zmieniały się jej podmioty,
funkcje i metody. Przejście od przedwestfalskiego do westfalskiego systemu stosunków międzynarodowych skutkowało zasadniczymi zmianami w sferze dyplomacji. Państwa stały się jedynymi aktorami działań dyplomatycznych i reprezentantami terytorialnie zorganizowanych interesów. Dyplomacja średniowieczna została zastąpiona przez dyplomację nowożytną, opartą na zasadach
traktatu westfalskiego, przede wszystkim na absolutyzacji zasady suwerenności. Dlatego tradycyjnie instytucja dyplomacji kojarzona jest z działaniem państwa. Większość teorii w nauce o stosunkach międzynarodowych potwierdza
to skojarzenie: dla realizmu dyplomacja jest instrumentem polityki zagranicznej państwa, dla szkoły angielskiej jest instytucją społeczności państw, nawet w myśli liberalnej, zwłaszcza w jej wersji klasycznej, pozostaje narzędziem państwa, aczkolwiek kształtowanym również przez jego wewnętrzne środowisko.
Współcześnie w znaczący sposób zmieniły się parametry funkcjonowania
środowiska międzynarodowego, które określa się jako środowisko późnowestfalskie czy ponowoczesne. Charakteryzuje się ono współistnieniem podstawowych
cech ładu westfalskiego i nowych cech warunkowanych procesami globalizacji
i fragmentacji. Jest to ład in statu nascendi, wciąż niewykrystalizowany, hybrydowy, o wysokiej dynamice zmian, stanowiący fazę przejściową między porządkiem, który znamy, a nowym stanem, jaki trudno jest przewidzieć. Nowe jako1
K. Hamilton, R. Langhorne, The Practice of Diplomacy. Its Evolution, Theory and Administration, London 1995, s. 7.
Wstęp
10
ściowo cechy dotyczą przede wszystkim wzrastającej heterogeniczności podmiotowej struktury środowiska międzynarodowego, ale także sposobu funkcjonowania tego środowiska i sterowania nim2 .
Dla funkcjonowania dyplomacji najistotniejsze zmiany środowiska wiążą
się po pierwsze, z ewolucją struktury podmiotowej stosunków międzynarodowych – państwa przestały być jedynymi podmiotami uczestniczącymi w stosunkach międzynarodowych; następuje wzrost liczby i aktywności różnorodnych podmiotów subpaństwowych, suprapaństwowych (UE) oraz pozapaństwowych; ewolucji podlega zjawisko rozkładu siły w stosunkach międzynarodowych: następuje jej redystrybucja pomiędzy państwa, rynki i społeczeństwo obywatelskie. Po drugie, nastąpiła ewolucja struktury przedmiotowej stosunków
międzynarodowych – współcześnie znacznie rozszerzył się przedmiotowy katalog problemów międzynarodowych, którymi interesuje się dyplomacja: tradycyjna dyplomacja zajmowała się przede wszystkim tzw. wysoką polityką, obecnie w kręgu jej zainteresowań znalazły się problemy z zakresu tzw. niskiej polityki: prawa człowieka, uchodźcy, interwencje humanitarne, problemy ekologiczne, przepływy finansowe, kwestie własności intelektualnej itd. Po trzecie,
zatarciu ulegają granice pomiędzy wnętrzem państwa a środowiskiem międzynarodowym, co prowadzi do wzajemnego warunkowania funkcjonowania tych
dwóch obszarów życia społecznego, a w sferze dyplomacji skutkuje pojawieniem
się nowych aktorów działań dyplomatycznych wewnątrz państwa. Po czwarte,
nastąpiły rewolucyjne zmiany w sposobie informowania i komunikowania na
skutek rozwoju nowoczesnych technologii informacyjnych, które dostarczają
nowych narzędzi komunikacji, wymuszają nowy proces organizacyjny, zmieniają istniejącą hierarchię i rozkład siły pomiędzy globalnymi aktorami dyplomatycznymi.
