badania naukowe

BADANIA NAUKOWE
ACADEMIC RESEARCH
Vol. 18, No. 2, 2006
ISSN 1641-8557
www.wsu.kielce.pl
© 2006 WyŜsza Szkoła Umiejętności im. S. Staszica
Stanislaw StaszicUniversity of Arts and Sciences
Prawa autorskie zastrzeŜone • All rights reserved Drukowano w Polsce • Printed in Poland
PIOTR KOŁTUNOWSKI
JĘZYKOWE STEROWANIE PROCESEM TWORZENIA POSTAWY
AGRESYWNEJ WOBEC WROGA PRZEZ PROPAGANDĘ
NARODOWOSOCJALISTYCZNĄ W NIEMCZECH HITLEROWSKICH
STRESZCZENIE
Niniejszy artykuł opisuje problem językowego sterowania procesem tworzenia postawy
agresywnej wobec wroga przez propagandę narodowosocjalistyczną w Niemczech hitlerowskich.
W analizie uwzględniono manipulacyjne uŜycie słownictwa Linqua Tertii Imperii w omawianym
zakresie, omówiono zagadnienie psychospołecznego uwarunkowania agresji, znaczenie frustracji
dla tworzenia odpowiednich postaw, przedstawiono propagandowy obraz wroga (śydzi, alianci)
jako stymulator nienawiści, opisano psychologiczne mechanizmy aktywizowane w trakcie
kreowania odpowiednich postaw, uwypuklając manipulację uczuciem obawy, strachu i lęku,
pomocnych w tworzeniu postawy nienawiści. Marginalnie zwrócono uwagę na znaczenie
propagandowej metody upraszczania, koncentracji i powtarzania jako metody tworzenia przez
propagandę odpowiednich stereotypów i postaw.
Słowa kluczowe: agresja, frustracja, powtarzanie, upraszczanie, koncentracja
THE LINGUISTIC MEANS OF SHAPING THE “AGGRESSIVE POSTURE”
VIS-À-VIS THE ENEMY EMPLOYED BY THE NAZI GERMANY NATIONAL
SOCIALIST PROPAGANDA
ABSTRACT
The paper describes linguistic means used by the National Socialist propaganda of the Nazi
Germany in creating the “aggressive posture” vis-à-vis the enemy. The paper discusses the
manipulative use of the vocabulary of the Lingua Tertii Imperii, the psychological and social
underpinnings of aggression, the role of frustration in creating “right” postures, the picture of the
80
Piotr Kołtunowski
enemy (the Allied Forces and Jews) as the source of aggression, the activation of psychological
mechanisms involving such processes and the spread of fear in shaping the posture of hatred. The
paper also points to the techniques of repetition, “message simplification” and message
concentration as means of forming stereotypes and required postures.
Keywords: aggression, frustration, repetition, simplification, concentration
1. WSTĘP
Jedną z istotnych tendencji propagandy nazistowskiej w III Rzeszy było kreowanie intencjonalnych postaw wobec nieprzyjaciela, co w duŜym stopniu przyczyniało się do aktywizowania (szczególnie w okresie wojny) tzw. gotowości bojowej Niemców, rozumianej jako morale wojenne (Kriegsmoral), mające skutkować w odpowiednich zachowaniach społecznych. Celem tego artykułu jest przedstawienie waŜniejszych
tendencji manipulacji językowej w dziele sterowania procesem tworzenia postawy
agresywnej wobec wroga oraz opis metod aktywizowania psychologicznych mechanizmów wskutek odpowiednich działań językowych dysponentów propagandy hitlerowskiej. „Językowe sterowanie” naleŜy rozumieć jako zespół działań taktycznych w zakresie doboru i wykorzystania specyficznych środków językowych w celu osiągnięcia
celu strategicznego, którym były intencjonalne postawy odbiorców propagandy, poddawanych ciągłej stereotypizacji dzięki uŜyciu metody powtarzania. W artykule
uwzględniono dwa najwaŜniejsze obiekty zainteresowań propagandystów nazistowskich określanych jako wrogie, a mianowicie śydów i aliantów (USA, Wielka Brytania
i ZSRR). Całość analizy oparto na próbkach językowych zaczerpniętych z tekstów
zamieszczanych w waŜniejszych organach prasowych III Rzeszy, jak równieŜ wypowiedziach czołowych propagandystów niemieckich, przede wszystkim ministra propagandy Josepha Goebbelsa (1897-1945)1. Bogatego źródła materiału językowego dostarczyły równieŜ klasyczne opracowania Seidel-Sloty oraz S. Borka2. Wyselekcjonowane próbki językowe posłuŜyły jako egzemplifikacja poczynionych spostrzeŜeń. W
artykule skoncentrowano się przede wszystkim na manipulatorskim uŜyciu słownictwa
„Linqua Tertii Imperia” (Klemperer)3.
1
Np. „Völkischer Beobachter” z lat 1933-1945 oraz odpowiednie roczniki dziennika „Krakauer Zeitung”
wychodzącego w tzw. Generalnej Guberni. Przemówienia J. Goebbelsa wydane zostały przez Helmuta
Heibera: H. Heiber, Goebbels Reden 1939-1945, Bd. 2, München 1972. Dalej cytuje się numery przemówień, ich datę i strony wydawnictwa.
