docPrzedsiębiorczość - szkoła podstawowa
download 
Reklamacja Transkrypt
Przedsiębiorczość - szkoła podstawowa
MATERIAŁY POMOCNICZE DO PROGRAMÓW ZAJĘĆ POZASZKOLNYCH KLUCZ DO SUKCESU MATERIAŁY POMOCNICZE DO REALIZACJI PROGRAMU ZAJĘĆ POZASZKOLNYCH Z PRZEDSIĘBIORCZOŚCI DLA UCZNIÓW ZDOLNYCH KLAS IV-VI SZKOŁY PODSTAWOWEJ Autor: MAŁGORZATA WOJNAROWSKA NOWY SĄCZ 2013 Wstęp Materiały pomocnicze do realizacji programu na II etapie edukacyjnym mają służyć nauczycielom jako pomoc i inspiracja w pracy z uczniami zdolnymi podczas zajęć z przedsiębiorczości. Całość opracowania składa się z 10 modułów, z których każdy zawiera co najmniej 3 projekty, sformułowane w postaci pytań problemowych (driving question). Każdy moduł rozpoczyna się odpowiednią sentencją, która może być potem motywem przewodnim zajęć i przedmiotem dyskusji z uczniami. Wstęp do modułu uzasadnia potrzebę podjęcia tematyki w nim zawartej. Następnie zamieszczone są materiały pomocnicze, które są wspólne dla wszystkich projektów w obrębie modułu. Część z nich to materiały metodyczne opatrzone kolejnymi numerami (służyć mogą jako materiał ćwiczeniowy dla uczniów). Dalej zamieszczone są kolejne projekty, do których sformułowano cele operacyjne, szczegółowe pytania do tematu projektu oraz uwagi i komentarze do planowania pracy uczniów (w nich znajdują się odniesienia do ponumerowanych materiałów metodycznych). Na końcu każdego modułu znajduje się wykaz literatury i źródeł, z których nauczyciel może korzystać przy planowaniu i realizacji projektów. Narzędzia do ewaluacji są wspólne dla wszystkich modułów i zostały umieszczone na samym końcu. W związku z tym, że adresatem działań będą tutaj uczniowie w wieku 10-13 lat, należy pamiętać, że nie są oni jeszcze w pełni samodzielni w swoich poczynaniach, ich społeczne umiejętności dopiero się kształtują, muszą uczyć się poszukiwania rozwiązań, współdziałania i podejmowania różnych ról. Nauczyciel powinien dawać im dużo wsparcia, nie ograniczając jednak ich naturalnej kreatywności. Jest to zgodne z ideą PBL – problem based learning, według której działa on raczej jako przewodnik, a nie jest źródłem gotowych rozwiązań. Ideą łączącą wszystkie moduły jest potrzeba wpojenia uczniom przekonania, aby „brali sprawy w swoje ręce”, bo choć są dopiero na początku swojej drogi, to już mogą nadawać kierunek swojemu życiu, przejmować inicjatywę, twórczo podchodzić do otaczającej rzeczywistości, dokonywać wyborów, gospodarować swoimi zasobami i decydować o dalszym rozwoju. Tej myśli przewodniej towarzyszą działania, dzięki którym uczniowie kształcić będą umiejętności składające się na szeroko pojętą postawę przedsiębiorczą. 2 Realizacja poszczególnych projektów będzie przebiegała według określonego planu. Ten ogólny schemat powinien być zachowany dla wszystkich projektów, a nauczyciele wypełniać go będą odpowiednimi działaniami, w zależności od grupy, sytuacji, warunków itp. Propozycja planu jest następująca: 1. Na czym polega problem? Nauczyciel przedstawia problem. Uczniowie prezentują własne jego rozumienie, starają się określić, o co w nim chodzi, co jest dla nich najważniejszym aspektem problemu. Nauczyciel musi się upewnić, czy jest on zrozumiały dla uczniów. Być może będzie musiał przybliżyć im pewne pojęcia, wyjaśnić ich znaczenie. 2. Co wiemy na ten temat? Uczniowie dzielą się swoją dotychczasową wiedzą na ten temat, pochodzącą z nauki szkolnej, doświadczeń i obserwacji, wymieniają przykłady itp. Wszystkie pomysły są akceptowane i zapisywane. Powstaje pewien zasób dotychczasowej wiedzy całej grupy, ale uczniowie sobie uświadamiają, że jest on niepełny. 3. Jak możemy opisać własnymi słowami i rozwinąć problem? Uczniowie po analizie swojej wiedzy mogą jeszcze raz przyjrzeć się postawionemu problemowi, określić swoimi słowami, przeredagować go, nieco zmienić akcent, inaczej sformułować pytanie problemowe (poruszając się oczywiście w obrębie zaplanowanej tematyki) itp. Po ostatecznym zredagowaniu problem zostaje przyjęty jako przedmiot dalszych działań. 4. Jakie są możliwości rozwiązań problemu? Uczniowie dyskutują nad tym, jak można rozwiązać problem. Zapisują swoje pomysły i dyskutują nad poszczególnymi rozwiązaniami. Zapewne w drodze rozmów i z pomocą nauczyciela wyeliminują pomysły nierealne oraz wybiorą najlepsze rozwiązanie, które grupa zaakceptuje. 5. Jakie działania powinniśmy wykonać, aby rozwiązać problem? Uczniowie zastanawiają się, co powinni zrobić, aby rozwiązać problem, zastanawiają się nad kolejnością poszczególnych działań, przydzielają zadania, określają terminy, tworzą harmonogram. Ich działania mogą iść w różnych kierunkach, często więc będą pracować w grupach nad różnymi aspektami problemu lub rozmaitymi jego rozwiązaniami. 3 6. Skąd możemy czerpać potrzebne informacje? Uczniowie muszą szukać odpowiedzi na pytanie, co powinni jeszcze wiedzieć, aby mieć pełniejszą informację na dany temat. Muszą uzgodnić, jakie wykorzystają źródła informacji, kto i gdzie będzie szukał informacji. Ważne, aby te źródła były jak najbardziej różnorodne. To też można zamieścić w harmonogramie. 7. Jaki efekt przyniosły nasze poszukiwania? Uczniowie gromadzą zebrany materiał i formułują ostateczny wynik swojej pracy. Powinni odpowiedzieć sobie na pytanie, czy wybrane przez nich rozwiązanie dało oczekiwany efekt w postaci rozwiązania problemu (przynajmniej częściowego) czyli znalezienia odpowiedzi na postawione na początku pytanie problemowe. 8. W jaki sposób zaprezentujemy efekty swojej pracy? Uczniowie prezentują na forum całej grupy nie tylko wnioski ze swoich poszukiwań i działań, ale także proces do ich dochodzenia. Powinni wobec tego umieć odpowiedzieć na pytania dotyczące kolejnych etatów pracy, trudności, jakie się pojawiły, swoich spostrzeżeń i refleksji na temat wybranego rozwiązania. Taka prezentacja oraz umiejętność odpowiedzi na te pytania dowodzą, że uczeń rzeczywiście czegoś nowego się nauczył. Wszystkie listy celów operacyjnych, pytań projektowych czy propozycji rozwiązań metodycznych są dla nauczyciela otwarte. Materiał ten należy więc traktować elastycznie i dostosować go do grupy uczniów, warunków realizacji oraz preferencji nauczyciela. Materiał merytoryczny i metodyczny jest wspólny dla całego modułu, ponieważ jego elementy można wykorzystywać w różnych momentach realizacji poszczególnych projektów. To, kiedy i jak zostaną one wykorzystane, pozostaje sprawą otwartą. Zresztą sama istota projektu przesądza o tym, że w trakcie pracy nad nim pojawiają się nowe kierunki działań i pomysły, a wcześniej planowane kroki podlegają modyfikacji. Ostatecznie to nauczyciel, a przede wszystkim uczniowie zdecydują o przebiegu realizacji projektu i wybiorą najwłaściwszą dla siebie drogę. Zawarty tutaj materiał może być dla nich jedynie inspiracją i z pewnością nie wyczerpuje wszystkich możliwych propozycji, które mogą być wykorzystane. 4 Otylia Pulit-Parszewska Metoda projektu w pracy z uczniem zdolnym Metoda projektu pojawiła się w edukacji na początku XX wieku i miała na celu stworzenie uczniowi warunków, w których mógłby samodzielnie zdobywać wiedzę i umiejętności. Z perspektywy dzisiejszej szkoły ten sposób nauczania staje się alternatywą do systemu klasowo-lekcyjnego, w którym przeważa, niestety w dużej mierze, bierne nauczanie. Projekt edukacyjny daje możliwość nauczycielowi i uczniowi otwarcia przedmiotów szkolnych, które zbyt często jeszcze powodują, że uczeń zdobywa wiadomości a nie wiedzę. Uczenie się na bazie projektu pozwala uczniowi na zdobywania wiedzy kompleksowej, która sięga do różnych przedmiotów szkolnych i praktycznego jej zastosowania, co niewątpliwie wpływa na motywację uczenia się. Nieocenionym walorem tej metody jest możliwość indywidualizowania zadań, a więc tworzenie warunków nauczania, w których uwzględniamy potrzeby i możliwości wszystkich uczniów – słabszych, przeciętnych i uzdolnionych. Każdy uczeń ma szansę na osiągnięcie sukcesu na swoją miarę. Ważną cechą takiego sposobu uczenia się jest także fakt, że realizacja projektu edukacyjnego pozwala ale uczniowi równocześnie na zdobywanie pozwala wiedzy kształcić i umiejętności kompetencje przedmiotowych, o charakterze ponadprzedmiotowym – pracę w grupie, komunikację interpersonalną, umiejętność samooceny, samodzielność w rozwiązywaniu problemów, umiejętność planowania, twórcze myślenie. W pracy z grupą uczniów zdolnych metoda projektu daje nieograniczone możliwości wspierania wszechstronnego rozwoju każdego ucznia, tak w zakresie poznawczym jak i osobowościowym. Ta specyficzna grupa uczniów wymaga szeroko pojętej indywidualizacji nauczania, a metoda projektu opiera się na indywidualizacji działań, tak w sferze poznawczej jak i wychowawczej i tworzy możliwości rozwoju różnych sfer osobowości ucznia. W polskim systemie edukacji metoda projektu jest znana i stosowana, ale zakres jej wykorzystania jest stale jeszcze zbyt skromny. Wynika to z różnych uwarunkowań, ale zapewne w dużej mierze związane jest z nakładem pracy, jaki nauczyciel musi wykonać przy jej wykorzystaniu. W praktyce edukacyjnej zwykle bywa tak, że planując wykorzystanie metody projektu, nauczyciel wybiera samodzielnie lub z uczniami temat projektu, stosuje odpowiednie procedury w planowaniu realizacji zadań i grupy, bądź indywidualni uczniowie, 5 przystępują do ich wykonania. Praca uczniów najczęściej sprowadza się do zebrania dużej ilości materiału rzeczowego i zaprezentowania go w wybrany sposób lub do wykonania określonych działań i zaprezentowania ich rezultatów. W projekcie DiAMEnT zaproponowano innowacyjne zastosowanie metody projektu z wykorzystaniem strategii PBL - problem based learning – uczenie się na bazie problemu / uczenie się w oparciu o problem. Jest to strategia edukacyjna, która cechuje się tym, że uczymy się poprzez rozwiązywanie problemu. Takie podejście zakłada, że metoda projektu jest ściśle związana z nauczaniem problemowym. Realizujemy więc z uczniami projekt nie dla uzyskania określonego produktu lecz dla rozwiązania problemu, a poszukiwanie tego rozwiązania pozwoli nabyć uczniom określone umiejętności i poszerzyć wiedzę w danym obszarze działania. Istotnym elementem tak rozumianej metody projektu jest sformułowanie problemu (driving question), pytania napędzającego, które postawi ucznia w roli badacza poszukującego rozwiązania. Zatem temat projektu powinien mieć formę pytania problemowego o szerokim zakresie tak, by można go rozpisać na szereg problemów szczegółowych, nad którymi będą pracować uczniowie indywidualnie lub grupowo w oparciu o wcześniej ustalone zasady i plan realizacji zadania. Tak rozumiany projekt edukacyjny jest więc zadaniem problemowym, zwykle realizowanym w dłuższym, ściśle określonym terminie, indywidualnie przez jednego ucznia lub w zespole pod nadzorem nauczyciela. Polega na zaplanowanym, samodzielnym szukaniu rozwiązania problemu, które pozwala poszerzać wiedzę z danego obszaru i zdobywać nowe umiejętności. Może być powiązany z realizacją programu nauczania jednego lub wielu przedmiotów, może też wykraczać poza program. Przy stosowaniu w praktyce szkolnej tak rozumianego projektu edukacyjnego należy przestrzegać określonych zasad wynikających ze strategii PBL i nauczania problemowego: stosowanie projektu edukacyjnego wymaga wcześniejszego zaplanowania przez nauczyciela (już na etapie planowania dydaktycznego); projekt edukacyjny wymaga zastosowania określonej procedury tak w zakresie planowania jak i realizacji; punktem wyjścia w realizacji projektu jest określenie celów zaakceptowanych przez uczniów, a więc wspólnie z nimi sformułowanych; 6 uczeń poprzez zdobywa rozumowanie, a wiedzę nie potrzebną pamięciowe do rozwiązania przyswajanie wiedzy problemu podanej przez nauczyciela – uczeń, analizując postawiony problem, odpowiada sobie na pytanie: co wiem, a czego muszę się nauczyć, aby problem rozwiązać?; głównym celem projektu edukacyjnego jest rozwiązanie problemu, a nie końcowy efekt (prezentacja, sprawozdanie), bo ten stanowi tylko element rozwiązania; w czasie szukania rozwiązania uczeń zdobywa wiedzę i umiejętności i może w dużej mierze samodzielnie decydować o ich zakresie, bo zagadnienia pojawiają się i są rozwiązywane w miarę zagłębiania się w temat; teoria wprowadzana jest wtedy, gdy jest potrzebna do rozwiązania zadania; temat projektu stanowi problem do rozwiązania (niekoniecznie z jednym rozwiązaniem), sformułowany w formie pytania problemowego (driving question); zakres tematu powinien być szeroki, co umożliwia różne podejście do rozwiązania problemu i można go rozpisać na szereg pytań problemowych szczegółowych, nad którymi będą pracować uczniowie w grupach lub indywidualnie; problem powinien odnosić się do rzeczywistości, „rozwiązywać problem świata”, być bliski uczniowi, co wywoła związek emocjonalny, a więc będzie motywować do działania; problem powinien integrować wiedzę z różnych dziedzin. Metoda projektu w ujęciu innowacyjnym zaproponowana w projekcie DiAMEnT skoncentrowana jest na odbiorcy – czyli uczniu. Proces nauczania uzależniony jest od obecności problemu, zadania, które należy rozwiązać. Wiedza jest ukryta w zadaniu, a cele kształcenia są realizowane podczas prac nad jego rozwiązaniem, co stymuluje uczniów do poszukiwania informacji i ich przetwarzania. Zmusza także uczniów do refleksji, krytycznej oceny i wartościowania zdobytej wiedzy pod kątem jej przydatności do rozwiązania problemu. W praktyce szkolnej możemy stosować różne rodzaje edukacyjnych, które dzielimy na kilka kategorii, a kryteriami podziału są: zakres, podział pracy, cel projektu, forma pracy uczniów, struktura projektu. 7 projektów Ze względu na zakres Projekty przedmiotowe/problemowe Tematyka obejmuje zakres jednego przedmiotu/ jednorodnego problemu; celem jest zaznajomienie z nową tematyką lub porządkowanie nabytej wiedzy i umiejętności, albo też rozszerzenie tematyki zajęć o zagadnienia pozaprogramowe; prowadzone przez nauczyciela jednego przedmiotu Projekty międzyprzedmiotowe Mają integrować wiedzę i umiejętności z różnych przedmiotów; celem jest analiza problemu z różnych punktów widzenia, co zwiększa praktyczny wymiar projektu; prowadzone przez jednego nauczyciela przy współudziale (konsultacjach) z innymi nauczycielami. Ze względu na podział pracy Projekty indywidualne – realizowane przez jednego ucznia Projekty grupowe – realizowane przez grupę uczniów z wyraźnym podziałem zadań. Ze względu na cele projektu Projekty badawcze Polegają na zebraniu i usystematyzowaniu przez uczniów informacji w odniesieniu do wybranego problemu, opracowaniu danych, wyciągnięciu wniosków i prezentacji efektów. Projekty działania lokalnego Podjęcie długoterminowego działania na rzecz klasy, szkoły, środowiska lokalnego. Ze względu na formę pracy uczniów Projekty jednorodne Projekty wykonywane przez uczniów lub zespoły w takim samym czasie, polegające na wykonaniu takiego samego zadania, obejmującego cały zakres tematyki projektu. Projekty zróżnicowane Projekty wykonywane przez zespoły uczniowskie realizujące różne zadania, składające się na całość tematyki projektu, wykonywane jednocześnie lub rozłożone w czasie. Ze względu na strukturę projektu Projekty silnie ustrukturyzowane Projekty, w których nauczyciel podaje temat i określone wymagania, szczególnie dotyczące zakresu projektu i spodziewanych rezultatów. 8 Projekty słabo ustrukturyzowane Projekty , które pozostawiają uczniom swobodę w wyborze tematu i zakresu projektu, określeniu sposobów realizacji oraz efektów i ich prezentacji. Realizacja projektu edukacyjnego przebiega etapami, które muszą być przemyślane i zaplanowane przede wszystkim przez nauczyciela. Konkretne propozycje nauczyciela pozwolą na sprawne przygotowanie całego procesu, który będą realizować uczniowie. I to jest element, który wymaga od nauczyciela określonego nakładu pracy Etapy realizacji metody projektu 1. Przygotowanie uczniów do pracy metodą projektu. Uczniowie muszą mieć świadomość, na czym polega specyfika tej metody, wskazane jest także przygotowanie uczniów do pracy w grupach. 2. Wprowadzenie uczniów w problematykę projektu. Ten etap często wymaga pewnego przygotowania teoretycznego. 3. Sformułowanie lub wybór tematu / tematów oraz podział na grupy. Możliwości w tym zakresie są różne - tematy mogą być sformułowane przez nauczyciela, a grupy dokonują wyboru, grupy mogą same ustalać tematy projektów (wskazane jest, aby nauczyciel pomógł w odpowiedni sposób sformułować problem), wszystkie grupy mogą realizować jeden problem określony przez nauczyciela. 4. Przygotowanie do realizacji projektu. Punktem wyjścia jest zaplanowanie zadań szczegółowych dla poszczególnych grup lub uczniów, które wynikają z rozpisania tematu projektu na problemy szczegółowe. Ważne jest, aby nauczyciel miał świadomość, jaką wiedzę i umiejętności będą uczniowie nabywali przy rozwiązywaniu zadań szczegółowych, gdyż to jest zakres merytoryczny planowany przez nauczyciela, który może być poszerzony przez uczniów. Kolejnym elementem przygotowania jest zawarcie kontraktu z uczniami na wykonanie projektu. W przypadku większych projektów, o dużej zawartości merytorycznej, rozłożonych w czasie, konieczne jest opracowanie planu realizacji całego projektu z uwzględnieniem zadań dla poszczególnych grup czy uczniów. 9 5. Realizacja projektu. To planowa realizacja zadań cząstkowych, która wymaga od uczniów zbierania i opracowywania materiałów, zdobywania nowej wiedzy i umiejętności, badania problemu w całości lub etapami. 6. Prezentacja projektu. Prezentacja może mieć różne formy w zależności od pomysłowości i możliwości uczniów. Mogą to być wytwory działalności uczniów, sprawozdania, prezentacje multimedialne, sprawozdanie z działań i zaprezentowanie efektów. 7. Ocena projektu według przyjętych kryteriów Przedmiotem oceny w metodzie projektu powinien być nie tyle produkt końcowy, choć on także podlega ocenie, co jakość działania uczniów w trakcie rozwiązywania problemu. Zadaniem nauczyciela jest szczegółowe opracowanie kryteriów oceny poszczególnych etapów pracy i rodzajów aktywności uczniów. Ocenie powinno podlegać to, co jest ważne, a nie to, co łatwo ocenić. Uczestnicy projektu muszą od początku wiedzieć, co będzie podlegać ocenie i według jakich kryteriów. Nauczyciel może sporządzić i prowadzić arkusz oceny dla każdej grupy czy ucznia, ale bardzo ważnym elementem procesu oceniania powinna stać się samoocena i wzajemna ocena uczniów, ale ten element wymaga także od nauczyciela opracowania konkretnych propozycji. Ważnym elementem gwarantującym sprawne przeprowadzenie projektu edukacyjnego jest kontrakt zawierany z uczniami. Jest to swoista umowa określająca najistotniejsze elementy przedsięwzięcia oraz zasady obowiązujące nauczyciela i uczniów w czasie jego realizacji. Najczęściej kontrakt zawiera: temat projektu; cele projektu; formy realizacji poszczególnych zadań i całości; zadania do wykonania z określeniem osób odpowiedzialnych i terminów realizacji oraz terminy konsultacji z nauczycielem; źródła informacji, które powinny zostać wykorzystane możliwe sposoby prezentacji projektu (do wyboru przez uczniów); termin prezentacji; kryteria oceny projektu. 10 Takie walory projektu edukacyjnego jak interdyscyplinarność, podmiotowość ucznia, samodzielność wykonywania zadań, odejście od tradycyjnego sposobu oceniania powodują, że metoda ta daje ogromne możliwości indywidualizowania w pracy z uczniami z uwzględnieniem potrzeb i możliwości wszystkich uczniów, także tych uzdolnionych. Uczniowie ci w projekcie edukacyjnym mogą zaspokajać swoje aspiracje, wykazać się większymi umiejętnościami, zgłębiać problem z wykorzystaniem wszystkich swoich możliwości badawczych i prezentować wiedzę i umiejętności zgodnie ze swoimi potrzebami. Projekt edukacyjny zapewni uczniowi zdolnemu: - odmienny sposób pracy; - poznawanie trudniejszego materiału wykraczającego poza program szkolny; - samodzielne, oryginalne opracowanie zagadnienia; - poznanie metod samodzielnego poszerzania i zdobywania wiedzy; - możliwości badawcze - stawiania pytań i hipotez badawczych; - poznanie różnych sposobów prezentowania wyników; - możliwość uczenia innych, co jest najbardziej efektywnym sposobem uczenia się; - myślenie twórcze, da możliwość wykazania się płynnością, i oryginalnością myślenia; - dobór materiału i źródeł informacji zgodnych z jego potrzebami. 11 giętkością Literatura: 1. Brudnik E., Moszyńska A. Owczarska B., Ja i mój uczeń pracujemy aktywnie, Kielce 2000 2. Chałas K., Metoda projektów i jej egzemplifikacja w praktyce, Warszawa 2000 3. Chomicki G., Projekt środowiskowy – najlepsza metoda integracji międzyprzedmiotowej. (w:) Nauczanie blokowe i zintegrowane przedmiotów humanistycznych w zreformowanej szkole, red. T. Jaworski, B. Burda, M. Szymczak, Zielona Góra 2002 4. Interaktywne metody nauczania z przykładami konspektów, Toruń 2001 5. Królikowski J., Projekt edukacyjny, Warszawa 2000 6. Mikina A., Zając B., Jak wdrażać metodę projektów?, Kraków 2001 7. Nowacki T. W., O metodzie projektów, Warszawa 1999 8. Potocka B., Projekty edukacyjne, Kielce 2002 9. Projekt edukacyjny i inne formy uczenia się we współpracy, red. D. Kitowska, Piła 2003 10. Rau K., Ziętkiewicz E., Jak aktywizować uczniów, Poznań 2000 11. Stevenson J. A., Metoda projektów w nauczaniu, Lwów 1930 12. Szymański M. S., O metodzie projektów, Warszawa 2000 13. Uczenie metodą projektów, red. B. D. Gołębniak, Warszawa 2002 12 Moduł I: MOJE MOŻLIWOŚCI – MOJA PRZYSZŁOŚĆ „Dziecko rodzi się wszechstronnie uzdolnione, z pełną możliwością rozwoju we wszystkich kierunkach, potencjalną wybitną inteligencją i zadatkami na rozwijanie wielkiej twórczości oraz dużym talentem społecznym. Trzeba stworzyć mu możliwości ich maksymalnego rozwoju.” David Levis Wprowadzenie do modułu Wiek młodzieńczy to okres wyboru dalszej drogi, decydujący o przyszłym, dojrzałym życiu. Aby człowiek mógł odnieść życiowy sukces, musi dowiedzieć się, kim jest i na co go stać. Im wcześniej to odkryje i zrozumie, tym jego droga do sukcesu będzie łatwiejsza. Każdy młody człowiek jest wartościowy, ale potrzebuje wsparcia, które mu to uświadomi. Poczucie własnej wartości jest jednym z głównych regulatorów ludzkich zachowań. Decyduje ono o naszym stosunku do rzeczywistości, do ludzi i do siebie, o rodzajach naszej aktywności i celach, jakie chcemy osiągnąć. Wzmacnianie poczucia własnej wartości powinno być jednym z celów działań pedagogicznych w wychowaniu dzieci i młodzieży. Młody człowiek potrzebuje wyraźnej koncepcji własnego życia. Opiera się ona na świadomości posiadania wartościowych właściwości indywidualnych oraz świadomości swojej niepowtarzalności i znaczenia jako osoby. Niniejszy moduł pomoże uczniom uświadomić i nazwać posiadane przez nich umiejętności, określić mocne i słabe strony, uwierzyć w swój potencjał, zaprezentować posiadane talenty i predyspozycje, sprawdzić je w działaniu oraz określić na ich podstawie kierunek przyszłej drogi zawodowej. Wszystkie pomysły zaprezentowane w tym module mają charakter przykładowy i są jedynie propozycją Autorki. Tematy, cele, pytania pomocnicze i pomysły na realizację projektów należy traktować jedynie jako inspirację. 13 MATERIAŁY POMOCNICZE DO MODUŁU I ZDOLNOŚCI DZIECKA1 Zadaniem wychowania w wieku szkolnym jest rozpoczęcie i ukierunkowanie procesu powodzenia życiowego młodzieży. W tym okresie pojawiają się różne siły społeczne, które chcą wykorzystać ów potencjał rozwojowy dla własnych celów, ideologii lub interesów, a czasem i dla manipulacji wartościami. Dlatego tak ważne jest wyznaczenie odpowiedniego kierunku i treści powodzenia życiowego. O zdolnościach nauczyliśmy się myśleć zgodnie z pewnym stereotypem. Stereotyp ten sprawia, iż sądzimy, że zdolności mają jedynie nieliczni. Otrzymują je, rodzą się z nimi. Talenty zaś służą im i ułatwiają życie. O zdolnych osobach zwykliśmy myśleć, jako o indywidualnościach, urodzonych w czepku. Spróbujmy jednak na zdolności spojrzeć inaczej, bardziej realnie, zgodnie z myślą Dawida Levisa. Każdy z nas przecież rodzi się wyposażony w różne talenty i możliwości. Jest nieprzeciętny, jedyny i niepowtarzalny. Są naukowcy, którzy próbują określić liczbę talentów, rodzaje inteligencji, sklasyfikować zdolności. Są też i tacy, którzy zaprzestali poszukiwania. Napotkali mianowicie problem – nieskończoną różnorodność ludzkiego potencjału. Dlatego też warto porzucić stereotyp „wybitnego”. Zdolny i utalentowany to nie tylko ten, który wygrywa konkursy, jest powszechnie uznany za nieprzeciętnego, dostaje dobre oceny czy uzyskał wysoki wynik w teście ilorazu inteligencji, a chodzenia, mówienia, czytania i liczenia nauczył się zaś szybciej niż rówieśnicy. Zdolny i utalentowany to też ten, który rozumie emocje swoje i innych, maluje, tańczy, jest cierpliwy, wytrwały, potrafi okazywać miłość, zadaje pytania, jest dociekliwy, szuka, powstaje, gdy upadnie, znajduje nowe rozwiązania, ciekawie opowiada, ma dobrą pamięć, zdolność koncentracji, nieschematycznie myśli, ma dużą wiedzę w wybranej dziedzinie, bujną wyobraźnię, spostrzegawczość, samokrytycyzm, umie sobie stawiać cele do osiągnięcia, szanuje swoją intuicję, rozważa nad dobrem i złem, uważnie obserwuje, szybko się rusza, angażuje się całym sobą w to, co robi. Warto również widzieć, że aby w pełni rozwinąć talenty bardzo ważna jest motywacja i zaangażowanie oraz umiejętność pokonywania trudności. 1 http://www.zdrowedzieci.pl/rozwoj_dziecka-12-108-8.php (dostęp 25.04.2013) 14 DLACZEGO ORŁY NIE PŁYWAJĄ? CZYLI O TYM, ŻE WSZYSTKIE DZIECI SĄ UTALENTOWANE (ALE CZY W SZKOLE?)2 Teoria Wielorakiej Inteligencji Howarda Gardnera – opublikowana w 1983 roku została uznana za najbardziej odkrywczą ideę w ramach nauk humanistycznych XX wieku. Dotychczas szkoła – programy, profile pożądanych umiejętności, były osadzane na intelektualnych dyspozycjach ucznia (m.in. pojmowaniu, wnioskowaniu, bogatym słownictwie), czyli tym co mierzą klasyczne testy inteligencji: zdolnościach werbalnych i numeryczno-logicznych. W latach 70. prace Howarda Gardnera, Tony Buzana i Roberta Ornsteina wywołały rewolucję w dotychczasowych poglądach na „inteligencję”. Zdegradowano dominację IQ – wskazując, że nawet wysoki IQ nie przynosi sukcesów osobistych i życiowych, więc dlaczego miałby wyrokować o inteligencji człowieka!? Ujawniono wiele różnych typów inteligencji, udowodniono, że wszystkie rodzaje inteligencji mogą być kształtowane i rozwijane, co znakomicie powiększa możliwości uczenia się! H. Gardner wyróżnił 8 rodzajów inteligencji. Poznajmy je teraz: 1. Inteligencja lingwistyczna (inaczej werbalna) cechuje ludzi zainteresowanych językiem, wyrażaniem się przy pomocy słów. Posiadają oni bogaty słownik i intuicję językową, przy pomocy słowa komunikują się niezwykle sprawnie, często mistrzowsko. Ich ulubione zajęcia to czytanie, pisanie, mówienie, tłumaczenia. Osoby o tym typie inteligencji to: wybitni pisarze, poeci, dziennikarze, przywódcy polityczni, lingwiści, tłumacze, korektorzy, prawnicy, nauczyciele, negocjatorzy, sprzedawcy... Ale także miłośnicy literatury („pożeracze książek”), osoby z zamiłowaniem oddające się łamigłówką językowym (np. grający w Scrabble, rozwiązujący krzyżówki), zasypujący innych listami i pocztówkami z wakacji, zbieraczy ciekawych sentencji, przypowieści i anegdot.[…] 2. Inteligencja logiczno-matematyczna (inaczej numeryczno-logiczna) jest właściwa ludziom. których porywa świat abstrakcji i precyzji logicznego myślenia oraz zamiłowanie do nauk ścisłych. Fascynuje ich świat teorii, badanie poprawności, wynikania, stawianie hipotez, analiza i synteza obrazów całości. Inteligencję logiczno-matematyczną posiadają wybitni przedstawiciele nauk ścisłych, detektywi, 2 Fragmenty wykładu zaprezentowanego przez Małgorzatę Taraszkiewicz w ramach Akademii Młodego Ekonomisty http://www.uniwersytet-dzieciecy.pl/?strona=rozwoj_dlaczego_orly (dostęp 25.04.2013). 15 prawnicy, księgowi, bankierzy, statystycy, metodolodzy, analitycy, planiści, programiści komputerowi. Ale także czytelnicy książek detektywistycznych, miłośnicy testów i rozwiązywania problemów logicznych, gier umysłowych, szachów oraz wypełniania PIT-ów, obliczania liczby potrzebnych kafelków w łazience i planowania domowego budżetu.[…] 3. Inteligencja muzyczna to domena osób, którzy odznaczają się niezwyczajną wrażliwością na dźwięki i ich konstelacje. Słyszą więcej i poprzez dźwięki wyrażają swój obraz świata. Inteligencja muzyczna cechuje wybitnych kompozytorów, śpiewaków, dyrygentów, producentów instrumentów muzycznych i konserwatorów sprzętu muzycznego, recenzentów wydarzeń muzycznych i dobrych mówców. A także imitatorów dźwięków, fanów muzyki klasycznej i nie tylko, koneserów opery czy operetki, kolekcjonerów płyt i kaset z muzyką oraz wszystkich ludzi z potrzebami posiadania wysokiej klasy sprzętu HF, wrażliwym uchem na hałasy, trzaski i brzmienie świata.[…] 4. Inteligencja wizualno-przestrzenna cechuje ludzi, którzy z łatwością poruszają się w przestrzeni relacji trójwymiarowych wobec obiektów praktycznych lub teoretycznych. Interesuje ich konstrukcja, rekonstrukcja lub dekonstrukcja rzeczywistości. Są elastyczni, innowacyjni i otwarci na nowe sytuacje i rozwiązania w tym obszarze. Inteligencja wizualno-przestrzenna wybija się znacząco u wybitnych architektów, malarzy, rzeźbiarzy, konstruktorów, projektantów mody, krawcowych, a także strategów, nawigatorów, przewodników, fizyków teoretycznych i szachistów. A także ujawnia się u uzdolnionych przestawia czy mebli w domu i samodzielnych dekoratorów wnętrz, projektantów altan w ogródkach i dekoracji swojego otoczenia oraz tych, od których jako prezent dostaniesz samodzielnie wykonaną zabawkę przestrzenną lub latawiec opakowany w piękne pudełko z kokardą.[…] 5. Inteligencja kinestetyczna (inaczej inteligencja ciała) jest charakterystyczna dla osób, którzy mają zamiłowanie do ruchu. Odznaczają się niezwykłym poczuciem równowagi i harmonią ruchów (cechuje ich tzw. zręczność, gibkość, elastyczność) oraz precyzją w wyrażaniu swoim ciałem różnych stanów psychicznych i w ogóle narracji, (wysoka umiejętność ekspresji). Niezwykłe zdolności dotyczą także manipulacji, ruchów rąk. Tych ostatnich - podobnie jak osoby o inteligencji wizualno-przestrzennej, interesuje 16 konstrukcja i dekonstrukcja rzeczywistości oraz innowacyjność, choć w nieco innych obszarach. Inteligencja kinestetyczna „wypełnia” świetnych tancerzy, aktorów, sportowców, rzeźbiarzy, chirurgów i mechaników. Posiadają ją ludzie o dużej koordynacji ruchowej i znakomitej kondycji fizycznej. Na co dzień przejawia się w zamiłowaniu do wszelkiej aktywności ruchowej: tańca, aerobiku, spacerów, uprawianiu sportu, majsterkowaniu, robótkach na drutach i zabieraniu całej rodziny na przejażdżki rowerowe.[…] 6. Inteligencja przyrodniczo-ekologiczna charakteryzuje ludzi, którzy przejawiają istotne zainteresowanie naturalnym otoczeniem człowieka, światem w jego przyrodniczo-geograficznym opisie. Pasjonuje ich świat przyrody, ochrona i obrona żyjących istot, nie tylko ginących gatunków. Uwielbiają podróże. Interesuje ich życie zgodne z naturalnym rytmem przyrody i świata. Inteligencja przyrodniczo-ekologiczna cechuje w dużej mierze podróżników, ekologów, odkrywców nowych lądów, przedstawicieli nauk biologicznych i geograficznych, weterynarzy. W innych wymiarach przejawia się u osób uciekających od zagrożeń i zanieczyszczeń cywilizacji do zdrowego trybu życia, zdrowej wody, żywności i trybu życia. Są tu miłośnicy turystyki, a także kolekcjonerzy różnych diet, książek kucharskich i nabywcy ekologicznych garnków. Są tu też miłośnicy natury i zwierząt, dbający o ich obronę. Dbający o ochronę życia, czystość świata i harmonijne z nim współistnienie![…] 7. Inteligencja interpersonalna jest właściwa ludziom o bardzo wysokiej wrażliwości na relacje międzyludzkie. Cechuje ich: wysoka empatia, nadzwyczajne zainteresowanie i rozumienie innych, nastawienie usługowe, wspieranie różnorodności. Obdarzeni są cechami liderów: potrafią uczyć i naturalnie wpływać na innych, łagodzić konflikty, naturalnie przewodzą, tworzą więzi, współpracują. Inteligencja interpersonalna jest właściwa wybitnym liderom (politycznym, społecznym i religijnym), sprzedawcom, psychoterapeutom, nauczycielom, menadżerom, dyrektorom, negocjatorom, sekretarkom, pracownikom socjalnym, lekarzom i pielęgniarkom. Na co dzień przejawia się w zainteresowaniu kontaktami z różnymi ludźmi, posiadaniu dużej liczby znajomych i przyjaciół, uznaniu przez otoczenie za osobę bezpośrednią, komunikatywną i kontaktową, obdarzaną zaufaniem. Posiadają dobry kontakt z rodziną, dziećmi. Potrafią wyrażać swoje uczucia, mają zasadniczo pozytywny stosunek do życia. Ten rodzaj inteligencji cechuje także osoby, które czytają poradniki typu „Jak lepiej zrozumieć drugiego 17 człowieka”, a nabyte umiejętności stale doskonalą. Są wrażliwi na różne typy ludzkich osobowości, potrafią pomagać. Często obdarzeni są talentem Pigmaliona znakomicie wspierają innych w rozwoju![…] 8. Inteligencja intrapersonalna (zwana też duchową) jest właściwa osobom obdarzonym tzw. bogatym życiem wewnętrznym. Cechuje ich nadzwyczajna samoświadomość, zdolność do rozpoznawanie swoich emocji, uczuć, wartości, przy zachowaniu dystansu do siebie, wysoka samoregulacja, spolegliwość. Interesuje ich spójność i harmonia wewnętrzna. Prawdopodobnie wśród tej grupy znajdują się osoby obdarzona tzw. Inteligencją moralną (opisaną przez Roberta Coles’a, kolegi Golemana z Harvardzkiego Uniwersytetu), która charakteryzuje osoby o dużej wrażliwości moralnej, spójnych w słowach i czynach. Inteligencja intrapersonalna dominuje u wybitnych filozofów, mistyków, psychoterapeutów, pisarzy, poetów, kompozytorów. Cechuje każdego, kto ma tzw. życie wewnętrzne, kto rozumie swoje emocje, uczucia, wartości, motywacje, stany psychiczne; ma do nich dystans i poczucie humoru. A także interesuje się osobistym rozwojem, doskonaleniem dyspozycji psychicznych poprzez lektury, medytacje, ćwiczenia umysłowe, udział w rozmaitych treningach. Swoje refleksje nad sobą i swoim życiem notują w prowadzonym pamiętniku. Także tu mieszczą się osoby zainteresowane prawem, przestrzeganiem reguł, zasad, kodeksów, tropiące naruszenia prawa i dyscypliny. Osoby o wysokiej inteligencji moralnej, stają się autorytetami moralnymi.[…] Tak więc możemy już mówić o co najmniej 8 rodzajach inteligencji Każdy ma naturalne predyspozycje do określonego rodzaju inteligencji, na ogół jest to zestaw kilku inteligencji, pewien indywidualny wzór, który w całości daje obraz naszych osobistych inklinacji, zainteresowań i obieranej drogi zawodowej. Na szczęście nie jest tak, że pewien rodzaj czy pewne rodzaje inteligencji są dane raz na zawsze i niezmienne. W wyniku samodoskonalenia, uwagi, ćwiczenia - można je rozwijać i powiększać swój (i innych) potencjał w tym zakresie! (o tym będzie w następnym odcinku). Zmienić to powinno model kształcenia nauczycieli, którzy jako eksperci od nauczania powinni bardzo świadomie podchodzić do różnic między ludźmi w tym zakresie. Aby być aktywnymi przewodnikami ucznia, doradcami edukacyjnymi w czasie uczniowskiego procesu nabierania sprawności, powinni umieć trafnie zidentyfikować potencjał ucznia i na jego bazie budować jego karierę 18 edukacyjna, w pełni akceptując fakt, że każdy człowiek jest inny i ma prawo do wyboru własnej drogi życiowej. Dobra pomoc edukacyjna polega na wspieraniu kariery każdego ucznia, czyli kreowaniu sytuacji, w których każdy może w czymś wygrać! ZDOLNOŚCI, UZDOLNIENIA, TALENT3 Czym są zdolności? Zdolności są rozumiane jako: potencjalna szansa, aktualnie nie występująca, ale którą można nabyć; biegłość, sprawność w wykonaniu jakiejś czynności; aktualna możliwość jednostki do wykonania jakiejś czynności; indywidualna właściwość człowieka, zapewniająca mu powodzenie w jakimś działaniu. Zbigniew Pietrasiński „Zdolnościami (1976) nazywamy definiuje takie zdolności różnice w następujący indywidualne, które sposób: sprawiają, że przy jednakowej motywacji i uprzednim przygotowaniu poszczególni ludzie osiągają w porównywalnych warunkach zewnętrznych niejednakowe rezultaty w uczeniu się i działaniu". Uzdolnienia To zdolności kierunkowe, specjalne, odpowiednio ukierunkowane, które warunkują ponadprzeciętny poziom wykonania jakiegoś rodzaju działalności, na przykład naukowej, artystycznej, fizycznej, technicznej itp. Inaczej - zdolności specjalne: poznawcze, językowe, literackie, matematyczne, techniczne, muzyczne, plastyczne, pedagogiczne, społeczne i in. Karen Rogers (1996) wyróżnia sześć podstawowych rodzajów zdolności dzieci: 1) ogólne zdolności intelektualne; 2) specyficzne zdolności akademickie; 3) zdolności twórcze; 3 Fragmenty wykładu zaprezentowanego przez prof. Krzysztofa J.Szmidta podczas Ogólnopolskiej Konferencji "Obudź talent w każdym swoim uczniu- wieloaspektowość zajmowania się talentami" dnia 13 czerwca 2008 r. w CODN w Warszawie, http://www.bc.ore.edu.pl/dlibra/doccontent?id=83&dirids=7 (dostęp 25.04.2013) 19 4) zdolności psychospołeczne i przywódcze; 5) zdolności artystyczne i wizualne; 6) zdolności psychometryczne. Talent To specyficzny kompleks cech indywidualnych, ujawniających się już w okresie wczesnego dzieciństwa u niewielu osób, prowadzący do szczególnego mistrzostwa w jakiejś dziedzinie. Inaczej - bardzo wysoki poziom określonej zdolności specjalnej lub wiązki uzdolnień, które przejawiają się w ponadprzeciętnej łatwości nabywania wiedzy lub sprawności w jakiejś dziedzinie (talent muzyczny, plastyczny, aktorski, literacki itp.). 