Zmiany te stanowią niewątpliwie źródło wyzwań dla praktyki politycznej,
także dla dyplomacji. Niektórzy badacze sugerują, iż zmiany środowiska międzynarodowego mają na tyle głęboki charakter, że warunki, w których działa instytucja dyplomacji, są niezgodne z logiką jej funkcjonowania i jesteśmy świadkami
jej zasadniczej transformacji, a nawet upadku. Inni wskazują, że dyplomacja ma
długą historię adaptowania się i zmian, w związku z tym również współcześnie
nie należy obawiać się utraty znaczenia tej instytucji, a w hybrydowym świecie dyplomacja wciąż pozostaje najważniejszym kanałem komunikacji i wpływu.
Rosnąca złożoność geopolityczna, szybkość i zagęszczenie przepływu informacji, wzrastająca współzależność i potrzeba wspólnych działań w zakresie ochrony
środowiska, żywności, dostępu do wody czy zorganizowanej przestępczości wymagają znacznie więcej dyplomacji niż dawniej.
2
Zob. Późnowestfalski ład międzynarodowy, M. Pietraś, K. Marzęda (red.), Lublin 2008.
Wstęp
11
Celem podstawowym monografii jest zbadanie, w jaki sposób nowe „parametry” środowiska międzynarodowego wpływają na instytucję dyplomacji, a więc
analizie podlega proces zmiany instytucjonalnej. Przyjęto założenie, że zmiana
środowiska na ogół skutkuje zmianami dotyczącymi instytucji funkcjonujących
w danym porządku. W tym ujęciu dyplomacja jest więc zmienną zależną, instytucją, która podlega procesom adaptacji do zmian środowiska międzynarodowego, które są zmienną niezależną. Tak ujęty cel odzwierciedla podstawowe
funkcje nauki o stosunkach międzynarodowych: deskrypcję, a więc przedstawienie zmian, jakie zachodzą w sferze dyplomacji; eksplanację, a więc identyfikację
czynników, mechanizmów, ale i skutków tych zmian; a także, w ograniczonym
stopniu, funkcję prognostyczną, wskazując tendencje ewolucji współczesnej dyplomacji.
W dotychczas istniejących pracach analizowano przede wszystkim historię
dyplomacji, dyplomację jako instrument polityki zagranicznej państwa bądź jako
instytucję prawa międzynarodowego. W niniejszej monografii dyplomacja jest
definiowana jako instytucja stosunków międzynarodowych, to znaczy zbiór reguł, norm, zwyczajów i ról, które regularyzują stosunki pomiędzy aktorami międzynarodowymi (przede wszystkim państwami) oraz umożliwiają im przetrwanie i interakcje w zdecentralizowanym środowisku. Ten zbiór reguł i procedur
jest osadzony w praktykach, strukturach i kulturach ministerstw spraw zagranicznych i ich sieci dyplomatycznych, które tworzą organizacyjną bazę dyplomacji. Współcześnie są one nieodłączną częścią struktur rządowych w każdym
państwie; nawet najmniejsze z nich posiadają urząd zajmujący się polityką zagraniczną, a także, choćby bardzo niewielką, sieć placówek dyplomatycznych.
W pracy przyjęto założenie, że dyplomacja jest zarówno nośnikiem, jak
i produktem systemu międzypaństwowego, a więc podstawowymi podmiotami
dyplomacji są państwa. Jednocześnie założono, że współcześnie instytucja dyplomacji składa się z „twardego rdzenia” oraz „miękkiej otoczki” (soft shell)3 .
„Rdzeń” dyplomacji jest sferą stosunków między państwami i stanowi zamknięty
system regulowany prawem dyplomatycznym, które jest częścią międzynarodowego prawa publicznego. Soft shell dyplomacji jest szeroką sferą, w której
funkcjonują różni aktorzy zaangażowani w interakcje dyplomatyczne: organizacje pozarządowe, korporacje transnarodowe, regiony czy miasta. „Organizacyjna podróż” z soft shell do „rdzenia” jest ekstremalnie trudna, aczkolwiek, jak
wykazano w przypadku Unii Europejskiej, możliwa.
Badanie dyplomacji jest zajęciem fascynującym, aczkolwiek przedmiot badania jest niezwykle szeroki. Nie sposób jest zbadać wszelkie wymiary dyplomacji, wszystkie jej przejawy i płaszczyzny. Zakres przedmiotowy książki jest
3
Por. J. Batora, N. Hynek, The Fringe Players and the Diplomatic Order: The “New” Heteronomy,
London 2014, s. 7.