2
S. Bork „Mißbrauch der Sprache. Tendenzen nationalsozialistischer Sprachregelung, Bern und München
1970; Seidel/Slotty, Sprachwandel im Dritten Reich, Halle/Saale 1961.
3
V. Klemperer, LTI. Die Sprache des Dritten Reiches, Leipzig 1970.
Językowe sterowanie procesem tworzenia postawy agresywnej wobec…
81
2. PSYCHOSPOŁECZNE UWARUNKOWANIA AGRESJI.
PROBLEM FRUSTRACJI
Pojęcie agresji oznacza fizyczne lub słowne działanie jednostki lub grupy
społecznej w celu wyrządzenia krzywdy fizycznej lub psychicznej, rzeczywistej lub
symbolicznej jakiejś osobie lub czemuś, co ją zastępuje4. RóŜnorakie emocje,
wywołujące agresję, zawierają w sobie silny ładunek motywacyjny wprost
proporcjonalny do wielkości nagrody za dokonanie aktu agresywnego. Podobny
związek zauwaŜa się w przypadku agresji skierowanej na obiekt postrzegany jako
źródło frustracji5. W propagandzie motywacją agresywną manipuluje się najczęściej
instrumentalnie, tworząc nadzieję na uzyskanie nagrody6. RozróŜnia się agresję jako
formę zachowania oraz pobudzanie do agresji przy wykorzystaniu wewnętrznego stanu
motywacyjnego określanego jako popęd agresywny7, uaktywniany szczególnie
w sytuacji frustracyjnej, która moŜe być samoistnym stymulatoren podjęcia czynności
agresywnych. Frustrację pojmuje się jako bezpośredni i psychologicznie nieprzyjemny
dla jednostki efekt wystąpienia przeszkody, czyli przerwania ciągu czynności
ukierunkowanych na zrealizowanie danego celu8.
Społeczeństwo niemieckie, uwikłane w wojnę, znajdowało się niejednokrotnie
w sytuacji frustracyjnej. Powodem frustracji, szczególnie w ostatniej fazie wojny, był
brak ewidentnych sukcesów militarnych Wehrmachtu. Powodowało to rozczarowanie,
rozgoryczenie, a niekiedy równieŜ apatię. Przeszkodą stojącą na drodze do osiągnięcia
zamierzeń strategicznych Niemców w postaci zwycięstwa był wróg, który niweczył
osiąganie celów wojennych Rzeszy. Jeśli agresja wywołana stanem frustracji kieruje
się na przeszkodę utrudniającą osiągnięcie celu, to zadaniem propagandystów
nazistowskich było jedynie ukierunkowanie czynności agresywnych na wrogi
Niemcom hitlerowskim świat zachodni i bolszewizm oraz, jak twierdzono, spajające je
„światowe Ŝydostwo”.
4
Por. hasło „agresja”, w: Słownik psychologiczny, praca pod red. W. Szewczuka, wyd. 2, Warszawa 1985.
Motywy czynności agresywnej opisał J. Reykowski: J. Reykowski, Emocje, motywacja, osobowość,
Warszawa 1992 s. 143-144. O istocie agresji patrz m.in: G.W. Allport Die Natur des Vorurteils, Köln 1971,
s. 358.
6
Lexikon der Psychologie, Freiburg-Basel-Wien 1971, Bd. 1., s. 30.
7
Patrz: T. Tomaszewski, Psychologia, Warszawa 1973, wyd. 5, s. 642-643.
8
A. Frączek, M. Kofta, Frustracja i stres psychiczny, w: Psychologia, praca zbiorowa pod red. T. Tomaszewskiego, Warszawa 1973, wyd. 5, s. 628.
5
82
Piotr Kołtunowski
3. JĘZYKOWA TAKTYKA TWORZENIA POSTAWY AGRESYWNEJ
WOBEC WROGA
3.1. Kreowanie obrazu wroga
Propaganda nazistowska tworzyła negatywny obraz nieprzyjaciela, który miał
powodować powstanie nienawiści w społeczeństwie niemieckim. Nienawiść odgrywa
w kaŜdym działaniu werbunkowym niebagatelną rolę, bowiem jest ona najsilniejszą
i najbardziej skuteczną emocją, która sprawia, Ŝe jednostka lub grupa społeczna dąŜą do
zwalczania wszystkiego, co przeciwstawia się ich dąŜeniom, jest zatem skuteczną bazą
irracjonalnej propagandy emocjonalnej oraz jednym z czynników wywołujących
czynności agresywne9.
3.1.1. PoniŜanie i zniesławianie nieprzyjaciela. Kreowanie postawy wobec śydów
Język stał się środkiem szerzenia nienawiści wobec śydów, których
zniesławiano, poniŜano, przypisując im niecne motywy działania. Aby to osiągnąć,
metaforykę, etykietki i epitety czerpano z dziedzin, powodujących niekorzystne
skojarzenia, do których naleŜała epidemiologia. Lansując tezę o istnieniu spisku
„światowego Ŝydostwa” (Weltjudentum), którego celem miało być zniszczenie narodu
niemieckiego, w tym kontekście prezentowano śydów określanych jako „Ŝydowska
dŜuma” (jüdische Weltpest10), rozprzestrzeniająca się jak „zaraza” (wie eine Seuche11).