1. Zdolności ogólne 2.Uzdolnienia- zdolności specjalne 3. Zdolności ogólne Zdaniem Karen Rogers (1996, s. 46), talent różni się od zdolności tym, że: jest zawsze zdolnością nadzwyczajną, niepospolitą, bardzo rzadko występującą; jest zdolnością twórczą, ujawniającą się w szczególnie wybitnych osiągnięciach w konkretnej dziedzinie. O talencie możemy zatem mówić w odniesieniu do wybitnych zdolności, spotykanych u niewielu uczniów. O zdolnościach i uzdolnieniach - w odniesieniu do niemal wszystkich uczniów. Wobec tego pewnym nadużyciem propagandowym jest tytuł konferencji: „Obudź talent w każdym swoim uczniu", skoro talent posiada niewielki procent uczniów, a jeśli już, to każdy może się pochwalić określonymi zdolnościami ogólnymi lub specjalnymi (żonglowanie piłką to też zdolność, podobnie jak pisanie limeryków czy haiku). Warto więc posługiwać się pojęciami „zdolności", „uzdolnienia" i „talent" z większą ostrożnością, żeby nie straciły one sensu. Tak jak straciło w przypadku programu telewizyjnego, o którym piszę na końcu. Problem: Czy mamy społeczne przyzwolenie na budzenie zdolności i talentów od wczesnych etapów edukacji naszych dzieci? Czy w Polsce jest „dobra pogoda" dla zdolnych? Odpowiedź na to pytanie (wcale nieretoryczne) nie jest taka prosta i wesoła. Oto bowiem większość Polaków, jak wynika z badań TNS OBOP przeprowadzonych w czerwcu 2007 roku na zlecenie „Dziennika", woli dzieci zaradne niż wybitne i twórcze. Tylko 2% Polaków chciałoby, by ich dziecko było kimś sławnym, a 5% - żeby było kimś wybitnym. Lęk przed wybitnością, a zatem przed 20 twórczością na wysokim poziomie, oto nowy rodzaj zagrożenia dla polskiej szkoły. I nowy temat dla badaczy... Wieloaspektowość wspierania uzdolnień i talentu […] Niemal każdy znany model wspierania zdolności i talentów, wypracowany na gruncie psychologii i pedagogiki zdolności, podkreśla wieloaspektowość, złożoność i różnorodność procesu rozwijania zdolności dzieci i młodzieży (zob. Renzulli i Reis, 2001; Rogers, 1998; Davis, 2006; Robinson i in., 2007; Limont, red. 2004). W przedstawionym powyżej modelu zwracam uwagę na najważniejsze, moim zdaniem, rodzaje działań edukacyjnych nakierowanych na pomoc w rozwoju dzieciom zdolnym, które są dobrze opisane i uzasadnione w literaturze przedmiotu. Są to: 1) Identyfikacja i rozpoznanie zdolności - to zupełnie podstawowy proces w cyklu pomocy: żeby należycie wspierać zdolności uczniów, trzeba je najpierw zaobserwować i rozpoznać, a następnie określić ich rodzaj. Gdy nauczyciel ma odpowiednie umiejętności, może poddać zdolności te solidnemu badaniu i pomiarowi przy użyciu mniej lub bardziej sprawdzonych i znanych technik diagnostycznych. W Polsce ten rodzaj umiejętności nauczyciela ciągle szwankuje - typowy nauczyciel raczej nie potrafi przeprowadzić testu zdolności wśród swoich uczniów i zinterpretować wyniki bardziej skomplikowanych technik pomiarowych, a cóż dopiero określić miary ich rzetelności i trafności. Ale testy to nie wszystko: na ogół nie docenia się roli dobrze prowadzonej obserwacji w identyfikowaniu dzieci zdolnych. 2) Inspiracja, budzenie, stymulacja - wszystkie te terminy oznaczają wczesne budzenie często uśpionych, istniejących potencjalnie niemal u wszystkich dzieci uzdolnień, o których nierzadko rodzice dzieci, jak również one same nie mają pojęcia. W tym celu "pedagog zdolności" powinien dostarczać uczniom coraz to nowszych i różnorodnych wyzwań poznawczych, artystycznych, twórczych, mogących stać się lustrem, w którym zdolne potencjalnie dziecko ujrzy swoją nową sprawność, biegłość lub choćby predyspozycje do aktywności na wysokim poziomie jakościowym. Animowaniu interesujących sytuacji tego typu powinno towarzyszyć stałe, cierpliwe i pomysłowe zachęcanie dzieci do próbowania i eksperymentowania, eksplorowania nieznanych obszarów umiejętności i analiza własnych osiągnięć. 21 Nie jest to proste w świecie, w którym szok i epatowanie dziwnością stały się podstawą działalności mass mediów i Internetu. Z wczesną stymulacją zdolności związane są podstawowe zasady dydaktyki twórczości, mówiące o tym, by budzić i stymulować zaciekawienie i ciekawość poznawczą, myślenie pytajne i krytyczne, dar wątpienia i spostrzegawczość (Szmidt, 2007). Wiemy bowiem, iż wybitnie zdolne dzieci są wybitnie ciekawe świata (Nęcka, 2003; Barell, 2003; Dillon, 1988). Jak to robić? O tym traktuje duża część dydaktyki ogólnej i szczegółowej oraz pedagogiki twórczości. Bariery (inhibitory) rozwoju zdolności 3) Pomoc w pokonywaniu barier (inhibitorów) rozwoju - oto kolejne zadanie w wieloaspektowym procesie wspierania zdolności. Wiadomo nie od dziś, że dzieci zdolne napotykają na wiele barier, których źródła są zarówno wewnętrzne (po stronie ucznia i jego osobowości), jak i zewnętrzne (rodzina, grupa rówieśnicza, środowisko społeczne). Wymienię niektóre z wewnętrznych: przesadny perfekcjonizm, niedojrzałość emocjonalna, egocentryzm, agresywność lub uległość, brak tolerancji dla wieloznaczności, nieumiejętność odłożenia gratyfikacji na później, niecierpliwość i brak zrozumienia dla braku zdolności innych, jednostronność zainteresowań i preferowanie aktywności czysto intelektualnej, odrzucanie autorytetów i tradycji, chęć dominacji nad innymi złośliwe poczucie humoru i skłonność do ironii, szyderstw, poczucie wyższości i nadmierna pewność siebie, nadmierna wrażliwość na krytykę ze strony innych, drażliwość. Te i inne cechy ucznia zdolnego bywają powodem ostracyzmu grupowego i wyłączenia go z prac grupowych i życia grupowego. Efektem jest często spotykane osamotnienie dziecka zdolnego w szkole i na podwórku. W tej sytuacji dobrze rozumiane wsparcie ucznia zdolnego w procesie pokonywania barier rozwojowych obejmować powinno działania typu „Trzy P": 1) profilaktykę, 2) poradnictwo i konsultacje psychologiczne jak i jego rodzinę), 22 (skierowane do ucznia, 3) psychoedukację i psychoterapię. Nie sposób omówić tu wszystkich działań wchodzących w skład pomocy uczniowi zdolnemu w pokonywaniu barier rozwojowych, głównie wewnętrznych, bogata literatura przedmiotu opisuje wiele z nich, np. obozy wakacyjne z dziećmi nie wykazującymi uzdolnień specjalnych, tutoring i mentoring - pomoc wzajemna w nauce, grupy wsparcia dla dzieci zdolnych i ich rodziców, punkty konsultacyjne (zob.: Smutny, ed. 1998; 2003; Pfeiffer, ed., 2008; Plucker i Callahan, eds., 2008; Rogers, 1998; Robinson i in., 2007). 4) Rozwijanie wiedzy i umiejętności - to najobszerniejszy i najczęściej opisywany aspekt pomocy dzieciom zdolnym. Istnieją dwa rodzaje pomocy uczniom zdolnym w rozwoju wiedzy i umiejętności: 1) szkolne 2) pozaszkolne. Szkolne formy wspomagania: - przyspieszenie - wzbogacanie . Przyspieszenie obejmuje: wcześniejsze rozpoczęcie edukacji w szkole podstawowej; wcześniejsze przejście do gimnazjum, szkoły średniej oraz do uczelni wyższej; przeskoczenie jednej lub dwóch klas. Przyspieszenie to też szybsze przerobienie jakiegoś materiału nauczania lub podręcznika. Na przykład: w Niemczech istnieją D-Zug-Klassen, w których uczniowie gimnazjum w ciągu trzech lata opanowują materiał 4-letni (Moenks i Ypenburg, 2007). Wzbogacanie... zajęć standardowych to poszerzanie i pogłębianie materiału dydaktycznego. Sposoby: poszerzenie tradycyjnej oferty programowej o dziedziny zainteresowań uczniów zdolnych, np. muzykę, języki obce, inne kultury, historię sztuki, astronomię itp. dodatkowe zajęcia fakultatywne; koła zainteresowań; współpraca z muzeami, szkołami muzycznymi, teatralnymi; obozy wakacyjne, plenery; 23 szkoły sobotnie lub niedzielne; realizacja projektów indywidualnych lub grupowych; wizyty w pracowniach twórców, kontakt z mistrzami lub naukowcami. Pozaszkolne formy wsparcia dzieci zdolnych: poradnie psychologiczno-pedagogiczne dla dzieci zdolnych i ich rodziców, np. Centrum Informacyjno-Konsultacyjne d/s Dzieci Zdolnych przy Specjalistycznej Poradni Psychologiczno-Pedagogicznej "Uniwersytet dla Rodziców„ w Warszawie; grupy wsparcia dla dzieci zdolnych, przeżywających kłopoty emocjonalne; kluby zainteresowań i twórczości, np. Klub „Delta" w Płocku; stypendia, wsparcie finansowe. 5) Kształtowanie sfery emocjonalno-motywacyjnej i zaangażowania zadaniowego niemal wszyscy specjaliści od edukacji dzieci zdolnych podkreślają, iż krytycznym elementem w rozwoju zdolności jest brak lub nadmierna motywacja osiągnięć. Przy braku motywacji do doskonalenia i podnoszenia na wyższy poziom wiedzy i umiejętności uczeń zdolny uzyskuje niższe niż spodziewamy się rezultaty, a jego zdolności mogą ulec ogólnemu regresowi (jak to się często dzieje ze zdolnościami muzycznymi czy sportowymi). Nie bez powodu funkcjonuje etykieta „Zdolny, ale leń". Przy nadmiernej motywacji, której towarzyszy często przesadny perfekcjonizm i egocentryzm, każda porażka lub zetknięcie się z dziełami lepszymi niż ucznia zdolnego stanowi klęskę i powód do zaniechania działań rozwijających zdolności. Przykładem jest tu tzw. trwoga przed arcydziełem (Torrance, 1995). Tym mianem określa się zjawisko odczuwania wobec skończonego arcydzieła podziwu, który jest pomieszany z poczuciem niższości i niemożności wzniesienia się na podobnie wysoki poziom (Nęcka, 1995, s. 125). Lęk przed arcydziełem (sense of awe at masterpieces) stanowi odmianę przekonania o braku wystarczających uzdolnień twórczych i potęguje się zwłaszcza w sytuacjach, gdy uczeń uprawiający jakąś dziedzinę sztuki (muzykę, plastykę, taniec itp.) zetknie się z prawdziwym kunsztem i mistrzami w danej dziedzinie. Kontakt z arcydziełem i genialnymi wykonawcami wywołuje z jednej strony podziw dla nich, z drugiej jednak rodzi antytwórcze przekonania na własny temat, że „Ja nie jestem tak twórczy" i że „Nigdy nie będę tak potrafił". Uczniowie, którzy mają wysokie aspiracje twórcze, tracą wiarę w sens własnej twórczości. Sądzą bowiem, że jest ona i tak skazana na dużo niższy poziom niż twórczość podziwianych artystów. Być może stąd bierze się tak często spotykana wśród uczących się gry na instrumentach muzycznych lub tańca baletowego 24 rezygnacja po kilku latach z nauki tych trudnych sztuk. „Geniusz jawi się wówczas jako dar nieosiągalny dla przeciętnego człowieka, który musi bardziej się trudzić nad znacznie gorszymi dziełami" (tamże, s. 125). Dlatego też warto podjąć działania związane z rozwijaniem sfery emocjonalnomotywacyjnej osobowości ucznia zdolnego tak, aby: 1) rozumiał on własne i cudze uczucia, asertywnie je ujawniał i nie ranił uczuć innych osób; 2) znosił i dzielnie przyjmował porażki, jakie na pewno pojawią się na jego drodze edukacyjnej, ale przede wszystkim - konsekwentnie podejmował aktywność rozwojową mimo tych porażek, nie rezygnował zbyt wcześnie i umiał odraczać późniejszą, być może dużo większą, satysfakcję z osiągniętego celu. A zatem chodzi tu o dobrze rozumianą cechę tak często spotykaną u wybitnych twórców - persewerację: skłonność do wielokrotnego podejmowania tego samego tematu lub nieustannego nękania innych ludzi własnymi pomysłami. Zakończenie Osiągnięcie wybitności w jakiejkolwiek dziedzinie nie jest procesem prostym, łatwym i krótkim. Wymaga siły charakteru, wyrzeczeń, konsekwencji i uporu i to nie tylko od dziecka zdolnego - często dobrze rozumianej pomocy z zewnątrz. Wybitny badacz zdolności Mark A. Runco (2007) twierdzi, iż wybitnie zdolni ludzie wysoko cenią twórczość jako istotną wartość życiową, a przede wszystkim świadomie i celowo inwestują czas i wysiłek w działalność twórczą. Wybierają swoje potencjalne siły twórcze oraz oryginalne i niekonwencjonalne idee do zrealizowania, a także drogi kariery związane z twórczością i kreatywnością w różnych dziedzinach (s. 314). Po prostu - drogę do wybitności wybierają świadomie i celowo, poświęcając temu energię życiową i czas. […] Inny badacz, Howard Gardner (1998, s. 199) po drobiazgowych badaniach biograficznych wybitnie uzdolnionych twórców (m.in. Mozart, Freud, Gandhi) doszedł do wniosku, że twórcy wybitni muszą niezwykle poświęcić się swojej dziedzinie i misji. „Co najmniej dziesięć lat zajmuje mistrzowskie opanowanie dziedziny, a jeśli nadal chce się czynić postępy, trzeba nadal - bez końca - intensywnie pracować". Wymóg ten jest często objęty zmową milczenia przez licznych pedagogów tańca, muzyki czy trenerów gimnastyki. 25 Oto podstawowe cechy wybitności zdaniem Gardnera: Twórcy wybitni latami są narażeni na ryzyko bólu, samotności i odrzucenia. Większość innowatorów nie znajduje zrozumienia ani poklasku w swoich czasach. „Zaiste, pretendent do niepospolitości musi być gotów na życie, w którym nieustanne brzmią bębny krytyki". Naciski z zewnątrz i przymus wewnętrzny skłaniają osobę wybitną do koncentracji na własnej pracy i wykluczenia wszystkiego innego, w tym odrzucenia bliskich ludzi. W życiu wybitnych twórców jest wiele ofiar. Należy jednak podkreślić, iż ludzie niepospolici są często zdolni do aktów wielkiej życzliwości i hojności. Na koniec warto też przestrzec pedagogów i organizatorów programów pomocy dla dzieci zdolnych przed bezrefleksyjnym posługiwaniem się pojęciami „talent". Pouczająca może być tu następująca historia. Oto telewizja TVN przygotowuje się obecnie do nagrania i emisji telewizyjnego programu rodem z Wielkiej Brytanii „Mam talent" i poszukuje uczestników tego programu, nie stawiając niemal żadnych kryteriów talentu. Dziennikarka opisuje kwalifikacje do tego programu, nie kryjąc ironii (Sowa, 2008): „W hali warszawskiego Torwaru od rana kłębi się tłum barwnych osobowości. W czasie weekendowego castingu do programu zgłosiło się kilkaset osób. Kataryniarz z papugą w klatce i klowni to klasyka, ale grupa tancerzy w skórach, żywcem wyjętych z „Matrixa" przykuwa uwagę. Bo grunt to się wyróżnić". W jednym z miast pojawił się fakir, pożeracze ognia i człowiek grający na zębach każdą melodię, o którą go się poprosi.15-letnia Ola z Lublina jest przebrana za Hinduskę z masą bransoletek na obu rękach. Mówi: zatańczę hollywood dance, a ruchy do tego tańca ćwiczyła przed telewizorem w czasie oglądania hollywoodzkich hitów. Zwycięzca programu otrzyma 100 tys. euro. Jednym z jurorów będzie, rzecz jasna, Kuba Wojewódzki, inny utalentowany człowiek, który zna się na wszystkim. Rodzi się pytanie, czy aby twórcy tego programu nie nadużywają poważnego słowa „talent"? 26 Materiały metodyczne do modułu Materiał pomocniczy nr 1 MOJE MOCNE STRONY4 Uzupełnij poniższe zdania. Starannie przemyśl swoje odpowiedzi. 1. Uważam za swoje sukcesy… 2. Mam ugruntowaną wiedze w zakresie… 3. Umiem doskonale… 4. To, co wiem i umiem, pomaga mi… 5. Moje walory fizyczne to… 6. Zalety mojego charakteru to… 7. W kontaktach z ludźmi potrafię… 8. Lubią mnie za… 9. Ja lubię siebie za… 10. Cenią mnie za… 11. Ja cenię siebie za… 12. Szanują mnie za… 13. Ja szanuję siebie za… 14. Podziwiają mnie za… 15. Ja podziwiam siebie za… 16. To, jaki jestem, pomaga mi w… Teraz poproś kilka dobrze znających Cię osób, żeby dokończyły za Ciebie zdania (na kserokopii tego arkusza) i porównaj ich odpowiedzi ze swoimi. Przedyskutuj wnioski z kimś, komu ufasz. Czy więcej wiesz o sobie niż przed tym ćwiczeniem? Jak możesz wykorzystać w życiu tę zdobytą wiedzę? 4 H. Hamer, Rozwój umiejętności społecznych. Jak skutecznie dyskutować i współpracować, Wyd. Veda, Warszawa 1999, s. 61-63. 27 Materiał pomocniczy nr 2 KWESTIONARIUSZ WIELORAKIEJ INTELIGENCJI5 Wypełnij stwierdzeniu, poniższy które Jeśli w pełni się kwestionariusz, twoim zdaniem przypisując jest prawdziwe wartość w liczbową odniesieniu każdemu do ciebie. z nim zgadzasz, postaw cyfrę 5. Jeżeli sądzisz, że nie masz z nim nic wspólnego - wstaw 0. Użyj cyfr od 5 do O, aby określić stopień prawdziwości poszczególnych stwierdzeń. Wyniki wpisz w odpowiednie pola dla każdego typu inteligencji, a następnie wypełnij koło wielorakiej inteligencji. 1. Posiadam uzdolnienia manualne ................ 2. Posiadam dobre wyczucie kierunku ................ 3. Posiadam naturalną umiejętność rozwiązywania sporów między przyjaciółmi ................ 4. Łatwo zapamiętuję słowa piosenek ................ 5. Potrafię wyjaśniać w prosty sposób trudne zagadnienia ................ 6. Robię wszystko krok po kroku ................ 7. Dobrze znam samego siebie i rozumiem, dlaczego postępuję tak, a nie inaczej ................ 8. Lubię ćwiczenia grupowe i spotkania towarzyskie ................ 9. Dobrze uczę się, słuchając wykładów i wywodów innych ludzi ................ 10. Słuchając muzyki, doznaję zmian nastroju ................ 11. Lubię krzyżówki, łamigłówki i problemy logiczne ................ 12. Tablice, zestawienia i pomoce wizualne odgrywają dla mnie ważną rolę podczas uczenia się ........... 5 13. Jestem wrażliwy na nastroje i uczucia otaczających mnie ludzi ................ 14. Najlepiej uczę się, kiedy muszę wziąć się w garść i zrobić coś samemu ................ 15. Zanim zechcę się czegoś nauczyć, muszę zobaczyć, jaką będę miał z tego korzyść ............... 16. Podczas nauki i rozmyślań lubię spokój i samotność ................ 17. Potrafię usłyszeć poszczególne instrumenty w złożonych utworach muzycznych ................ 18. Łatwo przychodzi mi wywołanie w wyobraźni zapamiętanych i wymyślonych obrazów ................ 19. Posiadam bogaty język i potrafię się nim posługiwać ................ 20. Lubię robić notatki ................ 21. Posiadam dobre poczucie równowagi i lubię ruch fizyczny ................ 22. Potrafię dostrzegać strukturę przedmiotów i związki między różnymi rzeczami ................ 23. Potrafię pracować w zespole i korzystać z cudzych doświadczeń ................ 24. Jestem dobrym obserwatorem i często zauważam rzeczy uchodzące uwadze innych ................ 25. Często bywam niespokojny ................ 26. Lubię pracować lub uczyć się niezależnie od innych ................ 27. Lubię komponować muzykę ................ 28. Potrafię radzić sobie z liczbami i problemami matematycznym ................ http:// www.ko.rzeszow.pl/zalaczniki/dokumenty/0202200702.doc (dostęp 25.04.2013) 28 KLUCZ DO KWESTIONARIUSZA WIELORAKIEJ INTELIGENCJI Typy inteligencji stwierdzenia suma punktów Lingwistyczna Punkty 5 9 19 20 ........................ Punkty 6 11 22 28 ........................ Punkty 2 12 18 24 ........................ Punkty 4 10 17 27 ........................ Punkty 3 8 13 23 ........................ Punkty 7 15 16 26 ........................ Punkty 1 14 21 25 ........................ Matematyczno- logiczna Wizualno- przestrzenna Muzyczna Interpersonalna Intrapersonalna Kinestetyczna Koło wielorakiej inteligencji Wpisując uzyskane wyniki na okręgach w polach odpowiadających poszczególnym typom inteligencji. Zaciemniając pola o najwyższych wynikach, otrzymasz graficzny obraz rozkładu swoich typów inteligencji zgodnie z teorią Howarda Gardnera. 29 Materiał pomocniczy nr 3 RÓŻNE TYPY INTELIGENCJI - PRZYPADKI UCZNIÓW:6 Agata z trudem przebijała się przez kolejne stopnie edukacji szkolnej z powodu niepowodzeń w zakresie „nauk matematyczno-fizycznych”. Pod koniec każdego roku wykorzystywała wszystkie możliwe szanse na przedostanie się do następnej klasy (formalne i nieformalne). Po zdaniu matury (dwa podejścia do matematyki, egzamin kuratoryjny) chciała ostatecznie porzucić dalszą edukację, która kojarzyła jej się jedynie z „drogą przez mękę”. Ale jej mama namówiła ją na zdawanie egzaminów na studia – mimo wszystko. Dziś studiuje na uniwersytecie w Rzymie, swobodnie rozmawia w 4 językach i poznaje kilka kolejnych. Chce pracować jako tłumacz. (inteligencja lingwistyczna) Marcin od dzieciństwa przejawiał duże zainteresowanie rachunkami, lubił rozwiązywać rebusy, zagadki, układać puzzle. Na lekcjach – poza matematyką, był nieco nieprzytomny i cały czas coś pisał, rysował i był „zajęty sobą” (jak to określali nauczyciele). Niezbyt go interesowały problemy bohaterów lektur szkolnych, wypracowania pisał krótkie, lapidarne, choć – trzeba przyznać, że logiczne i ujmujące sedno. Ale ... tak krótkie, jak telegramy. Nie brał też udziału w lekcjach, bo był zajęty czymś innym (wiedział co to jest całka już w piątej klasie szkoły podstawowej). Był grzeczny, ale denerwujący dla wszystkich nauczycieli, oczywiście poza panem „od matematyki”. Miał niesłychanie dobrą pamięć, więc w sytuacjach kryzysowych (ze wsparciem nauczyciela matematyki i z udziałem kilku korepetytorów) doprowadzał stan pożądanej wiedzy do stopnia „zdawalności do następnej klasy”. Dziś jest profesorem na uniwersytecie. (inteligencja matematyczno-logiczna) Jan wszystkie przerwy (i nie tylko) w szkole spędzał na nuceniu, gwizdaniu, bębnieniu w co się da, wydobywał dźwięki z otoczenia i samego siebie. Potrafił grać na niemal wszystkich instrumentach, chociaż nie odbierał regularnej edukacji 6 Fragmenty wykładu zaprezentowanego przez Małgorzatę Taraszkiewicz w ramach Akademii Młodego Ekonomisty http://www.uniwersytet-dzieciecy.pl/?strona=rozwoj_dlaczego_orly (dostęp 25.04.2013). 30 muzycznej. Do szkoły muzycznej się nie dostał (prawdopodobnie na szczęście dla niego), więc skierował swoje kroki do ... garażu ojca. Tu razem z kolegami całymi godzinami grali i śpiewali. Stan ten wpływał nieco negatywnie na pozostałe osiągi szkole, chociaż dzięki dobrej pamięci Jan „jakoś” sobie dawał radę. Jedynie rodzice byli mocno utrudzeni częstymi wezwaniami do szkoły z powodu „przeszkadzania na lekcjach, hałasowania i tak dalej”. Dziś Jan jest znanym powszechnie liderem zespołu muzycznego. (inteligencja muzyczna) Jerzy wyczerpał wszystkie możliwości tradycyjnej szkoły, niemal co dwa lata zmieniał klasę lub szkołę, co sugerowali kolejni nauczyciele, obiecując w zamian promocję do następnej klasy. Przeszkadzał swoją ruchliwością, a zwłaszcza kreatywnością, która między innymi polegała na przerabianiu zeszytów na latawce, uruchamianiu (nieporuszonego na ogół) modelu szkieletu człowieka i tym podobnych rzeczy. Umiał zrobić coś z niczego, jego ulubionym miejscem było Muzeum Techniki i Moto Bazar. Ponieważ ponadto – jako „uczeń krnąbrny”, wyrażał dość głośno i stanowczo potrzebę posiadania sensu gromadzonej wiedzy – był bardzo niewygodnym uczniem. Wreszcie wylądował w KĄCIE, gdzie zdał egzamin maturalny i odzyskał – mocno nadszarpniętą wiarę w siebie. Obecnie zajmuje się pisaniem (artykułów) i rysowaniem (ilustracji do książek) oraz samodzielnym wykonywaniem prezentów (ruchomych mobili) dla wszystkich znajomych, na każdą okazję. (inteligencja wizualno-przestrzenna) Adrian – obecnie uczeń klasy szóstej. Ma kłopoty z czytaniem (nie lubi), robi błędy ortograficzne. W rozmowach z rodzicami nauczycielka martwiła się „brakiem talentów i zdolności do nauki”. Ponadto co trzeci dzień Adrian przynosi uwagi w dzienniczku na ten sam temat „Adrian przeszkadza na lekcjach, wierci się i nie potrafi się skoncentrować”. Jego matka, nosiła się z nieco złośliwą propozycją, że zrobi kserokopię „standardu uwagi” z miejscem na datę i „ptaszka”. Na szczęście zamiast tego poszła wytłumaczyć nauczycielce Adrianka iż ten jest typowym kin estetykiem i ten typ tak ma. Ponadto jest świetnym sportowcem, gra w „profesjonalnej” drużynie piłki nożnej, gdzie ujawnia swój wielki talent (jako znakomity strateg, o wyjątkowej sprawności fizycznej, zdolności do ogromnej koncentracji i zaangażowania). Umie się uczyć i jest utalentowany, tylko nieco inaczej niż oczekiwałaby tego pani „od nauki”.(inteligencja kinestetyczna) Krzysiek od wczesnej wiosny do późnej jesieni zwykł chadzać na bosaka. Stale zbierał i przynosił do domu chore zwierzaki, ptaki, które wypadły z gniazd. Uważał, 31 że świata roślin i zwierząt nie jest dekoracją świata ludzi, ale czymś niezwykle ważnym z własną wielką tajemnicą, którą z ogromnym zaangażowaniem śledził. Opiekował się nawet mrówkami – pilnując, aby dzieciaki nie rozdeptywały bezmyślnie tych zwierzątek. Chory ptak nie pozwalał mu dotrzeć do szkoły. Zresztą szkoła mało go obchodziła – bardziej interesował go prawdziwy świat. Niestety nie znam jego dalszych losów. Marzył o założeniu własnego ogrodu zoologicznego. (inteligencja przyrodniczo-ekologiczna) Zuzia od pierwszej klasy była naturalnym przywódcą klasy i pełniła różne funkcje w samorządzie klasy i szkoły, wykazując duży talent organizatorski. Miała zawsze duże plany i idee do wdrożenia, złościła się, że ludziom (czyli innym uczniom) nic się nie chce, że podejmują się zadań, a potem ich po prostu nie wykonują. W liceum bardziej ujawniła się jej rola pomagacza innym. Spędzała wiele czasu (godzin!) na wysłuchiwaniu i opiekowaniu się innymi, tak że brakowało jej czasu na zajmowanie się sprawami osobistymi, w tym szkolnymi. Bardzo czuła na krzywdę i złe traktowanie występowała w obronie uczniów potraktowanych niesprawiedliwie Naturalne predyspozycje do nawiązywania dobrych, wartościowych relacji z innymi, zaowocowały gronem dobrych przyjaciół i zadecydowały o wyborze studiów - filozofia i psychologia. (inteligencja interpersonalna) Danusia odkąd pamiętam zawsze była nastawiona głęboko refleksyjnie do wszystkiego, co się działo. Wyciszona i spokojna, nie lubiła gwaru i życia towarzyskiego. Pozornie wyizolowana, skoncentrowana była na własnych przeżyciach i wyobrażeniach. Już w szkole spędzała wiele godzin na pisaniu pamiętnika i opowiadań. Ale jej wypracowania nie były dobrze oceniane przez nauczycielkę polskiego (na ogół kwitowane oceną średnią lub nawet komentarzem „nie na temat”). Na innych lekcjach otrzymywała uwagi za słabą aktywność na lekcjach i zbyt długie namyślanie się przed udzielaniem odpowiedzi. Pamiętam jak nauczyciel matematyki odczytywał (ze złośliwym komentarzem) jej opowiadanie o samotności dwóch prostych równoległych, które powstało „zamiast” wykonania jakiegoś zadania z tymi prostymi... Kiedy dorosła zaczęła bardzo świadomie rozwijać swoje predyspozycje: na treningach interpersonalnych, podczas medytacji i innych form „docierania do samego siebie”. Dziś jest terapeutą o nadzwyczajnych umiejętnościach i poetką. (inteligencja intrapersonalna) 32 Materiał pomocniczy nr 4 WOKÓŁ CIEBIE SĄ LUDZIE... (przesłanie skłaniające do refleksji)7 Wokół Ciebie są ludzie, bardzo wiele ludzi, a mimo to nie znajdziesz między nimi człowieka takiego samego jak Ty. Twoje myśli, uczucia - wszystko co jest Tobą - jest niepowtarzalne. Nie musisz dzień i noc łamać sobie głowy nad tym, jak tu się wyróżnić, bo i tak się wyróżniasz. Jesteś niepowtarzalny, dlatego możesz dokonać czegoś, czego ktoś inny nie zrobi. Chociaż nie śpiewasz i nie tańczysz lepiej od innych ani nie jesteś prymusem we wszystkim, jest w Tobie coś własnego, dobrego, co wcześniej czy później się ujawni. Jesteś niepowtarzalny i dlatego możesz w jakiejś ważnej sprawie powiedzieć swoje "tak' lub "nie" - zgodnie z własną oceną sprawy i niezależnie od okoliczności. Musisz tylko w to wierzyć, musisz tylko uwierzyć w siebie! 7 http://www.bc.ore.edu.pl/dlibra/docmetadata?id=88&from=&dirids=7 (dostęp 25.04.2013) 33 Materiał pomocniczy nr 5 David Lewis w jednej ze swoich książek opowiada historię o milionerze, który poświęcił życie na poszukiwanie największego na świecie filozofa. Zmarł nie znalazłszy go, więc u bram nieba poprosił św. Piotra o wskazanie tego człowieka. Święty pokazał na ziemię, gdzie siedział stary człowiek przy warsztacie i powiedział: „To człowiek, którego poszukiwałeś, największy filozof na świecie”. „Ależ to jest biedny szewc, który mieszkał niedaleko mnie”- zaprotestował milioner. „To prawda - powiedział św. Piotr - lecz gdyby jego życie ułożyło się inaczej, zostałby największym filozofem na świecie.”8 Materiał pomocniczy nr 6 JAKIE SĄ MOJE UMIEJĘTNOŚCI?9 1) W wolnym czasie najbardziej lubię robić: a. ………………………………………………………………………………....... b. …………………………………………………………………………………... c. …………………………………………………………………………………... Wykorzystywane umiejętności: (np. jeśli lubisz grać w kosza, to jesteś aktywny, skoordynowany i gotowy do pracy w zespole). …………………………………………………………………………………………... …………………………………………………………………………………………... 2) W szkole jestem najlepszy w: a. …………………………………………………………………………………... b. …………………………………………………………………………………... c. …………………………………………………………………………………... Wykorzystywane umiejętności: …………………………………………………………………………………………... …………………………………………………………………………………………... 8 http://www.zdrowedzieci.pl/rozwoj_dziecka-12-164-8.php (dostęp 25.04.2013) 9 Ekonomia na co dzień czyli decyduj o sobie. Przewodnik dla nauczyciela, Fundacja Młodzieżowej Przedsiębiorczości, Warszawa 2005, s. 59. 34 3) Działalność pozaszkolna, praca, konkretne doświadczenia, które posiadam oraz kluby, koła i organizacje, do których należę: a. …………………………………………………………………………………... b. …………………………………………………………………………………... c. …………………………………………………………………………………... Wykorzystywane umiejętności: …………………………………………………………………………………………... …………………………………………………………………………………………... 4) Prace domowe lub inne, wykonywane na rzecz drugich osób: a. …………………………………………………………………………………... b. …………………………………………………………………………………... c. …………………………………………………………………………………... Wykorzystywane umiejętności: …………………………………………………………………………………………... …………………………………………………………………………………………... Materiał pomocniczy nr 7 MOJA GRUPA10 ERYK KASIA WOJTEK MOJA GRUPA ANIA JUSTYNA PAWEŁ 10 opracowanie własne 35 Materiał pomocniczy nr 8 MÓJ PRZYSZŁY ZAWÓD11 Jaki jest mój wymarzony zawód? Jakich umiejętności i cech charakteru ten zawód wymaga? Jakie umiejętności i cechy potrzebne w tym zawodzie dostrzegam u siebie? Jak mogę te posiadane umiejętności rozwijać? Nad czym jeszcze muszę popracować, aby w przyszłości zrealizować swoje marzenia zawodowe? 11 opracowanie własne 36 Materiał pomocniczy nr 9 MAPA MYŚLI12 Jak tworzyć mapy myśli? Wskazówki do tworzenia map myśli wg T. Buzana: 1. Weź dużą kartkę (np. A4 a nawet większą), najlepiej bez wzoru (czystą) 2. Na środku powinna się znaleźć główna idea, temat, zapisana w sposób klarowny, najlepiej z obrazkiem 3. Od centralnego tematu odchodzą coraz mniej ważne idee/tematy powiązane w sposób tematyczny. Im dalej tym mniejsze i b. szczegółowe. (tak jak drzewo - pień najgrubszy, potem gałęzie, gałązki, aż listki jako najmniejsze części). 4. Słowa pisz drukowanymi literami, dzięki czemu będą bardziej czytelne. 5. Każde słowo powinno znajdować się na linii, każde na osobnej (lub w jakiejś otoczce). 6. Wszystkie elementy połączone ze sobą liniami w sposób tematyczny 7. Używaj kolorów. Inny kolor najlepiej do oddzielnego tematu. Stymuluje to prawą półkulę mózgu i ułatwia czytelność 8. Twórz swoje mapy tak jak umiesz, nie przejmuj się jeśli coś nie wychodzi. Z czasem nabierzesz wprawy i stanie się to normalne a mapy coraz lepsze. Przykład mapy myśli: 12 http://www.projektsukces.pl/mindmaps.html (dostęp 25.04.2013) 37 Projekt 1 Temat projektu: NASZE BOGACTWO - JAKIE ZDOLNOŚCI I TALENTY MAJĄ LUDZIE? Cele operacyjne Uczeń: nazywa różne umiejętności, rozumie, że każdy człowiek ma określone uzdolnienia, wymienia przykłady ludzkich uzdolnień i talentów z różnych dziedzin, określa swoje mocne i słabe strony, wyciąga wnioski z opinii innych na temat własnej osoby, refleksyjnie odnosi się do swoich zasobów, uświadamia sobie niepowtarzalność i wyjątkowość własnej osoby, docenia talenty innych, uświadamia sobie bogactwo tkwiące w różnorodnych ludzkich talentach i uzdolnieniach, wyszukuje informacje z różnych źródeł, korzysta z nowoczesnych technologii, współpracuje w zespole, wywiązuje się z przydzielonych zadań, zgłasza swoje pomysły, bierze udział w dyskusji, udziela informacji zwrotnej, dokonuje samooceny, prezentuje efekty pracy. Materiały pomocnicze do tematu projektu Szczegółowe pytania problemowe do tematu projektu: 1. Czym są zdolności i talenty? 2. Jakiego rodzaju zdolności mają ludzie? 3. Jaki odsetek ludzi ma różnego rodzaju uzdolnienia? 4. Kiedy ujawniają się uzdolnienia? 38 5. Jakie są moje mocne i słabe strony? 6. W czym jestem dobry? 7. Co potrafię robić lepiej niż inni? 8. Dlaczego opinia innych nie musi się pokrywać z naszą oceną własnej osoby? 9. Z których swoich mocnych stron nie zdawałem/am sobie dotąd sprawy? 10. Jak rozwijać swoje zdolności? 11. Kto i jak może mnie wesprzeć w tym rozwoju? 12. Co zrobić, żeby nie zmarnować swoich zasobów? Propozycje zadań do projektu: 1. Samodzielne wyszukiwanie informacji z różnych źródeł - definicje zdolności, uzdolnień, talentów. 2. Przygotowanie kwestionariusza wywiadu i przeprowadzenie wywiadu z psychologiem na temat zdolności. 3. Przygotowanie prezentacji o znanych, utalentowanych osobach. 4. Określenie własnych mocnych i słabych stron. 5. Zbieranie opinii innych na swój temat. 6. Formułowanie opinii o innych. 7. Porównywanie opinii na własny temat z opinią innych. 8. Samodzielne wyszukiwanie informacji o inteligencjach wielorakich. 9. Wypełnienie kwestionariusza inteligencji wielorakich i określenie własnego profilu. 10. Wyznaczenie obszarów osobistego rozwoju na bazie posiadanych zasobów. 11. Podsumowanie, refleksja, ocena koleżeńska, samoocena. Uwagi o planowaniu pracy uczniów Uczniowie, rozwiązując ten problem, będą poszukiwać dróg rozpoznawania swoich zasobów i bogactw, jakimi dysponują. Bardzo często młodzież ma zaniżone poczucie własnej wartości i nie potrafi opisać posiadanych umiejętności, określić swoich mocnych stron. Powinniśmy więc zacząć od uświadomienia im, że każdy człowiek jest wartościowy i wiele potrafi, aby zrozumieli, jak duże możliwości rozwoju tkwią w nich samych. Będą pracować indywidualnie, w parach i/lub grupach. 39 W realizacji jednego z wątków tego projektu może być przydatne ćwiczenie do rozpoznawania własnych mocnych stron (materiał pomocniczy nr 1). Uczniowie najpierw samodzielnie uzupełniają zdania, a potem proszą o wypełnienie takiego samego ćwiczenia kogoś zaufanego. Ważne, żeby „przejrzeli się” w cudzych oczach. To może pomóc uświadomić sobie zasoby, z których nie zdawali sobie dotąd sprawy. Warto wykorzystać także kwestionariusz inteligencji wielorakich (materiał pomocniczy nr 2). Jest on szybkim sposobem na określenie rozkładu poszczególnych z nich wśród uczniów, z którymi przyszło nam pracować. Może być wykorzystany jako pomoc w rozwijaniu ich możliwości i potencjału. Poznane w ten sposób typy inteligencji będą potem dla uczniów punktem wyjścia do innych ćwiczeń i projektów. Najważniejsza w tym projekcie jest autorefleksja uczniów na temat własnych uzdolnień, predyspozycji i umiejętności. To fundament, na którym będą potem bazować. 40 Projekt 2 Temat projektu: DIAMENTY SĄ WŚRÓD NAS - JAK ODKRYWAĆ TALENTY UCZNIÓW NASZEJ SZKOŁY? Cele operacyjne Uczeń: proponuje różne możliwości prezentowania talentów i zdolności w warunkach szkolnych, planuje w grupie szkolną akcję promowania talentów, uczestniczy w podziale zadań, wywiązuje się z przydzielonej mu roli, promuje działania zespołu, wyszukuje informacje z różnych źródeł, korzysta z nowoczesnych technologii, czuje się odpowiedzialny za efekt pracy grupy, wykorzystuje swoje mocne strony w pracy zespołowej, zgłasza swoje pomysły, bierze udział w dyskusji, udziela informacji zwrotnej, dokonuje samooceny, prezentuje efekty pracy. Materiały pomocnicze do tematu projektu Szczegółowe pytania problemowe do tematu projektu: 1. Jak przekonać innych o swoich talentach i zdolnościach? 