12
Wstęp
więc ograniczony jej podtytułem: Aktorzy, struktury, funkcje. Analizie podlega
więc przede wszystkim ewolucja struktury podmiotowej dyplomacji, ewolucja
struktur, poprzez które aktorzy prowadzą działania dyplomatyczne (baza organizacyjna dyplomacji), oraz funkcji tych struktur. Niektórzy czytelnicy mogą zatem poczuć się nieco rozczarowani brakiem szerszej i głębszej analizy pewnych
wymiarów czy płaszczyzn działań dyplomatycznych, na przykład dyplomacji publicznej. Nie oznacza to, że ta nowa forma dyplomacji pozostaje niezauważona
czy nieobecna w rozważaniach, wręcz przeciwnie – przytoczona jest zarówno jej
definicja, jak i wiele przykładów jej funkcjonowania. Fenomen dyplomacji publicznej jest poddany dosyć obszernej analizie zarówno w literaturze zagranicznej4 , jak i polskiej. Można chociażby wskazać dwa bardzo dobre opracowania
Beaty Ociepki5 .
Zakres przestrzenny analizy ma zasięg globalny. Analizując ewolucję bazy
organizacyjnej, oczywiście ze świadomością zróżnicowania organizacyjnego,
mającego swoje źródła chociażby w pluralizmie kulturowym, wskazano przede
wszystkim tendencje ogólne, które są wspólne dla większości struktur dyplomatycznych. Egzemplifikujące je przykłady zaczerpnięte są z praktyk różnych
państw, głównie dużych państw europejskich (Wielka Brytania, Francja, Republika Federalna Niemiec czy Rosja), silnych państw pozaeuropejskich (Stany
Zjednoczone, Chiny, Japonia czy Indie), ale również takich, które jako pierwsze
stosują innowacyjne rozwiązania, naśladowane później przez innych (Kanada,
Australia, Szwecja czy Norwegia). Jako swoiste case study analizie poddano ewolucję struktury i funkcji Ministerstwa Spraw Zagranicznych RP oraz ewolucję
struktur organizacyjnych jej dyplomacji bilateralnej po 1989 roku. Ma to na celu
zbadanie, gdzie na „mapie” zmian instytucjonalnych lokuje się dyplomacja Polski, czy podejmuje procesy adaptacyjne zgodne z ogólnymi tendencjami i jaki
one mają charakter. Przypadek Polski stanowi interesujący przykład ewolucji
struktur dyplomatycznych państwa w okresie transformacji polityki zagranicznej. Wyraźne wyodrębnienie dyplomacji RP w pracy jest podyktowane również
logiką miejsca zamieszkania Autorki oraz nadzieją, że taka analiza może mieć, na
poziomie bardziej utylitarnym, znaczenie dla praktyki dyplomatycznej Polski.
Zakres czasowy analizy, co do zasady, obejmuje okres po 1989 roku. Oznacza to, że występujący w tytule termin „współczesna dyplomacja”, który dla
wielu czytelników, zwłaszcza reprezentujących nauki historyczne, może być nie4
Można tu chociażby wskazać następujące prace: M. Leonard, C. Stead, C. Smewing, Public
Diplomacy, London 2002; The New Public Diplomacy: Soft Power in International Relations, J. Melissen (red.), London 2005; Routledge Handbook of Public Diplomacy, N. Snow, P.M. Taylor (red.),
New York 2009.
5
B. Ociepka, Miękka siła i dyplomacja publiczna Polski, Warszawa 2013; Dyplomacja publiczna,
B. Ociepka (red.), Wrocław 2008.
Wstęp
13
precyzyjny i niejednoznaczny, nie jest użyty w kategoriach epoki historycznej.
„Współczesność” jest rozumiana jako „sprawy, zdarzenia współczesne komuś”6 ,
a więc „występujące, w tym samym czasie, w których żyje mówiący”7 . Należy
jednak zaznaczyć, iż wiele trendów, na które wskazano w pracy, ma swoje korzenie czy pierwowzory w latach wcześniejszych. Zakończenie zimnej wojny i upadek systemu dwubiegunowego stanowiły swoisty katalizator rozwoju wielu zjawisk i procesów, dla których ów układ sił tworzył ograniczenia, przede wszystkim procesów globalizacji. Poszerzyły również w znaczny sposób przestrzeń do
prowadzenia działań dyplomatycznych i dialogu.