Dla uplastycznienia tezy o dąŜeniu śydów do panowania nad światem posługiwano się
słownictwem o posmaku sensacyjności, tajemniczości, a przede wszystkim
wskazującym na brak etycznego postępowania. Do takich wyraŜeń naleŜało:
„sprzysięŜenie” (Verschwörung12, Komplott13), „intryga” (Intrige14) i in. Polityków
Ŝydowskiego pochodzenia określano zatem mianem „knowcy” (Drahtzieher15), „ludzie
zakulisowi” (Hintermänner16). Owo słownictwo charakteryzowało sposób działania
z ukrycia, sugerowało nieczytelne cele, oszustwa oraz brak społecznej kontroli polityki
9
O nienawiści patrz m.in.: I. Eibel-Eibesfeldt, Miłość, nienawiść, Warszawa 1987; M. Mitscherlich, Müssen
wir hassen? Über den Kampf zwischen innerer und äußerer Realität, München 1972.
10
Jüdisches Parasitentum ohne Maske, „Krakauer Zeitung”, 232, 28.09.1943.
11
H. Spannagel, Judenproblem in Ungarn, „Krakauer Zeitung”, 86,6.04.1944.
12
Der Sowjetjude ist feige, „Krakauer Zeitung”, 215, 18.08.1944.
13
Fünf Jahre Generalgouvernement, „Krakauer Zeitung”, 274,26.10.1944.
14
Jüdische Intrigen um den 25. Juni „Krakauer Zeitung”, 252,21.10.1943.
15
Aussichtslose Hoffnung der Gegner, „Krakauer Zeitung”, 269, 10.11.1943.
16
Das Urteil im Phönix-Prozeß, „Krakauer Zeitung”, 40, 17.02.1940.
Językowe sterowanie procesem tworzenia postawy agresywnej wobec…
83
prowadzonej przez śydów. W sposobie językowego przedstawiania narodu
Ŝydowskiego starano się uplastycznić tezę o jego przynaleŜności do klasy
„Untermensch”. W tym celu sięgnięto do słów powodujących wyjątkowo negatywne
skojarzenia. Pochodziły one ze sfery biologicznej, medycznej i kryminalnej. Włączając
śydów w ramy niemieckiego „Volkskörper” („ciało narodowe”), w którym przyszło
im Ŝyć, nację tę porównywano do „wrzodu ropiejącego” (Eiterbeule17),
przeznaczonego do „wypalenia” (ausbrennen18), bowiem to oni mieli być „trucicielami
narodów” (Volksvergifter19). Przedstawiając śydów Ŝyjących w diasporze, dobierano
słownictwo biologiczne, charakteryzujące sposób ich działania. Pojawiły się więc
określenia typu „pasoŜyt społeczny” (Sozialparasit20). Lansowano tezę o ich
„krwiopijczym Ŝyciu pasoŜytniczym” (das blutsaugende Parasitenleben21). śydów
porównywano teŜ z „bakteriami” (Spaltfilz22). PoniewaŜ walkę ze szkodnikami
i insektami określano mianem „odwszania” (Entlausung), nazistowscy propagandyści
wylansowali pojęcie „odŜydzanie” (Entjudung23), sugerując, Ŝe walka z śydami jest
uzdrawiającym zabiegiem higienicznym. Istotnym środkiem stosowanym w tworzeniu
postawy wobec śydów była manipulacja słownictwem kryminalnym. Dobór owego
słownictwa miał na celu uplastycznienie tzw. typowych cech charakteru śyda
i sposobu jego działania. Manipulowano więc wyraŜeniami typu „podŜegacze”
(Hetzer), „oszczercy” (Verleumnder24), „słudzy kata” (Henkersknechte25), „piraci”
(Piraten), „lichwiarze” (Wucherer26), „złodzieje” (Tagedieber27), „mordercy”
(Mörder28) itp. W ocenie działalności i Ŝycia narodu Ŝydowskiego częstym złoŜeniem
były połączenia z „Blut” (krew). Ów zabieg był celowy, bowiem widok krwi powoduje
z reguły przykre skojarzenia. Zatem śydzi organizować mieli innym narodowościom
„krwawą kąpiel” (Blutbad), sprawowali swe „krwawe rządy” (Blutherrschaft29),
prowadzili „krwiopijcze Ŝycie pasoŜytnicze” (blutsaugendes Parasitenleben30), byli
17
H. Spannagel, Judenproblem in Ungarn, „Krakauer Zeitung”, 86.6.04.1944.
H. Spannagel, Judenproblem in Ungarn, „Krakauer Zeitung”, 86. 6.04.1944.
19
W. Zarske, Zum 1. Mai, „Krakauer Zeitung”, 101, 1-2.05.1940.
20
Die Auserwählten, „Krakauer Zeitung”, 246,14.10.1943.
21
Deutsche Handwerker in jüdischer Hand, „Krakauer Zeitung”, 222,16.09.1943.
22
Europas Sozialismus gegen jüdischen Bolschewismus, „Krakauer Zeitung”, 111,11.05.1943.
23
Bochnias Leben ohne jüdische Schmarotzer, „Krakauer Zeitung”, 19, 23.10.1943.
24
Die Juden im Südostraum, „Krakauer Zeitung”, 138, 2.06.1944.
25
Die Henkersknechte waren Juden, „Krakauer Zeitung”, 92, 16.04.1943.