2. W jaki sposób można zaprezentować innym różne nietypowe uzdolnienia i talenty? 3. Jak dodać sobie i innym wiary we własne możliwości? 4. Jakiego wsparcia potrzebuję do rozwoju? 5. Jak zorganizować wystawę/pokaz umiejętności, zdolności uczniów naszej szkoły? 41 i zainteresowań 6. Jak zabiegać o wsparcie potrzebne do tych działań? 7. Jak rozpropagować naszą akcję promowania szkolnych talentów? Propozycje zadań do projektu: 1. Wyszukiwanie zdolnych i utalentowanych uczniów w szkole. 2. Generowanie pomysłów na promowanie talentów i zdolności uczniów. 3. Wybór najlepszego pomysłu na szkolną imprezę promującą talenty i zdolności. 4. Zaplanowanie szkolnej imprezy – opracowanie harmonogramu działań i przydziału zadań. 5. Poszukiwanie i pozyskiwanie sojuszników w realizacji projektu (samorząd lokalny, sponsorzy, rożne instytucje i organizacje, rodzice itp.) 6. Podejmowanie działań promujących imprezę (zaproszenia, plakaty, informacje w Internecie, prasie lokalnej itp.). 7. Przeprowadzenie zaplanowanego przedsięwzięcia. 8. Podsumowanie, ocena efektów pracy zespołów, samoocena uczestników. Materiały do planowania pracy uczniów Istotą tego projektu jest zaplanowanie i zorganizowanie szkolnej imprezy, podczas której uczniowie mieliby szansę zaprezentowania swoich rozmaitych uzdolnień i pasji. Mógłby być to np. „Szkolny tydzień talentów”. Ważne, aby uczniowie uczyli się wspólnego działania – od pomysłu do efektu końcowego (planowanie, organizowanie, przydział zadań itp.). Na etapie planowania całego dużego zadania można wykorzystać metodę „gwiazdy pytań”. 42 CO? – co będziemy robić, w jakim zakresie? PO CO? – jaki jest cel naszych działań? KTO? – kto będzie realizował te działania? GDZIE? – gdzie, w jakich warunkach się to będzie odbywać? KIEDY? - czas, harmonogram JAK? – w jaki sposób będziemy to realizować, jakie metody i formy pracy zastosujemy? Uczniowie w zespołach mogą zajmować się różnymi zadaniami (koncert, wystawa prac plastycznych, pokaz gimnastyczny, turniej zagadek logicznych itp.), które złożą się później na wspólną całość. Ucząc ich planowania wspólnej pracy w zespołach można zastosować listę pytań: 1. Co chcemy zrobić? 2. Jaki jest cel naszych działań? 3. Jakie są nasze zasoby? 4. Jakie zadania musimy zrealizować, aby osiągnąć cel? 5. Kto będzie odpowiedzialny za poszczególne zadania? 6. Jaki będzie terminarz realizacji działań? 7. Gdzie będziemy realizować nasze przedsięwzięcie? 8. Jakie trudności mogą się pojawić w trakcie pracy i jak sobie z nimi poradzimy? 9. Gdzie poszukamy sojuszników? 10. Jak zaprezentujemy efekt końcowy? 43 Pomocny w planowaniu może okazać się też prosty harmonogram: Zadanie do wykonania Osoby odpowiedzialne Termin Przy podziale zadań warto odwołać się do uzdolnień uczniów (patrz: projekt 1), aby każdy otrzymał przydział obowiązków na miarę swoich umiejętności i możliwości. Trzeba pozwolić uczniom na kreatywność w planowaniu, ale też zwracać uwagę na realność wymyślanych przez nich działań. 44 Projekt 3 Temat projekt: SZLIFOWANIE DIAMENTÓW - JAK ZAPEWNIĆ WSZECHSTRONNY ROZWÓJ DZIECI I MŁODZIEŻY W NASZEJ MIEJSCOWOŚCI? Cele operacyjne Uczeń: wyszukuje z różnych źródeł informacje na temat zajęć dla młodzieży w swojej miejscowości, przyporządkowuje rodzaje zajęć do różnych typów inteligencji, ocenia różnorodność oferty, proponuje pomysły nieodpłatnych form rozwijania zdolności i zainteresowań, proponuje pomysły na prezentowanie talentów środowisku, wyszukuje informacje z różnych źródeł, korzysta z nowoczesnych technologii, współpracuje w zespole, wywiązuje się z przydzielonych zadań, zgłasza swoje pomysły, bierze udział w dyskusji, udziela informacji zwrotnej, dokonuje samooceny, prezentuje efekty pracy. Materiały pomocnicze do tematu projektu Szczegółowe pytania problemowe do tematu projektu: 1. Co wiemy o zajęciach, jakie mają nam do zaproponowania placówki oświatowe i kulturalne w naszej miejscowości? 2. Skąd czerpać informacje o zajęciach, kursach, warsztatach dla młodzieży? 3. Jak rozwijać swoje zdolności wykorzystując możliwości tkwiące w najbliższym otoczeniu? 45 4. Jakie rodzaje uzdolnień uwzględniono w ofercie dla młodzieży, a jakich brakuje? 5. Jak sprawić, żeby informacje o tych zajęciach docierały do jak najszerszego kręgu młodych ludzi? 6. Jak stworzyć szanse młodym ludziom na prezentowanie uzdolnień w najbliższym środowisku? 7. Jak rozwijać zdolności, nie mając środków finansowych? Propozycje zadań do projektu 1. Wyszukiwanie informacji w Internecie na temat oferty zajęć dla dzieci i młodzieży w najbliższej okolicy. 2. Zgromadzenie materiałów promocyjnych (folderów, ulotek) na temat zajęć w placówkach oświatowych i kulturalnych. 3. Wycieczka do pobliskich placówek oświatowych i kulturalnych w celu poznania ich oferty. 4. Analiza zgromadzonych informacji o ofercie pod kątem różnorodności oraz ceny (ze szczególnym akcentem na zajęcia bezpłatne). 5. Zestawienie oferty z różnymi typami inteligencji wg Gardnera – wnioski na temat stopnia zaspokojenia rozmaitych potrzeb uczniów. 6. Generowanie pomysłów na zajęcia (akcje, działania) kierowane do tych typów inteligencji, które nie są uwzględnione w dostępnej ofercie. 7. Podsumowanie działań, ocena efektów wspólnej pracy, samoocena uczestników. Materiały do planowania pracy uczniów Istotą tego projektu jest poszukiwanie przez uczniów w najbliższej okolicy różnych możliwości rozwoju dla siebie i kolegów obdarzonych rozmaitymi uzdolnieniami. Ważne, aby uczniowie korzystali z różnorodnych źródeł informacji (ogłoszenia, ulotki, prasa, Internet, wywiady itp.) oraz dotarli w ten sposób do jak największej liczby instytucji, organizacji i placówek, oferujących zajęcia dla młodzieży. Całą gamę propozycji mogliby zestawić z listą typów inteligencji Howarda Gardnera (patrz – materiał merytoryczny), aby przekonać się, czy proponowana oferta jest różnorodna i czy uwzględnia rozmaite potrzeby młodych ludzi. 46 Pomocą może posłużyć następująca tabela z podanym przykładem: Placówka/instytucja Dom kultury Rodzaj zajęć Typ inteligencji Koło szachowe logiczno-matematyczna Warsztaty plastyczne wizualno-przestrzenna … Jeśli okaże się, że są takie typy uzdolnień, dla których nie ma propozycji w najbliższej okolicy, warto z uczniami rozważyć, co dałoby się zrobić w tej sprawie. Niech zgłaszają swoje pomysły na rozwój tych umiejętności poprzez organizowanie imprez, akcji, zajęć oraz poszukiwanie sojuszników do takich działań. Trzeba także zająć się aspektem finansowym. Uczniowie powinni mieć świadomość, że niektórzy nie mają środków na płatne zajęcia dodatkowe. Rozważcie, jaka jest dla nich oferta i jak sprawić, żeby wszyscy mogli korzystać z jakichś form rozwijania uzdolnień. Zastanówcie się wspólnie, jak można byłoby zwrócić uwagę władz, instytucji i organizacji na ten problem. Można na przykład na zakończenie projektu napisać w tej sprawie pismo do władz lub artykuł do lokalnej prasy. 47 Projekt 4 Temat projektu: JAK PRZEKUĆ SWOJE ZDOLNOŚCI W ŻYCIOWY SUKCES? Cele operacyjne Uczeń: nazywa role w grupie i wyjaśnia ich istotę, rozumie związek miedzy predyspozycjami a rolą w grupie, rozumie związek między umiejętnościami a planowaniem przyszłej drogi zawodowej, przyporządkowuje różne uzdolnienia do odpowiednich zawodów, nazywa swój wymarzony zawód, szacuje swoje zasoby i ograniczenia w kontekście wyboru przyszłej profesji, zna kolejne kroki prowadzące do zdobycia zawodu, wyszukuje informacje z różnych źródeł, korzysta z nowoczesnych technologii, współtworzy „mapę myśli”, współpracuje w zespole, wywiązuje się z przydzielonych zadań, zgłasza swoje pomysły, bierze udział w dyskusji udziela informacji zwrotnej, dokonuje samooceny, prezentuje efekty pracy. Materiały pomocnicze do tematu projektu Szczegółowe pytania problemowe do tematu projektu: 1. Jak mogę wzbogacić zasoby mojej grupy? 2. Jakie role grupowe są najodpowiedniejsze dla moich zdolności? 3. Jakie zadania powinienem podejmować, żeby maksymalnie wykorzystać swój potencjał do wspólnego działania? 48 4. Jak nasze zdolności mogą nam pomóc osiągnąć sukces w życiu? 5. Co zrobić, żeby nie zmarnować swoich talentów? 6. Jakie zawody są odpowiednie do naszych zdolności? 7. Jak rozwijać swoje zdolności by zdobyć wymarzony zawód? Przykładowe zadania do projektu: 1. Indywidualna refleksja nad własnymi zasobami – jakie posiadam umiejętności? 2. Wykonanie grupowej „mapy zasobów” (mapa myśli lub inna forma plakatu), będącej zestawieniem potencjału wszystkich członków grupy. 3. Przyporządkowanie ról w grupie do możliwości i umiejętności jej członków. 4. Przygotowanie indywidualnych prezentacji – „Jak rozwijać swoje umiejętności i predyspozycje, aby w przyszłości wykonywać wymarzony zawód?” 5. Przedstawienie przygotowanych prezentacji. 6. Podsumowanie, refleksja nad wspólna pracą, ocena koleżeńska, samoocena. Materiały do planowania pracy uczniów Uczniowie często nie zdają sobie sprawy z posiadanych umiejętności i nie wiedzą, na ile mogliby być przydatni w realizacji wspólnych zadań. Często nie potrafią odpowiedzieć na proste pytanie: co potrafisz robić? Można rozpocząć cytatem (materiał pomocniczy nr 4) i chwilę nad tym podyskutować. Aby pomóc uczniom przełamać barierę własnej nieświadomości, trzeba im uzmysłowić, że nawet codzienne czynności, które wykonują, wymagają wielu umiejętności i na pewno są w nich świetni. Pomocą w tym może okazać się materiał pomocniczy nr 6. Uczniowie pojedynczo zastanawiają się nad swoimi umiejętnościami. Pierwszy przykład w tym materiale zawiera wyjaśnienie, ale oprócz tego warto jeszcze uczniom doprecyzować, jak wykonać to zadanie, gdyż mogą mieć problemy z nazywaniem umiejętności. Warto w tym projekcie zająć się też rolami grupowymi. Na bazie uświadomionych umiejętności uczniowie mogliby popracować nad tym, jak te zasoby mogą być przydatne we wspólnej pracy zespołu, czyli co mogą wnieść cennego do zasobów swojej grupy. Można to zrobić graficznie na plakatach, wg wzoru zaprezentowanego w materiale pomocniczym nr 7 lub stworzyć mapę myśli (materiał pomocniczy nr 9) Kolejnym krokiem mogłoby być poszukiwanie pomysłów na rozwijanie tych umiejętności w kontekście przyszłego zawodu (materiał pomocniczy nr 8). 49 Najważniejsze w tym projekcie jest to, aby uczniowie dostrzegli związek między tym, co już potrafią i w czym są uzdolnieni, a przyszłością, aby byli przekonani o tym, iż mają w sobie potencjał dla osiągnięcia życiowego sukcesu i tylko od nich zależy, co z tym bogactwem zrobią – czy go wykorzystają, czy też zmarnują (jako przestroga - materiał pomocniczy nr 5). 50 Projekt 5 Temat projektu: JAK ROBIĆ TO, CO SIĘ LUBI I JESZCZE NA TYM ZAROBIĆ? Cele operacyjne Uczeń: rozumie znaczenie pasji w osiąganiu satysfakcji z życia zawodowego, szuka powiązań między rozmaitymi pasjami a zawodami, wyszukuje przykłady pasjonatów, którzy osiągnęli sukces, generuje pomysły na zawody związane ze swoją pasją, przeprowadza wywiad, korzysta z różnych źródeł informacji, współpracuje w zespole, wywiązuje się z przydzielonych zadań, zgłasza swoje pomysły, bierze udział w dyskusji, udziela informacji zwrotnej, prezentuje efekty pracy. dokonuje samooceny. Materiały pomocnicze do tematu projektu Szczegółowe pytania problemowe do tematu projektu: 1. Dlaczego warto być pasjonatem? 2. Jak połączenie pasji i pracy wpływa na satysfakcję zawodową i życiową? 3. W jaki sposób połączyć pasję z pracą? 4. Jakich znamy ludzi sukcesu, którzy połączyli pasję z pracą? 5. Jaką drogę trzeba przebyć, aby ze swojej pasji zrobić źródło dochodu? 6. Jakie zawody mogę wykonywać w związku ze swoja pasją? 7. Jakie kroki trzeba podjąć, żeby w przyszłości robić to, co się lubi i móc się z tego utrzymać? 51 Przykładowe zadania do projektu: 1. Dyskusja nad rolą pasji w życiu człowieka. 2. Wyszukiwanie przykładów ludzi, którzy osiągnęli sukces zawodowy i finansowy na bazie swoich pasji. 3. Przygotowanie prezentacji o wybranym bohaterze. 4. Przeprowadzenie wywiadu/nakręcenie filmu z człowiekiem sukcesu - pasjonatem. 5. Dyskusja na temat drogi, jaka trzeba przejść – od zainteresowań i pasji do sukcesu zawodowego i finansowego (na podstawie prezentacji i wywiadów). 6. Przygotowanie w grupach zestawienia: nasze pasje i zawody, które dzięki nim możemy wykonywać i ich prezentacja. 7. Przygotowanie i prezentacja indywidualnych plakatów „Od moich zainteresowań do własnej firmy – kamienie milowe” czyli kolejne kroki w planowaniu mojej kariery na bazie własnych pasji. 8. Podsumowanie, informacja zwrotna, refleksja. Materiały do planowania pracy uczniów Uczniowie, po wstępnej dyskusji na temat znaczenia pasji w życiu człowieka, mogą zająć się w grupach wyszukiwaniem przykładów ludzi, którzy ze swoich zainteresowań zrobili sposób na życie. Mogą to być zarówno osoby publiczne, jak i z najbliższego otoczenia uczniów. Efektem tych poszukiwań mogłyby być prezentacje oraz/lub wywiady czy filmy, które zostaną zaprezentowane na forum. Na bazie obejrzanych prezentacji, filmów czy informacji uzyskanych w wywiadach można podjąć dyskusję, jakie kolejne kroki musieli podjąć ich bohaterowie, aby osiągnąć sukces - czego po drodze musieli się nauczyć, doświadczyć itp. Kolejną aktywnością grupową mogłaby być praca nad przygotowaniem zestawienia (np. w tabeli) – po jednej stronie zainteresowanie, a po drugiej – zawody, które można wykonywać na ich bazie. To zestawienie powinno wyczerpywać pasje wszystkich członków danej grupy. Warto, aby każdy z uczestników zajęć miał też okazję pochylić się nad własnymi zainteresowaniami i zastanowić się, jaki rodzaj działalności biznesowej można byłoby podjąć, bazując na tym potencjale. Można byłoby to przedstawić na plakacie w postaci 52 graficznej. Początkiem drogi byłby aktualny rok i określenie własnych zainteresowań, na końcu – własna firma o określonym profilu związanym z zainteresowaniami. Po drodze powinny się znaleźć kolejne kroki czyli kamienie milowe, które doprowadzą do tego celu (kolejne etapy kształcenia, zdobywanie doświadczeń i umiejętności itp.) Istotą tego projektu jest przekonanie uczniów, że pasja może być sposobem na życie, a połączenie zainteresowań z pracą może prowadzić do satysfakcji zawodowej, osobistej i finansowej. Literatura i źródła do modułu I: Bednarkowa W., O talentach w szkole czyli 7 wspaniałych, Fraszka Edukacyjna, Warszawa 2010. Braun M., Mach M., Jak pracować ze zdolnymi. Poradnik dla nauczycieli i rodziców, ORE, Warszawa 2012. Czaja-Chudyba I., Jak rozwijać zdolności dziecka?, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 2009. Czaja-Chudyba I., Odkrywanie zdolności dziecka : koncepcja wielorakich inteligencji w praktyce przedszkolnej i wczesnoszkolnej, Wydawnictwo Naukowe AP, Kraków 2005. Ekonomia na co dzień. Poradnik dla nauczyciela, Fundacja Młodzieżowej Przedsiębiorczości, Warszawa 2005. Fox J. Odkryj silne strony twojego dziecka, MT Biznes, Warszawa 2008. Gardner H., Inteligencje wielorakie. Nowe Horyzonty w teorii i praktyce, MT Biznes, Warszawa 2009. Hamer H., Rozwój umiejętności społecznych. Jak skutecznie dyskutować i współpracować, Wydawnictwo Veda, Warszawa 1999. Kopik A., Zatorska M., Każde dziecko jest zdolne. Materiały metodyczne projektu Pierwsze uczniowskie doświadczenia drogą do wiedzy, Grupa Edukacyjna S.A., Kielce 2009. Królikowski J., Projekt edukacyjny, Wydawnictwa CODN, Warszawa 2001. Nowa Szkoła. Materiały dla edukatorów. Projektowanie, Wydawnictwa CODN, Warszawa 1999. Sterna D., Ocenianie kształtujące w praktyce, CEO, Warszawa 2006. Szmidt K., Trening twórczości, Wydawnictwo Helion, Gliwice 2008. 53 Zdolni w szkole, czyli o zagrożeniach i możliwościach rozwojowych uczniów zdolnych. Poradnik dla nauczycieli i wychowawców, praca zbiorowa pod red. W. Limont, J. Cieślakowskiej, D. Jastrzębskiej, ORE, Warszawa 2012. www.bc.ore.edu.pl/dlibra/collectiondescription?dirids=7 (czasopismo Trendy) www.uniwersytet-dzieciecy.pl www.projektsukces.pl www.ceo.org.pl www.mlodyprzedsiebiorca.pl www.poraktywnie.pl www.nbportal.pl 54 Moduł II Temat projektu: GOSPODAROWANIE CZASEM Chwila obecna jest najważniejszym momentem twojego życia Robert Fritz Ludzie stają się bogaci w czasie wolnym Robert Kiyosaki Wprowadzenie do modułu Dobre, skuteczne zarządzanie czasem to podstawowa umiejętność, której potrzebują wszyscy. Pozwala ona zarówno lepiej wykonywać obecną pracę, jak i stwarzać perspektywy dalszego rozwoju. To prawdziwy czynnik różnicujący, który zapewnia przewagę nad osobami równie uzdolnionymi, lecz gorzej zorganizowanymi i mniej zdyscyplinowanymi. Każdy z nas zarządza w jakiś sposób swoim czasem – w pracy, w szkole, w domu. Robimy to mniej lub bardziej świadomie. Najczęściej mamy z tym kłopoty, bo nikt się z taką umiejętnością nie rodzi i mało kto się jej uczy. Przy dużym tempie życia, ogromie obowiązków, braku dobrej organizacji, czas staje się dobrem coraz bardziej deficytowym i cennym. Od umiejętności organizowania własnego czasu zależy, ile naprawdę czerpiemy z życia. A zatem należy zacząć uczyć się tego jak najwcześniej. Pewne nawyki wypracowane w dzieciństwie, zaowocują w dorosłym życiu. Ten moduł pomoże uczniom udoskonalić swoje planowanie czasu, pozwoli zastanowić się nad jego wartością, bezpowrotnym przemijaniem, określić swoich największych „złodziei czasu”. Dzięki projektom zaplanowanym w tym module uczniowie będą mogli przeanalizować własne codzienne czynności pod kątem wykorzystania czasu, poćwiczyć układanie harmonogramu dnia, tygodnia, miesiąca. Określą problemy, na którymi powinni popracować, poszukają sposobów modyfikacji swoich działań, aby lepiej organizować cenny czas i wykorzystać go z pożytkiem dla własnego rozwoju. Wszystkie pomysły zaprezentowane w tym module mają charakter przykładowy i są jedynie propozycją Autorki. Tematy, cele, pytania pomocnicze i pomysły na realizację projektów należy traktować jedynie jako inspirację. 55 Materiały pomocnicze do modułu GOSPODAROWANIE CZASEM13 Żyjemy w ciągłym biegu. Mamy wrażenie, że czas przecieka nam między palcami. Wiecznie coś przegapiamy. Na biurku rośnie sterta zaległych dokumentów, w kalendarzu mnóstwo niezałatwionych spraw i spotkań, na które nie uda się zdążyć. Z roku na rok jest coraz gorzej, a doba ma przecież ciągle 24 godziny! Najwyższa pora to zmienić - nauczyć się cenić swój czas i mądrze nim gospodarować. Wiele osób chcących odnieść sukces, narzeka na przeciążenie pracą i chroniczny brak czasu. Nieraz załatwiają kilka spraw równocześnie (często z marnym skutkiem), wykonują wiele zadań, a terminy mają przeważnie „na wczoraj”. Są absorbowani przez interesantów, współpracowników, telefony. Mają wrażenie, że nie oni pracują, tylko „pracuje się nimi”. Często najważniejsze zadania wykonują dopiero po godzinach lub w weekendy, bo w ciągu dnia jest zbyt wiele zakłóceń, które na to nie pozawalają. Takie życie pod presją czasu jest powodem ciągłego stresu. Czasu poświęconego na pracę w wolne dni nie da się przeznaczyć na hobby, własny rozwój, spędzić go z rodziną i to jest przyczyną kolejnych kłopotów. Dużo ludzi spędza swój czas na szalonej aktywności, ale osiągają bardzo mało, ponieważ nie skupiają się na właściwych rzeczach. Tymczasem trzeba skupić się na rezultatach, a nie ma byciu zajętym. Lepsze, optymalne wykorzystywanie cennego czasu, którego jest tak mało, można osiągnąć nim gospodarowanie. jedynie przez świadome, ciągłe i konsekwentne Gospodarowanie czasem oznacza, że to my panujemy nad naszą pracą i czasem i nie dopuszczamy, aby to one nami rządziły. Złodzieje czasu Gdy przyjrzymy się naszym codziennym czynnościom, zapewne dojdziemy do wniosku, że nie wszystko przebiega, jak byśmy chcieli. Nawet, gdy szczegółowo zaplanujemy dzień, to występują zakłócenia, które czasem wręcz wywracają do góry nogami nasz plan. Jakie czynniki najbardziej zakłócają nam pracę, kradną nasz czas? Są to najczęściej: 13 Opracowanie własne 56 rozmowy telefoniczne, zbyt długie zebrania, spotkania, korki uliczne, kolejki (w biurze, banku, na poczcie itp.), bałagan na biurku, oglądanie telewizji Internet (komunikatory, portale społecznościowe), odkładanie spraw „na potem” brak asertywności itp. Musisz wiedzieć, dokąd zmierzasz Jest to najważniejsza dewiza. Sprawdza się we wszystkich dziedzinach. Od tego zależny jest sukces, powodzenie w pracy, wysokość zarobków, pozycja społeczna, szczęście małżeńskie, uczucia, zdrowie. Wszystko. Jeśli nie wiesz dokąd chcesz dojść, nie znajdziesz drogi. Wśród cech wyróżniających ludzi, którym naprawdę się w życiu powodzi, wybija się na pierwsze miejsce umiejętność jasnego sprecyzowania celów i ich konsekwencja realizacja. Po prostu pewnego dnia gruntownie przemyśleli, jakie są ich życiowe priorytety zawodowe i osobiste oraz w jaki sposób świadomie wykorzystać do ich realizacji czas, który mają do dyspozycji. Co jest twoim celem? Co chcesz osiągnąć w życiu? Osiągniesz to, co planujesz. Jeśli nic nie zaplanowałeś - nie dziw się, że niewiele osiągasz! Czy możesz sobie wyobrazić wybudowanie domu bez szczegółowego projektu? A jednak 95% ludzi nie ma planu na życie! Statystycznie rzecz biorąc spędzamy więcej czasu na planowaniu zabawy sylwestrowej niż na planowaniu kariery zawodowej. Narzeczeni poświęcają więcej uwagi planowaniu wesela niż planowaniu małżeństwa. Nie ma się co dziwić, że tyle osób jest niezadowolonych z własnej kariery zawodowej i że liczba rozwodów wciąż rośnie. Tymczasem sukces rzadko jest kwestią szczęścia. W większości przypadków został szczegółowo zaplanowany, a później wdrożony z żelazną konsekwencją i chirurgiczną precyzją. 57 Planowanie to zysk na czasie Im lepiej zaplanujemy swój czas, tym racjonalniej będziemy mogli go wykorzystać do realizacji celów zawodowych i osobistych. Poświęcając więcej czasu na planowanie, mniej zużyjemy go na wykonanie naszej pracy. Kto swój dzień planuje przez 8 minut, a następnie postępuje konsekwentnie, może dziennie zyskać godzinę na inne istotne działania. Planowanie czasu pozwala na lepsze i szybsze osiąganie celów, oszczędzenie czasu na rzeczywiście ważne sprawy (zarządzanie, kreatywność, rodzina, czas wolny), zmniejszenie pośpiechu i stresu. Najlepiej, gdy stosujemy planowanie na piśmie. Pozwala ono na lepsze rozeznanie w realizowanych działaniach, odciąża naszą pamięć, koncentruje na jest jednocześnie dokumentacją wykonanej pracy, co może po jakimś czasie się przydać jako dowód naszej działalności. Pamiętajmy jednak, że każdego dnia czekają na nas sprawy nieoczekiwane. Dlatego realistycznie można planować tylko 60% czasu. Reszta to rezerwa. Tym najbardziej popularnym sposobem zarządzania własnym czasem posługuje się wielu dyrektorów szkół. I nie ma w tym nic złego dopóty, dopóki w kalendarzu znajdować się będą nie tylko sprawy z obszaru zawodowego, ale również terminy kolacji z przyjaciółmi, wspólnego wyjazdu z rodziną, czas zarezerwowany na relaks i zdrowie, wyjście do teatru czy kina. Zasady ustalania priorytetów Mimo największych starań, nie jesteśmy w stanie zrobić wszystkiego. Musimy ustalić pewną hierarchię ważności spraw do załatwienia. Analiza ABC Wartość czynności 65% 20% Zadania A Zadania B bardzo ważne 15% ważne 20% 15% Zadania C mało ważne 65% Rzeczywisty nakład czasu 58 Analiza wartości nakładu czasu, zwana analizą ABC, pozwala wyróżnić następujące kategorie zadań: Zadania A są najważniejsze. Nie można ich zlecać, ale należy wykonać samemu lub z zespołem. Zadania B są z reguły mniej ważnymi sprawami i można je zlecić komuś innemu. Zadania C mają najmniejsze znaczenie, ale ich wykonanie zabiera dużo czasu (prace rutynowe, „papierkowa robota”, telefonowanie, korespondencja itp.)14 Ta hierarchia nie oznacza, że należy skupić się wyłącznie na zadaniach A, zupełnie zaniedbując C. Chodzi o właściwe proporcje w poświęcaniu im czasu, odpowiednią kolejność i relacje między nimi. Zasada Eisenhowera Ten amerykański generał bardzo skutecznie zarządzał swoim czasem. Wymyślił tzw. matrycę zarządzania czasem, w której priorytety są ustalane według zasady ważności i pilności. Kartkę papieru dzielimy na 4 części i numerujemy tak, jak ćwiartki w układzie współrzędnych. Osi Y odpowiada ważność, a osi X – pilność. I tak: Pole I – sprawy ważne i pilne Pole II – sprawy ważne i niepilne Pole III – sprawy nieważne i niepilne Pole IV – sprawy nieważne i pilne Zadania z pola I to sprawy ważne (dla nas lub firmy) i naglące, których termin właśnie upływa i które musimy załatwić natychmiast. To sytuacje kryzysowe i „gaszenie pożarów”. Pole II to rzeczy ważne, ale niepilne. Wpisujemy tutaj to, co chcemy zrobić w przyszłości, np. doskonalenie, dokształcanie, planowanie itp. W pole IV wpisujemy sprawy nieważne, ale pilne, np. rozmowa telefoniczna czy jakaś nagła sprawa. Cała reszta spraw trafia do pola III – zadania nieważne i niepilne, które możemy sobie po prostu „odpuścić” (rozmowy o niczym, czytanie niektórych gazet itp.). Na tego typu sprawy po prostu szkoda naszego czasu.15 14 15 Materiały szkoleniowe dla menedżerów firmy UNILEVER, Warszawa 1998, s. 26-27. M. Farnicka, Znajdź czas dla siebie, Gazeta Praca - dodatek do „Gazety Wyborczej” Nr 4/2004, s.1. 59 Zasada Pareto Nazwa pochodzi od włoskiego ekonomisty Vilfredo Pareto, który w XIX wieku odkrył zasadę zwaną czasem „20-80”, która głosi, że niewielka liczba zdarzeń – 20% decyduje o 80% efektów (20% społeczeństwa posiada 80% majątku, 20% gazety zawiera 80% wiadomości itp.). I odwrotnie. Co to oznacza przy planowaniu czasu? Otóż należy skupić się na tych rzeczach, które przyniosą największe efekty. Trzeba zrezygnować z działań, które zabiorą nieproporcjonalnie dużo czasu w stosunku do wyników. Sprawdza się to szczególnie wtedy, gdy mamy długą listę spraw do załatwienia (a przeważnie mamy).16 Prawo Parkinsona Prawo to mówi, że praca wypełnia cały czas przeznaczony na jej wykonanie. Jeżeli na jakieś zadanie przeznaczymy 3 godziny, to dokładnie tyle nam to zajmie. Jeżeli jednak postanowimy to zrobić w 1,5 godziny – też na pewno zdążymy. Im mniej czasu przeznaczymy na kolejne zadania, tym szybciej je wykonamy. To sposób na zwiększenie własnej efektywności.17 Kilka dobrych rad Oto kilka sposobów na najlepsze wykorzystanie każdego dnia: Zaczynaj pozytywnie. Zostaw sobie rano czas na spokojne wstanie z łóżka, nieśpieszny prysznic, śniadanie z rodziną w miłym nastroju, luksus jazdy do pracy bez pośpiechu. To z pewnością pozwoli uzyskać pozytywne nastawienie do nowego dnia. Zarezerwuj sobie godzinę spokoju. Zamknij wtedy drzwi, nie odbieraj telefonów, nie pozwól, żeby ktoś ci przeszkadzał. To godzina tylko dla ciebie. Masz czas na spokojne zebranie myśli, załatwienie najtrudniejszych spraw (np. zadania A). Ciągłe przeszkadzanie w pracy daje tzw. „efekt piły” – człowiek oderwany od swojego zadania potrzebuje dodatkowego czasu, żeby się na nim znowu skupić. To powoduje znaczny spadek wydajności. Zarządzaj zlecając. Zyskasz na czasie, jeśli niektóre z zadań zlecisz innym. Możesz wówczas zająć się własnym rozwojem zawodowym czy realizacją 16 Tamże. Tamże. 17 60 najważniejszych zadań strategicznych. Zyskają na tym też podwładni: będą mogli wykorzystać swoja wiedzę i doświadczenie, rozwinąć umiejętności i własną inwencję, podnieść motywację i dowartościować się. Zlecaj codziennie tak często i tak dużo, jak na to pozwala sytuacja i możliwości pracowników. Unikaj improwizowanych spotkań. One wyrywają cię z rytmu, dekoncentrują, niepotrzebnie angażują myśli, a są najczęściej mało efektywne. Jeśli ktoś wejdzie do twojego gabinetu i zasiądzie wygodnie na krześle, powiedz, że właśnie rozwiązujesz bardzo zawiłą sprawę i umów się na bardziej dogodny termin. Wykorzystuj swój najlepszy czas. Każdy ma takie godziny, kiedy wykazuje niespożytą energię i wyjątkową koncentrację. Na ten czas zaplanuj najtrudniejsze zadania i najważniejsze sprawy. Planuj swoje telefony. Nie musisz odbierać każdego telefonu. Jeżeli jesteś czymś pochłonięty, pozwól, żeby dzwoniący nagrał się na sekretarkę lub zadzwonił później. Uporządkuj swoje biurko. Dobra organizacja miejsca pracy jest niezwykle ważna. Tak przemyśl segregowanie dokumentów, aby zawsze wiedzieć, gdzie się który znajduje. Zrób również porządek na półkach i w szufladach. Wykorzystuj technologię informacyjną. Trudno dziś wyobrazić sobie skuteczne wykorzystywanie czasu bez tego dobrodziejstwa (ale uwaga – komputer i Internet to też złodzieje czasu!). Nigdy nie rezygnuj z wolnego czasu. Nie wolno! Czas wolny pozwala regenerować siły i jest niezbędną fazą skutecznego działania. Nie rezygnuj z odpoczynku! 61 Materiał pomocniczy nr 1 WARTOŚĆ CZASU Czas ma dla nas różną wartość w zależności od sytuacji życiowej, w jakiej się znajdujemy. Przeczytaj poniższy wiersz i przypomnij sobie sytuacje ze swojego życia, kiedy czas szczególnie ci się dłużył, a także te, kiedy mijał błyskawicznie. Wiersz szczęścia18 Żeby docenić wartość jednego roku, zapytaj studenta, który oblał końcowe egzaminy. Żeby docenić wartość miesiąca, spytaj matkę, której dziecko przyszło na świat za wcześnie. Żeby docenić wartość godziny, zapytaj zakochanych czekających na to, żeby się zobaczyć. Żeby docenić wartość minuty, zapytaj kogoś, kto spóźnił się na pociąg lub na samolot. Żeby docenić wartość sekundy, zapytaj kogoś, kto przeżył wypadek. Żeby docenić wartość setnej sekundy, zapytaj sportowca, który na olimpiadzie zdobył srebrny medal. Czas na nikogo nie czeka. Łap każdy moment, który ci został, bo jest wartościowy. Dziel go ze szczególnym człowiekiem- będzie jeszcze więcej wart. Pochodzenie tego wiersza nie jest znane, ale jego słowa zachęcają nas, abyśmy umieli wykorzystać czas, który jest nam dany na ziemi… 18 http://atrapa.net/chains/wiersz.htm (dostęp 25.04.2013) 62 Materiał pomocniczy nr 2 Ćwiczenie ZŁODZIEJE CZASU Gdy przyjrzymy się naszym codziennym czynnościom, zapewne dojdziemy do wniosku, że nie wszystko przebiega, jak byśmy chcieli. Nawet, gdy szczegółowo zaplanujemy dzień, to występują zakłócenia, które czasem wręcz wywracają do góry nogami nasz plan. Jakie czynniki najbardziej zakłócają nam pracę, kradną nasz czas? W odpowiedzi na te pytania pomoże poniższa ankieta. SAMOOCENA – MOI ZŁODZIEJE CZASU prawie zawsze często czasami prawie nigdy x0 x1 x2 x3 Telefon stale mi przeszkadza, a rozmowy przeważnie są zbyt długie. Dużo czasu spędzam przy komputerze, korzystając z komunikatorów lub przeglądając strony WWW. Poważne, czasochłonne i często nieprzyjemne zadania odkładam przeważnie na później albo mam kłopoty z doprowadzeniem ich do końca. Często brak mi jasnych priorytetów i próbuję załatwić na raz zbyt wiele spraw. Harmonogramów i terminów dotrzymuję jedynie pod presją, bo stale wypada mi coś nieprzewidzianego. Mam za dużo papierów na biurku, za dużo czasu poświęcam na korespondencję i czytanie. Komunikacja często pozostawia wiele do życzenia. Spóźnione informacje, nieporozumienia, tarcia są na porządku dziennym. Często załatwiam sprawy, które mógłby załatwić ktoś inny. Z trudem przychodzi mi odmawianie, kiedy inni czegoś chcą, a ja mam wystarczająco dużo własnej pracy. W moim życiu brak jasno ustalonych celów – nie zawsze widzę sens w tym, co robię. Czasem brak mi koniecznej samodyscypliny do zrealizowania zaplanowanych przedsięwzięć. Podsumuj krzyżyki w rubrykach i wpisz ilość punktów Pomnóż ilość punktów według wzorów Wpisz wyniki mnożenia = Zsumuj wszystkie punkty 63 = = Razem = = Rozwiązanie: 0-17 punktów W ogóle nie umiesz zaplanować swojego czasu i pozwalasz, żeby inni tobą kierowali. Nie potrafisz kierować porządnie ani sam sobą, ani innymi. Musisz zacząć gospodarować czasem, żeby to zmienić. 18-24 punkty Próbujesz zapanować nad czasem, ale brak ci często koniecznej konsekwencji, by odnieść sukces. 25-30 punktów Dobrze gospodarujesz czasem, ale możesz jeszcze lepiej! 31-36 punktów Gratulacje! Jesteś przykładem dla każdego, kto chce się nauczyć organizować czas. Pozwól innym korzystać z twojego doświadczenia.19 19 Opracowano na podstawie : I. Dzierzgowska, Dyrektor w zreformowanej szkole, Wydawnictwo CODN, Warszawa 2001, s.40. 64 Materiał pomocniczy nr 3 MOJE CODZIENNE CZYNNOŚCI20 Wykonywana czynność Toaleta poranna Czas przeznaczony na tę czynność w minutach (dziennie) 10’ Czas przeznaczony na tę czynność w godzinach (w tygodniu) 1h 10’ Czas przeznaczony na tę czynność w godzinach (w miesiącu) ok. 5 h Czas przeznaczony na tę czynność w godzinach (w roku) ok. 60 h Ubieranie się Śniadanie Droga do szkoły Nauka w szkole Obiad Droga ze szkoły Słuchanie muzyki Odrabianie lekcji Rozmowy telefoniczne Praca przy komputerze Prace domowe, zakupy itp. … 20 Opracowano na podstawie: Ekonomia na co dzień. Poradnik dla nauczyciela. Fundacja Młodzieżowej przedsiębiorczości, Warszawa 2005, s. 75. 65 Materiał pomocniczy nr 4 ORGANIZUJĘ MÓJ DZIEŃ21 Ważne dla mnie czynności, Czynności, z których mogę dzięki którym się rozwijam zrezygnować, bo nie przynoszą mi korzyści, czyli moi „złodzieje czasu” 21 Czynności, które chciałbym wykonywać, bo wiążą się z moimi pasjami, pomagają realizować marzenia i plany Opracowano na podstawie: Ekonomia na co dzień. Poradnik dla nauczyciela. Fundacja Młodzieżowej przedsiębiorczości, Warszawa 2005, s. 76. 66 Materiał pomocniczy nr 5 PLANOWANIE Z PRZYSZŁOŚCI22 Obejmuje ono następujące etapy: 1. Przeniesienie się wyobraźnią w przyszłość i stworzenie wizji tego, co chcemy osiągnąć, aby odnieść wrażenie, że to już stało się naszym udziałem. 2. „Patrząc” z przyszłości (naszej wizji), konieczne jest sformułowanie etapowych celów, jakie trzeba zrealizować, aby tę wizję urzeczywistnić, oraz terminów, w których mają być osiągnięte. Do celów etapowych należy stworzyć plany zadań koniecznych do ich zrealizowania. 3. Do każdego z planów trzeba określić zasoby (ludzi, rzeczy, czasu, informacji itp.) oraz warunki potrzebne do realizacji planów. Graficzne przedstawienie planowania z przyszłości: Materiał pomocniczy nr 6 SKUTECZNE FORMUŁOWANIE CELÓW23 Elementy dobrze określonego celu, czyli w jaki sposób powinieneś formułować swoje cele aby skutecznie je osiągać: 1. Określaj cele w sposób pozytywny – zapisuj to, co chcesz mieć/osiągnąć a nie to, czego nie chcesz. Pamiętaj, że nasz umysł przyciąga to, o czym najczęściej myślimy, a podświadomość nie rozumie zaprzeczeń. Jeśli będziesz myślał Nie chcę tej choroby to tylko będziesz przyciągał więcej choroby! 22 http://www.nowaera.pl/o-metodzie-projektow/techniki-i-cwiczenia-wspomagajace-realizacje-projektu.html (dostęp: 25.04.2013) 23 http://www.projektsukces.pl/cele.html (dostęp: 25.04.2013) 67 2. Napisz cel w czasie teraźniejszym – podświadomość nie zna przyszłości, jest tylko TERAZ. 3. Umieszczaj cele w kontekście – Kiedy, gdzie, z kim chcesz osiągnąć ten cel? Zobacz, usłysz, poczuj przedsmak tego, co się wydarzy. Zobacz swoje otoczenie, ludzi, wszystko co jest powiązane z celem. 4. Zapisuj jak najwięcej szczegółów - jeśli np. chcesz mieć samochód - określ jaki będzie miał kolor, jaki dźwięk będzie wydawał silnik, jaka marka, model, wyposażenie. 5. Wybieraj cele zależne od Ciebie – czy sam jesteś w stanie go osiągnąć? Od kogo zależy wynik? Pamiętaj, że w im większym procencie cel zależy od Ciebie, tym większe prawdopodobieństwo że go osiągniesz! 6. Sprawdź jakimi zasobami dysponujesz – znając własne zasoby (możliwości, umiejętności, kapitał, wiedzę, itd) łatwiej osiągniesz cel, będziesz wiedział co jest Tobie potrzebne do osiągnięcia celu, skąd będziesz czerpał zasoby. 7. Jaka jest wielkość celu? – każdy cel powinien mieć odpowiednią wielkość. Jeśli jest zbyt duży - podziel go na kawałki. Ustal dla każdego z nich osobną datę osiągnięcia. 8. Cel powinien być ekologiczny – zastanów się, czy jest on zgodny z Twoimi wartościami? Czy nie zaburzy on czegoś w Twoim życiu? Jak będzie się miał do innych ludzi - rodziny, przyjaciół, znajomych z pracy? Czy na pewno im nie zaszkodzi? 9. Brak sprzeczności – zbadaj spójność na poziomie świadomym i podświadomym w stosunku do celu. Wyobraź sobie że już osiągnąłeś swój cel i sprawdź jak się z nim czujesz (pozwól wyrazić się Twojej podświadomości, język emocji, uczuć, ciała), jakie są konsekwencje osiągnięcia celu. 10. Oznaki osiągnięcia celu – skąd będziesz wiedział, czy osiągnąłeś cel? Zastanów się, co się zmieni, w jaki sposób poznasz że już masz to, czego pragniesz. Jak uczcisz zdobycie celu? 68 Wyznaczanie celu: 1. Skoncentruj się na tym, co chcesz osiągnąć Sformułuj swój cel w sposób pozytywny i napisz datę jego osiągnięcia 2. Przemyśl, co tracisz, jeśli nie osiągniesz tego celu. Wymień co najmniej 5 takich rzeczy. Wyobraź sobie sytuację, w której nie osiągnąłeś celu – jak się czujesz, co straciłeś, jak reaguje Twoje środowisko, znajomi, rodzina, jaka jest Twoja sytuacja życiowa. 