Przystępując do analizy, sformułowano kilka zasadniczych pytań badawczych: (1) Jaka jest natura współczesnej dyplomacji oraz jej instytucjonalna tożsamość w kontekście zmian środowiska międzynarodowego? (2) Jaki charakter
mają zmiany dyplomacji: czy jest to zmiana instytucji czy zmiana w instytucji?
(3) Jakie są źródła i czynniki zmiany instytucji dyplomacji? (4) Czy państwa podejmują procesy adaptacyjne w odniesieniu do struktur i praktyk dyplomatycznych i jaki mają one charakter? (5) Jak zmieniają się struktury organizacyjne
dyplomacji i ich funkcje? (6) Jaka jest relacja pomiędzy zmianami struktury społeczności międzynarodowej a instytucją dyplomacji? (7) Jak konceptualizować
trwałe i celowe relacje zachodzące na arenie międzynarodowej z udziałem aktorów niepaństwowych? Czy możemy je nazywać dyplomacją? Jeżeli tak, to jak
zmienia się definicja i istota dyplomacji? Czy jej natura staje się postterytorialna?
(8) Czy aktorzy niepaństwowi przyjmują i adaptują się do norm i praktyk ustanowionych w tej dziedzinie przez państwa? Czy tworzą własne normy i praktyki
konstytuujące nową kulturę dyplomatyczną? (9) Jak do zmian w instytucji dyplomacji adaptuje się dyplomacja RP?
W pracy weryfikacji zostaną poddane następujące hipotezy:
Hipoteza I: Zmiana parametrów funkcjonowania środowiska międzynarodowego hybrydyzuje instytucję dyplomacji. Charakteryzuje się ona współistnieniem cech dyplomacji westfalskiej oraz nowych cech warunkowanych procesami globalizacji, fragmentacji oraz rewolucji informacyjnej.
Hipoteza II: Nowoczesne środki komunikacji zmieniają naturę „dyplomatycznej czasoprzestrzeni” – intensyfikują tempo dyplomacji, zagęszczają jej przestrzeń, zwiększają jej transparentność i interaktywność. Zmieniają zakres i sposób wykonywania podstawowych funkcji dyplomatycznych.
Hipoteza III: Zmiana środowiska, w jakim funkcjonuje instytucja dyplomacji, prowadzi do ewolucji jej praktyk, poprzez które zasady konstytuujące dyplomację są reprodukowane i organizowane, głównymi zaś mechanizmami tej
6
Słownik języka polskiego, http://sjp.pwn.pl/sjp/wspolczesnosc;2538016.html [dostęp:
10.04.2014].
7
Słownik języka polskiego, M. Szymczak (red.), Warszawa 1983, s. 767.
14
Wstęp
ewolucji są nakładanie się i adaptacja. Ustalone znaczenie tego, czym jest dyplomacja, jakie ma cele i funkcje, pozostaje niezmienne. Ewolucja dyplomacji jest
więc zmianą w instytucji, a nie zmianą instytucji.
Hipoteza IV: Pluralizacja podmiotów, które są nośnikami siły w stosunkach
międzynarodowych, skutkuje utratą monopolu państwa na dyplomację. Pojawiają się nowi aktorzy działań dyplomatycznych, którzy uzyskują potencjał pozwalający na prowadzenie aktywności dyplomatycznej.
Hipoteza V: Wzorzec dyplomacji stworzony przez państwa jest w znaczącym
stopniu powielany przez aktorów niepaństwowych (z uwzględnieniem oczywiście specyfiki ich funkcjonowania). Oznacza to, że źródłem zmiany instytucjonalnej jest w dużej mierze izomorfizm o charakterze mimetycznym i normatywnym.