26
Jüdische Schiebungen in Anatolien, „Krakauer Zeitung”, 108, 11.10.1940.
27
Die Wasserträger von Lublin, „Krakauer Zeitung“, 167,17.08.1940.
28
Das Herz Polens ein Judennest, „Krakauer Zeitung“, 259, 1-2.11.1940.
29
Die Henkersknechte waren Juden, „Krakauer Zeitung“, 92,16.04.1943.
30
Handwerker in jüdischer Hand, „Krakauer Zeitung“, 222,16.09.1943.
18
84
Piotr Kołtunowski
„Ŝydowskimi krwiopijcami” (jüdische Blutsauger31) itp. Opis stylu Ŝycia śydów
obfitował w słownictwo biologiczne i medyczne, oznaczające zatrucie i procesy gnilne
obumarłych organizmów, co powodować miało poczucie wstrętu. Celem śydów miało
być więc „rozłoŜenie ras i narodów” (Auflösung der Rassen und Völker32) wskutek
„roboty rozkładowej” (Zersetzungsarbeit33), „zatrucie mas” (Vergiftung der
Volksmassen34) itp. W językowej ocenie śydów charakterystyczne było
wartościowanie. Słowo „Jude” (śyd) dookreślano przymiotnikami lub przysłówkami
o negatywnej treści, np. „wstrętny” (abscheulich), „brudny” (schmutzigster35),
„krwiopijczy” (blutsaugend36) itp.
3.1.2. Językowy obraz aliantów. Teza naczelna: wróg jest okrutny. Manipulacja
uczuciem obawy, lęku i strachu
Aby utrzymać naród niemiecki w gotowości bojowej,
uaktywniano
najbardziej prymitywne, a jednocześnie silne emocje, mające na celu pobudzenie
instynktu samozachowawczego. Do takich emocji naleŜały obawa, strach i lęk. Obawa
jest reakcją emocjonalną na sytuację zagroŜenia, spowodowaną niepewnością,
wyobraŜeniem przyszłych cierpień, strat lub przewidywanej kary. Cechą owej emocji
jest jej względna trwałość. Obawa raz wzbudzona pozostaje na stałe i moŜe w duŜym
stopniu determinować postawę jednostki. Strach i jego wariant lęk naleŜą do przykrych
uczuć, które powstają wtedy, gdy dochodzi do bezpośredniego kontaktu z obiektem
postrzeganym jako niebezpieczny. Owe uczucia wywołują stan napięcia psychicznego,
z którego jednostka chce się wyzwolić przez usunięcie jego przyczyny. Środkiem ku
temu moŜe być dokonanie czynu agresywnego37. Obawa, strach i lęk mogą
stymulować uczucie nienawiści, poniewaŜ zawierają silny ładunek motywacyjny.
Propagandyści hitlerowscy wykorzystywali motywacyjne znaczenie obawy,
lęku i strachu. Tendencją propagandy nazistowskiej, szczególnie w końcowej fazie
wojny, było malowanie obrazu zagroŜenia Niemiec, aby stworzyć dogodną bazę do
kreowania postawy wobec wroga. W tym przypadku chodziło o sugestię, iŜ kaŜdy
31
R. Stöppler, Der Krieg Israels, „Krakauer Zeitung“, 245,16.10.1940.
Die Auserwählten, „Krakauer Zeitung“, 246,14.10.1943.
33
Die Lehranstalt der Weisen Lublins, „Krakauer Zeitung“, 127,31.05.1942.
34
F.O. Schultz, Klassische Judenherrschaft, „Krakauer Zeitung“, 142,18.06.1942.
35
„Die abscheuliche Kulturlosigkeit des Judentums...“„das nichtwürdigste und verderblichste Volk...“.
(Europas Sozialismus gegen jüdischen Bolschewismus, „Krakauer Zeitung“, 111,11.05.1943).
36
„...das blutsaugende Parasitenleben des Fremdvolkes...“ (Deutsche Handwerker in jüdischer Hand,
„Krakauer Zeitung“, 222,16.09.1943).
37
Por. E.R. Hilgard, Wprowadzenie do psychologii, Warszawa 1972, s. 261/262.
32
Językowe sterowanie procesem tworzenia postawy agresywnej wobec…
85
objaw słabości wobec okrutnego wroga oznacza dla wszystkich Niemców totalną
klęskę i biologiczne unicestwienie. Sterując procesem kreacji postaw wobec wroga
i jego polityki, wykorzystywano słownictwo kryminalne, które opisywało
rzeczywistość w czarnych kolorach oraz sugerowało brak etyki w postępowaniu
wroga. Dotyczyło to szczególnie ZSRR, jego państwowej ideologii i sił zbrojnych.