3. Co zyskasz jeżeli już osiągniesz swój cel? Wymień jak najwięcej takich rzeczy. Im więcej powodów dasz swojemu nieświadomemu umysłowi - tym łatwiej i szybciej przyciągniesz cel! Wyobraź sobie sytuację, gdy już ten cel osiągnąłeś - jak się czujesz, co widzisz, co słyszysz, jak reagują na to ludzie z którymi jesteś, jaka jest Twoja sytuacja życiowa - co się zmieniło...Codziennie wracaj do tego obrazu, używając całej wyobraźni (wizualna, słuchowa, czuciowa), pamiętaj o dokładność programowanego celu - Co chcesz osiągnąć? Dlaczego? Kiedy? Jak? 4. Odpowiedz na pytanie, czy proces ten może być zapoczątkowany przesz Ciebie samego? 5. Napisz jakie działania wykonasz, aby zapoczątkować osiągnięcie Twojego celu, napisz kiedy i jak to wykonasz! 6. Codziennie wykonuj jakieś działanie, które będzie zbliżać Cię do osiągnięcia celu. Pamiętaj, że lepiej działać systematycznie, małymi kroczkami (codziennie coś wykonać w tym kierunku) niż wielkimi skokami. Pamiętaj, że nie ma rzeczy niemożliwych, a każdy - nawet największy cel można rozbić na mniejsze i osiągać je po kolei (najlepiej do każdego z tych kawałków wyznaczyć konkretną datę realizacji). 69 Projekt 1 Temat projektu: DLACZEGO LUDZIE RÓŻNIE WYKORZYSTUJĄ CZAS, CHOĆ WSZYSCY MAJĄ GO TYLE SAMO? Cele operacyjne Uczeń: rozumie, że może sam decydować o wykorzystaniu swojego czasu, rozumie, że straconego czasu nie da się odzyskać, zna przyczyny, które najczęściej powodują stratę cennego czasu („złodzieje czasu”), szuka sposobów eliminowania „złodziei czasu”, modyfikuje swoje działania pod wpływem refleksji wykorzystaniem czasu, przeprowadza wywiad, wyszukuje informacje z różnych źródeł, korzysta z nowoczesnych technologii, bierze udział w dyskusji, współpracuje w zespole, wywiązuje się z przydzielonych zadań, zgłasza swoje pomysły, prezentuje efekty swojej pracy, udziela informacji zwrotnej, dokonuje samooceny. Materiały pomocnicze do tematu projektu Szczegółowe pytania problemowe do tematu projektu: 1. Dlaczego czasem czas płynie szybciej, a czasem wolniej? 2. Dlaczego ciągle brakuje nam czasu? 3. Jak organizują swój czas ludzie sukcesu? 4. Jak nie dopuścić, aby czas przeciekał nam prze palce? 5. Co powoduje największe marnotrawstwo naszego czasu? 70 nad własnym 6. Co zrobić, aby wyeliminować złe nawyki w zakresie wykorzystania swojego czasu? 7. Co zrobić, żeby zyskać na czasie? Przykładowe zadania do projektu: 1. Dyskusja o wartości czasu – dlaczego czas płynie czasem wolno a czasem szybko i co jest tego przyczyną? Dlaczego ludzie skarzą się na ciągły brak czasu? 2. Przeprowadzenie wywiadu z rodziną, znajomymi na temat tego, jak organizują swój czas, by go jak najlepiej wykorzystać. 3. Zidentyfikowanie swoich najgroźniejszych „złodziei czasu”. 4. Przeprowadzenie wywiadu z człowiekiem sukcesu – jak gospodaruje swoim czasem. 5. Wypracowanie w grupach dekalogu gospodarowania czasem. 6. Podsumowanie, refleksja, ocena koleżeńska, samoocena. Uwagi o planowaniu pracy uczniów Najważniejsze w tym projekcie jest uświadomienie uczniom wartości czasu, jego bezpowrotnej utraty w przypadku marnowania i własnego wpływu na sposób wykorzystania rezerw czasowych. Przy dyskusji o wartości czasu można sięgnąć po przykłady zawarte materiale pomocniczym nr 1 (Wiersz szczęścia). Zapewne oni sami potrafią opisać wiele sytuacji, kiedy czas im płynie wolno, a kiedy szybko. Warto pokusić się o jakąś ogólną zasadę, która rządzi tym zjawiskiem względności czasu – uczniowie z pewnością będą potrafili ją swoimi słowami sformułować. Gdy uczniowie będą szukać rozwiązań, jak wyeliminować marnotrawstwo czasu, należy najpierw jasno określić, co jest tego przyczyną. Do tego przydatny może się okazać materiał pomocniczy nr 2 (Złodzieje czasu). Po indywidualnym wypełnieniu ankiety warto przeanalizować, co dla nas jest największym „złodziejem czasu”, dlaczego tak wiele go tracimy i jak temu zaradzić w przyszłości (czyli jak złapać swojego „złodzieja czasu” odebrać, co nasze i przeznaczyć na pożyteczne dla nas zajęcie). Taką analizę można przeprowadzić wspólnie lub w grupach, dyskutując o problemie i zapisując pomysły. 71 Kolejnym zadaniem dla uczniów może być poszukanie informacji poprzez przeprowadzenie wywiadu wśród rodziny i znajomych na temat: jak radzą sobie z brakiem czasu, jak sobie go organizują, czy uczyli się kiedyś tej umiejętności itp. Inna grupa może wyszukać w prasie czy Internecie wywiad z jakimś „człowiekiem sukcesu”, gdzie byłyby fragmenty dotyczące jego zasad gospodarowania czasem. Kolejna mogłaby wyszukać przysłowia związane z czasem. Końcowym efektem projektu mogłoby być wypracowanie zasad racjonalnego gospodarowania czasem. Można polecić, żeby uczniowie w grupach sporządzili taką listę i zapisali to w postaci „10 przykazań gospodarowania czasem”. Warto uczniom uświadomić, że odnieśli sukces, bo rozpoznali problem, ale teraz należy wypracowane zasady wcielić w życie – wtedy cel projektu będzie osiągnięty. Zapewne nie uda się to od razu zmienić nawyków i idealnie zarządzać swoim czasem, ale nie należy się zrażać, tylko małymi krokami robić postępy. Można umówić się na kolejną rozmowę np. za miesiąc – wtedy uczniowie będą mogli się wypowiedzieć, jak udaje im się realizować wypracowanie wspólnie „10 przykazań gospodarowania czasem”. 72 Projekt 2 Temat projektu: JAK MOŻNA ZAMIENIĆ CZAS NA PIENIĄDZE? Cele operacyjne Uczeń: rozumie, że czas ma wartość ekonomiczną, analizuje wykorzystanie swojego czasu, wykazuje zależność między planowaniem wykorzystania swojego czasu a jego oszczędnością, układa swój harmonogram dzienny, tygodniowy, miesięczny, roczny, posługuje się matrycą Eisenhowera, określa własne priorytety, rozumie potrzebę uwzględniania przy planowaniu czasu swoich celów i priorytetów, wyszukuje informacje z różnych źródeł, korzysta z nowoczesnych technologii, współpracuje w zespole, wywiązuje się z przydzielonych zadań, zgłasza swoje pomysły, bierze udział w dyskusji, prezentuje efekty swojej pracy, udziela informacji zwrotnej, dokonuje samooceny. Materiały pomocnicze do tematu projektu Szczegółowe pytania problemowe do tematu projektu: 1. Ile czasy zabierają nam codzienne czynności? 2. Jak zyskać na czasie? 3. Jak pogodzić życie prywatne z obowiązkami szkolnymi? 4. Co można zrobić ze swoim wolnym czasem? 5. Jak mądrze spożytkować wolny czas? 6. Jak nauczyć się gospodarowania czasem? 73 7. Jak wykorzystać swój wolny czas dla swojej lepszej przyszłości? 8. Dlaczego mówi się, że czas to pieniądz? Przykładowe zadania do projektu: 1. Dyskusja na temat „Czas to pieniądz”. 2. Analiza indywidualna – efektywność czasu przeznaczonego na codzienne czynności. 3. Praca w grupach nad eliminacją codziennych działań, które nie przynoszą efektów na przyszłość. 4. Zaplanowaniem w grupach działań, które mają charakter rozwojowy. 5. Ćwiczenie w posługiwaniu się matrycą Eisenhowera. 6. Określanie własnych priorytetów. 7. Podsumowanie, informacja zwrotna prowadzącego, samoocena. Materiały do planowania pracy uczniów Uczniowie w wyniku realizacji tego projektu powinni zrozumieć wartość ekonomiczną czasu. Punktem wyjścia mogłaby się stać dyskusja nad mottem tego modułu „Ludzie stają się bogaci w czasie wolnym.”. Dzięki temu powinni wiedzieć, że zarówno każda praca wykonywana w określonym czasie przeliczana na płacę, jak i wynalazki, badania, nauka, do których czas jest niezbędny – niosą za sobą konkretne, wymierne korzyści. Jeżeli coś przegapimy, potem możemy już nie dać rady tego nadrobić. Tym bardziej, gdy chodzi o rzeczy, na które jest czas lepszy i groszy. Np. najłatwiej się zacząć uczyć języka w dzieciństwie, poświęcając na to swój wolny czas. W dorosłym życiu nie zawsze damy radę to nadrobić, bo i umysł nie jest już tak chłonny i dużo więcej mamy obowiązków. Materiał pomocniczy nr 3 pozwoli uczniom przeanalizować codzienne czynności pod kątem czasu, który na nie poświęcają. Ważne, aby sobie uświadomili, ile trwa każde z tych działań w skali dnia, tygodnia, miesiąca i roku. Warto podyskutować w odniesieniu do poszczególnych czynności, czy to dużo, czy mało. Czy wszystkie te działania są konieczne i czy w takim wymiarze? Czy prowadzą do rozwoju? Jak poprawić efektywność wykorzystania własnego czasu? 74 W poszukiwaniu odpowiedzi na te pytania można wykorzystać materiał pomocniczy nr 4, w którym analiza codziennych czynności idzie o krok dalej – rozdziela je na ważne i rozwojowe, te, z których można zrezygnować oraz te, które sprzyjają realizacji marzeń. Jest to moment do autorefleksji nad racjonalnością wykorzystania własnego czasu. Warto, aby uczniowie w swoich działaniach znaleźli te, które nie roznoszą pożytku, a zabierają cenny czas. Na ich miejsce warto wstawić do harmonogramu takie czynności, które mogłyby przyczynić się do rozwoju i w przyszłości zaowocować potrzebnymi umiejętnościami czy lepszą pracą. Innymi słowy – określić priorytety. Można również spróbować z uczniami zastosować również matrycę Eisenhowera, dzieląc działania wykonywane w ciągu dnia na 4 kategorie wg ważności i pilności (patrz – materiał merytoryczny). Najważniejsze, aby po realizacji tego projektu rozumieli potrzebę planowania swojego czasu i nauczyli się określać swoje priorytety. 75 Projekt 3 Temat projekt: CENNE, A NIC NIE KOSZTUJE - JAK CIEKAWIE I POŻYTECZNIE SPĘDZAĆ WOLNY CZAS W NASZEJ MIEJSCOWOŚCI BEZ WYDAWANIA PIENIĘDZY? Cele operacyjne Uczeń: rozumie potrzebę pożytecznego wykorzystaniu swojego wolnego czasu, poszukuje możliwości bezpłatnych zajęć dla młodzieży w swojej miejscowości, analizuje zebrane informacje, szuka sojuszników do zorganizowania ciekawych form spędzania wolnego czasu, wyszukuje informacje z różnych źródeł, korzysta z nowoczesnych technologii, współpracuje w zespole, wywiązuje się z przydzielonych zadań, zgłasza swoje pomysły, bierze udział w dyskusji, prezentuje efekty swojej pracy, udziela informacji zwrotnej, dokonuje samooceny. Materiały pomocnicze do tematu projektu Szczegółowe pytania problemowe do tematu projektu: 1. Dlaczego tak trudno jest znaleźć czas na sport, hobby i rozrywkę? 2. Dlaczego inni mają czas na rozwijanie własnych zainteresowań, a mnie jest trudno go znaleźć? 3. Jak mogę wolny czas zagospodarować z pożytkiem dla własnego rozwoju? 4. Jakie zajęcia dla młodzieży są dostępne w naszej miejscowości? 5. Które z tych zajęć są bezpłatne? 6. Co możemy sobie sami zorganizować bez wydawania pieniędzy? 7. Kto nam może pomóc w tych działaniach? 76 Przykładowe zadania do projektu: 1. Wyszukiwanie informacji w Internecie na temat oferty bezpłatnych zajęć dla dzieci i młodzieży w najbliższej okolicy. 2. Wycieczka do pobliskich placówek oświatowych i kulturalnych w celu poznania ich bezpłatnej oferty. 3. Zgromadzenie materiałów promocyjnych (folderów, ulotek) na temat bezpłatnych zajęć w placówkach oświatowych i kulturalnych. 4. Analiza zgromadzonych informacji pod kątem różnorodności oferty. 5. Zestawienie oferty z różnymi typami inteligencji wg Gardnera – wnioski na temat stopnia zaspokojenia rozmaitych potrzeb uczniów. 6. Generowanie pomysłów na zajęcia (akcje, działania) kierowane do tych typów inteligencji, które nie są uwzględnione w dostępnej ofercie. 7. Wybór najciekawszej propozycji i zaplanowanie jej realizacji. 8. Poszukiwanie sojuszników i sponsorów. 9. Promocja podejmowanego przedsięwzięcia. 10. Organizacja imprezy/akcji. 11. Podsumowanie działań, ocena efektów wspólnej pracy, samoocena uczestników. Materiały do planowania pracy uczniów Działania mogą przebiegać podobnie, jak w projekcie 3 modułu I. Ich istotą jest poszukiwanie przez uczniów w najbliższej okolicy różnych możliwości spędzania wolnego czasu dla siebie i kolegów z uwzględnieniem własnego rozwoju. Ważne, aby uczniowie korzystali z różnorodnych źródeł informacji (ogłoszenia, ulotki, prasa, Internet, wywiady itp.) oraz dotarli w ten sposób do jak największej liczby instytucji, organizacji i placówek, oferujących zajęcia dla młodzieży. Najpierw powinni określić, w jakim kierunku chcieliby się rozwijać i co ich interesuje. Potem pod tym katem powinni przeanalizować możliwości lokalnego środowiska. Uwzględnić należy też aspekt finansowy – chodzi bowiem o takie formy spędzania wolnego czasu, które nie wymagają dodatkowych nakładów. Warto uświadomić uczniom, że nie zawsze potrzeba do tego pieniędzy - liczy się przede wszystkim pomysł i chęci. Ich kreatywność może iść właśnie w tym kierunku – co sami możemy sobie zorganizować? Najważniejsze, aby uczniowie zgłosili jak najwięcej pomysłów, potrafili poszukać sojuszników, przedstawić swoje pomysły, zwrócić się o pomoc w ich realizacji, zaplanować swoje przedsięwzięcie, wypromować je i przeprowadzić. 77 Projekt 4 Temat projektu: JAK ZAPLANOWAĆ SWOJE ŻYCIE? Cele operacyjne Uczeń: szacuje swoje zasoby, stawia sobie cele, rozumie znaczenie planowania, planuje kolejne kroki własnego rozwoju, określa obszary do rozwoju, modyfikuje swoje działania w kierunku osiągania celów, wyszukuje informacje z różnych źródeł, korzysta z nowoczesnych technologii, współpracuje w zespole, bierze udział w dyskusji, wyciąga wnioski z własnych działań, prezentuje efekty swojej pracy, udziela informacji zwrotnej, dokonuje samooceny. Materiały pomocnicze do tematu projektu Szczegółowe pytania problemowe do tematu projektu: 1. Jakie są moje życiowe cele? 2. Jakie są moje mocne strony? 3. Jakie posiadane cechy/umiejętności pomogą mi osiągnąć cele? 4. Czego muszę się jeszcze nauczyć, by je osiągnąć? 5. Do czego służy planowanie? 6. Na czym polega planowanie z przyszłości? 7. Jakie kolejne kroki mnie przybliżą do celu? 8. Co mogę zrobić już dziś, by się zbliżyć do celu? 78 Przykładowe zadania do projektu: 1. Formułowanie celów życiowych. 2. Analiza własnych zasobów pod kątem celów życiowych. 3. Planowanie z przyszłości – zaplanowanie kolejnych kroków prowadzących do przykładowego celu – plakat. 4. Zaplanowanie ścieżki prowadzącej do własnego, konkretnego celu (np. w sferze zawodowej). 5. Generowanie pomysłów na działania, które można podjąć już od jutra, aby zbliżyć się do celu. 6. Opracowanie listy porad dla młodych ludzi „Zacznij od dziś!” 7. Podsumowanie, refleksja, informacja zwrotna, samoocena. Uwagi o planowaniu pracy uczniów Na początku warto zapytać uczniów, co chcieliby osiągnąć w życiu (w różnych jego aspektach – w sferze zawodowej, rodzinnej, osobistego rozwoju itp.). Należy im pomóc prawidłowo formułować cele (materiał pomocniczy nr 6). Uczniowie mogą potem indywidualnie przeanalizować swoje zasoby pod kątem tego, co chcieliby w życiu osiągnąć – jakie przydatne cechy, predyspozycje, umiejętności już w pewnym stopniu posiadają. Można w tej części realizacji projektu posłużyć się niektórymi ćwiczeniami i materiałami z modułu I. Potem uczniowie w grupach dostają materiał pomocniczy nr 5 i wykonują na plakacie przykładowy schemat do celu podanego przez prowadzącego. Chodzi o to, by dobrze zrozumieli istotę planowania z przyszłości. Grupy prezentują, porównują efekty swojej pracy, doszukują się podobieństw, różnic i wyciągają wnioski. Następnym działaniem będzie indywidualne zaplanowanie ścieżki prowadzącej do własnego, konkretnego celu (np. w sferze zawodowej) oraz prezentacja wypracowanych rozwiązań. Można wykorzystać też materiał pomocniczy nr 5 z modułu IX. Kolejnym zadaniem grup będzie zastanowienie się, jakie działania można podjąć od zaraz, co zmienić w codziennym harmonogramie, czego zaniechać a jaką aktywność rozpocząć, aby choć o parę kroków zbliżyć się do celu. Końcowym efektem projektu mogłoby być wypracowanie listy porad dla młodych ludzi, chcących w przyszłości osiągnąć zamierzone cele („Zacznij od dziś”). Najważniejsze w tym projekcie jest uświadomienie uczniom, ze na sukces w życiu dorosłym pracuje się od najmłodszych lat. 79 Projekt 5 Temat projekt: KTO KRADNIE NASZ CZAS I JAK Z TYM WALCZYĆ? Cele operacyjne Uczeń: rozumie wartość czasu, rozumie, że straconego czasu nie da się odzyskać, sam decyduje, na co przeznaczyć swój czas, wymienia przyczyny, które najczęściej powodują u niego stratę cennego czasu („złodzieje czasu”), szuka sposobów eliminowania „złodziei czasu”, modyfikuje swoje działania w kierunku racjonalnego wykorzystania czasu, współpracuje w zespole, bierze udział w dyskusji, wyciąga wnioski z własnych działań, prezentuje efekty swojej pracy, udziela informacji zwrotnej, dokonuje samooceny. Materiały pomocnicze do tematu projektu Szczegółowe pytania problemowe do tematu projektu: 1. Jak zagospodarujemy swój dzień? 2. Jakie czynności wypełniają nam czas? 3. Co powoduje największe marnotrawstwo naszego czasu? 4. Jak nie dopuścić do trwonienia cennego czasu? 5. Co zrobić, aby wyeliminować złe nawyki w zakresie wykorzystania swojego czasu? 6. Co zrobić, żeby zyskać na czasie? 7. Jakich zasad przestrzegać, by mądrze wykorzystać dane nam cenne minuty i godziny? 80 Przykładowe zadania do projektu: 1. Analiza własnego planu dnia pod kątem czasu przeznaczonego na konkretne czynności. 2. Porównanie w grupach efektów pracy nad poprzednim ćwiczeniem, znalezienie elementów wspólnych. 3. Zidentyfikowanie najgroźniejszych „złodziei czasu”. 4. Wypracowanie w grupach sposobów na oszczędzanie czasu. 5. Podsumowanie, refleksja, samoocena. Uwagi o planowaniu pracy uczniów Na początku uczniowie mogą indywidualnie przeanalizować swój dzień pod kątem wykonywanych czynności i przeznaczonego nań czasu. Można posłużyć się materiałem pomocniczym nr 3. Potem uczniowie w grupach porównują efekty swojej pracy i doszukują się podobieństw w zajęciach i czynnościach, które zabierają im najwięcej czasu. Wnioski wypracowanie w grupach mogą stać się materiałem do dyskusji i porównań między grupami. Następnym problemem będzie analiza przyczyn marnotrawstwa czasu. Do tego przydatny może się okazać materiał pomocniczy nr 2 („Złodzieje czasu”). Po indywidualnym wypełnieniu ankiety warto przeanalizować, co dla nas jest największym „złodziejem czasu” i dlaczego tak wiele go tracimy. Kolejnym zadaniem grup będzie zastanowienie się i jak temu zaradzić w przyszłości (czyli jak złapać swojego „złodzieja czasu” odebrać, co nasze i przeznaczyć na pożyteczne dla nas zajęcie). Końcowym efektem projektu mogłoby być wypracowanie pomysłów na zmianę codziennych zachowań, aby jak najlepiej zagospodarować swój czas i nie dać go sobie odbierać. Warto uczniom uświadomić, że zapewne nie uda się to od razu zmienić nawyków i idealnie zarządzać swoim czasem, ale trzeba małymi krokami robić postępy. Najważniejsze w tym projekcie jest uświadomienie uczniom wartości czasu, jego bezpowrotnej utraty w przypadku marnowania i własnego wpływu na sposób wykorzystania rezerw czasowych. 81 Literatura i źródła do modułu II Bieniok H., Zarządzanie czasem. Poradnik dla mało efektywnych, Warszawa 2010. Brzeziński M., Życiologia czyli o mądrym zarządzaniu czasem, Zwierciadło, Warszawa 2011. Covey S., 7 nawyków skutecznego nastolatka, Wydawnictwo Rebis, Poznań 2002. Covey S., najpierw rzeczy najważniejsze, Wydawnictwo Medium, Warszawa 1998. Davidson J., Zarządzanie czasem. Praktyczny przewodnik dla tych, którzy nie lubią tracić czasu, Wydawnictwo Liber, Warszawa 2002. Dzierzgowska I., Dyrektor w zreformowanej szkole, Wydawnictwo CODN, Warszawa 2001. Ekonomia na co dzień. Poradnik dla nauczycieli, Fundacja Młodzieżowej Przedsiębiorczości, Warszawa 2005. Farnicka M., Znajdź czas dla siebie, Gazeta Praca - dodatek do „Gazety Wyborczej” Nr 4/2004. Forstth F., Efektywne zarządzanie czasem, Wydawnictwo Helion, Warszawa 2004. Gleeson K., Zrób to od razu. Program osobistej efektywności, Wydawnictwo Rebis, Poznań 2011. Hindle T., Zarządzanie czasem, Wydawnictwo Wiedza i Życie, Warszawa 2000. Kołodziejczyk W., Jak skutecznie zarządzać swoim czasem. Biuletyn maturalny, Centralna Komisja Egzaminacyjna, Warszawa 2006. Seifert l., Zarządzanie czasem, Agencja Wydawnicza Placed, Wraszawa 1998. Szopiński T., Efektywne zarządzanie czasem, Wydawnictwo Złote Myśli Sp. Z o. o., Gliwice 2008. www.bc.ore.edu.pl www.nbportal.pl www.uniwersytet-dzieciecy.pl www.ceo.org.pl www.mlodyprzedsiebiorca.pl www.projektsukces.pl www.poraktywnie.pl 82 Moduł III: JA I MOJE OTOCZENIE Kiedy robisz coś dla innych, twoje życie nabiera sensu. Wprowadzenie do modułu Społeczeństwo obywatelskie w Polsce rozwija się bardzo powoli. Nie jest zadowalająca aktywność naszych rodaków. Większość z nich nie ma przekonania o możliwości wpływania na swoje sprawy. Nie są to dobre wzorce dla młodego pokolenia. Dlatego warto kierować aktywizujące działania do tych, którzy w przyszłości będą budować społeczeństwo obywatelskie. Aktywizacja obywatelska, a szczególnie zapewnienie młodym ludziom przestrzeni do podejmowania różnych działań, realizowana jest obecnie w Polsce przede wszystkim przez organizacje pozarządowe. To one są twórcami, animatorami innowacyjnych projektów, dzięki którym młodzi ludzie w swoich społecznościach mogą odgrywać rolę zaangażowanych obywateli. Istotą tego modułu jest uświadomienie młodym ludziom istnienia przestrzeni do współpracy pomiędzy organizacjami pozarządowymi i instytucjami a młodzieżą. Jest to czynnik, który może przyczynić się do wzmocnienia i większej skuteczności działań tych instytucji i organizacji, a w efekcie – do większego zaangażowania obywatelskiego młodzieży. Uczniowie dowiedzą się, z kim mogą współpracować, określą swoje zasoby, jakie mają do zaoferowania, poszukają sojuszników do rozwiązywania spraw najbliższego środowiska, podejmą inicjatywę w sprawach dotyczących problemów lokalnych. Będą też czynić starania, aby poprzez aktywność na własnym podwórku rozwiązywać problemy globalne. Wszystkie pomysły zaprezentowane w tym module mają charakter przykładowy i są jedynie propozycją Autorki. Tematy, cele, pytania pomocnicze i pomysły na realizację projektów należy traktować jedynie jako inspirację. 83 Materiały pomocnicze do modułu SPOŁECZEŃSTWO OBYWATELSKIE Społeczeństwo obywatelskie (społeczeństwo cywilne), społeczeństwo, w którym działalność niezależnych od państwa różnego typu instytucji, organizacji, związków i stowarzyszeń jest podstawą samodzielnego rozwoju obywateli oraz stanowi wyraz ich osobistej aktywności. Idea społeczeństwa obywatelskiego sięga starożytności, za jej prekursora uważa się Arystotelesa, dla którego najwyższym wyrazem istnienia społeczeństwa obywatelskiego było utworzenie państwa (polis). Człowiek bowiem, jako istota społeczna (politikon zoon), nie może żyć poza nim, gdyż tylko w państwie może urzeczywistniać się jego społeczna natura. U Cycerona - synonim państwa, a zwłaszcza państwa „cywilizowanego” i rządzącego się prawem oraz społeczeństwa żyjącego w tym państwie, szanującego jego instytucje i przestrzegającego jego praw.24 Aktywność obywatelska rodzi się w związku z potrzebą rozwiązywania problemów społecznych, które są uciążliwe, wymagają rozwiązania ze względu na wspólne dobro i występują w danym środowisku. Skala i zasięg tych problemów może mieć charakter lokalny, regionalny bądź jeszcze szerszy. Wspólna aktywność obywatelska w rozwiązywaniu problemów jest pochodną wspólnoty wartości lub/i interesów SPOŁECZEŃSTWO OBYWATELSKIE W POLSCE25 Społeczeństwo obywatelskie obejmuje w Polsce dwa obszary: obywatelską aktywność grupową – działalność organizacji pozarządowych, wspólnot lokalnych i samorządowych, nieformalnych grup i ruchów społecznych oraz świadomość obywatelską Polaków. Istnieje wiele określeń terminu społeczeństwo obywatelskie. Można je rozumieć między innymi jako przestrzeń rozciągającą się między rodziną, państwem i rynkiem, w której działają oddolne organizacje społeczne. W tej przestrzeni obywatele prowadzą wolną debatę, która prowadzi do wypracowania rozwiązań społecznych, które można następnie traktować jako dobro wspólne. 24 25 http://portalwiedzy.onet.pl/83005,,,,spoleczenstwo_obywatelskie,haslo.html (dostęp 25.04.2013) http://www.mpips.gov.pl/spoleczenstwo-obywatelskie (dostęp 25.04.2013) 84 Organizacje społeczeństwa obywatelskiego są uznawane za najlepsze podłoże rozwoju współczesnej demokracji. Stanowią one nie tylko wzmocnienie i urzeczywistnienie prawa obywateli do uczestnictwa w życiu publicznym, ale również umożliwiają właściwe wypełnianie ról społecznych oraz samorealizację we wszystkich sferach życia. Państwo konstytucyjne i praworządne powinno dopełniać społeczeństwo obywatelskie poprzez gwarantowanie mu podstawowych praw: prawa własności, wolności i równości wobec prawa. Organizacje pozarządowe w Polsce Sektor organizacji pozarządowych jest młodą i ciągle kształtującą się sferą życia społecznego w Polsce, zarówno pod względem prawnym, instytucjonalnym, jak i infrastrukturalnym. W ciągu ostatnich kilkunastu lat powstawały dokumenty, które regulują i opisują sposób jego funkcjonowania – akty prawne, analizy, raporty. Prawna definicja organizacji pozarządowej pojawiła się wraz z wejściem w życie Ustawy z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie (Dz. U. Nr 96, poz. 873 ze zm.). Zgodnie z ustawą (art. 3, ust. 2). Za organizacje pozarządowe uznaje się osoby prawne lub jednostki bez osobowości prawnej, które nie są jednostką sektora finansów publicznych (w rozumieniu przepisów o finansach publicznych) i nie działają w celu osiągnięcia zysku, a zatem są to fundacje i stowarzyszenia, ale również związki zawodowe, organizacje samorządu gospodarczego i zawodowego). Liczba zarejestrowanych organizacji Do końca kwietnia 2004 roku w rejestrze REGON zarejestrowanych było 45 891 stowarzyszeń i 7 210 fundacji (Monitoring działania ustawy o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie, Stowarzyszenie KLON/JAWOR, 2004). Chcąc oszacować rozmiary całego trzeciego sektora, do liczby tej należałoby dołączyć 14 000 ochotniczych straży pożarnych, 3524 organizacje społeczne (komitety rodzicielskie, koła łowieckie oraz komitety społeczne), 17 113 związków zawodowych, 15 244 jednostki kościołów i związków wyznaniowych, 5515 organizacji samorządu gospodarczego i zawodowego oraz grupy związków pracodawców i partii politycznych. W ten sposób zdefiniowany 109 tys. zarejestrowanych podmiotów. 85 ,,trzeci sektor” liczy blisko Zróżnicowanie regionalne Najwięcej mazowieckim zarejestrowanych (prawie 10 tysięcy organizacji występuje stowarzyszeń i w fundacji; województwie znaczna część z nich zlokalizowana jest w Warszawie). Kolejne miejsca zajmują województwa: śląskie, małopolskie i wielkopolskie. Województwo opolskie klasyfikuje się na ostatniej pozycji wśród regionów, z nieco ponad 1 tysiącem organizacji w rejestrze. Bardzo mało formalnie zarejestrowanych stowarzyszeń i fundacji działa także w województwie świętokrzyskim, lubuskim i podlaskim. Finanse organizacji Organizacje mogą realizować swoje cele statutowe dzięki własnym zasobom pieniężnym. Korzystają one z pomocy wolontariuszy, minimalizują koszty osobowe i administracyjne, jednak zasięg ich działania uzależniony jest w dużej mierze od budżetu, którym dysponują. Przychody połowy organizacji w roku 2003 nie przekroczyły 13 tysięcy złotych. Najwięcej pieniędzy zasilających sektor pozarządowy pochodzi z krajowych źródeł publicznych (łącznie samorządowych i rządowych) - niemal 30%. Obok środków publicznych do najistotniejszych źródeł finansowych należą: działalność gospodarcza oraz odpłatna działalność statutowa - ok. 25%, darowizny od osób prywatnych i firm - ok. 11% oraz składki członkowskie - ok. 8%. Pola działań Wyniki badania organizacji z 2004 roku wskazują jednoznacznie, że „sport, turystyka, rekreacja i wypoczynek” to obszar, w którym działa największy odsetek organizacji – niemal 40% wskazuje go jako najważniejsze pole swoich działań, a dodatkowe 20% twierdzi, że działa w tym obszarze, choć nie jest to najważniejsze pole działań. Inne obszary, które organizacje często wskazują jako najważniejsze to kultura i sztuka (12% organizacji), edukacja i wychowanie (10%), usługi socjalne i pomoc społeczna (10%), ochrona zdrowia (dla 8% organizacji jest to najważniejsze pole działań) i rozwój lokalny w (6,5% organizacji). 86 wymiarze społecznym i materialnym GLOBALNE PROBLEMY WSPÓŁCZESNEGO ŚWIATA26 Wstęp Współczesny obraz świata jest niezwykle zróżnicowany pod wieloma względami. Ludzie coraz częściej zaczynają zdawać sobie sprawę z tego, że świat jako całość stoi w obliczu wielu zagrożeń i problemów do niedawna nie dostrzeganych lub nie istniejących. Umiędzynarodowiło się nie tylko życie gospodarcze, lecz także problemy z nim związane. Co należy rozumieć pod pojęciem “globalne problemy”? Jakie zagadnienia współczesnego świata można uznać za “globalne”? Pierwsze skojarzenie – to zagrożenia środowiska naturalnego. Rzeczywiście, stanowią one istotną część składową problemów globalnych, ale wiadomo – nie są jedyne. Należy sobie uświadomić, iż “globalność” zagadnień jest skutkiem gwałtownego rozwoju gospodarczego i cywilizacyjnego XX wieku. Wiele problemów, z uwagi na powiązania gospodarczo-ekonomiczne, stan techniczny rozwiązań, rozmiar zachodzących zjawisk, ma charakter globalny i przybiera rozmiary światowe. Niektóre z nich są powiązane przyczynowo, zazębiają się ze sobą i łączą w szeregi. Na przykład przeludnienie, zanieczyszczenie środowiska, ubytek lasów, gruntów ornych, zasobów naturalnych, zmiany klimatyczne, epidemie i zarazy, rosnąca przestępczość, terroryzm, szerzenie narkomanii, etc. Wzajemne zazębianie się problemów prowadzi do lawinowego ich narastania, a ich rozwiązanie napotyka na coraz większe trudności. Czy grozi nam katastrofa, kryzys demograficzny, żywnościowy, surowcowy lub ekologiczny? Jak liczną populację ludzką może wyżywić Ziemia? Ile czasu zostało do ogólnoświatowej klęski żywiołowej? Czy współczesna medycyna znajdzie odpowiedź na choroby cywilizacyjne i zakaźne ostatnich lat? Czy zagraża nam nadmierne ocieplenie klimatu? Czy naszej planecie nie grozi zagłada, kiedy mamy do czynienia z nowym problemem współczesnego świata – zagrożeniem terrorystycznym? Są to tylko nieliczne z pytań stawianych coraz częściej przez naukowców. Wiele z nich pozostanie bez odpowiedzi. Obecnie potrafimy jedynie obserwować zmiany i starać się przewidzieć ich konsekwencje. 26 Fragmenty artykułu prof. Zofii Dach z Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie, http://riad.pk.edu.pl/~naszapol/archiwum/NR30/TEXT/4_8.htm (dostęp 25.04.2013) 87 Problemy demograficzne i żywnościowe Statystycy od wielu lat straszą eksplozją demograficzną: 150 lat temu żyło na świecie niewiele ponad miliard ludzi, 50 lat temu – już 2,5 mld, a obecnie – ponad 6 mld. Czy grozi nam przeludnienie? Od szeregu lat obserwujemy wolniejszy wzrost produkcji żywności niż przyrost ludności w skali światowej. Czyżby spełniały się ponure przewidywania T. Malthusa (1766 – 1834), że ludność będzie rosła w postępie geometrycznym, a środki żywności w postępie arytmetycznym. Oczywiście, poglądy tego demografa i ekonomisty budziły i budzą nadal wiele emocji, są kontrowersyjne, dyskusyjne do dziś. Jak wiadomo, problem przeludnienia dotyczy krajów słabo rozwiniętych, gdzie zamieszkuje przeszło trzy czwarte ludności świata. Tam przyrost naturalny jest najwyższy, sięga nawet 3 – 4 proc. rocznie. Przeludnienie w tych krajach stanowi główną przeszkodę w rozwoju gospodarczym. Rosnąca liczba ludności świata zwiększa popyt na żywność. Przodują w tym gęsto zaludnione regiony Trzeciego Świata. Rolnictwo w tych krajach jest zacofane: zatrudnia 60 – 70 proc. ogółu ludności; praca jest mało wydajna, bowiem stosowane techniki upraw, narzędzia i środki są prymitywne, nie mówiąc już o suszach, które szczególnie dotykają te kraje. Dzięki nadwyżkom produkcyjnym żywności w Ameryce Północnej, Australii i Europie Zachodniej światowy rynek żywności jest zbliżony do stanu równowagi. Jednak z przykrością trzeba podkreślić, że mimo nadprodukcji żywności w tych krajach wciąż panuje głód na obszarze 50 – 70 proc. naszego globu. Pomoc żywnościowa, jaką świadczą kraje wysoko rozwinięte na rzecz tych najbiedniejszych, jest znacząca, ale o wiele za mała. Z kolei ograniczone możliwości płatnicze tych krajów – importerów żywności, uniemożliwiają jej przywóz w wystarczającej ilości. Na ironię zakrawa fakt, że kraje Trzeciego Świata, w których znaczna część ludności głoduje, eksportują artykuły żywnościowe do krajów posiadających nadwyżki żywności. Środki pochodzące z eksportu żywności są przeznaczane nie tylko na potrzeby importu żywności i dóbr inwestycyjnych, ale także na zbrojenia. Z danych ONZ wynika, że najwyższe tempo wzrostu nakładów na zbrojenia odnotowują kraje Azji i Afryki, borykające gospodarczymi. 88 się z ogromnymi problemami Problemy surowcowo-energetyczne Problemy surowcowe i energetyczne znalazły się w centrum uwagi na początku lat 70., kiedy to autorzy pierwszego raportu dla Klubu Rzymskiego zatytułowanego “Granice wzrostu” (1972 r.) dowodzili, że światowe zasoby wielu surowców naturalnych są ograniczone i w ciągu najbliższych 100 lat całkowicie się wyczerpią. Kiedy zabraknie nieodnawialnych zasobów surowców, wzrost gospodarczy na świecie nie będzie już możliwy. Niewątpliwie, fizyczna “skończoność” naszej Planety i jej zasobów, także ziemi uprawnej, jest poważnym dylematem, jeśli chodzi o perspektywy wzrostu gospodarczego świata. Ograniczoność zasobów jest progiem globalnego kataklizmu. Na szczęście postęp wiedzy i ekonomiczne mechanizmy rynkowe mogą w znacznym stopniu przeciwdziałać urzeczywistnieniu się tej ponurej wizji. Po pierwsze – mechanizm cenowy odgrywa ważną rolę w ukierunkowywaniu działalności gospodarczej człowieka. W miarę jak zasoby stają się coraz rzadsze, rośnie ich cena. Na przykład wzrost cen ropy naftowej powoduje, że konsumenci i producenci ograniczają popyt na drogie produkty ropopochodne, przestawiając się na tańsze substytuty. Podobnie jest z innymi zasobami nieodnawialnymi. Po drugie – państwo do pewnego stopnia może wpływać na sposoby i kierunki wykorzystania zasobów naturalnych, stosując bodźce administracyjne (np. zakaz lub limit eksploatacji surowca) lub ekonomiczne (ulgi podatkowe, subsydia itp.). Po trzecie – wobec wizji wyczerpywania się nieodnawialnych źródeł energii pochodzących z gazu, ropy naftowej i węgla, naukowcy uważają, że przyszłość należy do alternatywnych, odnawialnych źródeł energii, głównie energii wodnej, słonecznej i geotermicznej. W zależności od położenia kraju może to być również energia wiatru i przypływów. Mogą to być także elektrownie na biogaz, czy też morskie elektrownie cieplne, wykorzystujące różnice temperatur warstw wody. Prace badawcze nad takimi projektami są prowadzone na całym świecie. Przykładowo, Holandia jest krajem, który uzyskuje kilkadziesiąt procent zużywanej energii z elektrowni wiatrowych, Szwajcaria – z elektrowni wodnych. Należy podkreślić, że w krajach najbardziej rozwiniętych energia jądrowa dostarcza ok. 40 proc. potrzebnej mocy produkcyjnej. Wykorzystywaniu energii jądrowej jako alternatywnego źródła energii towarzyszy jednak poważny niepokój, dotyczący radioaktywnego skażenia środowiska. 