zło złotogłów złoty (waluta) złowieszczy/ złowrogi/ złowróżbny

zło
znamię
zło
złożone liczebniki porządkowe
Formy deklinacyjne tego rzeczownika: Dlpoj zła, C, Msclpoj
złu, Blpoj zło, Nlpoj złem, Wlpoj zło!, M, Blmn zła, Dlmn zeł,
Clmn złom, Nlmn złami, Msclmn złach, Wlmn zła!
Uwaga! Rzeczownik w liczbie mnogiej bardzo rzadko używany.
Odmiana złożonych liczebników porządkowych jest niezbędna w budowaniu poprawnych wyrażeń z datami. Złożone liczebniki porządkowe odmieniamy według deklinacji
przymiotnikowej, w zrośniętych liczebnikach porządkowych od jedenastego do dziewiętnastego odmieniamy tylko
człon -naście:
• w r.m. i r.n.: D, Blpoj jedenastego, Clpoj jedenastemu,
N, Msclpoj jedenastym, W lpoj jedenasty!;
• w r.ż.: D, C, Msclpoj jedenastej, B, Nlpoj jedenastą, Wlpoj
jedenasta!;
• w lmn w r.mos.: Mlmn jedenaści, D, Blmn jedenastych,
Clmn, jedenastym, Nlmn jedenastymi, Msclmn jedenastych, Wlmn jedenaści!;
• w lmn w r.nmos.: Mlmn jedenaste, D, Msclmn jedenastych, Clmn jedenastym, Blmn jedenaste, Nlmn jedenastymi, Wlmn jedenaste!
Uwaga!
Wymawiajmy starannie [jedenasty, jedenasta], nie [jedynasty, jedynasta]!
W liczebnikach porządkowych powyżej dwudziestego odmieniamy oba człony: Mieszkam na dwudziestym pierwszym
piętrze; Wybrałam dwudziestą czwartą pozycję z przedstawionej
mi listy; Byłyśmy czterdzieste piąte na mecie.
W wielowyrazowych liczebnikach porządkowych odmieniamy dwa ostatnie człony: Dla tysiąc trzysta dwudziestej drugiej osoby nie było już miejsca na widowni; Z tysiąc sto czterdziestym piątym klientem nie sposób już grzecznie rozmawiać; Byli
tysiąc sto dwunaści w kolejce.
Niepoprawne jest zastępowanie liczebników porządkowych dziwacznymi hybrydami liczb i końcówek fleksyjnych,
poprawny skrót liczebnika porządkowego to liczba arabska
z kropką: Zajął 24-tą lokatę w Maratonie Warszawskim/ Zajął
24. lokatę w Maratonie Warszawskim; Świętowała 45-te urodziny/ Świętowała 45. urodziny. Bez kropek zapisujemy pełne
godziny (Spotkamy się o 11 pod kościołem) i dzień miesiąca,
jeśli pada po nim pełna nazwa miesiąca: 25 maja obchodzimy
rocznicę ślubu.
złotogłów
Odmiana tego rzeczownika r.m. nie należy do najłatwiejszych, dlatego przypominamy: Dlpoj złotogłowia/ złotogłowiu/ złotogłowu, Clpoj złotogłowiowi/ złotogłowowi,
Blpoj złotogłów, Nlpoj złotogłowiem, Msclpoj złotogłowiu, Wlpoj złotogłowiu!, M, Blmn złotogłowie/ złotogłowy, Dlmn złotogłowi/ złotogłowów, Clmn złotogłowiom,
Nlmn złotogłowiami, Msclmn złotogłowiach, Wlmn złotogłowie!/ złotogłowy!
złoty (waluta)
i Choć wyraz ten jako nazwa polskiej waluty pełni
funkcję rzeczownika, odmienia się wg paradygmatu przymiotnikowego (w r.m.). Zatem: Dlpoj złotego, Clpoj złotemu, Blpoj złoty, N, Msclpoj złotym, Wlpoj złoty!, M, Blmn
złote, D, Msclmn złotych, Clmn złotym, Nlmn złotymi,
Wlmn złote!
złowieszczy/ złowrogi/ złowróżbny
Trzy przymiotniki złożone – częścią każdego z nich
jest wyraz zły, właściwie nie różnią się znaczeniem:
•złowieszczy – wyraz powstał w wyniku złożenia zły + wieścić, oznacza: zapowiadający coś złego: Wszędzie panowała
cisza i tylko ptaki wydawały złowieszcze odgłosy;
•złowrogi – wyraz jest złożeniem dwóch przymiotników: zły
+ wrogi, oznacza: 1. zapowiadający nieszczęście: Złowrogi
wiatr; 2. nieprzyjazny, groźny: Lew wydawał złowrogie pomruki;
•złowróżbny – przymiotnik powstał w wyniku połączenia
wyrazów zły + wróżyć, to in. złowieszczy: Ta cisza wydaje
mi się złowróżbna.
218
gramatyka !