Społeczeństwo niemieckie straszono zatem bezwzględną bolszewizacją
(Bolschewisierung), mającą być celem „polityki przemocy Kremla” (das Endziel
der Gewaltpolitik des Kremls38), „dramatem” (Bolschewisierungsdrama39),
„przykładaniem noŜa do gardła, dokonywanym przez światowe Ŝydostwo” (bis
ihnen das internationale Judentum das Messer an die Kehle setzt40). Bolszewizm
miał mieć swoje „plany niszczenia” (Vernichtungspläne41), „wolę niszczenia”
(Vernichtungswille42), „zamiary niszczenia” (Vernichtungsabsichten43), a nawet
swą „teorię niszczenia” (Vernichtungstheorie44). Zamiary wroga jawiły się zatem
jako „najstraszniejsze” (die ungeheuerlichsten Absichten), a plany jako
„sadystyczne” (sadistische Pläne45). W celu scharakteryzowania działań wojsk
sprzymierzonych niezwykle często uŜywano słowa „terror”. Terrorystami nazywani
byli zarówno funkcjonariusze GPU (unter dem Terror der GPU46), jak i bolszewicy
(Boschewismus und Judentum. Der Hintergrund des Terrorkrieges47) czy
Amerykanie, uprawiający terror powietrzny (Nordamerikanische Terrorbomben48,
Luftterror49). Podobnie charakteryzowano lotników alianckich, określając ich jako
terrorystów powietrznych (Terrorflieger50) dokonujących „aktów terroru”
(Terrorakte51). Oprócz terroru straszono Niemców słowem „Ausrottung”
(wyplenienie). Owo pojęcie dookreślane było poprzez inne wyraŜenia w celu
38
Die Bolschewisierung Europas – das Endziel der Gewaltpolitik des Kremls, „Krakauer Zeitung“, 254,
3.10.1944.
39
H. Michel, Auf schiefer Bank, „Krakauer Zeitung“, 304,29.11.1944.
40
R. Stöppler, Pathologische Politik, „Krakauer Zeitung“, 43, 18.02.1944.
41
H. Spannagel, Das Geheimnis des Sieges, „Krakauer Zeitung“, 253, 1.10.1944.
42
Kampf bis zum Äußersten, „Krakauer Zeitung“, 250,28.09.1944.
43
E. Krüger, Ins dritte Jahr, „Krakauer Zeitung“, 147,22.06.1943.
44
H. Spannagel, Schnittpunkte des Krieges, „Krakauer Zeitung“, 186, 20.07.1944.
45
R. Stöppler, Pathologische Politik, „Krakauer Zeitung“, 43, 18.02.1944.
46
Ins dritte Jahr, „Krakauer Zeitung“ 147, 22.06.1943.
47
Europa im Kampf gegen seine Feinde, „Krakauer Zeitung“, 158,22.06.1944.
48
Heftige Kämpfe in Nordelsaß, „Krakauer Zeitung“, 323,21.12.1944.
49
Europa im Kampf gegen seine Feinde, „Krakauer Zeitung“, 158,22.06.1944
50
F. Michel, Die eiserne Ration, „Krakauer Zeitung“, 254,3.10.1944.
51
Der Kardinalsekretär bestätigt das Verhalten der deutschen Truppen, „Krakauer Zeitung“, 44,
19.02.1944.
86
Piotr Kołtunowski
wzmocnienia jego wydźwięku propagandowego w rodzaju „systematyczne”
(systematische Ausrottung alles dessen, was deutsch ist in der Welt52). Szerząc
obawę, sięgano równieŜ do wyraŜeń zapowiadających straszliwy los Niemców
w razie zwycięstwa aliantów: „wypędzenie” (Austreibung), „zniewolenie”
(Versklawung53), „zniszczenie” (Vernichtung54), „rozbrojenie” (Entwaffnung),
„starcie” (Aufreibung), „ucisk” (Unterdrückung55), „chaos” (Chaos), „głód”
(Hunger),
„bieda”
(Not),
„uprowadzenie”
(Verschleppung),
„gwałt”
(Vergewaltigung56) itp. W ocenie wojsk wrogich dochodziły takŜe inne wyraŜenia
typu „barbarzyński wróg” (barbarische Gegner57), „bestie bolszewickie”
(bolschewistische Bestien58), „bolszewiccy kaci” (bolschewistische Henker59) i in.
Równie negatywnie oceniano działalność polityczną wroga, określaną choćby jako
„bezeceństwa bolszewickie” (bolschewistische Umtriebe60). Zwyczajowo sięgano
do złoŜeń z „Blut” (krew), aby scharakteryzować działalność aliantów. Tak więc
Niemców miał zalać potok „mordów i krwi” (Mord und Blut61), kraje pod
radziecką okupacją stanowiły dowód na „straszliwy krwawy koniec tego dramatu”
(blutiges Ende dieses Dramas62), bombardowanie Monte Cassino przez aliantów
określone zostało jako „krwawy czyn” (Bluttat63), zaś władzę radziecką określano
jako „krwawą” (Blutherrschaft64) oraz jako „krwawą Ŝydowsko-bolszewicką
tyranią” (blutige, jüdisch-bolschewistische Tyrannei65).
Oprócz słownictwa bezpośrednio charakteryzującego wrogi obóz,
propagandyści podawali wzory agresywnego zachowania wobec nieprzyjaciela
z wykorzystaniem m.in. słownictwa sportowego66, którego treść wyraŜała propozycję
52
R. Stöppler, Pathologische Politik, „Krakauer Zeitung“ 43, 18.02.1944.
Kampf bis zum Äußersten, „Krakauer Zeitung“, 250, 28.09.1944.