89 Po czwarte – trudno sobie wyobrazić dalszy rozwój gospodarczy bez rozszerzenia zamkniętych obiegów surowców i materiałów. Niezbędne więc staje się upowszechnienie recyklingu (recyklizacji), czyli zamykania dróg w procesach produkcji i konsumpcji, wykorzystujących odpady i odchody. Niemal wszystko, oprócz radioaktywnych odpadów, można wykorzystać do tworzenia innego produktu. Znaczna część odpadów i śmieci wykorzystywana jest na świecie do produkcji energii. Rozwiązaniem dla gospodarki wodnej są technologie stosujące obiegi zamknięte. Racjonalne i oszczędne gospodarowanie wszelkimi zasobami, uwzględniające potrzeby obecnego i przyszłych pokoleń, staje się nie tylko przywilejem wybranych jednostek czy narodów, ale obowiązkiem ludzi na całym świecie. Problemy ekologiczne Wśród globalnych problemów współczesnego świata problemy ochrony środowiska urosły do rangi takich, które wywołują kryzys światowy, obejmujący zarówno kraje rozwinięte, jak i rozwijające się. Jest to kryzys dotyczący stosunku człowieka do środowiska. Niemal wszyscy ekonomiści – ekolodzy wskazują zgodnie, że to działalność gospodarcza człowieka w sposób istotny przekształciła i zanieczyściła środowisko przyrodnicze. Rozwój gospodarczy, wzrost liczby ludności, wzrost tempa procesu industrializacji, urbanizacji, motoryzacji oraz chemizacja rolnictwa w sposób bezpośredni lub pośredni zatruwają środowisko, co zakłóca harmonię natury i równowagę w przyrodzie. Zagrożeniu podlega każdy fragment środowiska: ziemia, powietrze i woda w postaci gazów, pyłów, ścieków i pozostałości stałych. Wiele zagrożeń ma specyficzny “ponadnarodowy” charakter, występuje nie tylko w miejscu skażenia, ale rozprzestrzenia się daleko poza nim. Okazuje się, że problemów ekologii i wzrostu gospodarczego nie można traktować jako alternatywnych. Ich synchronizacja decyduje o zachowaniu środowiska naturalnego, a więc i o przeżyciu ludzkości. Mimo licznych konferencji, raportów oraz akcji na rzecz ochrony środowiska na całej Planecie, procesy jego dewastacji postępują nadal. Warunkiem wstępnym poprawy stanu środowiska jest powszechne zrozumienie faktu, że w interesie ludzkości leży odejście od rabunkowych metod eksploatacji przyrody. Łamanie elementarnych praw natury jest dla ludzkości samobójstwem rozciągniętym w czasie. Najszybciej dostrzeżono degradację środowiska i rozpoczęto 90 przeciwdziałanie w krajach Zachodu, gdzie szkody były największe, ale też środki na zwalczanie ich – największe. Obecnie w niektórych krajach Europy Zachodniej i Ameryki Północnej osiągnięto poważne sukcesy w restauracji i ochronie środowiska. Częściowo jest to “wątpliwą zasługą” tzw. eksportu przemysłów trujących do słabiej rozwiniętych krajów Azji, Afryki i Ameryki Łacińskiej. Tutaj przedsiębiorstwa uciekające przed ekologicznymi konsekwencjami w krajach uprzemysłowionych przenoszą trujące technologie. Zastrzeżenia budzi nie tylko dotychczasowy sposób gospodarowania środowiskiem naturalnym, ale również realizowane w różnych częściach świata modele konsumpcji. Nadkonsumpcja i wzrost pseudopotrzeb w krajach bogatych oraz produkcja dóbr bezużytecznych to marnotrawienie ograniczonych zasobów i jednocześnie przyczyna rosnącego skażenia środowiska. Poważnym problemem rozważanym przez ekologów i klimatologów na całym świecie jest pośredni wpływ produkcyjnej działalności człowieka na klimat Ziemi. Coraz częściej mówi się o efekcie cieplarnianym, który wynika z gromadzenia się i ulatniania do atmosfery gazów przemysłowych (dwutlenku węgla, metanu, nadtlenku azotu i freonu). Gazy te, zatrzymując promienie podczerwone, przyczyniają się do wzrostu temperatury na Ziemi. Szacuje się, że do roku 2020 średnia temperatura powierzchni Ziemi wzrośnie o 1,8 stopnia w stosunku do okresu przedindustrialnego. Głównym efektem wzrostu temperatury będzie podniesienie się poziomu mórz i oceanów (topnienie lodów, np. na Antarktyce), średnio ok. 50 cm do roku 2070. Oznacza to zalanie 500 mln ha lądu, co stanowi aż 30 proc. najbardziej produktywnych obszarów rolnych. W strefie tej żyje ok. 1 mld ludzi, często są to wielkie aglomeracje miejskie. Efekt cieplarniany wywoła kolejne skutki, takie jak zmiany warunków wegetacji roślin, wzrost liczby i gwałtowność naturalnych katastrof (tajfuny, powodzie, pożary itp.), zmiany stref produkcji żywności, a także przemieszczanie się ludności z obszarów nadmorskich oraz wysp w głąb lądów. Trzeba podkreślić, że obserwowane w ostatnich latach anomalie pogodowe wiąże się często z efektem cieplarnianym. Wszystkie te efekty zewnętrzne procesów uprzemysłowienia rodzą określone, trudne jeszcze do oszacowania, koszty społeczne w poszczególnych krajach, a także na świecie. Równie ważnym problemem, rozważanym ostatnio przez specjalistów od ochrony środowiska, jest zanikanie ozonu w atmosferze. Z analizy danych wynika, że na przełomie 1996/1997 r. ilość ozonu nad półkulą północną była prawie 91 40 proc. niższa niż 15 lat wcześniej. Można więc wnioskować, że nastąpiło osłabienie warstwy ozonowej Ziemi. Ozon, znajdujący się w stratosferze (10 – 50 km nad powierzchnią Ziemi), stanowi jedyny filtr zatrzymujący szkodliwe dla życia promieniowanie ultrafioletowe. Podsumowując, należy zaznaczyć, że bez względu na interpretację tych faktów trzeba pamiętać, że Ziemia jest tylko jedna. Wszelkie zmiany, jakie zachodzą pod wpływem działalności gospodarczej człowieka, pozostawiają ślady na jej powierzchni i tylko od nas zależy, czy będą udokumentowaniem naszej mądrości, czy też skrajnej głupoty. Problemy globalne – środki zaradcze Problemów globalnych nie można rozwiązać przy pomocy szybkich środków zaradczych, regulacji prawnych ani politycznych, nie można ich rozwiązywać także jeden po drugim, w izolacji od siebie. Potrzebna jest współpraca międzynarodowa i myślenie kategoriami globalnymi. Na początku XX stulecia istniała tylko grupa problemów socjalnych: przeludnienie, rasizm, starcia religijne, agresywny nacjonalizm, pogłębiająca się przepaść między bogatymi i biednymi, dyskryminacja kobiet, znaczny analfabetyzm, strukturalne bezrobocie. Większość problemów współczesnego świata pojawiła się w ciągu ostatnich 50. lat, czyli okresu najszybszego rozwoju cywilizacyjnego, technicznego i gospodarczego ludzkości. Głównie ujawniły się wtedy tzw. problemy środowiskowe, o których była mowa. Dramatyczne wydarzenia w Nowym Jorku – nieważne, czy uznamy je za największy w historii świata akt terroru, czy za początek nowego typu wojen – konsekwencje dla gospodarki amerykańskiej i świata będą miały podobne. Fala materialnych zniszczeń, choć poważna, nie jest czynnikiem wywołującym samodzielnie światowy krach, jednak efekty psychologiczne i konsekwencje polityczne są poważnym zagrożeniem dla stabilności rozwoju gospodarczego na świecie, a szczególnie dla rynków finansowych. Okazuje się, że świat stoi przed nowymi problemami, bardzo trudnymi do rozwiązania. Pojawił się gigantyczny pojedynek dobra ze złem, został zadany cios godności człowieka. Szerząca się nienawiść fanatyków może zburzyć dotychczasowy porządek rzeczy współczesnego świata. Ciśnie się więc na usta pytanie: dokąd zmierzamy? Quo vadis, człowieku?[…] 92 Globalizacja nie jest a priori dobra ani zła. Będzie taka, jaką uczynią ją ludzie. Nie może być ona nową postacią kolonializmu. Papież Jan Paweł II na VII Sesji Papieskiej Akademii Nauk Społecznych w Rzymie w kwietniu br. powiedział: “globalizacja powinna służyć dobru całej ludzkości, a nie tylko bogatej elicie, kontrolującej naukę, technikę, środki łączności i zasoby naszej Planety, ze szkodą dla ogromnej większości jej mieszkańców”. Globalizacja, jak każdy inny system, musi służyć człowiekowi, musi respektować wielość kultur, nie może stać się jeszcze jedną formą absolutnej relatywizacji wartości, uniformizacji stylów życia i kultur. Przy całej różnorodności form kultury istnieją uniwersalne wartości ludzkie, które należy stawiać na pierwszym planie jako wiodącą siłę wszelkiego rozwoju i postępu 93 Materiały metodyczne do modułu Materiał pomocniczy nr 1 PYTANIA DO WYWIADU Zbieramy informacje na temat wybranego problemu Data: Twoje imię i nazwisko: Imię i nazwisko osoby, która udziela informacji: Funkcja lub rola społeczna (np. biznesmen, rodzic, uczeń, urzędnik): Uwaga! Jeśli ktoś nie będzie chciał podać swoich danych, uszanuj jego decyzję i wpisz jedynie funkcję, jaką pełni. Zanim przystąpisz do zadawania pytań, wyjaśnij dlaczego to robisz, czym się zajmujesz i w jakim celu. Jeżeli uznasz, że niektórych pytań nie warto zadawać, pomiń je. 1. Jak ważny jest to problem w naszej miejscowości (gminie, okolicy)? 2. Jaki jest zasięg tego problemu: czy jest to problem wyłącznie naszej społeczności, czy też występuje w całym województwie, w kraju, na świecie? 3. Jakie są przyczyny istnienia takiego problemu? 4. Jakie są jego konsekwencje? 5. Jakie władze podejmują decyzję i działania w tej sprawie (gminne, powiatowe, wojewódzkie, centralne)? 6. Które z poniższych stwierdzeń są prawdziwe? Nie ma wypracowanego sposobu rozwiązywania tego problemu. (TAK – NIE) Sposób rozwiązywania tego problemu jest niewłaściwy. (TAK – NIE) Sposób rozwiązywanie tego problemu oparty jest na dobrym pomyśle, ale źle realizowany. (TAK – NIE) 7. Jakie działania zostały dotąd podjęte? 8. Jakie są efekty tych działań ? 94 9. Kto jest zainteresowany tą sprawą (jednostki, grupy, organizacje)? 10. Dlaczego właśnie oni? 11. Co robią w tej sprawie? 12. Jakie są mocne strony tych działań? 13. Jakie są słabe strony tych działań? 14. Jak próbują osoby, instytucje wpłynąć na organy władzy, aby ich propozycje zostały przyjęte? 15. Jeśli nasza klasa (grupa) znajdzie rozwiązanie tego problemu, jak moglibyśmy skłonić władze do jego realizacji? 16. A co możemy zrobić w tej sprawie sami? 17. Czy próba rozwiązania tego problemu może rodzić konflikty wśród mieszkańców naszej miejscowości? 18. Gdzie można zdobyć więcej informacji na ten temat? 95 Materiał pomocniczy nr 2 STOWARZYSZAJMY SIĘ! Psychologowie wyróżniają 20 zasadniczych potrzeb człowieka. Obok tak oczywistych jak na przykład potrzeba bezpieczeństwa, zabawy, seksu, cechuje człowieka nieomal instynktowna potrzeba stowarzyszania się. Co czwarty mężczyzna i co piąta kobieta deklaruje jakąś przynależność. Łączną liczbę stowarzyszonych Polaków szacuje się na ok. 7,5 mln. Na koniec III kwartału 2006 roku w rejestrze REGON zarejestrowanych było 55016 stowarzyszeń, a co roku przybywa ponad 4 tys. nowych. Eksplozja stowarzyszeń nastąpiła w Polsce po 1990 roku, gdy tyle się mówiło o społeczeństwie obywatelskim. Choć najwięcej deklaruje, że działa w obszarze sportu i rekreacji (39,2%), kultury (12,8%), i edukacji (10,3%), a w ochronie zdrowia ledwie 8%, to głos tych ostatnich, gdzie obszarem działań jest życie, słychać najmocniej. Poczucie wspólnoty i jakiś rodzaj misji jest silniejszy wśród stowarzyszonych w dramacie niż we wspólnym oddawaniu się rozrywkom i pasjom. Jest masa badań, które dowodzą, że dawanie wsparcia nadaje sens życiu. Wsparcie otrzymywane zaś – poprawia samopoczucie i daje siłę do walki, pomaga w cierpieniu. Ludzie żyją tym dłużej, im silniejszą mają sieć powiązań międzyludzkich. Źródło: Edyta Giętka, Towarzystwa Wzajemnej Akceptacji, Polityka nr 8/2007 96 Materiał pomocniczy nr 3 „BIERZMY SPRAWY W SWOJE RĘCE” – PRZYKŁADY OBYWATELSKIEJ AKTYWNOŚCI Grupa I To było nagle. 11 maja 2000 roku sześcioletnia Ola, córka Ewy Błaszczyk, znanej aktorki, połykała Gripex. Tabletka utkwiła w gardle, więc dziewczynka chcąc popić, wlała w siebie pół szklanki napoju. Straciła przytomność, zapadła w śpiączkę. Po 7 miesiącach otworzyła oczy, ale lekarz stwierdził: nie rokuje. Matka nie załamała się – zaczęła działać. Założyła Fundację Akogo? (od – a kogo to obchodzi?). Zgłaszają się do niej o pomoc ludzie, których dzieci są – jak Ola - zawieszone między życiem a śmiercią. Takich dzieci jest w Polsce ok. 5 tysięcy. Narodowy Fundusz Zdrowia płaci za rehabilitację przez 90 dni. Potem matki piszą do Fundacji Akogo? Nie ma innego adresu, gdzie mogłyby pisać. Teraz Ewa Błaszczyk ma nowy cel: zbudować klinikę „Budzik” dla dzieci po urazach mózgu. Zabiega o pieniądze, pisze pisma, szuka sponsorów, organizuje akcje. Musi uzbierać aż 6 milionów. W zbiórkę pieniędzy udało jej się zaangażować największe stacje telewizyjne i wielkie koncerny: Philips, Centertel, TP SA, Polkomtel. Źródło: Edyta Giętka, Towarzystwa Wzajemnej Akceptacji, Polityka nr 8/2007 Grupa II Kiedy 10 listopada 2002 roku wyszli na krakowski Rynek, trzymali transparent z napisem: „Protestujemy przeciwko smutnym świętom państwowym! Patriotyzm nie musi być cierpieniem!” „Czemu święto niepodległości wam przeszkadza?” – pytali przechodnie. Musieli wyjaśniać, że nie przeszkadza. Tylko czemu musi być takie smutne? Polacy powinni się cieszyć z odzyskanej niepodległości. Dlatego chcą święta państwowe uratować. Zapraszają krakowian na Rynek do wspólnego śpiewania pieśni patriotycznych. Dla wielu obserwatorów lekcje śpiewania wciąż pozostają zagadką. Tysiące ludzi z własnej woli gromadzących się na Rynku, stojących nieraz w deszczu, w zimnie, po to, żeby przez 2 godziny śpiewać patriotyczne pieśni. Już od dawna nikt o czymś takim w Polsce nie słyszał. Ludzie mają świadomość uczestniczenia w ważnym wydarzeniu. Wspólnym śpiewaniem mogą okazywać sobie ważne myśli, uczucia. I nie wstydzą się tego. Źródło: Jarosław Armatys, Pieśni głód, Polityka nr 45/2006. 97 Grupa III Śląski Teatr Tańca zorganizował warsztaty tańca dla emerytów. Prowadzi je Sylwia Hefczyńska-Lewandowska, jedna z najlepszych profesjonalnych tancerek w kraju. Na warsztaty dla seniorów może przyjść każdy, bez względu na taneczne doświadczenie. Gdy pani Janina przeszła na emeryturę, koleżanki dzwoniły i pytały: „Co ty tam robisz na emeryturze? Jak to co, tańczę!” Myślały, że coś źle z nią, a ona naprawdę tańczy! Wcześniej nie miała na to czasu. Pan Marian był górnikiem. Na początku emerytury było mu ciężko, zwłaszcza, gdy żona zmarła. Parę lat temu, w kościele, zauważyła go kierowniczka zespołu ludowego Piekarskie Krachule. Usłyszała, jak śpiewa i zobaczyła, że nogami przebiera pod ławką, jakby się do tańca rwał. Teraz pan Marian śpiewa na scenie razem z Krachulami, zaprasza swoich znajomych na występy: „Przyjdźcie, zobaczycie jak fajnie wyglądam w stroju”. Źródło: Justyna Tomska, My chcemy twista, Polityka nr 47/2006. Grupa IV Newsweek: Dlaczego zakłada pani Partię Kobiet? Manuela Gretkowska: W Polsce poniża się kobiety, manipuluje nimi, tworząc lub tak interpretując prawo, że działa na ich niekorzyść. Zakładam, bo podobnie jak inne kobiety, mam dość takiego traktowania. Wierzę, że korzystając z dobrodziejstwa demokracji można i trzeba to zmienić. Politycy wpychają się do mojego domu, mówią mi, jak mam żyć, debatują o antykoncepcji i aborcji, nie pytając o zdanie najbardziej zainteresowanych. Chce nowoczesnego kraju, w którym kobieta ma zagwarantowane równouprawnienie. Chcemy demokratycznymi metodami wywalczyć należne nam prawa, normalność, z jaką mają do czynienia kobiety w cywilizowanej Europie. Nie zamykamy drzwi przed mężczyznami. Już teraz jest ich w naszej partii ok. 25%. Ale przede wszystkim chcemy zadbać o sprawy polskich kobiet, obudzić je, przerwać marazm i obrzydzenie do polityki. Źródło: Mira Suchodolska, Dariusz Wilczak, Polko, nie wstydź się, Newsweek nr 1/2007. 98 Grupa V Zrób coś dla innych Magda Maciejewska, studentka pedagogiki z Łodzi, przed praktykami wyobrażała sobie dom dziecka zupełnie inaczej. Miało być słodko: maluszki, uśmiechy i pedagogiczne zabawy. Zamiast tego zobaczyła dzieciaki nafaszerowane środkami uspokajającymi, klnące jak furmani. I wpatrzone w Magdę jak w obrazek. „Kiedy robisz coś dla innych, twoje życie nabiera sensu. Bo wolontariat tak naprawdę jest egoistyczny. Pomagając innym najbardziej pomagamy sobie – czujemy się po prostu lepsi” – podkreśla Magda. Źródło: Postanowienia noworoczne - 42 sposoby, jak poprawić sobie życie, Newsweek nr 2/2005. Grupa VI Przed 8 laty pani Barbara Kuczałek, emerytowana nauczycielka z Łomży, postanowiła założyć stowarzyszenie Edukator. Ono uratowało przed likwidacją 23 małe, wiejskie szkoły. Szkoła w Górze jest jedną z nich. Trzy razy władze próbowały ją zamknąć, jej los wisiał na włosku. Ubywało dzieci, wzrastały koszty utrzymania. Ale mieszkańcy Góry i stowarzyszenie Edukator dramatycznie walczyli i szkołę dało się uratować. Powstało też wiejskie przedszkole. Rodzice ciężko pracują, nie mają czasu dla dzieci. Zbywają je, bo są zmęczeni. Mówią, żeby dały im spokój. Dzieci ciągle zbywane, w końcu przestają pytać. A rodzice nie wiedzą, co zrobić, żeby były rozgadane, bystre i śmiałe, jak te z miasta. W przedszkolu się rozwijają, robią teatrzyk kukiełkowy, jadą do ZOO na wycieczkę, pani czyta im bajki, rysują, malują. Niektóre po raz pierwszy w życiu w przedszkolu malowały farbami. W domu ich nie ma. Źródło: Barbara Pietkiewicz, W Górze już z górki, Polityka nr 32-33/2007. 99 Materiał pomocniczy nr 4 CO MOGĘ W TEJ SPRAWIE ZROBIĆ?27 Problem globalny Moje działania Zanieczyszczenie środowiska Terroryzm Głód Choroby Wyczerpywanie się surowców Niedostatek wody pitnej 27 Opracowanie własne 100 Projekt 1 Temat projektu: JAK MOŻEMY STAĆ SIĘ PARTNERAMI DOROSŁYCH W ICH DZIAŁANIACH NA RZECZ LOKALNEGO ŚRODOWISKA? Cele operacyjne Uczeń: uzasadnia słuszność idei wspólnego działania dla dobra ogółu, wymienia organizacje pozarządowe działające w jego środowisku, wyjaśnia rolę organizacji pozarządowych na wybranym przykładzie z najbliższego środowiska, generuje pomysły na działalność społeczną w środowisku, współtworzy „mapę myśli”, wyszukuje informacje z różnych źródeł, korzysta z nowoczesnych technologii, współpracuje w zespole, wywiązuje się z przydzielonych zadań, zgłasza swoje pomysły, bierze udział w dyskusji, prezentuje efekty pracy, udziela informacji zwrotnej, dokonuje samooceny. Materiały pomocnicze do tematu projektu Szczegółowe pytania problemowe do tematu projektu: 1. Jakie są nasze zasoby? 2. Komu mogą się przydać nasze umiejętności? 3. Kto może się stać naszym partnerem? 4. Jak możemy przekonać dorosłych o pożytku ze współpracy z nami? 5. Co możemy zrobić dla najbliższego środowiska? 6. Jakie organizacje działają w naszym środowisku? 7. Gdzie możemy szukać informacji na ich temat? 8. Co moglibyśmy razem zrobić? 101 Przykładowe zadania do projektu: 1. Wyszukiwanie informacji z różnych źródeł na temat przykładów działalności aktywnych jednostek, które angażują się społecznie w środowisku . 2. Prezentacja efektów pracy grup – prezentacje multimedialne, filmy, wywiady. 3. Tworzenie zestawu cech i umiejętności potrzebnych do działalności społecznej. 4. Dyskusja na forum – nasze zasoby, czyli które z cech oraz umiejętności z powyższego zestawu posiadamy i możemy zaoferować innym. 5. Generowanie pomysłów na działalność w środowisku, tworzenie mapy myśli – co możemy robić, z kim współpracować, jakie zasoby (cechy, umiejętności) wykorzystamy. 6. Wyszukiwanie informacji o działalności organizacji pozarządowych w okolicy, stworzenie bazy adresowej. 7. Nawiązanie kontaktu i rozmowa na temat włączenia się do działalności (napisanie pisma, wyjście do siedziby organizacji, spotkanie itp.) 8. Podsumowanie, informacja zwrotna, samoocena, ocena koleżeńska. Uwagi o planowaniu pracy uczniów Przy realizacji tego projektu warto sięgnąć od przykładów dobrej praktyki czyli pokazać uczniom, jak ludzie poświęcają swój czas, żeby działać na rzecz innych. Może temu służyć materiał pomocniczy nr 3. Warto porozmawiać z uczniami na temat znanych im akcji społecznych. Być może niektórzy z nich mają już swoje doświadczenia, np. w wolontariacie. Można poszukać informacji, jak Polacy się zrzeszają, czy duży odsetek naszych rodaków to robi i dlaczego czują taką potrzebę (materiał pomocniczy nr 2 i materiał merytoryczny). Warto uczniom wytłumaczyć, że to od nich będzie w przyszłości zależeć stan społeczeństwa obywatelskiego, który obecnie pozostawia wiele do życzenia. Można się zająć poszukiwaniem organizacji pozarządowych w najbliższej okolicy – poprzez Internet, znajomych, rodzinę. Ważne, aby uczniowie dowiedzieli się jak najwięcej o tym, czym się one zajmują, jakiego typu akcje podejmują, kto jest adresatem tych działań. Warto zrobić bazę adresową tych organizacji. Następnym krokiem może być zastanowienie się, jak młodzi ludzie mogą się włączyć do działalności tych organizacji, jakimi umiejętnościami dysponują, 102 co mogą zaoferować dorosłym. Można sięgnąć do doświadczeń zdobytych przez uczniów w projektach modułu I, gdzie określali własne zasoby i uzdolnienia – tan potencjał może posłużyć przy współpracy z różnymi organizacjami. Można wykorzystać „mapę myśli” (materiały pomocnicze do modułu I) Kolejnym etapem projektu może być podjecie aktywności w celu nawiązania współpracy. Uczniowie zdecydują, jak zechcą to zrobić – czy napiszą pismo, odwiedzą siedzibę takiej organizacji, czy zaproszą jej przedstawiciela do siebie. Ważne, aby przed taką rozmową mieli przygotowane pomysły na wspólną działalność. 103 Projekt 2 Temat projektu: BIERZMY SPRAWY W SWOJE RĘCE – JAK SPRAWIĆ, ŻEBY NASZA MIEJSCOWOŚC BYŁA ŁADNIEJSZA? Cele operacyjne Uczeń: rozumie wzajemną zależność między jednostką a społeczeństwem, rozumie wpływ aktywnych jednostek na lokalną społeczność, dostrzega lokalne problemy, czuje się odpowiedzialny za swoje otoczenie, podejmuje aktywność na rzecz środowiska lokalnego, wyszukuje informacje z różnych źródeł, korzysta z nowoczesnych technologii, współpracuje w zespole, wywiązuje się z przydzielonych zadań, zgłasza swoje pomysły, bierze udział w dyskusji, prezentuje efekty pracy, promuje podejmowane przedsięwzięcie, udziela informacji zwrotnej, dokonuje samooceny. Materiały pomocnicze do tematu projektu Szczegółowe pytania problemowe do tematu projektu: 1. Jakie są najbardziej zaniedbane miejsca w naszym otoczeniu? 2. Co należy zrobić, żeby to zmienić? 3. Jak zwrócić uwagę innych na ten problem? 4. Jak zachęcić społeczność lokalną do działania w tym kierunku? 5. Jak zachęcić młodzież naszej szkoły do aktywności na rzecz środowiska? 6. Co moglibyśmy zrobić własnymi siłami? 7. Kto może stać się naszym sojusznikiem w działaniach? 104 Przykładowe zadania do projektu: 1. Wyszukiwanie zaniedbanych miejsc w okolicy. 2. Prezentacja efektów poszukiwań – zdjęcia, film, prezentacja multimedialna. 3. Wybór problemu, który wspólnie będzie rozwiązywany (głosowanie). 4. Dyskusja i określenie własnych zasobów i obszarów do pomocy (co możemy zrobić sami, do czego potrzebujemy wsparcia). 5. Zaplanowanie działań - opracowanie harmonogramu i przydziału zadań. 6. Przeprowadzenie akcji informacyjnej w środowisku, nagłośnienie problemu i poszukiwanie i pozyskiwanie sojuszników w realizacji projektu (samorząd lokalny, sponsorzy, rożne instytucje i organizacje, rodzice itp.) 7. Przeprowadzenie zaplanowanego przedsięwzięcia. 8. Podsumowanie, ocena efektów pracy zespołów, samoocena uczestników. Materiały do planowania pracy uczniów W tym projekcie uczniowie mają szansę sprawdzić się jako „poszukiwacze”, tropiący zaniedbane miejsca w okolicy. Zapewne znajdą ich wiele, może to być np. zdewastowany plac zabaw, nieestetyczne ławki w parku, dziurawe ogrodzenie szkoły czy zaśmiecony przystanek. Mogą podzielić się na grupy i zająć się oddzielnie tymi sprawami, albo wybrać jedną z nich i starać się rozwiązać problem. Warto, by uczniowie rozważyli, kogo zainteresować tą sprawą i w jaki sposób to zrobić – czy rozlepić plakaty, wybrać się do kogoś z władz gminy na wywiad, ogłosić w szkole przez radiowęzeł, zamieścić na stronie internetowej itp. Do przeprowadzenia wywiadu może posłużyć kwestionariusz, przygotowany na podstawie materiału pomocniczego nr 2. Można się zastanowić, co młodzież może zrobić w tej sprawie własnymi siłami i jakie zasoby są do tego potrzebne. Jeśli możliwe jest samodzielne rozwiązanie problemu, należy przygotować harmonogram działań, podzielić zadania (patrz: moduł 1 projekt 2) i przystąpić do pracy. Jeśli rozwiązanie problemu przekracza możliwości uczniów, trzeba rozważyć, kogo namówić do współpracy i porosić o wsparcie w tych działaniach. Szukając partnerów warto mieć przygotowane pomysły i plan działań. Ważne, aby uczniom nie było wszystko jedno, co się wokół nich dzieje, aby poczuli się współodpowiedzialni za swoje otoczenie i uwierzyli, że mogą coś w tej sprawie zrobić, że coś od nich zależy. 105 Projekt 3 Temat projektu: NASI PARTNERZY - JAK PRZYGOTOWAĆ SIĘ DO WSPÓŁDZIAŁANIA Z INSTYTUCJAMI I ORGANIZACJAMI DZIAŁAJĄCYMI W NASZYM ŚRODOWISKU? Cele operacyjne Uczeń: rozumie, że może wpływać na to, co dzieje się w jego otoczeniu, uzasadnia słuszność idei wspólnego działania dla dobra lokalnej społeczności, wyszukuje partnerów do współpracy w swoim otoczeniu, rozumie istotę działania organizacji pozarządowych, wyszukuje informacje z różnych źródeł, korzysta z nowoczesnych technologii, prezentuje zasoby grupy, prezentuje pomysły na działania w środowisku, współpracuje w zespole, wywiązuje się z przydzielonych zadań, zgłasza swoje pomysły, bierze udział w dyskusji, udziela informacji zwrotnej, dokonuje samooceny. Materiały pomocnicze do tematu projektu Szczegółowe pytania problemowe do tematu projektu: 1. Jakie instytucje i organizacje działają w najbliższym otoczeniu? 2. Jak nawiązać z nimi kontakt? 3. Jak możemy pomóc w ich działalności? 4. Jak zainteresować ich naszymi pomysłami? 5. Jakie zasoby mamy do zaoferowania? 6. Jak sprostać oczekiwaniom potencjalnych partnerów? 7. Jak wspólnie rozwiązać jakiś problem w środowisku? 106 Przykładowe zadania do projektu: 1. Wyszukiwanie informacji o działalności instytucji i organizacji pozarządowych w okolicy, stworzenie bazy adresowej. 2. Nawiązanie kontaktu i rozmowa na temat włączenia się do ich działalności. 3. Zaprezentowanie własnych zasobów. 4. Zaprezentowanie własnych pomysłów na działanie w środowisku. 5. Rozpoznanie oczekiwań partnerów. 6. Włączenie się do jakiegoś przedsięwzięcia – wspólne działania. 7. Podsumowanie, refleksja, samoocena, ocena koleżeńska. Materiały do planowania pracy uczniów Na początku realizacji tego projektu warto porozmawiać z uczniami na temat znanych im organizacji pozarządowych działających w środowisku. Być może niektórzy z nich mają już swoje doświadczenia we współpracy z nimi, np. w wolontariacie. Warto uczniom podać jakieś spektakularne przykłady pożytecznych działań tych organizacji oraz wytłumaczyć, że to od nich – młodych ludzi - będzie w przyszłości zależeć stan społeczeństwa obywatelskiego, który obecnie pozostawia wiele do życzenia. Zapewne wiedza uczniów o tych organizacjach nie jest obszerna. Mogą więc się zająć gromadzeniem informacji na ich temat – poprzez Internet, znajomych, rodzinę. Ważne, aby uczniowie dowiedzieli się jak najwięcej o tym, czym się one zajmują, jakiego typu akcje podejmują, kto jest adresatem tych działań. Po zaprezentowaniu efektów poszukiwań warto zebrać informacje i zrobić bazę adresową tych organizacji. Następnym krokiem może być wybór przez uczniów jednej organizacji i nawiązanie z nią kontaktu (napisanie pisma, wyjście do siedziby organizacji, spotkanie z pracownikiem, wolontariuszem itp.). Przed spotkaniem i podjęciem rozmów konieczne jest zastanowienie się uczniów, jak młodzi ludzie mogą się włączyć do działalności tych organizacji, jakimi umiejętnościami dysponują, co mogą zaoferować dorosłym. Można sięgnąć do doświadczeń zdobytych przez uczniów w projektach modułu I, gdzie określali własne zasoby i uzdolnienia – tan potencjał może posłużyć przy współpracy z różnymi organizacjami. Trzeba też mieć przygotowane konkretne pomysły na działania. Podczas potkania uczniowie powinni mieć możliwość zaprezentowania własnych zasobów oraz pomysłów na działanie w środowisku. Należy też dokładnie 107 rozpoznać oczekiwania partnerów i dokonać analizy, czego nam jeszcze brakuje, by je spełnić. Po takich przygotowaniach można już włączyć się do jakiegoś organizowanego przez daną organizację przedsięwzięcia – określić zakres działań, zaplanować je (harmonogram, przydział zadań), a po przeprowadzeniu akcji dokonać ewaluacji działań. 108 Projekt 4 Temat projektu: JAK ZMIENIĆ ŚWIAT, DZIAŁAJĄC NA WŁASNYM PODWÓRKU? Cele operacyjne Uczeń: dostrzega globalne problemy, rozumie wzajemną zależność między działaniami jednostki a problemami globalnymi, rozumie wpływ aktywnych jednostek na lokalną społeczność, czuje się współodpowiedzialny za losy świata, podejmuje aktywność na rzecz zmian w postawach swoich najbliższych, wyszukuje informacje z różnych źródeł, korzysta z nowoczesnych technologii, współpracuje w zespole, wywiązuje się z przydzielonych zadań, zgłasza swoje pomysły, bierze udział w dyskusji, prezentuje efekty pracy, udziela informacji zwrotnej, dokonuje samooceny. Materiały pomocnicze do tematu projektu Szczegółowe pytania problemowe do tematu projektu: 1. Jakie są najważniejsze problemy współczesnego świata? 2. Co to jest edukacja globalna? 3. Gdzie szukać informacji na ten temat? 4. Jak można swoją postawą przyczynić się poprawy sytuacji w zakresie problemów globalnych? 5. Jak przekonać innych, że ich postawy w tym względzie są ważne? 6. Jak zmienić codzienne nawyki – swoje i naszych bliskich? 109 Przykładowe zadania do projektu: 1. Wprowadzenie do tematyki - gra dydaktyczna (w grupach). 2. Poszukiwanie pomysłów na lokalne działanie na rzecz rozwiązania globalnego problemu. 3. Prezentacja pomysłów na forum i wybór jednego pomysłu na działanie (głosowanie). 4. Zaplanowanie działań - opracowanie harmonogramu działań i przydziału zadań. 5. Przeprowadzenie akcji informacyjnej w środowisku, nagłośnienie problemu i poszukiwanie i pozyskiwanie sojuszników w realizacji projektu (samorząd lokalny, sponsorzy, rożne instytucje i organizacje, rodzice itp.) 6. Przeprowadzenie zaplanowanego przedsięwzięcia. 7. Podsumowanie, ocena efektów pracy zespołów, samoocena uczestników. Materiały do planowania pracy uczniów W trakcie realizacji tego projektu uczniowie zajmą się bardzo poważnymi problemami, z jakimi boryka się współczesny świat. Będzie to więc element edukacji globalnej, w którym szukać będą odpowiedzi na pytanie: co mogę dla tego świata zrobić, aby stał się lepszy? Warto szukać odpowiedzi na ten problem nie tylko podczas obchodów Dnia Ziemi czy Dnia Sprzątania Świata. Jako wprowadzenie do tematu może posłużyć gra planszowa „Bezcenne krople czyli woda na co dzień” (zamieszczona w dziale Gry dydaktyczne). Następnie uczniowie wspólnie mogą się zastanowić, z jakimi – oprócz deficytu wody – problemami boryka się współczesny świat. Potem w grupach mogą się w grupach zając różnymi problemami, albo podjąć jeden wspólny temat i zastanowić się wspólnie nad zorganizowaniem środowiskowego działania w tym zakresie. Może to dotyczyć np. zachowań proekologicznych. Chodzi o to, aby zajęli się takim problemem globalnym, na który mają jakiś wpływ poprzez swoje codzienne zachowania. Muszą najpierw sami ocenić, czy są w danej dziedzinie coś zdziałać, czy tez konkretny problem jest poza ich zasięgiem. Pomoże im materiał pomocniczy nr 4. 110 Do realizacji projektu trzeba zgromadzić potrzebne informacje, poszukać przykładów podobnych działań, np. w Internecie Mogłaby być to akcja pod hasłem „Precz z cieknącym kranem!” albo „Reklamówkom dziękujemy!” – inwencja uczniów zapewne będzie duża. Mogą podjąć działania w szkole (np. wystawa fotograficzna, plakaty), w środowisku (happening, ulotki), przekonać do tej idei domowników, zachęcić do współpracy inne szkoły, rozpropagować całą akcję w mediach, zainteresować władze lokalne itp. W sposób znany im już z poprzednich projektów uczniowie muszą zaplanować swoje działania, oszacować zasoby, poszukać sojuszników, podzielić się zadaniami, ułożyć harmonogram realizacji projektu itp. (patrz: moduł 1 projekt 2) Najważniejsze jest, aby konkretne zachowania proekologiczne nie ograniczyły się do tej akcji, ale spowodowały trwałe zmiany w świadomości młodych ludzi. 111 Projekt 5 Temat projektu: AKTYWNI SĄ TRENDY - JAK PROMOWAĆ ZAANGAŻOWANYCH MIESZKAŃCÓW NASZEGO MIASTA/GMINY/OSIEDLA I ZACHĘCAĆ MŁODYCH DO BRANIA Z NICH PRZYKŁADU? Cele operacyjne Uczeń: uzasadnia słuszność idei wspólnego działania dla dobra ogółu, wyjaśnia rolę aktywnych jednostek w środowisku, nawiązuje kontakt z najbardziej aktywnymi „społecznikami”, organizuje akcje promocyjną ich działalności, wyszukuje informacje z różnych źródeł, korzysta z nowoczesnych technologii, współpracuje w zespole, wywiązuje się z przydzielonych zadań, zgłasza swoje pomysły, bierze udział w dyskusji, prezentuje efekty pracy, udziela informacji zwrotnej, dokonuje samooceny. Materiały pomocnicze do tematu projektu Szczegółowe pytania problemowe do tematu projektu: 1. Jakie osoby są najbardziej aktywne społecznie w naszym środowisku? 2. Dlaczego tak mało wiemy o ich aktywności? 3. Jak zaprezentować innym ich działalność? 4. Jak zorganizować spotkanie z taką osobą dla młodzieży naszej szkoły lub lokalnej społeczności? 5. Jakie są jeszcze inne sposoby na promowanie społecznej aktywności? 6. Co moglibyśmy razem zrobić dla innych? 112 Przykładowe zadania do projektu: 1. Wyszukiwanie informacji na temat przykładów działalności aktywnych jednostek, które angażują się społecznie w środowisku . 2. Prezentacja efektów pracy grup – prezentacje multimedialne, filmy, wywiady. 3. Wybór osoby, której działalność najbardziej zasługuje na nagłośnienie. 4. Nawiązanie kontaktu i rozmowa na temat zorganizowania spotkania prezentującego dorobek i doświadczenie danej osoby. 5. Generowanie pomysłów na wspólne działania. 6. Generowanie pomysłów na promowanie społecznej działalności. 7. Podsumowanie, informacja zwrotna, samoocena, ocena koleżeńska. Uwagi o planowaniu pracy uczniów Rozpoczynając realizację tego projektu warto sięgnąć od przykładów dobrej praktyki czyli zapytać uczniów, jak znani ludzie ze świata mediów (artyści, dziennikarze, politycy czy sportowcy) poświęcają swój czas, pieniądze, oferują swój wizerunek, żeby działać na rzecz innych. Warto porozmawiać na temat znanych akcji społecznych. Być może niektórzy z uczniów mają już swoje doświadczenia, np. w wolontariacie. Trzeba uświadomić uczniom, że osoby zaangażowanie społecznie działają także wokół nich. Często są to ludzie bardzo skromni, pracują bez rozgłosu, ale dzięki nim udaje się zorganizować bardzo wiele pożytecznych akcji czy skutecznie pomagać potrzebującym. Uczniowie mogą się zająć poszukiwaniem takich osób w najbliższej okolicy – poprzez Internet, znajomych, rodzinę. Ważne, aby uczniowie dowiedzieli się jak najwięcej o tym, czym się oni zajmują, jakiego typu akcje podejmują, kto jest adresatem tych działań. Następnie należy te zdobyte informacje zaprezentować na forum oraz przedyskutować, która osoba – zdaniem uczniów - najbardziej zasługuje na promocję i naśladowanie. Kolejnym etapem projektu może być nawiązanie współpracy tą osobą i uzyskanie zgody na zorganizowanie spotkania z młodzieżą okolicznych szkół. Uczniowie zdecydują, jak zechcą to zrobić – czy napiszą pismo, czy odwiedzą taką osobę i uzyskają zgodę na spotkanie. Ważne, aby przed taką rozmową mieli przygotowane pomysły na organizację spotkania – miejsce, adresaci, termin itp. 113 Po rozmowie i uzyskaniu zgody należy zaplanować całe przedsięwzięcie, ustalić zadania, odpowiedzialnych, harmonogram itp. Podczas spotkania warto – oprócz prezentacji działalności społecznej gościa – zastanowić się razem nad możliwościami współpracy i podjęcia rozmaitych działań przez uczniów. Przykład skutecznej aktywności społecznej w najbliższym środowisku jest dla młodych ludzi zachętą do własnych działań w tym kierunku. Po przeprowadzeniu spotkania należy jeszcze zastanowić się nad innymi sposobami promocji aktywności społecznej – na stronie internetowej szkoły, samorządu lokalnego, na blogu, w prasie itp. Literatura i źródła do modułu III Bauman Z., Globalizacja. I co z tego dla ludzi wynika, PIW, Warszawa 2000. Edukacja prawna i obywatelska. Scenariusze lekcji dla szkół średnich, Centrum Edukacji Obywatelskiej, Warszawa 1997. Hamer H., Rozwój umiejętności społecznych. Jak skutecznie dyskutować i współpracować, Wydawnictwo Veda, Warszawa 1999. Królikowski J., Projekt edukacyjny, Wydawnictwa CODN, Warszawa 2001. Kształcenie obywatelskie w szkole samorządowej. Scenariusze lekcji, Centrum Edukacji Obywatelskiej, Warszawa 1997. Przewodnik po edukacji globalnej. Poradnik dla edukatorów: jak rozumieć i realizować edukacje globalną. Grupa Zagranica, Warszawa 2012. Wojnarowska M., Scenariusze zajęć z edukacji globalnej [w:] odpowiedzialnie, Fundacja Kultury Chrześcijańskiej Znak, Kraków 2011. Zacher L., Globalne problemy współczesności, Lublin 1992 www.ceo.org.pl edukacja globalna.wordpress.com www.zielonewrota.pl eduglob.zrodla.org www.pah.org.pl 114 Globalnie- Moduł IV: REGUŁY I NORMY Obowiązek marszczy brwi, póki uciekasz przed nim... Idź za nim, a zacznie się do ciebie uśmiechać. Sylvia Carmen Wstęp do modułu Niemal każdą sytuację znaną z życia codziennego regulują mniej lub bardziej sformalizowane zasady. Uczestnicy życia społecznego również podporządkowują się różnym regułom postępowania, czyli normom. Norma wskazuje, jak człowiek ma się zachować lub jak nie powinien się zachować w określonych sytuacjach. Do rozumienia i przestrzegania zasad i norm trzeba młodych ludzi przygotować jak najwcześniej. To one regulują życie każdej grupy społecznej, a przecież umiejętność współpracy w grupie jest nieodzowna dla kształtowania szeroko pojętej postawy przedsiębiorczej. Trudno sobie wyobrazić opanowanie umiejętności współpracy bez poczucia odpowiedzialności i świadomości własnych obowiązków, które się z tym wiążą. Brak poczucia odpowiedzialności i niestosowanie się do norm to często spotykane przyczyny niepowodzenia wspólnie podejmowanych działań. Reguły i normy są postrzegane często w kategoriach ograniczania ludzkiej wolności. Szczególnie młodzi ludzie są na to wyczuleni i z trudem godzą się na narzucane przez dorosłych zasady. W tym module uczniowie będą rozważać, dlaczego normy i reguły są konieczne, tworzyć zasady obowiązujące w ich grupie, analizować, jakie mają obowiązki i na czym polega odpowiedzialność za powierzone zadania. Będą też szukać sposobów na zwiększenie swojego wpływu na życie szkoły poprzez zaktywizowanie samorządu uczniowskiego, którego działalność często ma charakter fasadowy. Wszystkie pomysły zaprezentowane w tym module mają charakter przykładowy i są jedynie propozycją Autorki. Tematy, cele, pytania pomocnicze i pomysły na realizację projektów należy traktować jedynie jako inspirację. 