Wyrazy złożone to słowa, które powstały z połączenia
dwóch lub nawet kilku wyrazów, mają więc co najmniej dwie
podstawy słowotwórcze. W zależności od siły zespolenia
ich elementów i typu odmiany wyróżniamy:
• zrosty: wodzirej <= wodzi + rej; widzimisię <= widzi + mi + się;
dusigrosz <= dusi + grosz; zrosty mają najściślej zespolone
(„zrośnięte”) elementy, podstawy słowotwórcze to pełne
słowa, niepołączone żadnym wrostkiem (interfiksem);
zrosty odmieniają się jak jeden wyraz (dusigrosz: D, Blpoj
dusigrosza, Clpoj dusigroszowi, Nlpoj dusigroszem, Msclpoj
dusigroszu, Wlpoj dusigroszu!, Mlmn dusigrosze D, Blmn dusigroszów itd.; uwaga! wśród zrostów są wyjątki, które odmieniają się inaczej – takie wyrazy, które zawierają rzeczownik
odmiana pisownia styl Por. też → rola: odegrać rolę/ spełnić rolę;→ waga; → kontaminacja.
znać → umieć, wiedzieć, znać
znajdować, znajdywać, znaleźć
Forma niedokonana tej pary aspektowej może mieć
dwie, równie poprawne, postacie bezokolicznika: znajdować
i znajdywać (ta druga rzadsza). Czasowniki te mają różną
odmianę tylko w czasie przeszłym.
Postać dokonana bezokolicznika jest za to jedna – znaleźć.
zmiąć
znaki przestankowe/ znaki przystankowe
Przede wszystkim należy uważać z formą bezokolicznika
– zbyt często zdarza się słyszeć niepoprawne zmnąć a. zmniąć.
Odmiana w czasie przyszłym: ja zemnę, ty zemniesz, on,
ona, ono zemnie, my zemniemy, wy zemniecie, oni, one zemną. 2 os. lpoj trybu rozkazującego: zemnij! Odmiana w czasie przeszłym: ja zmiąłem/ zmięłam, ty zmiąłeś/ zmięłaś,
on zmiął, ona zmięła, ono zmięło, my zmięliśmy/ zmięłyśmy, wy zmięliście/ zmięłyście, oni zmięli, one zmięły.
Poprawna nazwa przecinka, kropki, dwukropka, wykrzyknika, pytajnika itd. to znaki przestankowe (znaczy to bowiem, że na chwilę przestajemy mówić, robimy przerwę, nabieramy oddech), nie zaś: znaki przystankowe (nikt nie musi
przystawać mówiąc, bo nie każdy komunikat jest wygłaszany
w chodzie – tak dyskutowali tylko starożytni perypatetycy,
czyli uczniowie Arystotelesa, którzy wygłaszali wykłady i toczyli spory w trakcie przechadzek).
zmierzch
złożone struktury słowotwórcze
(wyrazy złożone)
kultura języka z przymiotnikiem i: 1. wymagają odmiany obu członów
(Krasnystaw, Białystok: Dlpoj Białegostoku, Krasnegostawu itd.;
pełna odmiana zob. → Białystok; → Krasnystaw); 2. mają
dwie równie poprawne odmiany (Wielkanoc, rzeczpospolita:
D, C, Msclpoj Wielkiejnocy/ Wielkanocy, rzeczypospolitej/ rzeczpospolitej itd.; pełna odmiana zob. → rzeczpospolita);
• złożenia: zlewozmywak <= zlew + o + zmywak; samolot <= sam
+ o + lot; złożenia powstają przez połączenie dwóch wyrazów (a.: tematów wyrazów) za pomocą wrostka (interfiksu)
o; złożenia odmieniają się jak jeden wyraz (samolot: Dlpoj
samolotu, Clpoj samolotowi, Blpoj samolot, Nlpoj samolotem,
Msclpoj samolocie, Wlpoj samolocie! itd.);
• zestawienia: panna młoda, złota rączka, Boże Narodzenie;
zestawienia to wyrazy złożone, których człony zapisujemy rozdzielnie, ale znaczenie zestawienia wynika dopiero
z połączenia dwóch wyrazów, nie jest tylko sumą znaczeń
poszczególnych elementów; w zestawieniach nie można
zmieniać szyku ani rozbijać ich, dodając jakieś słowo, ponieważ zmieni się wtedy ich znaczenie: bardzo młoda panna
to po prostu bardzo młoda dziewczyna, a przecież panna
młoda wcale nie musi być młoda; rączka złota to rączka (np.
u mebli) wykonana ze złota a. w kolorze złotym, a złota rączka to ktoś, kto ma talent np. do prac remontowych, a nie:
ten, kto ma ręce ze złota bądź w złotym kolorze.
Uwaga! Jeśli zestawienie tworzą dwa równorzędne znaczeniowo człony zapiszemy je z łącznikiem: herod-baba; Bielsko-Biała.
użycie
[zm’ieszch]/ [zm’iechsz]
Uwaga na wygłos tego rzeczownika! Przestawianie w nim
spółgłosek to błąd.
znaczenie
Najczęstsze błędy frazeologiczne popełniane w połączeniach tego wyrazu:
•w pełnym tego słowa znaczeniu/ w całym tego słowa znaczeniu – to in.: w dosłownym sensie, w dokładnym znaczeniu danego słowa: To hrabia w całym tego słowa znaczeniu;
•odgrywać znaczenie/ mieć znaczenie – czyli być ważnym:
Ta sprawa ma dla nas znaczenie;
•przywiązywać do czegoś znaczenie/ przypisywać czemuś
znaczenie – to in. uważać coś za istotne: Przypisujesz temu
takie znaczenie, jakby to było jakąś wartością.
wymowa związki wyrazowe znaczenie słowa znamię → tabela wybranych grup deklinacyjnych
(rzeczowniki zakończone na -ę, w Dlpoj -enia)
słowo dopuszczalne w ogr. zakresie
219