54
F. Michel, Die eiserne Ration, „Krakauer Zeitung“ 254,3.10.1944.
55
R. Stöppler, Pathologische Politik, „Krakauer Zeitung“, 43, 18.02.1944.
56
F. Michel, Die eiserne Ration, „Krakauer Zeitung“ 254,3.10.1944
57
E, Krüger, Ins dritte Jahr, „Krakauer Zeitung“147,22.06.1943.
58
Grausiger sowjetischer Massenmord an Kriegsgefangenen polnischen Offizieren, :Krakauer Zeitung“
91,15.06.1943.
59
Die Henkersknechte waren Juden, „Krakauer Zeitung, 92,16.04.1943.
60
Der Wille Stalins bestimmt, „Krakauer Zeitung“, 183,17.07.1944.
61
Gesteigerte und härteste Pflichterfüllung, „Krakauer Zeitung“, Neujahr 1943.
62
H. Spannagel, Schnittpunkte des Krieges, „Krakauer Zeitung“, 186, 20.07.1944.
63
Der Kardinalsekretär bestätigt das Verhalten der deutschen Truppen, „Krakauer Zeitung“, 44,
19.02.1944.
64
H. Riebenstahl, Hunger als Mittel, „Krakauer Zeitung“ 279, 1.11.1944.
65
Für ein freies Russland, „Krakauer Zeitung“ 302, 26.11.1944.
66
Allport twierdzi: „Agresja jest dokonywana w celach samoobrony lub obrony innych ludzi” (G.W. Allport,
Die Natur des Vorurteils, Köln 1971 s. 363).
53
Językowe sterowanie procesem tworzenia postawy agresywnej wobec…
87
przyjmowania odpowiednich postaw w czasie zmagań wojskowych i oznaczała
dynamikę, bezwzględność oraz brak kompromisu w osiąganiu celu. Sama wojna
określana była jako „uderzenie pięści” (Faustschlag67), nieprzyjaciela zaś naleŜało
„powalić” (zusammenhauen68), „załatwić” (erledigen69), zwalczać, zadając mu „ciosy”
(Hiebe) podobne do krwawej walki na ringu70, „zmiaŜdŜyć” (zermürben), „ogłuszyć”
(betäuben71). Zadając wrogowi „ciosy” (Stoß), trzeba było walczyć dalej – podobnie
jak na ringu – nie „kładąc się na macie”72. Nie moŜna było pozwolić się „wyliczyć”
(man darf sich nicht auszählen lassen73), naleŜało „stać dalej na nogach” (auf den
Beinen stehen bleiben74) itp. Obraz krwawej walki bokserskiej75, potwierdzającej
fizyczną dominację z tendencją do zwycięŜenia rywala, miał uaktywnić mechanizm
identyfikacji zastosowanej jako metoda tworzenia postaw. Owa identyfikacja była tym
bardziej prawdopodobna, Ŝe słownictwo sportowe było zrozumiałe dla przeciętnego
odbiorcy propagandy i wychodziło naprzeciw jego przyzwyczajeniom językowym.
Zawierało ono w swej treści stereotypowe wyobraŜenia, którymi moŜna było do woli
manipulować, przenosząc je na konkretne sytuacje wojenne oraz stosunek do
nieprzyjaciela.
Sterując procesem tworzenia postawy agresywnej wobec wroga, propagandyści
hitlerowscy uświadamiali Niemcom istnienie permanentnego zagroŜenia pewnych norm
społecznych uznawanych ogólnie za pozytywne oraz konieczność ich obrony. O owych
zagroŜeniach moŜna było wywnioskować z charakterystyki wroga oraz jego motywacji
i sposobu postępowania. PoniewaŜ celem okrutnego nieprzyjaciela miało być
pozbawienie Niemców wolności i honoru, na pierwszy plan wysunięto konieczność ich
obrony. Jeśli politycy angielscy mieli – w przeciwieństwie do wodzów III Rzeszy –
jedynie „rabować swych obywateli” (das englische Volk nur ausgeplündert wird76),
zaspokajać kaprysy dzieci „plutokratów” (um die Kinder der Plutokraten, ihre kostbaren
Rennpferde und Hunde nach Kanada in Sicherheit zu bringen77), nie zapewniając rozwoju
67
„Völkischer Beobachter”,23.07.1944,s.3.
„Völkischer Beobachter”, 11.03.1945, s.2.
69
„Völkischer Beobachter”,23.07.1944,s.3.
70
23, 5.11.1943, s. 290.
71
5.11.1943,s.303.
72
„...nicht eine Sekunde daran denken, sich aus Müdigkeit oder aus Überspanntheit der Nerven auf die Matte
legen.“ (23, 5.11.1943,s.144).
73
3.10.1944, s.422.
74
23.5.11.1943,s.303.
75
Patrz opis walki bokserskiej w przemówieniach Goebbelsa wraz z propozycją przyjęcia odpowiednich
postaw: 23,5.11.1943 r.,s.290; 12,15.03.1942 r., s.96, 100; 15, 17.11.1942 r.
76
3,17.04.1940, s.26
77
5,04.1940, s.44, 46.
68
88
Piotr Kołtunowski
kulturalnego i materialnego ludności swych krajów (daß ausgerechnet sie dazu berufen
seien, die Kultur in Schutz zu nehmen78), pojawiała się obawa, iŜ po swym zwycięstwie
nieprzyjaciel tę samą politykę będzie realizował wobec Niemców. PoniewaŜ wróg
atakował, a nawet niszczył uznane normy, naleŜało temu przeciwdziałać.