115 Materiały pomocnicze do modułu NORMY SPOŁECZNE28 Norma społeczna - jest to względnie trwały, przyjęty w danej grupie społecznej sposób zachowania jednostki, zależny od zajmowanej przez nią pozycji społecznej i odgrywanej roli. Normy przyjęte i przestrzegane przez wszystkich członków są ważnym czynnikiem spajającym grupę. Normy kształtują się pod wpływem systemu wartości aprobowanego w danej grupie, określają wzorce zachowania się oczekiwanego od jej członków, zawierają stawiane im wymagania oraz zakres czynności pożądanych i niepożądanych. Rodzaje norm społecznych: formalne – formułowane w postaci spisanych regulaminów lub przepisów, nieformalne – niespisane normy, obwiązujące zwyczajowo w ramach danej grupy lub społeczeństwa, prawne – zasady oparte na przepisach, ustanowionych przez państwo i obowiązują wszystkich członków danej zbiorowości; ich nieprzestrzeganie jest sankcjonowane przez instytucje państwowe, religijne – mają ograniczony zasięg i dotyczą tylko osób danego wyznania, moralne – maja charakter absolutny, co oznacza bezwzględny nakaz lub zakaz jakiegoś zachowania, dotyczą nie tylko jednostki ale całych grup społecznych, obyczajowe – nawyki zachowania się, rytuały, sposoby ubierania się uznane w danej zbiorowości, określają co wypada, a czego nie wypada robić. Uczniowie muszą sobie jak najwcześniej przyswajać przede wszystkim normy obowiązujące w szkole. Od początku nauki należy w dziecku wyrobić przekonanie o wartości przestrzegania tych norm. Kształtowanie się norm grupowych dokonuje się w trakcie wykonywania przez grupę określonych zadań. Im bardziej bogate życie i działalność klasy, tym bardziej możliwe jest zespolenie norm lansowanych przez nauczyciela 28 http://pl.shvoong.com/social-sciences/768989-normy-spo%C5%82eczne-warto%C5%9Bcispo%C5%82eczne-konflikty/ (dostęp: 25.04.2013) 116 i uznawanych przez uczniów. Przestrzeganie norm daje uczniom poczucie stabilnej przynależności do zespołu, poczucie dobrze spełnionych obowiązków, rozwija poczucie tożsamości dziecka jako ucznia. Normy życia szkolnego imponują dzieciom i są przez nie chętnie przestrzegane. Dają im poczucie przynależności do ważnej grupy społecznej. Dzieci w klasach początkowych za szczególnie istotne uważają normy szkolne, tj. regulujące zachowanie się dziecka w roli ucznia, następnie normy koleżeńskie, a dopiero w dalszej kolejności normy ogólnoludzkie. Nauczyciel - wychowawca może to wykorzystać wplatając do norm szkolnych te, które regulują zachowanie się dziecka wobec rówieśników. W ten sposób naturalne prawidłowości rozwoju dziecka można wykorzystać w pracy wychowawczej. JAK NAUCZYĆ DZIECKO ODPOWIEDZIALNOŚCI?29 Jeśli chcecie, aby dziecko było przygotowane do podejmowania odpowiedzialności, powierzajcie mu zadania, w których musi się nią wykazać. Im wcześniej się jej nauczy, tym lepiej. Wyrośnie na zdyscyplinowanego młodego, a potem dorosłego człowieka. Dawniej dzieci pomagały w gospodarstwie lub przy prowadzeniu rodzinnego interesu. Zajmowały się młodszym rodzeństwem. Dzisiaj oglądają telewizję lub siedzą przed komputerem. Nawet pracę domową odrabiają z ociąganiem albo wcale. Gdy stają się nastolatkami, muszą podejmować trudne decyzje związane z korzystaniem z używek lub własną seksualnością i… nie potrafią, bo nigdy nie ponosiły za nic odpowiedzialności. Ważne jest, by dziecko zrozumiało, że każde jego działanie pociąga za sobą określone, logicznie z niego wynikające konsekwencje. Niech zobaczy rezultaty swojego postępowania, np.: idzie późno spać – spóźnia się rano do szkoły; zapomni zabrać kanapek – będzie w szkole głodne. Gdy nie pozwolicie mu odczuć tych konsekwencji, dziecko niczego się nie nauczy. Jeżeli zapomniało pracy domowej, nie zawoźcie mu jej do szkoły, gdy zgubiło piłkę, nie kupujcie od razu nowej. 29 Fragment artykułu M. Zeczki „Sztuka odpowiedzialności”, który powstał na podstawie materiałów amerykańskiego Instytutu Rodzica (Parent Institute) z Wirginii (USA) http://www.magazynfamilia.pl/artykuly/Sztuka_odpowiedzialnosci,594,113.html (dostęp: 25.04. 2013) 117 Rozmawiajcie z dzieckiem o konsekwencjach wyborów. Wieczorem niech każdy opowie o decyzjach, jakie podjął w ciągu dnia i jakie były ich rezultaty, np. „Postanowiłem przygotować się do sprawdzianu i dostałem piątkę”, „Zdecydowałam, że wstanę 15 minut później i przez to ledwo zdążyłam na autobus”. Dziecko zobaczy, ilu wyborów dokonuje się codziennie. Zacznie myśleć o ich skutkach. Pozwólcie dziecku na dokonywanie wyborów. Gdy było małe, mogło czasem wybrać ubranie. Co prawda to wy decydowaliście, czy nie jest za zimno na szorty, ale ono mogło powiedzieć, co woli: sztruksy czy dżinsy. Ta sama metoda skutkuje w przypadku starszego dziecka. Mama ustala, że na obiad będą warzywa, ale dziecko może wybrać, które z nich chce zjeść. Niech samo zdecyduje, czy odrobi pracę domową od razu po przyjściu ze szkoły, czy po obiedzie; czy zagra w piłkę nożną, czy ręczną. Starajcie się, by miało jak najwięcej możliwości decydowania. Powtarzajcie mu: „Ty decyduj” lub: „Jesteśmy pewni, że możesz sam dokonać wyboru”. Przygotujcie grafik, na którym znajdą się wszystkie obowiązki domowe rozdzielone między członków rodziny. Pamiętajcie o rotacji zadań, gdyż wykonywanie nieustannie tych samych czynności znudzi się każdemu. Co tydzień jeden z domowników może być odpowiedzialny za wypełnienie obowiązków przez wszystkich. Niech podział obowiązków będzie sprawiedliwy, niezależnie od płci. Nauczcie chłopca piec ciasteczka, a dziewczynkę – wbijać gwoździe. Wytłumaczcie dziecku, że w przyszłości przydadzą mu się różne umiejętności. W domu uczy się także praktycznie wykorzystywać nabyte umiejętności, np. przyszywając guziki, robiąc pranie, myjąc naczynia. W ten sposób nie tylko staje się bardziej odpowiedzialne, ale również czuje się przydatne, dzięki czemu wzrasta jego poczucie własnej wartości. Czyniąc dziecko odpowiedzialnym za prace wykonywane w domu, wytłumaczcie, co i jak powinno zrobić. Nie zdziwcie się, jeśli będziecie musieli powtórzyć tę lekcję. Gdy dziecko się nie przykłada, powiedzcie mu, że jeśli wy w taki sposób wykonacie pracę zawodową, stracicie przywileje lub pozycję. Utrata przywilejów domowych na jakiś czas będzie dla dziecka konsekwencją źle wykonanej pracy. Sami bądźcie przykładem odpowiedzialności. Pomagajcie w szkole, uczestniczcie w spotkaniach dla rodziców. Bierzcie udział w wyborach, zabierając dziecko na głosowanie. Angażujcie się w działania na rzecz osiedla albo dzielnicy. Nic nie uczy dziecka skuteczniej niż dobre przykłady zachowań rodziców. 118 Materiały metodyczne do modułu Materiał pomocniczy nr 1 Z NORMAMI STYKAMY SIĘ OD URODZENIA…30 Z normami stykamy się od urodzenia. Przyjście na świat oznacza nieuchronne wkroczenie w krąg ustaleń, reguł, nakazów, zakazów. Najpierw poznajemy zasady współżycia obowiązujące w domu rodzinnym, na podwórku wśród rówieśników. Potem musimy dostosować się do reguł panujących w szkole, klubie sportowym, harcerstwie… Im stajemy się starsi, tym więcej norm wpływa na nasze życie. Prócz tych o charakterze moralnym, obyczajowym coraz większą role dogrywają normy prawne. Dojrzewając stajemy się niezależni, twórczy, dynamiczni, rozpędzeni. Jak pojazdy mkniemy w różnych kierunkach. Żeby uniknąć kolizji, potrzebujemy jednak znaków drogowych – reguł i zasad postępowania, które uwzględniają bezpieczeństwo wszystkich na drodze oraz, jeśli zostały należycie opracowane i ustawione w dobrych miejscach, przyczyniają się do zmniejszenia ryzyka wypadku. JAKA TO NORMA?31 Przeczytaj poniższe przykłady i określ, do jakiego rodzaju norm się one zaliczają – prawnych, obyczajowych, moralnych, religijnych (a może do 2-3 jednocześnie?). 1. Jadąc tramwajem lub autobusem ustąp miejsca starszym. 2. Nie zdradzaj powierzonej ci tajemnicy. 3. Nie zakłócaj ciszy nocnej. 4. Nie kradnij. 5. Nie ściągaj podczas klasówek. 6. W niedzielę chodź do kościoła. 7. Udziel pomocy ofiarom wypadku. 8. Nie używaj telefonu komórkowego prowadząc samochód. 30 Płatek M., Z prawem na ty. Polskie Stowarzyszenie Edukacji Prawnej. Warszawa 1997, s. 9. 31 Opracowanie własne. 119 Materiał pomocniczy nr 2 ZA CO JESTEM ODPOWIEDZIALNY? MŁODSZA SIOSTRA RODZICE SZKOŁA JA ZESPÓŁ KOLEGÓW REALIZUJĄCYCH WSPÓLNY PROJEKT DRUŻYNA KOSZYKÓWKI PIES 120 Materiał pomocniczy nr 3 KTO JEST ODPOWIEDZIALNY?32 Jacek (l. 15) miał w domu opiekować się młodszą siostrą, Kasią (l. 6). Mama poszła do fryzjera, a tata wybrał się do myjni samochodowej. Obiecali wrócić po godzinie. Gdy ten czas minął, Jacek postanowił wyjść, bo miał trening koszykówki. Uznał, że rodzice za chwilę wrócą, tak jak obiecali. Tymczasem mama spotkała koleżankę, z którą poszły na kawę, a tata pozostał w myjni dłużej, bo była kolejka. Kasia długo była sama. Chcąc zrobić sobie herbatę, oblała się wrzątkiem. Na szczęście jej płacz usłyszała sąsiadka i natychmiast wezwała pogotowie. Kto jest odpowiedzialny za to, co się stało? Materiał pomocniczy nr 4 TABELA ODPOWIEDZIALNOŚCI33 Kto jest odpowiedzialny? Mama Tata Jacek Kasia Za co jest odpowiedzialny? Jakie obowiązki nie zostały wypełnione? Czy działanie, które spowodowało zdarzenie, było umyślne czy nieumyślne? Dlaczego? 32 Opracowanie własne. Opracowano na podstawie: Kształcenie obywatelskie. Scenariusze lekcji, Centrum Edukacji Obywatelskiej, Warszawa 1997, s. 68. 33 121 Projekt 1 Temat projektu: OGRANICZENIE CZY WOLNOŚĆ – PO CO LUDZIOM SĄ POTRZEBNE NORMY I REGUŁY? Cele operacyjne Uczeń: rozumie konieczność regulowania życia społecznego normami i regułami, podaje przykłady norm religijnych, społecznych i prawnych, rozumie, że normom towarzyszą sankcje, dopasowuje reguły zachowań do określonych sytuacji, współtworzy normy dla swojej grupy, wyszukuje informacje z różnych źródeł, korzysta z nowoczesnych technologii, współpracuje w zespole, realizuje przydzielone mu zadania, zabiera głos w dyskusji, prezentuje efekty pracy, udziela informacji zwrotnej, dokonuje samooceny. Materiały pomocnicze do tematu projektu Szczegółowe pytania problemowe do tematu projektu: 1. Co to są normy? 2. Jakie są rodzaje norm regulujących nasze życie? 3. Czy reguły i normy są potrzebne? 4. Jak wyglądałby świat bez norm i reguł? 5. Czy reguły i normy ograniczają naszą wolność? 6. Jak reguły i normy wpływają na nasze życie? 7. Jakie ograniczenia mamy w związku z normami? Przykładowe zadania do projektu: 1. Dyskusja nad rozumieniem pojęcia „normy” i „zasady”. 122 2. Tworzenie w grupach opowiadania (scenki, prezentacji) na temat „Dzień bez norm”. 3. Tworzenie zestawu znanych norm i ich grupowanie (prawne, obyczajowe, religijne, moralne). 4. Tworzenie w grupach norm pracy w zespole. 5. Ustalenie wspólnego „dekalogu” - zasad wspólnej pracy. 6. Podsumowanie, refleksja, informacja zwrotna, samoocena. Uwagi do planowania pracy uczniów Projekt dotyczy trudnego dla uczniów na tym etapie problemu – norm i zasad. Można na początek użyć cytatu (materiał pomocniczy nr 1). Po upewnieniu się, że dobrze rozumieją pojęcie „norma”, warto zastanowić się z uczniami, czy normy są potrzebne i jak wyglądałoby życie ludzi bez żadnych zasad, przepisów, reguł postępowania. Zespoły mogłyby popracować na opowiadaniem (scenką, krótką prezentacją) „Dzień bez norm”, w którym przedstawiliby jeden dzień z życia ich rówieśnika, który musi funkcjonować w świecie, którego nie regulują żadne zasady ani przepisy, a każdy robi co chce. Po prezentacji tych opowiadań warto podsumować, że życie w takim świecie byłoby nie do zniesienia i nikt nie czułby się bezpiecznie. Innym zadaniem do wykonania dla zespołów byłoby wypisanie jak największej ilości norm i próba ich pogrupowania na normy prawne, obyczajowe, religijne, moralne. Warto porozmawiać o karach (sankcjach), jakie spotykają ludzi łamiących różne rodzaje norm. Można też wykorzystać ćwiczenie zawarte w materiale pomocniczym nr 2. Trzeba uczniom uświadomić, że niektóre normy zalicza się zarówno do prawnych jaki i moralnych, religijnych albo obyczajowych. Najważniejszą częścią tego projektu jest ułożenie przez uczniów zasad, obowiązujących w grupie, w której pracują - takiego swoistego kodeksu, który określałby normy współżycia i postępowania. Warto uświadomić uczniom, że jasno określone zasady pozwolą im lepiej razem współpracować przy realizacji zadań i funkcjonować w grupie. Zapisy tego kodeksu powinny być przez wszystkich zaakceptowane. Uczniowie w zespołach mogliby przygotować propozycje, potem je zaprezentować i wspólnie dopracować ostateczny kształt dokumentu, który zawiśnie na ścianie w miejscu widocznym dla wszystkich (można się umówić, że kodeks nie będzie dłuższy niż 10 punktów). Będzie to końcowy efekt projektu. 123 Projekt 2 Temat projektu: CIĘŻAR ODPOWIEDZIALNOŚCI – JAK RÓŻNE OBOWIĄZKI WPŁYWAJĄ NA NASZE ŻYCIE? Cele operacyjne Uczeń: rozumie konieczność wypełnienie obowiązków, wie, na czym polega odpowiedzialność, określa osoby odpowiedzialne za zdarzenia w konkretnych sytuacjach, wymienia przykłady obowiązków wynikających i pełnionych ról społecznych, zna swoje obowiązki, wie, za co jest odpowiedzialny, dopasowuje reguły zachowań do określonych sytuacji, wyszukuje informacje z różnych źródeł, korzysta z nowoczesnych technologii, współpracuje w zespole, realizuje przydzielone mu zadania, zabiera głos w dyskusji, prezentuje efekty pracy, udziela informacji zwrotnej, dokonuje samooceny. Materiały pomocnicze do tematu projektu Szczegółowe pytania problemowe do tematu projektu: 1. Jakie role społeczne pełnimy? 2. Jakie obowiązki wiążą się z tymi rolami? 3. Jakie obowiązki wiążą się z normami? 4. Co to znaczy być odpowiedzialnym? 5. Za kogo/za co jestem osobiście odpowiedzialny? 6. Jakie mogą być skutki ludzkiej nieodpowiedzialności? 124 z różnych norm Przykładowe zadania do projektu: 1. Dyskusja nad rozumieniem pojęcia „odpowiedzialność”. 2. Generowanie przykładów odpowiedzialnych zachowań. 3. Analiza własnych obowiązków i odpowiedzialności. 4. Dyskusja nad odpowiedzialnością za zadania i role podejmowane w grupie przy realizacji projektu zespołowego. 5. Praca grupach nad skutkami nieodpowiedzialności poszczególnych przy wykonywaniu projektu (plakat). 6. Prezentacja plakatów. 7. Podsumowanie, refleksja, informacja zwrotna, samoocena. Uwagi do planowania pracy uczniów W tym projekcie najważniejsze jest, aby uczniowie zrozumieli, że życie społeczne nie mogłoby się toczyć, gdyby ludzie nie brali na siebie jakichś zobowiązań, a następnie się z nich nie wywiązywali. Dotyczy to także samych uczniów. Każdy uczestnik życia społecznego ma swoje obowiązki i jest za coś/kogoś odpowiedzialny. Najlepiej uczniowie zrozumieją to na własnym przykładzie, kiedy wykonają ćwiczenie zaproponowane w materiale pomocniczym nr 3. Uczniowie na wzór tego schematu rysują swoje własne powiązania, a potem w parach omawiają je z sąsiadem. Warto, żeby rozróżnili te obowiązki, które wynikają z ich wewnętrznego poczucia odpowiedzialności od tych, które wynikają z narzuconych im formalnych zobowiązań. Najlepiej, gdyby się one pokrywały, ale wiadomo, że czasem są rozbieżne. Dobrze byłoby się zatrzymać na przykładzie zespołu realizującego wspólny projekt – często uczniowie nie mają wystarczająco wpojonego przekonania o współodpowiedzialności za efekty pracy całej grupy, unikają tej odpowiedzialności, nie chcą się do niej poczuwać. Trzeba im uświadomić, że bez tego poczucia nie uda się wspólna praca, a w dorosłym życiu bardzo często przyjdzie im pracować w zespole. Warto, żeby to rozumieli i przyjęli jako zupełnie normalną sytuację. Oprócz odpowiedzialności wynikającej z pełnienia stałych ról społecznych warto także rozważyć odpowiedzialność za dane zdarzenie. Zapewne uczniowie są w stanie z własnego doświadczenia podać przykłady nieodpowiedzialności, kiedy ktoś nie wywiązał się ze swojego obowiązku i były z tego powodu kłopoty. Porozmawiają w zespołach o tych sytuacjach i do każdej historii postarają się określić przyczynę nieodpowiedzialnych zachowań. Mogą to być: 125 cechy osobowościowe (np. lenistwo), niejasny zakres odpowiedzialności (ktoś nie wie, że miał obowiązek cos zrobić), rozmycie odpowiedzialności (ktoś myślał, że inni to zrobią), zaniedbanie, przeciążenie innymi obowiązkami itp. Analizę odpowiedzialności za dane zdarzenie można przeprowadzić w oparciu o fikcyjną sytuację opisaną w materiale pomocniczym nr 4. Po przeanalizowaniu tego przypadku uczniowie wypełniają tabelę odpowiedzialności (materiał pomocniczy nr 5). Można te tabele zastosować do innej sytuacji, np. jednej z tych, która podali uczniowie w swoich przykładach lub takiej, która wynikła ostatnio w grupie. W wyniku pracy w zespołach, parach oraz dyskusji przy realizacji tego projektu uczniowie powinni zrozumieć konieczność wywiązywania się ze swoich obowiązków, poczuwać się do odpowiedzialności za powierzone zadania oraz brać odpowiedzialność za zdarzenia, podczas których zaniedbali swoje obowiązki.. 126 Projekt 3 Temat projektu: NIC O NAS BEZ NAS – JAK MOŻEMY ZWIĘKSZYĆ SWÓJ WPŁYW NA SPRAWY SZKOŁY? Cele operacyjne Uczeń: wie, jakie dokumenty regulują życie szkoły, zna przepisy i zasady obowiązujące w szkole, wie, jakie są jego prawa i obowiązki, zna zadania samorządu uczniowskiego, aktywnie włącza się w pracę samorządu, inicjuje różne działania w szkole, współtworzy normy dla swojej grupy, współtworzy metaplan, wyszukuje informacje z różnych źródeł, korzysta z nowoczesnych technologii, współpracuje w zespole, realizuje przydzielone mu zadania, zabiera głos w dyskusji, prezentuje efekty pracy, udziela informacji zwrotnej, dokonuje samooceny. Materiały pomocnicze do tematu projektu Szczegółowe pytania problemowe do tematu projektu: 1. Jakie przepisy regulują życie naszej szkoły? 2. Jaki mamy wpływ na kształt tych przepisów? 3. Co zrobić, żeby mieć więcej możliwości decydowania o naszych sprawach? 4. Kto może być naszym sojusznikiem? 5. Dlaczego warto brać sprawy w swoje ręce? Przykładowe zadania do projektu: 1. Wykonanie plakatów (metaplan) na temat działalności szkolnego samorządu. 127 2. Wyszukiwanie informacji na temat prawnych aspektów uczniowskiej samorządności. 3. Wyszukiwanie przykładów dobrej praktyki aktywności uczniów w innych szkołach. 4. Burza mózgów na temat sposobów aktywizacji uczniów w szkole, wybór najlepszego rozwiązania. 5. Przeprowadzenie akcji informacyjnej zachęcającej do aktywności w szkole (w formie wybranej przez uczniów). 6. Przygotowanie zestawu propozycji uczniowskich działań, które mogłyby zostać wprowadzone w szkole. 7. Podsumowanie, refleksja, informacja zwrotna, samoocena. Uwagi do planowania pracy uczniów Uczniowie powinni wypracować pomysły na zwiększenie swojej aktywności w szkole poprzez ożywienie działalności uczniowskiego samorządu. Ta drogą młodzi ludzie mogą zwiększyć swój wpływ na bieg spraw w szkole. Jako punkt wyjścia mogłaby posłużyć diagnoza stanu obecnego działalności samorządu. Może się do tego przydać metoda metaplanu (patrz: moduł V, materiał pomocniczy nr 2). Po opisie rzeczywistości (jak jest?) uczniowie określą stan pożądany, podyskutują nad przyczynami stanu obecnego i wypracują wnioski. Po tym ćwiczeniu na pewno pojawi się postulat uaktywnienia działalności samorządu. Praca mogłaby przebiegać w zespołach, które podjęłyby się różnych zadań. Jeden z nich zająłby się stroną prawną – jak działa samorząd, jakie są jego uprawnienia itp. Nie jest to wcale wiedza powszechna wśród uczniów i zawsze warto ją przypominać. Inny zespół poszukałby przykładów dobrej praktyki działalności uczniowskich samorządów, np. na stronie Centrum Edukacji Obywatelskiej. Warto korzystać z cudzych doświadczeń i czerpać pomysły od innych. Kolejny temat do rozpracowania to sposoby zachęcenia uczniów szkoły do większej aktywności: akcja informacyjna, plakaty, ogłoszenia, godziny wychowawcze, strona internetowa itp. No i najważniejsze – konkretne pomysły na działalność. Warto zwrócić uwagę, aby uczniowie nie powielali „ogranych” akcji, tylko szukali nowych twórczych rozwiązań. Mogłyby one wychodzić poza szkołę, opierać się na kontaktach z innymi samorządami itp. Końcowym efektem projektu może być pakiet dokumentów, który mógłby być materiałem do zaprezentowania dyrekcji lub całej radzie pedagogicznej. Zawierałby coś w rodzaju listu, petycji oraz wypracowane pomysły i inicjatywy uczniów, które dałyby im większa możliwość wpływania na życie szkoły. 128 Projekt 4 Temat projektu: ŁAMANIE PRZEPISÓW - JAK SKUTECZNIE UCZYĆ SZACUNKU DLA PRAWA? Cele operacyjne Uczeń: rozumie konieczność regulowania życia społecznego normami i regułami, rozumie, że normom towarzyszą sankcje, podaje przykłady łamania norm z codziennego życia, dopasowuje reguły zachowań do określonych sytuacji, wyszukuje informacje z różnych źródeł, korzysta z nowoczesnych technologii, współpracuje w zespole, realizuje przydzielone mu zadania, zabiera głos w dyskusji, prezentuje efekty pracy, udziela informacji zwrotnej, dokonuje samooceny. Materiały pomocnicze do tematu projektu Szczegółowe pytania problemowe do tematu projektu: 1. Po co nam są potrzebne zasady i normy? 2. Jakie są rodzaje norm regulujących nasze życie? 3. Jakie normy i reguły łamiemy na co dzień? 4. Jakie sankcje są przewidziane dla osób niepełnoletnich, łamiących prawo? 5. Co zrobić, aby młodzież przestrzegała norm? 6. Od czego zacząć wprowadzanie zmian? Przykładowe zadania do projektu: 1. Dyskusja nad rozumieniem pojęcia „normy” i „zasady”. 2. Tworzenie w grupach prezentacji (scenki, opowiadania) na temat „Łamanie przepisów, reguł i norm”. 3. Dyskusja na temat najczęściej łamanych zasad i norm w codziennym życiu. 129 4. Spotkanie z prawnikiem na temat odpowiedzialności prawnej osób niepełnoletnich. 5. Poszukiwanie pomysłów na akcję informacyjną promującą przestrzeganie przepisów. 6. Podsumowanie, refleksja, informacja zwrotna, samoocena. Uwagi do planowania pracy uczniów Projekt dotyczy ważnego dla uczniów problemu – łamania prawa i rozmaitych norm. Po upewnieniu się, że dobrze rozumieją pojęcie „norma”, warto zastanowić się z uczniami, czy normy są potrzebne i jak wyglądałoby życie ludzi bez żadnych zasad, przepisów, reguł postępowania. Zespoły mogłyby popracować nad prezentacją (scenką, opowiadaniem) „Łamanie przepisów, reguł i norm”, w którym przedstawiliby znane im, najbardziej jaskrawe, przykłady łamania zasad w codziennym życiu. Nie wszyscy muszą pracować nad takim samym zagadnieniem - można podzielić grupy, by zajęły się osobno łamaniem przepisów prawa, norm obyczajowych, zasad moralnych. Efekty pracy grup zostałyby potem zaprezentowane na forum. Konieczna jest dyskusja o coraz powszechniejszym łamaniu norm, skali tego zjawiska oraz społecznym przyzwoleniu na taką sytuację. Warto, by uczniowie zdali sobie sprawę, że dyskusja o łamaniu przepisów to nie tylko kwestia poważnych przestępstw. Powinna ona się zaczynać – z czego młodzi ludzie często nie zdają sobie sprawy - już od spraw typu: ściąganie, jazda bez biletu czy przechodzenie na czerwonym świetle. Innym zadaniem do wykonania dla uczniów byłoby zaproszenie na spotkanie prawnika, aby porozmawiać o karach (sankcjach), jakie spotykają młodych ludzi łamiących prawo. Ważną częścią tego projektu jest przygotowanie akcji informacyjnej, np. w szkole , której celem byłoby promowanie przestrzegania przepisów. Mogłoby to być przedstawienie, happening, sesja plakatowa, prezentacja filmu przygotowanego przez uczniów, założenie bloga, akcja na Facebooku itp. Pomysły powinny wyjść od samych uczniów. Po ich stronie jest też wybór najciekawszego pomysłu i jego realizacja. Będzie to końcowy efekt projektu. 130 Projekt 5 Temat projektu: TROPIMY SZKODLIWE PRZEPISY – JAK REAGOWAĆ NA ZŁE PRAWO? Cele operacyjne Uczeń: rozumie konieczność regulowania życia społecznego normami i regułami, rozumie, że normom towarzyszą sankcje, podaje przykłady przepisów, które – zamiast regulować i porządkować utrudniają życie ludziom, współtworzy kwestionariusz ankiety, przeprowadza badania ankietowe, wyszukuje informacje z różnych źródeł, korzysta z nowoczesnych technologii, współpracuje w zespole, realizuje przydzielone mu zadania, zabiera głos w dyskusji, prezentuje efekty pracy, udziela informacji zwrotnej, dokonuje samooceny. Materiały pomocnicze do tematu projektu Szczegółowe pytania problemowe do tematu projektu: 1. Jakie przepisy prawne towarzyszą nam w codziennym życiu? 2. Które z tych przepisów utrudniają nam życie? 3. Jaka jest opinia mieszkańców mojej miejscowości na temat najbardziej uciążliwych przepisów? 4. Jakie są przyczyny funkcjonowania „złego” prawa? 5. Co możemy w tej sprawie zrobić? Przykładowe zadania do projektu: 1. Dyskusja o „prawie na co dzień” czyli o przepisach regulujących nasze codzienne życie. 131 2. Wyszukiwanie informacji o szkodliwych przepisach, które stanowią problem dla obywateli. 3. Przygotowanie kwestionariusza ankiety. 4. Przeprowadzenie badań ankietowych w najbliższym środowisku. 5. Opracowanie wyników ankiety i ich prezentacja. 6. Spotkanie z prawnikiem – prezentacja wyników badań i rozmowa na temat przyczyn tworzenia złego prawa. 7. Generowanie pomysłów na temat „Co możemy z tym zrobić?” 8. Podsumowanie, refleksja, informacja zwrotna, samoocena. Uwagi do planowania pracy uczniów Projekt dotyczy trudnego dla uczniów na tym etapie problemu – szkodliwego prawa. Warto zacząć od dyskusji na temat przepisów, z którymi spotykamy się na co dzień, regulujących nasze funkcjonowanie w domu, na ulicy, w szkole, w pracy. Po taki wprowadzeniu warto zrobić burzę mózgów na temat przypadków, które świadczą o tym, że prawo nie pomaga, a jest wręcz szkodliwe. Być może uczniowie spotkali się z takimi sytuacjami. Zespoły mogłyby później popracować nad wyszukiwaniem informacji o takich szkodliwych przepisach. Znalezione przykłady trzeba potem zaprezentować. Kolejnym krokiem byłoby zasięgnięcie opinii dorosłych, np. w formie badań ankietowych. Uczniowie mogliby wspólnie zbudować narzędzie (kwestionariusz ankiety) z pomocą prowadzącego. Warto jednak, aby wcześniej poszukiwali informacji na temat prawidłowego formułowania pytań. Następnym zadaniem do wykonania dla uczniów byłoby przeprowadzenie badań w środowisku – wśród rodziny, znajomych, sąsiadów itp. Po zebraniu danych należy opracować wyniki ankiety i przedstawić je na forum. Ciekawym i pouczającym zadaniem byłoby zaproszenie na spotkanie prawnika. Można mu przedstawić wyniki ankiety i dowiedzieć się, dlaczego takie szkodliwe prawo funkcjonuje i uzyskać poradę - co można w tej sprawie zrobić. Końcowym efektem projektu mogłaby być akcja przeprowadzona przez uczniów w Internecie „Tropimy szkodliwe przepisy”. Już samo nagłośnienie zjawiska będzie dla uczniów sukcesem. 132 Literatura i źródła modułu IV: Edukacja obywatelska i edukacja o prawach człowieka zadaniem wszystkich nauczycieli, Rada Europy, ORE, Warszawa 2012. Edukacja prawna i obywatelska. Scenariusz elekcji dla szkół średnich, Centrum Edukacji Obywatelskiej, Warszawa 1997. Hamer H., Rozwój umiejętności społecznych. Jak skuteczniej dyskutować i współpracować, Wydawnictwo Veda, Warszawa 1999. Kształcenie obywatelskie. Scenariusze lekcji. Centrum Edukacji Obywatelskiej, Warszawa 1997. Obowiązek i odpowiedzialność, Wydawnictwa CODN, Warszawa 1993. Płatek M., Z prawem na ty. Polskie Stowarzyszenie Edukacji Prawnej. Warszawa 1997. Prawa człowieka. Poradnik nauczyciela (pod red. Katarzyny Koszewskiej), Wydawnictwa CODN, Warszawa 2002. Samorządy uczniowskie. Poradnik dla praktyków, Fundacja Edukacja dla Demokracji, Warszawa 1996. Śliwerski B., Klinika szkolnej demokracji, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 1996. www.ceo.org.pl www.ore.edu.pl ms.gov.pl www.edukacjaprawnicza.pl 133 Moduł V: MOJE ZDROWIE – MÓJ KAPITAŁ Nasze zdrowie w naszych rękach N. Amosow Wstęp do modułu Zdrowie jest wartością największą, ale rozumiemy to dopiero wtedy, gdy je tracimy. To fundament ludzkiego życia, który daje nam energię, równowagę emocjonalną, jasność umysłu, odporność na przeciwności losu. Jeżeli człowiek jest zdrowy, może w pełni odczuwać radość istnienia. Każdy jest odpowiedzialny za swoje zdrowie, powinien je pielęgnować i chronić przed wpływem szkodliwych czynników środowiskowych i społecznych. Musi być świadom tego co szkodzi zdrowiu i przyczynia się do powstawania chorób. W szybko zmieniającym się świecie, przy ogromnym tempie życia, powszechnym przepracowaniu, złym odżywianiu i braku aktywności fizycznej, nietrudno o nawyki, które szkodzą zdrowiu. Młodzi ludzie pozostają pod wielkim wpływem świata mediów i reklam, który nie zawsze lansuje pożądane postawy. Bardzo często nie mają też dobrych wzorców nawet we własnym domu. Zapracowanym rodzicom często brakuje czasu (a czasem i świadomości), aby dbać o racjonalne odżywianie swoich dzieci i wpajać im zasady zdrowego stylu życia. Te wszystkie czynniki powodują coraz gorszą kondycję zdrowotną młodzieży. W tym module uczniowie podejdą do własnego zdrowia jak do kapitału, którego nie wolno trwonić, ale trzeba pomnażać. Najważniejsze, aby zrozumieli, że własnymi działaniami albo zachowujemy i polepszamy zdrowie, albo jesteśmy sprawcami własnych chorób. Będą się więc uczyć racjonalnego gospodarowania tymi zasobami, rozważać, jakie czynniki składają się na zdrowy styl życia. Nauczą się, jak powinni dbać o naturalne zasoby swojego organizmu, aby służyły im przez długie lata, jak dokonywać właściwych wyborów, aby było to z korzyścią dla ich zdrowia. Wszystkie pomysły zaprezentowane w tym module mają charakter przykładowy i są jedynie propozycją Autorki. Tematy, cele, pytania pomocnicze i pomysły na realizację projektów należy traktować jedynie jako inspirację. 134 Materiały pomocnicze do modułu ZNACZENIE RUCHU I FORMY AKTYWNOŚCI RUCHOWEJ34 Ruch jest naturalną, fizjologiczną potrzebą człowieka występującą w ciągu całego jego życia, a przejawiającą się przez różne formy aktywności. Powoduje on przyrost masy mięśniowej, korzystnie oddziałuje na układ oddechowy, krążenia, kostno - stawowy, pokarmowy. Mięśnie stanowiące ok. 40% masy ludzkiego ciała, są głównym ośrodkiem metabolizmu, tu produkuje się niezbędną do życia energię cieplną, a powstające w nich bodźce przenoszone są przez centralny układ nerwowy na narządy wewnętrzne i mają olbrzymie znaczenie dla prawidłowego funkcjonowania poszczególnych układów, a tym samym dla całego organizmu. Ruch, którego skutkiem są określone bodźce nerwowe, stanowi czynnik podtrzymujący życie komórki. Pozbawione podniet do aktywności ulegają zwyrodnieniu i giną. Stąd też brak ruchu powoduje spadek ogólnej masy mięśniowej, a co za tym idzie obniżenie sprawności fizycznej, przyspieszenie procesów inwolucyjnych, stając się przyczyną przedwczesnego starzenia się organizmu. Deficyt ruchowy ujemnie wpływa na wentylację płuc i przemianę materii, zmniejsza odporność na zmęczenie i choroby, stwarza niebezpieczeństwo deformacji fizycznej. Niezbędna dla każdego organizmu aktywność fizyczna w poszczególnych okresach jego życia dokonuje się z różną intensywnością i spełnia dość różnorodne funkcje. W wieku dziecięcym jest ona ważnym czynnikiem determinującym wszechstronny rozwój organizmu i kształtującym prawidłową postawę ciała, przyczynia się do wyrabiania podstawowych cech motorycznych, zwłaszcza zwinności, zręczności, gibkości, szybkości, siły oraz umożliwia uczenie się wielu umiejętności ruchowych niezbędnych w dalszym życiu. Zróżnicowany rytm i tempo wzrastania oraz wzrostu ciężaru ciała u dzieci, a szczególnie u dorastającej młodzieży. Jest naturalną przyczyną powstawania dysproporcji w budowie ciała. Rozwój układu mięśniowego, nie nadążający za rozwojem układu kostnego, wpływa ujemnie na koordynację ruchową i kształtowanie się cech motorycznych. Obok zmian w budowie zewnętrznej, występuje również zachwianie równowagi podstawowych 34 http://www.profesor.pl/publikacja,21881,Referaty,Ruch-jego-znaczenie-i-formy-aktywnosci (dostęp: 25.04.2013) 135 procesów układu nerwowego; wydatnie obniża się proces hamowania przy jednoczesnym wzmaganiu się procesów pobudzania, co powoduje nadmierną wrażliwość, przeczulenie, niepokój, szybkie męczenie się. Przeobrażenia te są podłożem wielu zjawisk natury psychicznej i społecznej, a w postaci skrajnej uzewnętrzniać się mogą w formie konfliktów dziecka z otoczeniem, konfliktów wewnętrznych, kryzysów, szukania samotności. Właściwie użyty i dozowany ruch, szczególnie na świeżym powietrzu, łagodzi przebieg procesów rozwojowych, zwiększa odporność fizjologiczną, koryguje zniekształcenia postawy, kształtuje pozytywne nawyki ruchowe. Ruch jest więc niezbędnym warunkiem prawidłowego rozwoju organizmu w okresie dziecięcym i młodzieńczym. Jest elementarnym nakazem biologicznym narzuconym przez przyrodę dla naszego dobra. Aktywność ruchowa to niezbędna ilość ruchu - ćwiczeń fizycznych - potrzebna do rozwoju i zachowania zdrowia każdego człowieka. Prawidłowy przebieg procesów fizjologicznych i metabolicznych uwarunkowany jest koniecznością zapewnienia organizmowi człowieka optymalnej lub przynajmniej minimalnej ilości ruchu. W cywilizowanym świecie aktywność ruchowa związana z pracą zawodową i codziennym życiem. Jest coraz bardziej minimalizowana. Brak ruchu powoduje zaburzenia procesów metabolicznych i ma również ujemny wpływ na psychikę oraz zdolność odreagowania stresów. Naturalna potrzeba ruchu, największa w dzieciństwie, z wiekiem maleje, lecz ciągle pozostaje ważnym czynnikiem utrzymania zdrowia, młodości i zapobiegania wszystkim chorobom cywilizacyjnym, wynikającym z zaburzeń przemiany materii - (cukrzycy, miażdżycy, chorobom serca i układu krążenia). Brak odpowiedniej aktywności ruchowej wynika z wychowania, braku nawyków rekreacyjnego uprawiania sportu. Powodem braku ruchu jest przeciążenie pracą zawodową, ograniczenia materialne i organizacyjne, spędzania wolnego czasu przed telewizorem lub komputerem, brak powszechnej mody na uprawianie ćwiczeń ruchowych itp. Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) i Światowa Organizacja Wyżywienia (FAO) zalecają codzienny ruch w postaci marszu, biegu lub aerobicu. Jako minimum ruchu dla osób dorosłych zaleca się ćwiczenia określone wielkościami; 3 razy w tygodniu, po 30 minut ćwiczeń z intensywnością określoną wielkością tętna 130/min (3x30x130). Dla dzieci i młodzieży minimalne wartości te powinny wynosić; 4x40x140. Dzieci powinny mieć możliwość ruchu przez około trzy godziny dziennie. Minimalny, jednostkowy czas ćwiczeń, 30 minut pozwala na zaangażowanie mięśni, serca, układu 136 krążenia, układu oddechowego i związanych z wysiłkiem przemian energetycznych w takim stopniu że powoduje spalanie rezerw energetycznych w postaci tłuszczów i jest minimalnym, skutecznym bodźcem sprawnościowo-zdrowotnym. Również wykonywanie wysiłków w zakresie średniego poziomu przemian tlenowych (tętno 130-140/min) jest intensywnością bardzo bezpieczną i dostarczającą najkorzystniejszych bodźców. Wysiłki zbyt intensywne, krótkotrwałe lub o zmiennej intensywności (np. gry sportowe), nie powodują spalania tłuszczu i mogą powodować kontuzje aparatu ruchu. Nie trzeba już dziś na szczęście udowadniać jak wielkie jest znaczenie systematycznej aktywności ruchowej dla zdrowia. W dalszym ciągu jednak nie w pełni rozumiana i doceniana jest integrująca rola aktywności ruchowej w budowaniu i realizowaniu modelu zdrowego stylu życia. Owa zaściankowość polega między innymi na tym, że bagatelizuje się lub w ogóle nie dostrzega się znaczenia tej aktywności dla wzmacniania psychiki człowieka, rozwiązywania jego problemów społecznych czy duchowych. Jeżeli zmierzamy do zamiany statycznego PRIMUM NON NOCERE (przede wszystkim nie szkodzić) na PRINCPII OBSTA (niszcz zło w zarodku), to od razu uświadomimy sobie, że spośród wielu środków najważniejsza jest aktywność ruchowa, bo tylko ona jest w stanie skutecznie wspomagać rozwój fizyczny człowieka, a na zasadzie pełnej harmonii, także jego rozwój psychiczny i społeczny. Nie ma żadnego innego sposobu wspomagania zdrowia. Ani rozważania intelektualne czy liczne debaty, ani medytacje czy skomplikowane procedury psychoterapeutyczne, najlepsze odżywianie lub leki, nie zastąpią ruchu. DIETA NASTOTATKA Proponowane trendy w odżywianiu, dbałości o ciało, kondycję fizyczną i modny styl życia odbiegają niekiedy od dobrych przyzwyczajeń. "Niezdrowe mody" nie zawsze pozwalają nam kierować się zdrowym rozsądkiem, a w wypadku nastolatków mogą być przyczyną niedoborów żywieniowych. Nadmiar kalorii zaś może prowadzić do nadwagi lub otyłości. Duże zainteresowanie młodzieży wzbudzają różnego rodzaju niekonwencjonalne diety i sposoby dbałości o sylwetkę. Moda na odchudzanie, szczególnie wśród dziewcząt w wieku 15-18 lat, stwarza zagrożenie świadomego ograniczenia spożywania 137 pełnowartościowych produktów i może prowadzić do niedoborów pokarmowych, ilościowych, ale również jakościowych. Zastępowanie przez nastolatki aktywności fizycznej głodówkami lub ubogokalorycznymi dietami powoduje rozchwianie metabolizmu. W utrzymaniu właściwej masy ciała ważne jest, aby wszystkie posiłki były przygotowywane z odrobiną tłuszczu; nie można go całkowicie eliminować z jadłospisu, bowiem ułatwia przyswajanie witamin A, D, E i K. Młody organizm wciąż rośnie i się rozwija, należy więc stosować pełnowartościową dietę, zawierającą wszystkie niezbędne składniki odżywcze. Jest to ważne, gdyż nastolatka powinna zadbać o odpowiednią podaż wapnia w codziennym pożywieniu, niezbędnego do prawidłowego rozwoju układu kostnego i uregulowania funkcji układu krążenia. Zalecam zatem chudy nabiał, drób i wędliny oraz ryby, bo organizm nie odkłada tych produktów w postaci tłuszczu, lecz zużywa do budowy i kształtowania mięśni. Nastolatki powinny utrzymywać wysoki poziom energii. Dostarczają jej produkty obfitujące w skrobię, a więc różnego rodzaju pieczywa z pełnego przemiału, makarony, ryż, kasze. Każdy posiłek powinien zawierać dużo warzyw i owoców bogatych w witaminy i błonnik. W czasie przerw lekcyjnych także należy zjeść zdrowy posiłek. Jeśli nie korzystacie ze szkolnej stołówki, przygotujcie sobie pożywne drugie śniadanie, na przykład: mały kartonik mleka lub kakao, sok owocowy, ulubione kanapki, jogurt, świeże lub suszone owoce, mieszankę orzechową, sałatkę z makaronem lub ryżem, kawałki świeżych warzyw lub sałatkę warzywną. Pamiętajmy, iż dziennie należy wypijać około 2 litrów niskosłodzonych płynów lub wody - wypłukują one z organizmu szkodliwe produkty przemiany materii. Wapń jest niezbędny dla rozwoju młodego organizmu. Występuje nie tylko w mleku i żółtych serach. Dobrym jego źródłem są: jogurt, twarożek, wzbogacone produkty sojowe (mleko sojowe, jogurt, ser tofu), morele - szczególnie suszone, orzechy, migdały, nerkowce, ziarno sezamowe i pestki słonecznika. Zdrowiu i urodzie nie wystarczy najlepsza dieta, niezbędna jest także aktywność fizyczna, która nasila procesy przemiany materii sprzyja utrzymaniu jędrności mięśni i modeluje sylwetkę. Programy treningowe zalecane nastolatkom są zestawieniem prostych ćwiczeń możliwych do przeprowadzenia w każdych warunkach z wykorzystaniem najprostszego sprzętu. Dobrze jest przed rozpoczęciem wybranego programu zasięgnąć rady nauczyciela WF-u, trenera lub instruktora fitness. Systematyczny trening doprowadzi do korzystnych, trwałych zmian w organizmie, których oznaką będzie sprawna czynność układu sercowo 138 -naczyniowego, oddechowego oraz narządów ruchu. Poprawa muskulatury mięśni szkieletowych, rozbudowana tkanka mięśniowa oraz odpowiednio rozciągnięte ścięgna i więzadła uchronią organizm przed urazami i kontuzjami. Oto ćwiczenia z instruktorem, które zapewnią piękną sylwetkę, zdrowie i dobre samopoczucie oraz uchronią przed zagrożeniami, jakie niesie cywilizacja. Dieta nastolatka musi być zdrowa i bezpieczna, powinna dostarczać co najmniej 1500 kcal na dobę. Jeśli masz problemy z nadmiarem kilogramów, łącząc dietę ze zwiększoną aktywnością fizyczną, doprowadzisz do stopniowej redukcji masy ciała, która jest bezpieczna dla rozwijającego się organizmu; powinna być bogata w mikro- i makroelementy: witaminy C, A, K i z grupy B oraz błonnik, żelazo, cynk, wapń, potas; posiłki powinny być rozłożone na 5 porcji spożywanych co 2-3 godziny; powinna uwzględniać wartość odżywczą poszczególnych produktów i musi być dostosowana do indywidualnych potrzeb organizmu zaleca się, aby połowę dziennej racji pokarmowej stanowiły produkty surowe lub gotowane Przykładowe menu Śniadanie: twarożek z jogurtem naturalnym, ogórek, rzodkiewka, pomidor, kiełki słonecznika, pieczywo chrupkie żytnie, ulubiony owoc, kakao z mlekiem II śniadanie: kanapka do szkoły (obowiązkowo) z pieczywa żytniego, liść sałaty, plaster chudej wędliny, kiełki, sok pomarańczowy Obiad: leczo z piersi indyka, czerwonej i zielonej papryki, cebuli, pomidora, porcja ryżu brązowego - 1/3 woreczka; duża porcja zielonej sałaty np. lodowej z oliwą z oliwek, dodatkiem ziół i soku z cytryny; woda mineralna Podwieczorek: szklanka kefiru, kiwi, herbata owocowa Kolacja: chuda ryba pieczona w piekarniku z dużą ilością gotowanych warzyw, kromka pieczywa razowego, zielona herbata. 139 CZY WIESZ CO JESZ?35 Analiza składu chemicznego produktów spożywczych wykazała, że zawierają one nie tylko składniki niezbędne do prawidłowego funkcjonowania organizmu, ale również wiele by sczerstwiało, innych produkty substancji. zawierające Bez nich tłuszcz pieczywo zjełczałyby, bardzo a szybko większość konserwowanych owoców i warzyw straciłoby kolor i jędrność. Wiele dodatków do żywności to substancje naturalne, inne to środki syntetyczne. Oba rodzaje eliminują ryzyko zatruć pokarmowych, ułatwiają przetwarzanie żywności, poprawiają jakość i wygląd produktu, często podnoszą też walory smakowe. Jednakże pośród setek tych związków są również i takie, które mogą być niebezpieczne dla zdrowia – niektóre wywołują alergie, inne są rakotwórcze. Dlatego już od najmłodszych lat należy zwracać uwagę na skład chemiczny żywności i kupować tylko bezpieczne produkty. Substancje dodawane do żywności dzieli się na następujące grupy: barwniki konserwanty antyutleniacze. emulgatory W Europie wszystkie dodatki do żywności noszą symbol E + numer. Poniżej są przedstawione tylko te substancje, które są zabronione lub niebezpieczne dla zdrowia. Barwniki (E 100 ...) Dodaje się je do żywności dla atrakcyjniejszego wyglądu, a także do przywracania produktom koloru utraconego podczas obróbki kulinarnej. Wiele barwników spożywczych otrzymuje się z produktów, w których występują naturalnie, np. czerwień buraczana, szafran i kurkuma. Barwniki zabronione: E 103, E 105, E 111, E 121, E 125, E 126, E 130, E 152, E 161g, E 180, E 181. Barwniki rakotwórcze: E 131 – drażetki; kolor niebieski, E 132 – drażetki cukiernicze; kolor niebieski E 142 – słodycze; kolor zielony 35 www.poradnikmedyczny.pl/mod/archiwum/7292_wiesz_jesz (dostęp 25.04.2013) 140 · Barwniki niebezpieczne: Barwnik Występowanie napoje w owocowe, E 102 proszku, Skutki dla organizmu esencje wysypki, nerwowość, sztuczny musztarda E 110 powłoki tabletek E 123 Różne produkty spożywcze wysypki Wędzone ryby, cukierki pudrowe kłopoty z oddychaniem żółty czerwony czerwony o smaku owocowym, budynie Owoce E 127 żółty miód, problemy z oddychaniem marmolady, żele, gumy do żucia, wysypki i bóle głowy E 124 Kolor kandyzowane, wiśnie światłowstręt, hamuje koktajlowe czerwony wzrost, zwiększa występowanie chorób tarczycy Barwniki podejrzane: E 122 – dżemy, marmolady, budynie, lody, napoje, polewy; k. czerwony E 141 – groszek konserwowy; kolor zielony E 151 – tanie odmiany kawioru, galaretki, wyroby żelowe; kolor czarny Konserwanty (E 200 ...) Są to związki chemiczne, zapobiegające psuciu się żywności lub opóźniające ten proces. Większość konserwantów działa na drożdże i pleśnie, a tylko niektóre (E 210 – E 215) chronią przed bakteriami. Często istnieje więc konieczność zastosowania jednorazowo więcej niż jednego środka konserwującego. Najczęściej stosowanymi konserwantami są azotany i siarczany oraz inne związki siarki. Konserwanty zabronione: E 222, E 223, E 224, E 232, E 234, E 241 Konserwanty rakotwórcze: E 210 - E 219 (kwas benzoesowy i jego związki) – napoje gazowane, majonezy, sałatki, marynaty, konserwy owocowe i warzywne. E 239 – różne produkty E 249 - E 252 – wędliny, sery podpuszczkowe i topione 141 Konserwanty niebezpieczne: E 226 – różne produkty E 231 – owoce cytrusowe E 233 – banany, owoce cytrusowe Antyutleniacze, antyoksydanty (E 300 ...) Są to związki chemiczne, które przeciwdziałają utlenianiu się produktu lub wzmacniają działanie przeciwutleniające innych składników. Najpopularniejszym skutkiem utleniania jest jełczenie tłuszczów, niszczenie witaminy A i C w pokarmach. Antyutleniacze niebezpieczne: E 310 – E 312 – płatki ziemniaczane, błyskawiczne puree ziemniaczane, guma do żucia; - mogą powodować wysypki. E 320 – biszkopty, rosoły w kostce, łuskane orzechy, tłuszcze piekarskie - powoduje zaburzenia pracy wątroby, wpływa na rozkład witaminy D; niedozwolony dla dzieci. E 321 – guma do żucia;- może powodować zaburzenia pracy wątroby, u alergików wywołuje wysypkę na skórze; niedozwolony dla dzieci. E 330 (kwas cytrynowy) – różne produkty; przez niektórych uważany za rakotwórczy. Emulgatory, zagęszczacze (E 400 ...) To związki chemiczne, których zadaniem jest poprawa konsystencji produktów. Zapobiegają one rozdzielaniu się emulsji, mogą też sprawiać, że produkt, w którym występują, wygląda na bardziej pożywny niż jest w rzeczywistości. Są one potrzebne do produkcji takich produktów, jak majonezy, margaryny, oraz niskotłuszczowe produkty do smarowania pieczywa, stosowane zamiast masła. Występują też w zupach, sosach, pieczywie, ciastach i ciastkach, czekoladzie czy w deserach w torebkach. Jeden z szeroko stosowanych emulgatorów – lecytyna, występują w soi. W zasadzie nie stwierdzono szkodliwego działania emulgatorów, jedynie związki celulozy (E 460) mogą zakłócać proces trawienia. Inne dodatki (E 500 ...) Do tej grupy należy szereg substancji naturalnych i syntetycznych, pełniących różna funkcje. Niektóre z nich to regulatory kwasowości (związki węgla) – E 500, E 504, inne to wzmacniacze smaku (E 620, E 621, E 627, E 631, E 635). 142 E 951 to substancja słodząca, tzw. aspartan, używany zamiast cukru. Niestety, w ostatnim czasie badania wykazały, że słodziki są szkodliwe dla naszego organizmu, a dodatkowo utrwalają słabość do słodyczy. PRODUKTY NIEBEZPIECZNE36 Nie ma produktów, które można określić jako absolutnie bezpieczne i które nie stwarzałyby dla konsumenta żadnego ryzyka w czasie użytkowania. Na przykład produkty lecznicze, kosmetyki, produkty włókiennicze, zabawki, artykuły gospodarstwa domowego i szereg innych, jeśli są źle zaprojektowane i wykonane, bądź niewłaściwie użytkowane, mogą doprowadzić do zagrożenia zdrowia i bezpieczeństwa użytkownika, mogą być przyczyną wielu wypadków i stanów chorobowych. Istnieją jednak produkty, które wymagają specjalnych środków ostrożności i są objęte szczególnymi przepisami prawnymi dotyczącymi warunków produkcji oraz wymagań w zakresie stosowania i użytkowania. Są to wszelkie preparaty chemiczne oraz produkty, których skład powoduje, że mogą być: wybuchowe łatwopalne toksyczne drażniące i żrące uczulające rakotwórcze Produkty wybuchowe, łatwopalne to np. wszelkiego rodzaju ognie sztuczne, fajerwerki, ale także produkty przeznaczone do stosowania w aerozolu, zawierające gaz pod ciśnieniem oraz substancje zaliczane do łatwopalnych. Obecnie wiele produktów jest wytwarzanych na bazie tworzyw sztucznych. Korzyści z tego tytułu są niezaprzeczalne, można uzyskiwać wyroby o dowolnych właściwościach, lekkie, wytrzymałe na oddziaływanie środowiska, dostosowane do wymagań użytkownika. Tworzywa sztuczne są podstawą postępu i rozwoju w wielu dziedzinach gospodarki. Niemniej mogą stanowić również zagrożenie dla konsumenta ze względu na specyficzne działanie powodujące podrażnienia i alergie 36 http://www.dolceta.eu/polska/Mod3/spip.php?rubrique1 (dostęp: 25.04.2013) 143 oraz stany zapalne. Do substancji stwarzających szczególne zagrożenie zaliczany jest azbest i metale ciężki takie jak ołów, kadm, rtęć, chrom występujące w katalizatorach, impregnatach, farbach, a rtęć w termometrach. Substancje toksyczne mogą dostawać się do organizmu człowieka w różny sposób: w wyniku spożycia, mogą być wchłaniane drogą oddechową, przez skórę, błony śluzowe i oczy. Substancje toksyczne mogą być zawarte w parafarmaceutykach, środkach ochrony roślin, w artykułach gospodarstwa domowego a nawet w żywności. Należy szczególną uwagę zwracać na dzieci, gdyż nie są one w stanie ocenić ryzyka związanego z użytkowaniem określonego produktu. Informacje i znaki ostrzegawcze Produkty niebezpieczne, stwarzające zagrożenie dla konsumenta podlegają rygorystycznym wymaganiom dotyczącym oznakowania, określonym w polskich przepisach prawnych dostosowanych do wymagań Unii Europejskiej. Na etykietach lub bezpośrednio na opakowaniach muszą być umieszczone następujące informacje: nazwa handlowa produktu i jego przeznaczenie, nazwa firmy lub imię, nazwisko i adres umożliwiające jednoznaczną identyfikację osoby wprowadzającej niebezpieczny produkt do obrotu, nazwy substancji chemicznych obecnych w produkcie, rodzaje ryzyka, jakie mogą wystąpić przy używaniu produktu oraz opis poszczególnych możliwych przypadków takiego ryzyka. Przedstawione muszą być wszelkie znaki ostrzegawcze, ich symbole i napisy określające znaczenie, dotyczące niebezpieczeństwa. Znaki powinny być koloru czarnego na żółto - pomarańczowym tle - te ustalenia są identyczne dla całej Unii Europejskiej. ZNAKI OSTRZEGAWCZE ORAZ NAPISY OKREŚLAJĄCE ICH ZNACZENIE I SYMBOLE najczęściej spotykane na produktach dostępnych na rynku. 144 Produkt toksyczny – stosowany do oznakowania m.in. takich produktów jak: trutki na gryzonie, preparaty chwastobójcze i owadobójcze, detergenty do mycia naczyń, środki wybielające, środki dezynfekujące. Produkt żrący - stosowany do oznakowania niektórych produktów czyszczących np. sanitariaty, urządzenia kuchenne, glazurę oraz do stężonych kwasów i zasad. Produkt łatwopalny – stosowany do oznakowania min. takich produktów jak: gaz pod ciśnieniem w butlach i pojemnikach, również w pojemnikach aerozolowych, produkty przetwórstwa ropy naftowej, w tym benzyna i rozpuszczalniki na bazie węglowodorów, ciekły gaz do zapalniczek. Produkt drażniący – stosowany do oznakowania min. takich produktów jak: środki wybielające, terpentyna stosowana jako rozpuszczalnik farb i lakierów oraz do wyrobu past do obuwia i podłóg, środki czyszczące stosowane w gospodarstwie domowym. Produkt wybuchowy – stosowany do oznakowania artykułów pirotechnicznych - ogni sztucznych, petard i fajerwerków, poza tym rzadko stosowany do produktów używanych w warunkach domowych. Produkt jako niebezpieczny dodatkowe oznakowanie dla środowiska produktów – może niebezpiecznych być dla stosowany konsumenta, jeśli mogą one także stwarzać zagrożenie dla środowiska. Rzadko stosowany do produktów używanych w warunkach domowych, dotyczy przede wszystkim produktów wykorzystywanych w gospodarstwach rolnych i w produkcji przemysłowej. Produkty niebezpieczne, w zależności od rodzaju potencjalnego zagrożenia, powinny zawierać zwroty określające warunki bezpiecznego stosowania, przykładowo: - Przechowywać pod zamknięciem. - Chronić przed dziećmi. Oznakowanie opakowań zawierających niebezpieczne produkty dostępne dla wszystkich konsumentów musi obowiązkowo zawierać, oprócz innych zwrotów określających warunki bezpiecznego stosowania, zwroty zaznaczone powyżej tłustym drukiem. 145 WSKAŹNIK BMI37 BMI (Body Mass Index) czyli Wskaźnik Masy Ciała charakteryzuje relację pomiędzy masą ciała a wzrostem. Jest to stosunek masy ciała wyrażonej w kilogramach do kwadratu wzrostu wyrażonego w metrach. O otyłości mówimy w sytuacji, gdy tłuszcze stanowią 20% wagi mężczyzny lub 30% masy kobiety. Wyniki BMI są podzielone na przedziały: 1) Wskaźnik poniżej 18,5 oznacza niedowagę 2) Wskaźnik między 18,5 a 25 oznacza prawidłową masę ciała. 3) Wskaźnik między 25 a 30 oznacza nadwagę. 4) Wskaźnik między 30 a 40 oznacza otyłość. 5) Wskaźnik powyżej 40 oznacza otyłość olbrzymią. BMI jest tylko orientacyjnym wskaźnikiem zawartości tłuszczu w ciele. Warto wiedzieć, że im wyższy wskaźnik BMI - tym większa zapadalność na różne schorzenia. Dotyczy to szczególnie takich chorób jak: nadciśnienie tętnicze, choroba niedokrwienna serca, cukrzyca typu II, niektóre nowotwory złośliwe (rak jelita grubego, rak piersi, rak trzonu macicy. EDUKACJA NA TALERZU Szkoła uczy i wychowuje. W każdym razie tego właśnie od niej oczekujemy. Nauczyciele przekazują wiedzę, starają się kształtować postawy, objaśniają świat i zawiłości współczesnego społeczeństwa. I z przykrością trzeba stwierdzić, że teoria nijak się ma do praktyki. Na lekcjach wpaja się dziecku czy młodemu człowiekowi pewne zasady, których łamanie może zaobserwować natychmiast po opuszczeniu szkolnej sali. Wystarczy, że odwiedzi szkolny bufet, sklepik czy nawet stołówkę. Wiadomo, że młody, rozwijający się organizm powinien być właściwie odżywiany. Tymczasem nadal jeszcze na przerwie w typowej polskiej szkole królują "przekąski": chipsy, batoniki, pączki, drożdżówki. Do tego słodkie, barwione napoje, 37 http://www.zdrowie.findit.pl/kalkulator-bmi.html (dostęp: 25.04.2013) 146 ale w ładnej butelce i z modnym logo. Co z tego, że niezdrowe? To się pije. Trudno w końcu stać się outsiderem z własnej grupy towarzyskiej. Czy w takim razie można coś zmienić? Jak najbardziej, przede wszystkim głos powinni mieć rodzice. Wybierając szkołę dla dziecka, sprawdzać nie tylko, jaki dana placówka prezentuje poziom polskiego i matematyki, ale czym karmi swoich uczniów i jaką wodę oferuje im do picia. Przy okazji warto się także zainteresować bazą sportową, bowiem dla dzieci i młodzieży ruch, zwłaszcza na świeżym powietrzu, jest również kwestią dużej wagi. Wiele się już zmieniło w kwestii żywienia w szkołach, zakazano w części placówek sprzedawania najbardziej niezdrowych napojów, ale nadal trudno jest znaleźć stołówkę szkolną kształtującą właściwe nawyki żywieniowe. Dzieje się tak między innymi dlatego, że dzieci - w końcu klienci - potraw zdrowych po prostu nie lubią. Wolą pokarm przetworzony, słodki, łatwy. O ile przyjemniej bowiem zjada się ciastko od pajdy razowego chleba… Sama chęć zmiany zatem nie wystarczy. Potrzebna jest nie tylko inicjatywa, ale także ciekawe pomysły. Może trzeba zbadać gust młodych konsumentów? Zadbać o różnorodność, atrakcyjność i oryginalność serwowanych potraw? Świetnym pomysłem jest przygotowywanie sałatek, kanapek czy soków na zajęciach, organizowanie kiermaszy. Zmiana postaw wymaga bowiem edukacji. I to nie tylko na poziomie konsumenta. Ważne jest także, z czego zostanie ugotowana zupa, którą zjedzą nasze dzieci, i czym się ją przyprawi. Kostką rosołową czy inną mieszanką, w której króluje glutaminian sodu? A może ziołami? W Warszawie prowadzi się szkolenia gotowania w placówkach dla dzieci i młodzieży i uczy, by nie używać wzmacniaczy smaku. I tak trzymać! 147 Materiały metodyczne do modułu Materiał pomocniczy nr 1 PIRAMIDA ZDROWEGO ŻYWIENIA 148 Materiał pomocniczy nr 2 METAPLAN38 Jest to plastyczny zapis dyskusji, prowadzonej przez uczestników, którzy dyskutują na określony temat, tworząc jednocześnie plakat. Plakat jest graficznym, skróconym zapisem tej dyskusji. Metoda ta jest stosowana przy omawianiu trudnych spraw czy rozwiązywaniu konfliktów. W przypadku metaplanu nie chodzi o wskazanie, kto miał rację, a kto nie, bo przecież często „prawda leży pośrodku”. Celem tej metody jest spokojne rozważenie problemu i skupienie się przede wszystkim na poszukiwaniu (niekoniecznie na znalezieniu!) wspólnego rozwiązania. Podczas pracy tą metodą jest okazja do prezentacji własnych opinii, wymiany poglądów, oceniania faktów i sądów, szukania propozycji rozwiązań danego problemu. Są to dla uczniów bardzo cenne umiejętności. Sposób prowadzenia: 1. Nauczyciel przedstawia problem, który będzie przedmiotem dyskusji. 2. Następuje podział na 5-6 osobowe grupy. 3. Każda grupa otrzymuje od nauczyciela wcześniej przygotowane materiały: arkusz szarego papieru, jedną „chmurkę” do zapisania tematu, około 20 kółek (w 2 kolorach) i 10 owali do zapisywania odpowiedzi, około 10 prostokątów do zapisywania wniosków, taśmę przylepną, kolorowe flamastry. Wszystkie elementy (kółka, owale, prostokąty) powinny być w różnych, pastelowych kolorach. Nauczyciel ustala limit czasu na wykonanie zadania (ok. 30 min). 4. Uczniowie tworzą plakat: a) w „chmurce” zapisują temat i umieszczają na plakacie, b) dzielą plakat na obszary wg wzoru: W obszarze „jak jest?” na kartkach w kształcie koła umieszcza się opis aktualnego stanu. W obszarze „jak być powinno?” umieszcza się kartki – koła (odmiennego niż poprzednio koloru) z opisem stanu, który chcieliby osiągnąć. 38 Opracowanie własne na podstawie M. Rutkowska-Paszta, Wiedza o społeczeństwie. Scenariusze lekcji, WSiP, Warszawa 1996, s. 9-12. 149 Na owalach umieszczonych pomiędzy kołami umieszcza się odpowiedzi na pytanie „dlaczego nie jest tak, jak być powinno?”. Na dole plakatu należy zamieścić wnioski do realizacji. Można je jeszcze podzielić na „zależne od nas” i „niezależne od nas”. Zapisy na kolorowych kartkach mają być zapisywane w formie równoważników zdań lub skrótów myślowych. Ich treść winna być zaakceptowana przez całą grupę. 5. Prezentacja plakatów. Każda grupa wybiera osobę, która prezentuje plakat, odpowiada na pytania pozostałych uczniów, udziela wyjaśnień. W trakcie omawiania mogą wystąpić zmiany na plakacie; niektóre kartki mogą zostać zapisane inaczej, wymienione, wycofane lub przesunięte do innego obszaru. 6. W trakcie prezentacji plakatów nauczyciel nie ingeruje i nie odpowiada na pytania. Robi to uczeń dokonujący prezentacji. 7. Podsumowanie - zebranie wniosków ze wszystkich plakatów i wypracowanie wspólnych (o ile to jest konieczne) wyników dyskusji. 150 WZÓR PLAKATU Jak jest? Jak być powinno? Jakie...? Dlaczego nie jest tak, jak być powinno? WNIOSKI 151 Materiał pomocniczy nr 3 CZAS NA ZMIANY – ZDROWIE NAJWAŻNIEJSZE!39 Czynniki wpływające na Stan obecny zdrowie Nie zwracam uwagi na to, co Planuję swój jadłospis. Codziennie jem warzywa i jem. Odżywiam się nieregularnie. Odżywianie Zmiany Nie zabieram drugiego śniadania. owoce. Staram się jeść 5 posiłków o stałych porach. …… Do szkoły zabieram kanapkę i owoc. … Aktywność fizyczna Sen Higiena Stres 39 Opracowanie własne. 152 Projekt 1 Temat projektu: W ZDROWYM CIELE ZDROWY DUCH - JAK ZWIĘKSZYĆ MOŻLIWOŚCI ZDROWEGO SPĘDZANIA WOLNEGO CZASU W NASZEJ MIEJSCOWOŚCI? Cele operacyjne Uczeń: rozumie związek między sposobem odżywiania, wysiłkiem fizycznym, higieną osobistą a zdrowiem, wyjaśnia wpływ wysiłku fizycznego na nasze zdrowie, zna ofertę zajęć ruchowych w najbliższym środowisku, modyfikuje swój plan dnia pod kątem zwiększenia aktywności fizycznej, inicjuje organizowanie zajęć ruchowych i rekreacyjnych, wyszukuje informacje z różnych źródeł, współpracuje w zespole, korzysta z nowoczesnych technologii, wywiązuje się z przydzielonych zadań, bierze udział w dyskusji, udziela informacji zwrotnej, prezentuje efekty pracy, dokonuje samooceny. Materiały pomocnicze do tematu projektu Szczegółowe pytania problemowe do tematu projektu: 1. Jaka jest oferta zajęć sportowych w naszej miejscowości? 2. Skąd czerpać informacje o takich zajęciach dla młodzieży? 3. Jak możemy sobie sami zorganizować ciekawe zajęcia ruchowe? 4. Jakie rodzaje uzdolnień uwzględniono w ofercie dla młodzieży, a jakich brakuje? 5. Jak sprawić, żeby informacje o tych zajęciach docierały do jak najszerszego kręgu młodych ludzi? 153 6. Jak stworzyć szanse młodym ludziom na prezentowanie uzdolnień w najbliższym środowisku? 7. Jak rozwijać zdolności, nie mając środków finansowych? Przykładowe zadania do projektu: 1. Wyszukiwanie informacji o propozycjach zdrowego spędzania wolnego czasu w najbliższej okolicy. 2. Analiza oferty pod kątem różnorodności i cen. 3. Wykonanie plakatów na temat warunków do aktywności ruchowej w środowisku (metaplan). 4. Generowanie pomysłów na zorganizowanie akcji, imprezy, wydarzenia związanego ze zdrowym stylem życia, wybór najlepszej propozycji. 5. Zaplanowanie działań – harmonogram, przydział zadań. 6. Przeprowadzenie przedsięwzięcia. 7. Opracowanie propozycji zmian codziennych nawyków w celu zwiększenia aktywności ruchowej. 8. Podsumowanie, refleksja, informacja zwrotne, samoocena. Uwagi do planowania pracy uczniów Punktem wyjścia do tego projektu jest poszukiwanie przez uczniów w najbliższej okolicy rozmaitych możliwości rozwoju aktywności ruchowej dla młodzieży. Ważne, aby uczniowie korzystali z różnorodnych źródeł informacji (ogłoszenia, ulotki, prasa, Internet, wywiady itp.) oraz dotarli w ten sposób do jak największej liczby instytucji, organizacji i placówek, oferujących takie zajęcia. Po zebraniu i zaprezentowaniu tych informacji można rozważać, czy ten stan rzeczy jest zadowalający, czy oferta jest różnorodna, czy obejmuje różne grupy wiekowe, czy są zajęcia bezpłatne, do których wszyscy mieliby dostęp itp. Warto posłużyć się metodą metaplanu (materiał pomocniczy nr 2), w którym uczniowie będą mogli opisać stan obecny, stan pożądany, poszukać powodów, dla których jest jak jest oraz sformułować wnioski. Może pojawić się wniosek, że należy coś zorganizować w tym obszarze, mogłaby to być jednorazowa akcja „Ruszaj się” albo „Tydzień dla zdrowia” itp. Można byłoby także pokusić się o cykliczne imprezy: „Sobota z kijkami” (nordic walking) lub „Marsz po zdrowie”. 154 Uczniowie mogliby rozważyć, kogo poprosić o pomoc w organizacji takiego przedsięwzięcia (nauczyciele WF, pracownik wydziału sportu w urzędzie gminy, znany sportowiec z regionu itp.), jakie szkoły mogłyby się w to zaangażować, gdzie należy rozpropagować całą akcję (prasa, ogłoszenia na słupach, Internet), ale najważniejsze – jak zachęcić do udziału w takiej imprezie młodzież. Warto skorzystać przy planowaniu z metody „gwiazdy pytań”, opracować harmonogram działań (patrz: moduł I, projekt 2) i przystąpić do realizacji. Można też podjąć działania na mniejszą skalę – poprosić uczniów o zaplanowanie zmian w tygodniowym harmonogramie zajęć, aby znaleźli miejsce dla swojej aktywności ruchowej. Mogą wypracować różne pomysły na zmianę codziennych nawyków – np. zamiast komunikacji miejskiej – piesza wędrówka do szkoły, zamiast windy – spacer po schodach, zamiast ciągłego siedzenia przy komputerze – wprowadzenie półgodzinnej przerwy na spacer na świeżym powietrzu itp. Najważniejszym efektem tego projektu powinna być zmiana postaw uczniów w kierunku zwiększenia ich aktywności fizycznej. 155 Projekt 2 Temat projektu: KOSZYK BEZ ZAGROŻEŃ – JAK BEZPIECZNIE KORZYSTAĆ Z PRODUKTÓW I USŁUG? Cele operacyjne Uczeń: rozumie związek między sposobem odżywiania a zdrowiem, prawidłowo odczytuje informacje zawarte na opakowaniach produktów, zna piramidę żywienia, zna zasady bezpiecznego korzystania z produktów i urządzeń są szkodliwe codziennego użytku, wyszukuje informacje z różnych źródeł, współpracuje w zespole, korzysta z nowoczesnych technologii, wywiązuje się z przydzielonych zadań, bierze udział w dyskusji, udziela informacji zwrotnej, prezentuje efekty pracy, dokonuje samooceny. Materiały pomocnicze do tematu projektu Szczegółowe pytania problemowe do tematu projektu: 1. Dlaczego warto wiedzieć, co jemy? 2. Dlaczego trzeba czytać etykietki i instrukcje? 3. Które składniki zawarte w produktach żywnościowych dla zdrowia? 4. Jakie są zasady zdrowego odżywiania dla nastolatków? 5. Co to jest piramida żywienia? 6. Jak układać swój jadłospis? 7. Jakie zagrożenia czyhają na nas we własnym domu? 156 Propozycje zadań do projektu: 1. Wyszukiwanie informacji na temat zasad zdrowego odżywiania. 2. Odczytywanie oznaczeń na etykietach produktów. 3. Przygotowanie piramidy zdrowego żywienia – dowolna forma graficzna. 4. Opracowanie dziennego jadłospisu dla nastolatków. 5. Spotkanie z lekarzem lub dietetykiem. 6. Przygotowanie prezentacji na temat: a. kaloryczności produktów b. wskaźnika BMI c. znaczenia witamin dla zdrowia człowieka, d. produktów niebezpiecznych. 7. Przygotowanie propozycji modyfikacji własnych nawyków żywieniowych. 8. Podsumowanie, refleksja, informacja zwrotna, samoocena. Uwagi do planowania pracy uczniów Ponieważ tematyka projektu jest bardzo szeroka, warto w zespołach poruszyć kilka wątków, składających się na zagadnienie bezpiecznego korzystania z różnych produktów. Jeden zespół mógłby się zająć wyszukiwaniem na etykietach składników szkodliwych dla zdrowia i rozszyfrowywaniem oznaczeń typu „E 321”. Końcowym efektem pracy tego zespołu mógłby być wykaz tych substancji z zaznaczeniem, gdzie występują i jaka jest ich szkodliwość. Kolejny zespół mógłby wykonać zestawienie piramidy zdrowego żywienia i przygotować jej opis z zaznaczeniem, jak często poszczególne grupy produktów powinny być spożywane przez młodzież (materiał pomocniczy nr 1). Trzeci zespół mógłby się zająć opracowaniem dziennego jadłospisu dla nastolatka, opartego na zasadach zdrowego odżywiania. Kolejny zrobiłby zestawienie najczęściej używanych produktów ze wskazaniem ich kaloryczności. Przyda się tutaj także informacja o wskaźniku BMI (patrz - materiał pomocniczy). Inny zespół mógłby wyszukać informacje o witaminach, ich występowaniu i znaczeniu dla organizmu. Rozszerzając temat można byłoby zająć się innymi produktami niebezpiecznymi, które stwarzają ryzyko (toksyczne, żrące, łatwopalne itp. – patrz: materiał „Produkty niebezpieczne”). 157 Każdy zespół starałby się przygotować atrakcyjną prezentację efektów swojej pracy. Mogłyby to być plakaty, prezentacje multimedialne, pokazy itp. Do dyskusji o zdrowym odżywianiu można byłoby zaprosić lekarza lub dietetyka i przeprowadzić wywiad na temat diety właściwej dla dorastającej młodzieży. Przy tej okazji uczniowie mogliby zrobić zestawienie produktów spożywczych, które spożywali w ciągu ostatniego dnia i dokonać jego analizy pod względem zawartości szkodliwych substancji, jakie poznali w wyniku pracy różnych zespołów. Mogliby także dopisać te produkty, których zabrakło, a są zdrowe i potrzebne w jadłospisie. Najważniejszy w tym projekcie jest wzrost świadomości młodych ludzi na temat czyhających na nich niebezpieczeństw, dokonywanie mądrych wyborów podczas zakupów i zrozumienie, że warunkiem zdrowia jest prawidłowe odżywianie. Szczególnie warto zwrócić uwagę na popularne wśród młodzieży produkty typu chipsy, napoje gazowane, frytki, fast-foody itp. Trwałym efektem mogłaby być zmiana nawyków żywieniowych, wyeliminowanie z jadłospisu ograniczenie) niezdrowych produktów i szkodliwych substancji. 158 (albo przynajmniej Projekt 3 Temat projektu: POZOSTAĆ SOBĄ – JAK MEDIA I REKLAMY WPŁYWAJĄ NA NASZE ŻYCIE? Cele operacyjne Uczeń: rozumie wpływ reklam i mediów na styl życia ludzi, rozumie szczególną podatność dzieci i młodzieży na reklamę, wie, na czym polegają choroby typu anoreksja i bulimia, rozumie zjawisko uzależnienia od komputera i telewizji, rozumie skutki ślepego naśladownictwa reklam i gwiazd mediów, wyszukuje informacje z różnych źródeł, współpracuje w zespole, korzysta z nowoczesnych technologii, zamieszcza wypracowane materiały w Internecie, wywiązuje się z przydzielonych zadań, bierze udział w dyskusji, udziela informacji zwrotnej, prezentuje efekty pracy zespołu (w różnej formie), dokonuje samooceny. Materiały pomocnicze do tematu projektu Szczegółowe pytania problemowe do tematu projektu: 1. Do czego służy reklama? 2. Czy reklamy przekazują prawdziwe informacje? 3. Dlaczego młodzi ludzie są bardzo podatni na kampanie reklamowe? 4. Jakie mogą być zdrowotne skutki ślepego naśladownictwa reklam? 5. Na czym polega uzależnienie od komputera, telewizji, zakupów itp. 6. Jakie mogą być skutki upodabniania się do gwiazd medialnych? 159 Przykładowe zadania do projektu: 1. Analiza reklam i programów adresowanych do dzieci i młodzieży (telewizyjnych, prasowych i internetowych). 2. Zebranie informacji o postawach i zachowaniach promowanych w reklamach. 3. Dyskusja na temat wpływu reklam na zachowania młodych ludzi oraz negatywnych jego skutków. 4. Założenie bloga, zainicjowanie akcji na portalu społecznościowym (np. Facebook) lub umieszczenie na stronie internetowej szkoły materiałów na temat zagrożeń dla zdrowia młodych ludzi oraz promujących zdrowy styl życia. 5. Podsumowanie, refleksja, informacja zwrotna, samoocena. Uwagi do planowania pracy uczniów W tym projekcie uczniowie będą śledzić i analizować reklamy pod kątem ich wpływu na młodzież. Przedmiotem ich poszukiwań będą reklamy prasowe, telewizyjne, internetowe – co propagują, jakie zachowania promują, jaki styl życia lansują itp. Inny wątek tego projektu mógłby polegać na analizie medialnych wzorców osobowych młodzieży – kogo chcieliby naśladować, jakie zachowania im imponują, co chcieliby zmienić w sobie, żeby się do nich upodobnić. Po zebraniu informacji warto rozważyć skutki wpływu mediów na życie młodych ludzi. Uczniowie w zespołach pracowaliby na zgubnymi skutkami ślepego naśladownictwa wzorców medialnych. Pomysły powinny wyjść od uczniów. Powinna powstać lista negatywnych zjawisk (chorób, uzależnień), które powodują, że młodzi luzie rujnują sobie zdrowie, a czasem wręcz tracą życie, ulegając takim pokusom. Efektem końcowym tego projektu mogłoby być zamieszczenie na stronie internetowej szkoły stałego kącika „Bądź sobą!” z zebranymi informacjami na temat tego typu zagrożeń lub założenie internetowego bloga czy rozpoczęcie akcji na portalu społecznościowym. Uczniowie w ten sposób udzielaliby informacji i rad kolegom, jak mądrze decydować o swoim stylu życia, być asertywnym i nie ulegać szkodliwej presji mediów. Zgodnie z zasadą „najlepiej się uczymy ucząc innych”, z pewnością sami modyfikowaliby swoje zachowania pod wpływem nabytych i przekazywanych innym informacji. 160 Projekt 4 Temat projektu: NASZE ZROWIE W NASZYCH RĘKACH – JAKI MAMY NA NIE WPŁYW? Cele operacyjne Uczeń: rozumie związek między sposobem odżywiania, wysiłkiem fizycznym, higieną osobistą a zdrowiem, modyfikuje swoje nawyki pod kątem dbałości o zdrowie, propaguje zdrowy styl życia w swoim otoczeniu, planuje i organizuje wspólne działania na rzecz propagowania zdrowego stylu życia, wyszukuje informacje z różnych źródeł, korzysta z nowoczesnych technologii, wywiązuje się z przydzielonych zadań, bierze udział w dyskusji, udziela informacji zwrotnej, prezentuje efekty pracy zespołu (w różnej formie), dokonuje samooceny. Materiały pomocnicze do tematu projektu Szczegółowe pytania problemowe do tematu projektu: 1. Jakie czynniki są najważniejsze dla naszego zdrowia? 2. Jak się zdrowo odżywiać? 3. Jakie znaczenie ma sen o odpoczynek? 4. Jaki jest wpływ aktywności ruchowej na zdrowie? 5. Jakie znaczenie ma higiena? 6. Jak stres wpływa na nasze zdrowie? 161 Przykładowe zadania do projektu: 1. Wyszukiwanie informacji o czynnikach wpływających na nasze zdrowie (ze szczególnym uwzględnieniem młodzieży). 2. Wypracowanie postulatów do wprowadzenia zmian w prowadzonym trybie życia młodych ludzi. 3. Generowanie pomysłów na akcję w szkole propagująca zdrowy styl życia. 4. Wybór najlepszego pomysłu wg ustalonych kryteriów. 