Praca ma charakter teoretyczno-empiryczny, a wiodącym tokiem myślenia
jest dedukcja. Przyjęto założenie szkoły angielskiej, że dyplomacja jest instytucją
społeczności międzynarodowej, która jest odzwierciedleniem określonego porządku międzynarodowego. Ustalenia klasyków szkoły angielskiej pozwalają zidentyfikować trzy zasadnicze cechy głównych instytucji społeczności międzynarodowej: (1) konstytutywny charakter dla nowoczesnej społeczności międzynarodowej – konstytuują aktorów międzynarodowych i wzory legitymizowanych
zachowań; (2) historyczność i trwałość; (3) powszechność – są instytucjami danej społeczności międzynarodowej jako całości. O ile jednak dla badaczy szkoły
angielskiej społeczność międzynarodowa oznaczała społeczność państw, współczesne rozumienie tego pojęcia jest znacznie szersze, włącza bowiem także aktorów pozapaństwowych. W związku z tym, chociaż przyjęto, że dyplomacja jest
instytucją przede wszystkim państw, rozszerzono analizę również o inne podmioty stosunków międzynarodowych.
Na warstwę metodologiczną monografii składają się trzy elementy: podstawy teoretyczne, które tworzy neoinstytucjonalizm; metody badawcze: metoda czynnikowa, analiza historyczna, analiza ilościowa oraz elementy analizy
porównawczej; techniki badawcze, takie jak: analiza zawartości dokumentów,
analiza danych statystycznych, oraz analiza stanu literatury i badań.
Instytucja dyplomacji jest w monografii definiowana w oparciu o podejście
neoinstytucjonalne, według którego instytucje społeczno-polityczne traktuje się
nie tylko jako formy organizacyjne, ale również jako reguły i normy postępowania; instytucje są ramami interakcji międzyludzkich, społeczno-politycznych
i międzynarodowych. Instytucje są tworzone przez ludzi, lecz raz wytworzone,
wykazują historyczną trwałość i zdolność determinowania działań ludzi. Wybór
podejścia neoinstytucjonalnego jest podyktowany tym, że w odróżnieniu od instytucjonalizmu, neoinstytucjonalizm zakłada, iż instytucje są bardziej zmienne
i dynamiczne – rozwijają się i adaptują. W centrum uwagi znajduje się instytucja traktowana strukturalnie i funkcjonalnie, będąca elementem szerszej całości
Wstęp
15
i pozostająca w relacji do tej całości. Zastosowanie takiego podejścia pozwala
spojrzeć na dyplomację jako instytucję zdolną do podejmowania procesów adaptacyjnych.
Podstawową metodą stosowaną w pracy jest analiza czynnikowa, za pomocą
której zidentyfikowano czynniki zmiany instytucji dyplomacji oraz kierunki tej
zmiany. Wykorzystano też analizę historyczną. Metoda ta pozwoliła nie tylko na
przedstawienie genezy i przebiegu procesu instytucjonalizacji dyplomacji, ale
także na uchwycenie jej zmienności w czasie. Zastosowano również analizę ilościową i analizę porównawczą, które posłużyły przede wszystkim do zestawienia
i porównania potencjału dyplomatycznego państw oraz potencjału pozostałych
aktorów.
Przyjęte metody zdeterminowały wykorzystanie określonych technik badawczych. Analiza zawartości aktów prawnych umożliwiła zbadanie reguł prawnych instytucji dyplomacji, a także stanu prawnego, związanego z jej strukturami
organizacyjnymi. Analiza zawartości dokumentów posłużyła do analizy aktywności dyplomatycznej aktorów międzynarodowych. Analiza stanu literatury i badań dostarczyła, z jednej strony, argumentów do weryfikacji hipotez, a drugiej
strony, pozwoliła również na stwierdzenie, że analiza zmiany instytucji dyplomacji, dokonana w niniejszej monografii, stanowi wkład w rozwój badań dyplomacji i stosunków międzynarodowych.
Praca jest podzielona na trzy części. Część I ma charakter definicyjnoteoretyczny. Rozdział 1 służy analizie wieloznaczności pojęcia „dyplomacja”,
które w dyskursie publicznym jest na ogół rozumiane w sposób intuicyjny, natomiast próba analitycznej konceptualizacji pokazuje jego złożoność. Przedstawione zostały zarówno definicje należące do nurtu tradycyjnego, jak i próby
„rekonstrukcji” pojęcia „dyplomacja”, warunkowane przede wszystkim zakwestionowaniem jej wyłącznie państwowocentrycznej natury. Celem drugiej części
rozdziału jest zorientowanie się, w jakiej mierze dyplomacja jest obecna w rozważaniach głównych paradygmatów badawczych i teorii stosunków międzynarodowych oraz w jaki sposób dokonują one jej konceptualizacji.