Istotnym bodźcem zachęcającym do podejmowania czynów agresywnych była
sugestia sankcji w razie ich zaniechania. W tym przypadku chodziło o wyrobienie
przekonania, iŜ w wypadku przyjęcia postawy pasywnej wobec wroga dotkliwym dla
Niemców następstwem będzie totalna klęska, oznaczająca nieszczęście dla narodu
w postaci jego fizycznej likwidacji, chronicznej biedy, pogrzebania nadziei na osiągnięcie
znaczenia politycznego w świecie itp.79. Z takiej konstrukcji wynikał wniosek, iŜ aby tego
uniknąć naleŜało walczyć aŜ do całkowitego zniszczenia przeciwnika.
4. PROPAGANDA NIENAWIŚCI WOBEC WROGA A METODA
UPRASZCZANIA, KONCENTRACJI I POWTARZANIA
Propaganda nienawiści jest określana jako model najostrzejszego uŜycia
propagandy w ogóle80. Widać to na przykładzie głównych jej elementów:
upraszczania, powtarzania81 i koncentracji. Przeciętny odbiorca komunikatów
propagandowych dąŜy stale do tego, aby wyobrazić sobie przyczynę groŜącego
niebezpieczeństwa jako konkretną osobę, aby w ten sposób „mieć” ją niejako
namacalnie.
Owo
ucieleśnione
zło
przedstawiane
było
w postaci
personifikowanych i koncentrycznych obiektów nienawiści82. Znienawidzony
system demokratyczny spersonifikowany został w osobach Churchilla i Roosevelta,
a bolszewicki – Stalina. Wielość wrogów dzięki teorii o „światowym Ŝydostwie”
sprowadzona została więc do wspólnego mianownika, w wyniku czego polityka
państw demokratycznych miała być jedynie „Ŝydowsko-plutokratycznobolszewickim spiskiem”83. Sprowadzenie złoŜonych zjawisk do prymitywnego
78
8, 26.07.1941 r.,s.61 i in.
Patrz: Heiber, 19,5.06.1943 r., s.232-233; 30, 28,02.1945 r., s. 442 i n.
80
L. Holzschuher, Praktische Psychologie, Seebruck 1948 s. 44 i n.
81
O technice powtarzania wyraŜali się Goebbels i Hitler: J. Goebbels, Tagebücher aus den Jahren 1942/43,
Zürich 1948 s. 62; Hitler A., Mein Kampf, München 1938, s. 183,187.
82
Hitler i Goebbels byli świadomi powodzenia takich metod: A. Hitler, Mein Kampf. München 1938, s.
124,183 i n.; J. Goebbels, Kampf um Berlin, München 1939, s. 191, 201, 212; J. Goebbels, Vom Kaiserhof
zur Reichskanzlei, München 1944, s. 49, 140.
83
Patrz: A. Hitler, Rede auf dem Schlußkongreß des Reichsparteitages 1933 am 12.9.38. „Völkischer
Beobachter”, 13.9.1938.
79
Językowe sterowanie procesem tworzenia postawy agresywnej wobec…
89
schematu (funkcjonowały one jako hasła84) nie pozwalało na wątpliwości,
redukowało kaŜdy odruch słabości i kaŜde moralne wahanie. Stałe powtarzanie
tego samego (z odpowiednią argumentacją, nawet bez dowodów) działało samo
przez się, bowiem wyłączono tu racjonalne roztrząsanie propagowanych tez dzięki
istnieniu całościowych wyobraŜeń, „wdrukowanych” w podświadomość. Dlatego
dla celów Goebbelsowskiej propagandy nienawiści waŜniejsza była ilość
wypowiedzi niŜ ich jakość.
5. WNIOSKI
NajwaŜniejszym czynnikiem, mającym mobilizować do podjęcia agresywnej
czynności wobec wroga, było kreowanie negatywnego obrazu nieprzyjaciela.
Nazistowscy propagandyści, sterując procesem tworzenia postaw wobec wroga,
dobierali w tym celu środki językowe (w naszym przypadku słownictwo) o silnym
ładunku emocjonalnym, powodujące negatywne skojarzenia i mające skutkować
przyjęciem agresywnej postawy. Ten zabieg powodował, iŜ nieprzyjaciel jawił się jako
wcielenie immanentnego zła, jako agresor nierespektujący praw ludzkich, czyhający na
Ŝycie kaŜdego Niemca, okrutny, kłamliwy, nieobliczalny, konkurent Niemców w ich
dąŜeniu do panowania nad światem (teoria światowego spisku Ŝydowskiego)85. Taka
charakterystyka wroga miała wywoływać poczucie krzywdy, zagroŜenia, obawy,
strachu oraz lęku, i była przyczyną powstania dyskomfortu psychologicznego, którego
neutralizacji moŜna było dokonać jedynie przez zniszczenie nieprzyjaciela. Namacalną
nagrodą za dokonanie aktów agresji miało być ostateczne zwycięstwo i osiągnięcie
szczęśliwości po zakończeniu wojny.
Tajemnicę skuteczności nazistowskiej propagandy zauwaŜa się w „uwalnianiu
popędów” (Befreiung der Triebe)86, szczególnie dzięki manipulacji uczuciem
nienawiści. Narodowy socjalizm tworzył postawę kolektywnej nienawiści.
Aktywizowanie owej emocji, jako najbardziej brutalnej i agresywnej techniki
propagandowej, mogło powodować wyłączenie zdolności racjonalnych kalkulacji,
stymulować działania impulsywne, bezkrytyczne, a zatem zgodne z intencją twórców
propagandy. Skuteczność manipulacji nienawiścią wymagała maskowania przez
84
Por. W tym kontekście: W. Bauer, Das Schlagwort als sozialpsychologische und geistesgeschichtliche
Erscheinung, „Historische Zeitschrift”, Bd. 122, H.2.
85
Patrz charakterystyka nieprzyjaciela: 19, 5.06.1943 r.; 30, 28, 02.1945 r. I in.
86
E. Reichmann, Flucht in den Haß – Die Ursachen der deutschen Judenkatastrophe, Frankfurt/Main,
b.d.w., s. 222 (cyt. za: S. Bork, Mißbrauch der Sprache. Tendenzen nationalsozialistischer Sprachregelung, Bern und München 1970, s. 36).
90
Piotr Kołtunowski
uŜycie motywów idealistycznych po to, aby nie ranić etycznych uczuć odbiorców
propagandy. Owe motywy wynikały z negatywnego obrazu wroga. Odmawiając zatem
nieprzyjacielowi wszelkiego idealizmu, propagandyści nazistowscy pośrednio
idealizowali motywy działania Niemców, manipulując w ten sposób etyczną
dychotomią87. Wynikiem tego mogło być przekonanie, iŜ konfrontacja własnego
narodu (my) z nieprzyjacielem (obcy) jest walką dobra ze złem. PoniŜanie
nieprzyjaciela było warunkiem wstępnym do moralnego samousprawiedliwienia się
jednostek w wypadku konieczności jego niszczenia.
Omówione sterowanie świadomością przy pomocy środków językowych
aktywizowało wewnętrzny i fundamentalny stan motywacyjny jednostek (popęd
agresywny), pobudzając je do agresji i tworząc jednocześnie specyficzną formę
zachowania w postaci szkodzenia nieprzyjacielowi nie tylko w przypadku zwiększenia
aktywności na froncie, lecz takŜe w kraju. Świadomość konieczności szkodzenia
nieprzyjacielowi mogła mieć wymierne skutki gospodarcze, powodując np.
zwiększenie wydajności pracy w zakładach zbrojeniowych, gospodarstwach rolnych
itp.
Tworzenie agresywnej postawy wobec wroga ułatwiane było licznymi
sytuacjami frustracyjnymi zaistniałymi w okresie tzw. „cięŜkiej wojny”, poniewaŜ
doświadczenia frustracyjne społeczeństwa niemieckiego mogły nawet samoistnie
powodować ciągłą stymulację woli walki z nieprzyjacielem, wzmacnianą przez
wielkość ograniczeń nie tylko w osiąganiu celów wojennych, ale i w zaspokajaniu
potrzeb czysto egzystencjalnych (np. wyŜywienia, ubrania, rozrywki), co słusznie
kojarzono z toczącą się wojną i istnieniem wroga88.
Sterując procesem kreowania postawy agresywnej wobec wroga,
propagandyści hitlerowscy aktywizowali równieŜ inne emocje. NaleŜała do nich
zazdrość. W odniesieniu do aliantów lansowano np. tezę, iŜ wróg posiada dominia
(Anglia), których brakuje Niemcom, Ŝyje w wysokim standarcie Ŝyciowym, natomiast
Niemcy muszą prowadzić spartańskie Ŝycie, nieprzyjaciel posiada swoją „przestrzeń
Ŝyciową” (Lebensraum), której brakuje Niemcom itp89. Wzmacniane to było
manipulacją uczuciem lęku, obawy przed zwycięstwem nieprzyjaciela, strachu,
heroicznego współczucia (np. dla Führera szkalowanego przez nieprzyjaciela, dla
ludności bombardowanych miast90) i in. W propagandzie nazistowskiej owe emocje
87
Por. A. Kämpf, Die Revolte der Instinkte, Berlin 1948, s. 371.
Agresja społeczna (co prawda o małym natęŜeniu) kierowana była w przypadku braków aprowizacyjnych
wobec niektórych Urzędów ds. WyŜywienia Rzeszy. Jednak główną przyczyną takiego stanu rzeczy była
wojna, a więc fakt, iŜ wróg nie kapitulował.
89
7,19.04.1941 r., s. 54.
90
O złoŜoności uczucia nienawiści patrz: W. McDougall, Grundlage einer Sozialpsychologie, Jena 1928, s. 114.
88
Językowe sterowanie procesem tworzenia postawy agresywnej wobec…
91
spełniały funkcję pomocniczą i były środkiem słuŜącym wywoływaniu nienawiści.
Typowym przykładem jest tzw. propaganda okropności (Greuelpropaganda),
charakterystyczna dla końca wojny, mająca na celu co prawda wywołanie współczucia
wobec Niemców rzekomo dręczonych przez nieprzyjaciela, jednakŜe jedynie po to
tylko, aby ostatecznie wywołać nienawiść do wroga. W ten sposób starano się
aktywizować siły, stymulujące irracjonalne działania, wzmagające pęd do walki
i niszczenia wroga.