W rozdziale 2 podjęto próbę konceptualizacji dyplomacji jako instytucji stosunków międzynarodowych. W tym celu odwołano się do pojęcia „instytucje
międzynarodowe” w ujęciu szkoły angielskiej, teorii reżimów oraz podejścia neoinstytucjonalnego. Następnie przedstawiono, z wykorzystaniem analizy historycznej, proces instytucjonalizacji dyplomacji na trzech poziomach: (1) kształtowania się wspólnego języka oraz intersubiektywnych struktur znaczenia i interpretacji słów, działań i symboli; (2) instytucjonalizacji podstawowych norm
i zasad dyplomacji; (3) kształtowania form organizacyjnych dyplomacji i procesu jej profesjonalizacji. Dyplomacja definiowana jako instytucja charakteryzuje się określonymi cechami, które zostały zidentyfikowane i poddane analizie.
16
Wstęp
Celem ostatniego podrozdziału jest ustalenie, czy instytucja dyplomacji podlega
procesowi zmiany i jakiego jest on rodzaju. Czy mamy do czynienia ze zmianą
w instytucji czy ze zmianą instytucji (transformacja)?
W rozdziale 3 dokonano identyfikacji najważniejszych czynników zmiany
instytucji dyplomacji. Przyjęto założenie, że instytucje społeczności międzynarodowej są wskaźnikami strukturalnych przeobrażeń ładu międzynarodowego.
Jego zmiana na ogół skutkuje zmianami dotyczącymi instytucji funkcjonujących
w danym porządku. Głównymi czynnikami zmian westfalskiego ładu międzynarodowego są procesy globalizacji, procesy fragmentacji oraz rewolucja technologiczna, warunkująca fundamentalne zmiany w sposobie informowania i komunikowania. Czynniki te powodują, że westfalski system stosunków międzynarodowych ulega modyfikacji, czego konsekwencją jest również modyfikacja
mechanizmów sterowania społecznością międzynarodową, w tym dyplomacji.
W części II badaniu została poddana ewolucja bazy organizacyjnej dyplomacji. W rozdziale 4 przedmiotem analizy jest ewolucja struktur organizacyjnych
i funkcji ministerstwa spraw zagranicznych. Powstanie ministerstw spraw zagranicznych było efektem rozdzielenia polityki wewnątrz państwa i polityki zewnętrznej. Ich tradycyjne pole operacyjne znajduje się na styku wnętrza państwa
i środowiska międzynarodowego. Współcześnie jednak ministerstwa funkcjonują w hybrydowej rzeczywistości międzynarodowej. Z jednej strony – w „tradycyjnym świecie” geopolityki i państw narodowych, znanym i „oswojonym” przez
dyplomatów, ale wymagającym adaptacji do procesu zmiany globalnej równowagi sił. Z drugiej strony – w „świecie sieci”, w którym interakcje pomiędzy
państwami i różnego rodzaju aktorami transnarodowymi stają się coraz bardziej
intensywne, horyzontalne, płynne, dynamiczne i żywiołowe. Tym, co stanowi
wyzwanie dla ministerstw, jest konieczność podejmowania adaptacji do dwóch
różnych paradygmatów rzeczywistości. Celem rozdziału jest ustalenie głównych
trendów ich adaptacji.
W rozdziale 5 badaniu poddano ewolucję bilateralnych struktur dyplomacji.
Stałe misje dyplomatyczne stanowią nadal podstawową strukturę organizacyjną
instytucji dyplomacji, a państwa nadal uważają je za podstawowy instrument
dyplomatyczny, za swoje „oczy i uszy” na terytorium obcych państw. Celem rozdziału jest przedstawienie, w jaki sposób procesy globalizacji, nowe technologie
komunikacyjne i informacyjne oraz zmieniający się układ sił we współczesnym
świecie modyfikują znaczenie, struktury i funkcje stałych misji dyplomatycznych w stosunkach bilateralnych. Ponadto, obok tradycyjnych placówek zagranicznych, państwa rozwijają nowe formy reprezentacji we wzajemnych stosunkach. Ich zidentyfikowanie stanowi drugi cel rozdziału 5.
Przedmiotem analizy rozdziału 6 jest ewolucja struktur dyplomacji multilateralnej. Procesy globalizacji zmieniają strukturę zapotrzebowania na dyplomację.