5. Zaplanowanie przedsięwzięcia (zadania, odpowiedzialni, harmonogram itp.) 6. Przeprowadzenie akcji w szkole. 7. Podsumowanie, refleksja, informacja zwrotna, samoocena. Uwagi do planowania pracy uczniów Najważniejsze, aby uczniowie zdali sobie sprawę, że są w pełni odpowiedzialni za swój stan zdrowia. Jest to ich kapitał, który ma im służyć przez długie lata i tylko od nich zależy, jak go spożytkują - pomnożą czy roztrwonią. Na początku warto się zająć najważniejszymi czynnikami, które mają wpływ na nasze zdrowie. Poszczególne zespoły mogłyby pracować nad takimi aspektami jak: odżywianie, aktywność fizyczna, sen i odpoczynek, higiena, stres itp. Pozyskując informacje z różnych źródeł zebraliby jak najwięcej danych na temat wpływu tych czynników na zdrowie dorastającej młodzieży. Każda grupa powinna wypracować jakąś receptę na poprawę zdrowia w danych obszarze. Kolejny wątek mógłby dotyczyć zmianie codziennych przyzwyczajeń poszczególnych osób pod kątem dbałości o zdrowie: poprawa jadłospisu, zwiększenie czasu na ruch i odpoczynek, dbałość o zdrowy i długi sen, walka ze stresem itp. (materiał pomocniczy nr 3). Wytłumacz uczniom, żeby precyzowali i urealniali swoje postanowienia - zamiast „więcej ruchu” pisali „codziennie spacer do szkoły zamiast jazdy autobusem” lub „udział w zajęciach klubu sportowego”. Można byłoby także wypracować pomysł na prozdrowotną akcję szkolną, która przyniosłaby trwałe efekty. Uczniowie mogliby się na przykład zająć sklepikiem szkolnym pod kątem zdrowego odżywiania – przyjrzeć się asortymentowi, poszukać informacji o tych produktach, ich kaloryczności i ewentualnych szkodliwych składnikach, przygotować informacje o tym jak jest, a jak być powinno, a następnie podjąć działania w kierunku zmiany - rozmowy z prowadzącymi sklepik, dyrekcją, rodzicami itp. Akcji może towarzyszyć promocja zdrowego odżywiania 162 – plakaty, ulotki, wystawa, informacja na stronie internetowej, ogłoszenia przez radiowęzeł, godziny wychowawcze, happening itp. Najważniejsze jest, aby w wyniku projektu nastąpiły zmiany w świadomości i w codziennych zachowaniach uczniów. 163 Projekt 5 Temat projektu: NIE DAJMY SIĘ! – JAKIE ZAGROŻENIA CZYHAJĄ NA MŁODZIEŻ I JAK SOBIE Z NIMI RADZIĆ? Cele operacyjne Uczeń: rozumie szczególną podatność dzieci i młodzieży na presję wzorców medialnych, mody, rówieśników itp. wie, na czym polegają choroby typu anoreksja i bulimia, rozumie zjawisko uzależnienia od komputera i telewizji, rozumie skutki bezkrytycznego ulegania reklamom, wyszukuje informacje z różnych źródeł, współpracuje w zespole, korzysta z nowoczesnych technologii, zamieszcza wypracowane materiały w Internecie, wywiązuje się z przydzielonych zadań, bierze udział w dyskusji, udziela informacji zwrotnej, prezentuje efekty pracy, dokonuje samooceny. Materiały pomocnicze do tematu projektu Szczegółowe pytania problemowe do tematu projektu: 1. Jakie zagrożenia czyhają na młodzież? 2. Dlaczego młodzi ludzie są bardzo podatni na wzorce medialne, reklamy, opinie rówieśników? 3. Co to jest anoreksja i bulimia? 4. Jakie mogą być zdrowotne skutki ślepego naśladownictwa reklam? 5. Na czym polega uzależnienie od komputera, telewizji, zakupów itp. 6. Jaki wpływ na zdrowie młodych ludzi mają używki i dopalacze? 164 Przykładowe zadania do projektu: 1. Dyskusja na temat największych zagrożeń młodzieży. 2. Zebranie szczegółowych informacji na temat poszczególnych zagrożeń. 3. Przygotowanie materiałów i prezentacji (forma dowolna – plakat, sesja zdjęciowa, film, prezentacja multimedialna, scenka) na temat szkodliwych zjawisk typu: a. anoreksja i bulimia, b. uzależnienie od komputera i TV, c. ślepe podążanie z modą - zakupoholizm, d. poprawianie wyglądu (tatuaże, operacje plastyczne, kolczyki itp.), e. modelowanie sylwetki i mięśni (siłownia, niedozwolone środki wspomagające rozwój mięśni itp.), f. używki, dopalacze itp. 4. Założenie bloga, nakręcenie filnu, zrobienie wystawy lub umieszczenie na stronie internetowej szkoły materiałów na temat zagrożeń dla zdrowia młodych ludzi oraz promujących zdrowy styl życia. 5. Podsumowanie, refleksja, informacja zwrotna, samoocena. Uwagi do planowania pracy uczniów W tym projekcie uczniowie będą rozpoznawać wszelkie zagrożenia, jakie zagrażają młodzieży. Uczniowie w zespołach pracowaliby nad następującymi problemami: anoreksja i bulimia, uzależnienie od komputera i TV, ślepe podążanie z modą - zakupoholizm, poprawianie wyglądu (tatuaże, operacje plastyczne, kolczyki itp.), modelowanie sylwetki i mięśni wspomagające rozwój mięśni itp.), używki, …. 165 (siłownia, niedozwolone środki Pomysły powinny wyjść od uczniów. Pracując nad tymi problemami należałoby zarówno zebrać jak najwięcej informacji o tych zjawiskach, niepokojących objawach, sygnałach ostrzegawczych, a potem skupić się na tym, w jaki sposób młodzi luzie rujnują sobie zdrowie, a czasem wręcz tracą życie, ulegając takim pokusom. Z zebranych materiałów powinny powstać filmy, prezentacje, scenki, plakaty itp., które zostaną zaprezentowane uczestnikom projektu. Potem należy wspólnie poszukać sposobu na jeszcze szersze zaprezentowanie i rozpropagowanie zdobytych informacji (szkoła, środowisko, Internet), aby jak największa liczba uczniów miała możliwość zapoznania się z tymi informacjami. Byłby to końcowy efekt projektu. Literatura i źródła do modułu V: Bohmina U., Nasze zdrowie. Poradnik dla całej rodziny, Warszawa 1999. Głomska M., Reklama tak czy nie?, Wychowawca 2000, nr 7-8. Grzegorski Z. G., Ja, dziecko i telewizja, [W:] Poradnik dla rodziców i wychowawców, Poznań 2000. Karski J. B., Aktualne kierunki działań i rozwoju promocji zdrowia, Warszawa 1997. Rosławski A., Ruch przedłuża młodość, Wydawnictwo Lekarskie, PZWL Warszawa 2001. Rutkowska-Paszta M., Wiedza o społeczeństwie. WSiP, Warszawa 1996. Woynarowska B., Promocja zdrowia, Warszawa 1994. Wójcik L., Świat według reklam, Wychowawca 1999, nr 7-8. www.doceta.eu/polska www.poradnikmedyczy.pl zdrowe-zywienie.wieszjak.pl portal.abczdrowie.pl 166 Scenariusze lekcji, Moduł VI: MŁODZI KONSUMENCI Reklama to próba oddzielenia klienta od jego pieniędzy John Boynton Priestley Wstęp do modułu Każdy z nas jest konsumentem. Jest to rola na całe życie. Już przecież dzieci wywierają wpływ na decyzje zakupowe swoich rodziców. W miarę upływu czasu nasze decyzje konsumenckie stają się bardziej złożone i podlegają ciągłym modyfikacjom, inne są potrzeby nastolatka a inne osoby starszej. Młody człowiek jako konsument jest pod ogromną presją, zarówno ze strony producentów konkurujących o jego zainteresowanie, jak i reklamodawców szukających możliwości wpływu na jego wydatki. Edukacja konsumencka powinna się zaczynać jak najwcześniej. Wiąże się z umiejętnościami i wiedzą potrzebną do życia w społeczności konsumenckiej. Jej celem jest podniesienie poziomu świadomości dotyczącej praw i obowiązków konsumentów, procesu decyzyjnego i szerokich następstw podejmowanych decyzji. Edukacja konsumencka uświadamia, jak wiele czynników ma wpływ na ostateczną decyzję, podejmowaną przy zakupie (nawet jeśli jest to decyzja niemal mechaniczna i nie poprzedza jej cały proces analizy oferty rynkowej oraz własnych potrzeb i preferencji), pomaga w zrozumieniu relacji pomiędzy producentami, pośrednikami i konsumentami. Jest także korzystna z punktu widzenia gospodarki narodowej, kreuje bezpiecznych, dobrej bowiem konsumentów domagających się produktów jakości, sprzedawanych po rzetelnych cenach. Edukacja konsumencka jest jedną z niewielu dziedzin nauki, które rozwijają w uczniach krytyczne spojrzenie na świat pozaszkolny. W niniejszym module uczniowie nauczą się krytycznego podejścia do przekazów reklamowych, dokonywania właściwych wyborów podczas zakupów, dowiedzą się, jakie mają prawa konsumenckie. To bardzo praktyczna i potrzebna w życiu wiedza, której nawet dorośli nie posiadają w wystarczającym stopniu Wszystkie pomysły zaprezentowane w tym module mają charakter przykładowy i są jedynie propozycją Autorki. Tematy, cele, pytania pomocnicze i pomysły na realizację projektów należy traktować jedynie jako inspirację. 167 Materiały pomocnicze do modułu EDUKACJA KONSUMENCKA40 Żyjemy w społeczeństwie konsumpcyjnym. Konsumpcja jest ważną częścią naszego codziennego życia i pochłania znaczącą część naszych pieniędzy i czasu. To konsumpcyjne społeczeństwo bardzo szybko się zmienia. W ciągu ostatnich 60 lat konsumenci stawali w obliczu gruntownych zmian w stylach życia i zwyczajach konsumpcyjnych, na skutek wpływu szeregu czynników kulturowych, społecznych, ekonomicznych i technologicznych. Wzrastająca mobilność populacji, produkcji, symboli, pieniędzy i informacji modyfikuje tożsamości i zmienia lojalności. W efekcie, jednostki konstruują swoje tożsamości w zupełnie inny sposób niż dawniej. Konsumowanie jest dla większości jednostek „naturalnym” i akceptowanym sposobem konstruowania tożsamości – w myśl zasady „Jestem tym, co i jak kupuję!”. Z drugiej strony, zmiana ta wytworzyła zapotrzebowanie na konsumentów potrafiących interpretować istotne informacje i komunikaty ze strony przedsiębiorstw tak, aby móc podejmować rozsądne wybory. Z powodu olbrzymiej ilości dostępnych produktów i różnicy w ich jakości, konsumenci mogą nie być w stanie skutecznie zaspokajać swoich osobistych potrzeb, a rozwój rynku bezustannie kreuje nowe, sztuczne potrzeby. Szybkie zmiany i potencjalne ryzyko związane z konsumpcją sprawiają, że kluczową kwestią staje się, aby konsument brał pod uwagę konsekwencje własnej konsumpcji. W interesie przedsiębiorców leży utrzymanie zaufania konsumentów. Konsumenci z kolei potrzebują informacji, ale także edukacji, aby móc czerpać największe korzyści z rynku, kontrolować swoje wydatki i podejmować racjonalne wybory konsumpcyjne. Biznes powinien patrzeć na edukację konsumencką nie jako na zagrożenie, ale jako na źródło korzyści rynkowej. Konsumenci dokonują lepszych wyborów, a ich wyższe oczekiwania zwiększają pozytywny efekt konkurencji, sprawiając, że firmy doskonalą swoje produkty i usługi. Wielu ekonomistów dowodzi, że wolny rynek może skutecznie funkcjonować tylko przy wsparciu wyedukowanego konsumenta. Jak twierdzą: „Jedynie wtedy, gdy przynajmniej część konsumentów podejmuje przez jakiś czas sensowne decyzje, gospodarka otwartego rynku może zaspokajać potrzeby nowoczesnego społeczeństwa.” Edukacja 40 konsumencka jest sposobem http://www.dolceta.eu/polska/Mod4/ (dostęp 25.04.2013) 168 utrzymywania równowagi sił między producentami i konsumentami. Celem edukacji konsumenckiej jest zachęcenie jednostek do analizowania i podejmowania osobistych decyzji w oparciu o wartości, biorąc pod uwagę potrzeby i wymagania. Pomaga ona również jednostkom w podejmowaniu decyzji, które mogą dotyczyć szerszej społeczności. To właśnie przekazywanie umiejętności odróżnia edukację konsumencką od informacji konsumenckiej – umożliwianie ludziom wykorzystania informacji konsumenckiej tak, aby mogli ostatecznie podejmować przemyślane decyzje. Dlatego „rynkiem” dla edukacji konsumenckiej jest obszar kształcenia szkolnego (szkoły), pozaszkolnego (kursy, seminaria dla dorosłych, kluby młodzieżowe itp.) i nieformalnego (bez konkretnie określonego celu i wydzielonych obszarów nauczania). Edukacja konsumencka dotyczy umiejętności, postaw i wiedzy potrzebnych do życia w społeczeństwie konsumpcyjnym. Jest nierozerwalnie związana z podstawowymi umiejętnościami niezbędnymi do takiego życia. Termin „edukacja konsumencka” ma dla niektórych osób negatywny wydźwięk – kojarzy się z zachęcaniem ludzi do większej konsumpcji. Wbrew temu, w edukacji konsumenckiej chodzi o promocję rozumienia struktur i systemów rynkowych. Dowody sugerują, że wielu dorosłych jest nie tylko nieświadomych tego, jak ich indywidualne zwyczaje konsumenckie mogą wpływać na gospodarkę, środowisko i społeczeństwo, ale również niewystarczająco wyposażonych do efektywnego uczestnictwa w rynku. Edukacja konsumencka daje ogląd niezbędny dla przekształcenia obywateli w odpowiedzialnych i inteligentnych konsumentów. ABC KONSUMENTA - ZAWIERANIE UMOWY41 Czy codzienne zakupy to też umowa? Tak, codziennie, choć się oczywiście nad tym nie zastanawiamy, zawieramy umowy. Kupno chleba, gazety, jogurtu to też umowa, a prawa i obowiązki stron takiej umowy są ściśle określone przez przepisy prawa. Sprzedawca odpowiada przed nami, że jogurt nadaje się do jedzenia, buty do chodzenia, pralka musi prać, a lodówka chłodzić. My za gazetę płacimy i po jej przeczytaniu nie wracamy do kiosku i nie żądamy zwrotu pieniędzy. Do zawarcia umowy dochodzi, gdy płacimy za produkt, umowa jednak może być zrealizowana później, np. gdy sprzedawca dostarczy nam pralkę do domu. 41 http://www.federacja-konsumentow.org.pl/story.php?story=393 (dostęp: 25.04.2013) 169 Czy umowa musi być zawarta na piśmie? Umowę zawieramy na piśmie, aby mieć dowód. Z ustaleń ustnych, jak wiadomo, dużo łatwiej się wycofać i dużo trudniej udowodnić, że w ogóle miały miejsce. Nie mamy oczywiście obowiązku spisywać umowy o kupno jogurtu, a nawet bardzo drogiej pralki. Ale już w przypadku samochodu oczekujemy, że zakup, choć nie musi, to zostanie potwierdzony umową. Dobrze, jeśli tego samego oczekujemy zlecając remont mieszkania, łatwiej będzie nam udowodnić, że zamawialiśmy białe szafki kuchenne, a nie czarne. W niektórych sytuacjach spisanie umowy jest wymagane przez przepisy, tak jak umowa z bankiem, biurem podróży, ubezpieczycielem. Podpisujemy zatem umowę z bankiem, ale czy ją czytamy? Tymczasem podpis złożony pod umową oznacza, że się godzimy na zawarte w niej postanowienia. Informacji, które są w umowie, nigdy nie zastąpią nam ustne zapewnienia pracownika firmy ani slogany reklamowe. Czy z umowy można się wycofać? Ogólną zasadą jest przestrzeganie umów, a wycofanie się z umowy jest możliwe tylko w niektórych przypadkach. Możemy odstąpić od umowy: zawartej poza lokalem przedsiębiorstwa – w ciągu 10 dni; zawartej na odległość, np. przez telefon czy Internet – w ciągu 10 dni; kredytu konsumenckiego w ciągu 10 dni; ubezpieczeniowej zawartej na okres dłuższy niż 6 miesięcy – w ciągu 30 dni; Przepisy mówiące o możliwości odstąpienia od wymienionych umów mają liczne wyjątki i zawsze wymagają dodatkowych działań, w najlepszym wypadku pójścia na pocztę i wysłania listu poleconego. Dlatego lepiej – podpisując umowę – nie zakładajmy z góry, że za kilka dni po prostu z niej zrezygnujemy. Czy każda umowa jest zgodna z prawem? Niektóre formy działalności gospodarczej są w ogóle zakazane, tak jak na przykład system argentyński (czyli samofinansowanie przez grupę osób kredytu udzielanego jednej wylosowanej osobie). W związku z tym również umowa dotycząca kredytu udzielanego w takim systemie będzie niezgodna z prawem. Niezgodna z prawem jest także umowa, którą podpisaliśmy pod wpływem błędu. Czyli np. podpiszemy umowę, kierując się informacjami, które ustnie przekazywał nam przedsiębiorca. 170 Były to bardzo istotne informacje, które zadecydowały o tym, że skorzystaliśmy z proponowanej umowy, ale nie zostały one w niej zapisane. Należy jednak pamiętać, że sytuację taką bardzo trudno jest udowodnić w sądzie i to konsument, jeśli będzie chciał się z umowy wycofać, będzie musiał wykazać, że taka sytuacja faktycznie miała miejsce. Co to są klauzule niedozwolone? Może się zdarzyć, że umowa – chociaż zgodna z prawem – zawiera paragraf, który jest już z prawem niezgodny, czyli klauzulę niedozwoloną. Jest to zapis w umowie (zdanie, postanowienie, paragraf), który jednocześnie spełnia trzy warunki: nie był uzgodniony indywidualnie z konsumentem, czyli najczęściej przedsiębiorca posłużył się wzorcem umowy, a my go po prostu podpisaliśmy; jest sprzeczny z dobrymi obyczajami; rażąco narusza interesy konsumenta. Przykładowo w umowie nie może znaleźć się zapis, który: daje przedsiębiorcy możliwość zmiany umowy bez zgody konsumenta; uzależnia zawarcie umowy od tego, czy konsument zobowiąże się podpisać kolejne umowy; nie daje konsumentowi możliwości rozwiązania umowy, a pozwala na to przedsiębiorcy; zobowiązuje tylko konsumenta (przedsiębiorcę nie) do zapłacenia odstępnego lub kary umownej; daje przedsiębiorcy możliwość podwyższenia ceny, a konsumentowi nie daje możliwości odstąpienia od umowy; przewiduje obowiązek zapłaty za wadliwie wykonaną usługę; wyłącza jurysdykcję polskich sądów. Czy sami możemy uznać, że umowa, którą podpisaliśmy, jest nieuczciwa? Samemu można jedynie rozpoznać klauzulę. Jeśli cokolwiek budzi obawy, proszę przyjść do nas z umową. Podana powyżej lista klauzul niedozwolonych to tylko przykłady. Kontrolę nad niedozwolonymi postanowieniami umów sprawują sądy. Istnieją dwa sposoby uznania klauzuli za niedozwoloną. Pierwszy z nich to wniesienie sprawy do sądu cywilnego. Sąd będzie oceniał nie tylko samą klauzulę, ale cały kontekst umowy. Jeżeli uzna klauzulę za niedozwoloną, to przestanie ona konsumenta obowiązywać. Ale tylko tę osobę, 171 która wniosła sprawę do sądu. Każda kolejna osoba musi, nawet identyczny zapis w umowie z tym samym przedsiębiorcą, zaskarżyć w sądzie. I tylko ta klauzula nie będzie dla konsumenta wiążąca, cała umowa nadal będzie obowiązywała. Drugi sposób to wniesienie sprawy do Sądu Ochrony Konkurencji i Konsumentów w Warszawie. Sąd ten sprawuje kontrolę „abstrakcyjną”. Jeżeli uzna postanowienie za niedozwolone, to zostanie ono wpisane na listę prowadzoną przez Prezesa Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów. Wówczas klauzula ta przestanie obowiązywać wszystkich konsumentów. Jednak, aby np. odzyskać pieniądze, które już wpłaciliśmy zgodnie z tą niedozwoloną klauzulą, musimy wnieść sprawę do sądu cywilnego. REKLAMA42 Reklama to odmiana komunikacji, której celem jest pośrednia lub bezpośrednia promocja towarów lub usług oferowanych do sprzedaży konsumentowi. Reklama przybiera różne formy i wykorzystuje wszystkie typy mediów - drukowane, np. gazety i czasopisma, radio, telewizję, kino, billboardy i plakaty, telefonię etc. Reklama jest pojęciem niezwykle szerokim i towarzyszy nam przez cały czas: przekaz reklamowy może być skierowany do ogółu potencjalnych nabywców; wybranych grup konsumentów albo poszczególnych jednostek; reklamy mogą zamieszczać przedsiębiorstwa albo osoby prywatne; i w jednym, i w drugim przypadku obowiązują przepisy rządzące reklamą. Celem reklamy jest sprawienie, by ludzie dowiedzieli się o istnieniu i dostępności pewnych towarów. W interesie sprzedawcy jest, aby o jego produktach lub usługach wiedziała jak największa liczba konsumentów. Jest jednak konieczne, by w działalności reklamowej przestrzegano pewnych norm, szczególnie o charakterze prawnym i etycznym. 1. Konsumenci nie zawsze dysponują odpowiednią wiedzą, by prawidłowo odczytać przekaz reklamowy, wykryć przejaskrawienia, wyolbrzymienia i przesadę, a czasami nawet oszustwo. Dlatego potrzebna jest ochrona przed reklamami niewłaściwymi i wprowadzającymi w błąd. 2. Nieadekwatne lub wprowadzające w błąd reklamy mogą popchnąć konsumenta do zakupu niewłaściwych towarów i usług. Praktyki producentów, 42 http://marketing.org.pl/index.php/go=2/act=2/aid=m45b76aec85b5d (dostęp 25.04.2013) 172 polegające na wprowadzaniu konsumentów w błąd, są przykładem nieuczciwej konkurencji na rynku. 3. Reklama może nas skłonić do konsumpcji w ilościach większych, niż tego potrzebujemy (nadkonsumpcja), co jest zgubne nie tylko dla konsumenckiego portfela, ale także dla środowiska i zrównoważonego rozwoju. Przykładowo, promocja produktów jednorazowego użytku może doprowadzić do gwałtownego wzrostu ilości produkowanych odpadów, których trzeba się będzie pozbyć. W wielu krajach wprowadzono regulacje prawne, dotyczące zasad właściwego wykorzystania reklamy jako narzędzia komunikacji oferentów różnych dóbr i usług z potencjalnymi nabywcami i konsumentami. W Polsce te kwestie reguluje ustawa z dnia 16 kwietnia 1993r. o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji (z późniejszymi zmianami) oraz ustawa z dnia 23 sierpnia 2007r. o przeciwdziałaniu nieuczciwym praktykom rynkowym (Dz.U. 2007, Nr171, poz. 1206) . Czynem nieuczciwej konkurencji w zakresie reklamy jest w szczególności: reklama sprzeczna z przepisami prawa, dobrymi obyczajami lub uchybiająca godności człowieka; reklama odwołująca się do uczuć klientów przez wywoływanie lęku, wykorzystywanie przesądów lub łatwowierności dzieci; wypowiedź, która zachęcając do nabywania towarów lub usług, sprawia wrażenie neutralnej informacji; reklama, która stanowi istotną ingerencję w sferę prywatności, w szczególności przez uciążliwe dla klientów nagabywanie w miejscach publicznych, przesyłanie na koszt klienta niezamówionych towarów lub nadużywanie technicznych środków przekazu informacji. Reklama powinna być także odpowiedzialna społecznie, przestrzegać reguł uczciwej konkurencji obowiązującej między przedsiębiorstwami i dobrych obyczajów. Jeżeli reklama jest obraźliwa dla jednostek, grup czy przedsiębiorstw, mogą one wnieść skargę, korzystając z odpowiednich przepisów prawnych. Funkcje reklamy Klasyczna teoria marketingu mocno akcentuje trzy podstawowe funkcje reklamy: informacyjną, nakłaniającą (perswazyjną) i utrwalającą (przypominającą). Funkcja informacyjna reklamy spełniona jest poprzez informowanie konsumentów o danym produkcje, który został wprowadzony na rynek. Funkcja perswazyjna reklamy polega na przekonaniu konsumentów, że dana marka najlepiej zaspokoi 173 ich potrzeby, i nakłonieniu ich do dokonania zakupu. Funkcja utrwalająca reklamy wiąże się z osiągnięciem pożądanej liczby klientów i utrwaleniem wśród nich przekonania, że dany produkt jest lepszy niż marki konkurencyjne. Oprócz wymienionych, reklama pełni również funkcję edukacyjną oraz ekonomiczną. Mają one jednak mniejsze znaczenie dla twórców reklamy. Na tle trzech fundamentalnych funkcji coraz wyraźniej zarysowuje się obecnie nowa, rozrywkowa funkcja reklamy. Przejawia się ona na dwóch poziomach. Pierwszy poziom rozrywkowości reklamy wiąże się z faktem, że oglądanie reklam dla wielu odbiorców stanowi swoistą formę rozrywki. Reklamy są źródłem dobrej zabawy i wrażeń estetycznych, a ich oglądanie staje się przyjemniejsze niż czytanie gazet czy śledzenie innych programów. Drugi poziom tej rozrywkowej funkcji powiązany jest z zawartością w reklamie elementów o charakterze rozrywkowym (humor, wpadająca w ucho melodia, wdzięk i uroda kobiet, egzotyczna kultura czy erotyzm). Toteż funkcję rozrywkową należy rozpatrywać jako uzupełniającą, a często nawet nadrzędną wobec trzech podstawowych funkcji reklamy. ZRÓWNOWAŻONA KONSUMPCJA – ŚLAD EKOLOGICZNY43 Ślad ekologiczny jest pierwszym narzędziem mierzącym, jak dużo powierzchni Ziemi i wody potrzeba do wytworzenia zasobów, które konsumujemy na co dzień oraz do przetworzenia naszych odpadów. W ten sposób obrazuje, jaki wpływ ma styl życia każdego z nas na Ziemię. Można zaobserwować, czy podział dóbr środowiskowych jest na świecie sprawiedliwy, a jeśli nie, to kto nadużywa dóbr, a komu ich brakuje. Ślad ekologiczny może pomóc nam zdecydować, jak zmienić nasze życie na bardziej zrównoważone, tak aby przyszłe pokolenia mogły się cieszyć bogactwami naturalnym naszej planety. Ślad ekologiczny jest wskaźnikiem tej samej rangi, co publikowany przez ONZ wskaźnik rozwoju społecznego. Jeśli ślad ekologiczny dla danego kraju jest mniejszy niż 2,1 ha na mieszkańca, a wskaźnik rozwoju społecznego wyższy od 0,8, można mówić o rozwoju zrównoważonym. Współcześnie ślad ekologiczny dla mieszkańca Europy Zachodniej wynosi około 5 – 6 ha, zaś dla Stanów 43 http://www.wwfpl.panda.org/mozesz_pomoc/dzialaj_teraz/slad_ekologiczny/ (dostęp 25.04.2013) 174 Zjednoczonych — około 10 ha; dla porównania ślad ekologiczny Afrykanina to jedynie 1,1 ha. Należy pamiętać, że mieszkańcy krajów, które zużywają więcej niż powinny, czynią to kosztem innych ludzi. Na Ziemi jest około 12 miliardów ha powierzchni biologicznie czynnej, czyli na każdego mieszkańca Ziemi przypada około 2 hektarów. Gdyby wszyscy ludzie na Ziemi żyli tak, jak przeciętny Amerykanin, ludzkość potrzebowałaby do życia 5 planet takich jak Ziemia. Aby obliczyć swój ślad ekologiczny, można użyć kalkulatora: http://www.footprint-wwf.be/footprintpage.aspx?projectId=82&languageId=12 SPRAWIEDLIWY HANDEL44 Sprawiedliwy Handel jest to partnerstwo w handlu, opierające się na dialogu, przejrzystości i szacunku, które dąży do większej równości w handlu międzynarodowym. Przyczynia się do zrównoważonego rozwoju przez oferowanie lepszych warunków handlowych dla zmarginalizowanych producentów i pracowników, szczególnie na Południu. Organizacje Sprawiedliwego Handlu (wspierane przez konsumentów) aktywnie angażują się we wspieranie producentów, podnoszenie świadomości i kampanie na rzecz zmian zasad i praktyki konwencjonalnego handlu międzynarodowego. Ten alternatywny handel był początkowo prowadzony przez organizacje kościelne w Wielkiej Brytanii i Holandii, które rozprowadzały głównie rękodzieło etniczne. Stopniowo Sprawiedliwym Handlem objęto również produkty spożywcze, których sprzedaż jest podstawowym źródłem dochodów dla krajów Globalnego Południa. Dziś produkty Sprawiedliwego Handlu są sprzedawane w ponad 60 krajach. Podstawowe zasady Sprawiedliwego Handlu: 1. Cena minimalna (z ang. Fairtrade Minimal Price) – producenci w krajach Trzeciego Świata mają zagwarantowaną minimalną cenę za swoje towary, pokrywającą koszty produkcji. Dzięki temu mogą lepiej planować i rozwijać swoją działalność. 2. Premia na rzecz społeczności lokalnej (z ang. Fairtrade Premium) – przeznaczona 44 na projekty rozwojowe społeczności lokalnych, http://skp.pl/sh/index.php/jak-mozesh-pomoc/na-czym-polega-sprawiedliwy-handel/ (dostęp: 25.04.2013) 175 np. zakup niezbędnego sprzętu, budowę szkół, placówek medycznych, inwestycje drogowe itp. Warunkiem uzyskania premii jest zorganizowanie się drobnych właścicieli w demokratyczne spółdzielnie, których członkowie wspólnie decydują o przeznaczeniu premii finansowej na konkretny cel. 3. Uczciwe praktyki handlowe – np. zmniejszenie czasu oczekiwania na zapłatę, możliwość uzyskania kredytu, skracanie łańcucha pośredników, długoterminowe kontrakty między importerami a dostawcami. 4. Wysokie standardy pracy – np. zakaz pracy dzieci, możliwość zrzeszania się w związki zawodowe, równe płace dla kobiet i mężczyzn. 5. Ochrona środowiska naturalnego – zakaz stosowania pestycydów i nawozów chemicznych, zakaz stosowania Organizmów Genetycznie Modyfikowanych (GMO). Konsumenci na całym świecie mogą wspomóc finansowo producentów z Globalnego Południa po prostu kupując towary opatrzone specjalnym znakiem Sprawiedliwego Handlu. Część pieniędzy ze sprzedaży takich towarów trafia bezpośrednio do ubogich rolników, pomagając im wydźwignąć się z zaklętego kręgu biedy. Znak Sprawiedliwego Handlu 176 Materiały metodyczne do modułu Materiał pomocniczy nr 1 JAK DOKONYWAĆ UDANYCH ZAKUPÓW?45 Pomyśl, co w najbliższej przyszłości planujesz kupić. Zanim wybierzesz się do sklepu, odpowiedz na kilka pytań. 1. Jaki produkt chcesz kupić? 2. Czy szukasz konkretnej marki? 3. Na jakie cechy zwracasz szczególną uwagę? Wymień kilka. 4. Gdzie można kupić ten produkt? Zrób listę sklepów wraz z cenami. 5. Jaka jest jakość produktu? Jak jest jego trwałość? 6. Porównaj ceny produktów innych firm o podobnych cechach i jakości. 7. Czy można kupić używany produkt? Gdzie? Ile kosztuje? Zrób listę możliwości i cen. 8. Z jakich źródeł informacji o produkcie możesz korzystać przed zakupem? 9. Czy te źródła są wiarygodne? Decyzja końcowa dotycząca wyboru produktu: marka, nazwa sklepu, cena. 45 Opracowano na podstawie: Ekonomia na co dzień. Poradnik dla nauczyciela. Fundacja Młodzieżowej Przedsiębiorczości, Warszawa 2005. s. 216. 177 Materiał pomocniczy nr 2 MĄDRE ZAKUPY46 Planuj zakupy. Zwracaj uwagę na jakość. Sprawdź ceny w różnych sklepach. Szukaj przecen i promocji. Negocjuj cenę tam, gdzie to możliwe. Uważnie czytaj reklamy. Zastanów się na kupnem towaru używanego zamiast nowego. Weź pod uwagę warunki gwarancji oraz serwis. Wstrzymaj się kupnem czegoś nowego, jeśli stare ci dobrze służy. Zwracaj uwagę na produkt a nie opakowanie. Proś o dodatkowe informacje u sprzedawcy. Policz, czy zakupy ratalne lub na kredyt będą dla ciebie korzystne. 46 Opracowano na podstawie: Ekonomia na co dzień. Poradnik dla nauczyciela. Fundacja Młodzieżowej Przedsiębiorczości, Warszawa 2005. s. 211. 178 Materiał pomocniczy nr 3 NIETRAFIONE ZAKUPY47 Zakupiony Co wpłynęło na decyzję produkt o zakupie? Cena Co innego mógłbym mieć za te pieniądze? Materiał pomocniczy nr 4 MAŁA CZARNA48 Kawa, najpopularniejszy napój świata i towar o największych po ropie naftowej obrotach, jest dziś powodem alarmujących doniesień. Plantatorzy na całym świecie znaleźli się na skraju ruiny. W ponad 50 krajach miliony plantatorów i ich rodzin żyje w nędzy i głodzie, ponieważ oferowana im cena znacznie spadła w ciągu ostatnich kilku. Miliony drobnych rolników tracą ziemię, a zbieracze kawy - pracę. Z trudem walczą o przetrwanie swych rodzin. Nie lepiej dzieje się na plantacjach herbaty. Jednocześnie cena kawy w krajach konsumenckich utrzymuje się na wysokim poziomie, a koncerny spożywcze notują rekordowe zyski - kosztem ludzi w ubogich krajach Południa. Walczy z tym ruch Sprawiedliwego Handlu. 47 Opracowanie własne. Dobre zakupy. Poradnik odpowiedzialnego konsumenta. Związek Stowarzyszeń Polska Zielona Sieć. Kraków 2006. 48 179 Smutne fakty 1. Pracownik plantacji kawy zarabia 0,5 USD dziennie, czyli około 100 USD rocznie. 2. Z każdej filiżanki kawy, którą wypijasz w restauracji, producent otrzymuje jedynie 5-25 groszy. 3. Pracownicy plantacji kawy, herbaty i kakao nie są w stanie utrzymać i wykształcić swoich dzieci ani zapewnić im opieki lekarskiej. Materiał pomocniczy nr 5 CZY WIESZ, ŻE…49 80% zabawek na świecie jest produkowanych w Chinach. W Chinach przy produkcji zabawek pracuje ponad 4 mln osób. Wynagrodzenie pracownika fabryki zabawek w Chinach wynosi jedynie ok. 0,80 zł za godzinę. Ok. 80% wszystkich pracowników wytwarzających zabawki to kobiety w wieku 15-30 lat. Ponad 100 tys. Osób rocznie umiera na skutek obrażeń związanych z wykonywaną pracą, z powodu braku zabezpieczeń w miejscu pracy. Co sekundę na świecie kupowane są 3 lalki Barbie. Dyrektor Generalny firmy Mattel zarabia więcej niż wszyscy pracujący w Chinach dla tej firmy. Materiał pomocniczy nr 6 DŁUGA DROGA JEANSÓW50 Etapy produkcji odzieży - przykład szwajcarskich jeansów: 1. Bawełna jest zbierana w Burkina Faso, Kazachstanie lub Indiach i wysyłana do Chin. 2. W Chinach przędzie się z niej nici, używając szwajcarskich maszyn. 3. Na Filipinach, bawełna jest farbowana kolorami indygo pochodzącymi z Niemiec albo Szwajcarii. 49 Kupuj odpowiedzialnie zabawki. Poradnik dla konsumentów. Związek Stowarzyszeń Polska Zielona Sieć. Kraków 2009 (za Richard Gerster, Ethique et mondialisation, éditions LEP, Lausanne) 50 Tamże. 180 4. W Polsce tkany jest materiał, przy użyciu szwajcarskich maszyn. 5. Metka jeansów pochodzi z Francji, a guziki z Włoch. 6. Projekt graficzny jeansów jest przygotowywany w Szwajcarii i wysyłany przez Internet do fabryki odzieżowej na Filipinach. 7. Wszystkie elementy (guziki, metki, materiał) są transportowane samolotem na Filipiny i zszywane razem. 8. Jeansy są sprzedawane w Szwajcarii. 9. Gdy już się znudzą właścicielowi, oddaje się je do Czerwonego Krzyża/Armii Zbawienia, albo innej organizacji zbierającej odzież używaną. 10. Jeansy wysyłane są do Afryki, często do Ghany, gdzie nosi się je jeszcze raz. Materiał pomocniczy nr 7 O PRAWACH PRACOWNICZYCH W CHINACH51 Igrzyska Olimpijskie w Pekinie są okazją do nagłośnienia nagminnego łamania praw pracowniczych w chińskich fabrykach, nie tylko w tych, w których szyte są ubrania i gadżety na Olimpiadę. Na zaproszenie Polskiej Akcji Humanitarnej i Koalicji KARAT przyjechały do Polski Pui-Lin Sham i Stephany Wong, chińskie aktywistki praw pracowniczych, które opowiedziały o warunkach zatrudnienia w Chinach oraz Hong Kongu. […] Czy wiesz, że... pracownicy chińskiej fabryki produkującej na zlecenie firmy NIKE musieliby pracować przez 4500 lat, by zarobić tyle, ile prezes NIKE’a Mark Parker w 2006 roku; w 2005 r. w Chinach miało miejsce 87 tys. protestów, z czego 70 % z nich dotyczyło nieprzestrzegania praw pracy, szacuje się, że liczba akcji protestacyjnych w Chinach rośnie o 30 % rocznie; robotnicy w chińskich fabrykach pracują często ponad 12 godzin dziennie, a praca trwa do 3 nad ranem; często nie mają zapewnionych bezpiecznych warunków pracy ani dostępu do urządzeń sanitarnych; 51 http://wiadomosci.ngo.pl/wiadomosci/349028.html (dostęp 25.04.2013) 181 wielu robotników to nastolatki i młodzi ludzie, którzy aby wyrwać się z ubóstwa podejmują pracę w wielkich fabrykach – nie są w stanie sprzeciwić się nieuczciwym pracodawcom, którzy nie płacą im za nadgodziny i nie oferują im umów o pracę; nieobecność w pracy z powodu choroby wiąże się z ryzykiem zwolnienia lub koniecznością odpracowania opuszczonych godzin; duże firmy przeprowadzają kontrole w fabrykach produkujących ich produkty, aby sprawdzić, czy pracują one w zgodzie z przepisami, ale właściciele zakładów są informowani o terminie kontroli i zmuszają pracowników do składania fałszywych relacji na temat ich pracy, co sprawia, że kontrole nie wykazują żadnych nieprawidłowości; większość robotników żyje poniżej granicy ubóstwa. 182 Projekt 1 Temat projektu: TY WYBIERASZ – JAK BYĆ ŚWIADOMYM KONSUMENTEM? Cele operacyjne Uczeń: wie, na co zwracać uwagę przy kupowaniu produktów, rozumie wagę jakości produktów, rozumie, że jest konsumentem i adresatem reklam, rozumie, że nie wszystkie produkty są wytwarzane w uczciwy sposób, wie, na czym polega zrównoważona konsumpcja, rozumie pojęcie globalnego społeczeństwa, rozważnie dokonuje wyboru podczas zakupów, stosując różne kryteria wyboru rozumie związek między swoją postawą konsumencką a stanem środowiska naturalnego, wyszukuje informacje z różnych źródeł, korzysta z nowoczesnych technologii, współpracuje w zespole, realizuje przydzielone mu zadania, zabiera głos w dyskusji. prezentuje efekty pracy, udziela informacji zwrotnej, dokonuje samooceny. Materiały pomocnicze do tematu projektu Szczegółowe pytania problemowe do tematu projektu: 1. Kogo nazywamy konsumentem? 1. Na czym polega konsumencka świadomość? 2. Czym się kierować, dokonując zakupów? 3. Jaką drogę pokonują produkty, zanim trafią w nasze ręce? 4. Co to znaczy zrównoważona konsumpcja? 5. Jak wiele kupujemy niepotrzebnych produktów? 6. Jak odpowiednia postawa konsumenta może wpłynąć na stan środowiska? 183 Przykładowe zadania do projektu: 1. Porównanie cen przykładowych produktów w okolicznych sklepach. 2. Analiza informacji zamieszczonych na opakowaniach i etykietach produktów. 3. Analiza drogi produktu od producenta do konsumenta (na wybranych przykładach). 4. Obliczanie śladu ekologicznego. 5. Wyszukiwanie informacji o zjawisku marnotrawstwa produktów. 6. Dyskusja o kryteriach zakupu produktów. 7. Wypracowanie zasad świadomej konsumpcji, np. Dekalogu konsumenta. 8. Podsumowanie, informacja zwrotna, samoocena. Uwagi do planowania pracy uczniów Projekt ma przygotować uczniów do świadomego dokonywania wyborów podczas zakupów. Nie chodzi jedynie o cenę produktów i ich jakość, ale także o głębszą refleksję nad tym, jaka jest jego droga od producenta do konsumenta, skąd produkt pochodzi i jak został wyprodukowany. Uczniowie mogą pracować w zespołach nad różnymi aspektami problemu. Pierwszy zespół mógłby złożyć wizyty w kilku sklepach osiedlowych, supermarkecie, bazarze w celu porównania cen kilku przykładowych produktów, ich wyboru, jakości obsługi w tych miejscach. Mogliby też przeanalizować etykiety, opakowania, oznakowanie produktów itp. Kolejny zespół mógłby zająć się zapisywaniem ilości artykułów żywnościowych (żywności i napojów) konsumowanych w ciągu jednego dnia, wskazaniem kosztu tych artykułów oraz miejsca ich pochodzenia, a następnie obliczeniem „śladu ekologicznego” (materiał pomocniczy). Uczniowie powinni poszukać odpowiedzi na następujące pytania: Jaką odległość muszą pokonać produkty żywnościowe, by mogły znaleźć się na ich stołach? (im większa odległość, tym większy „ślad ekologiczny”) Jakich środków transportu w tym celu użyto? (samolot, ciężarówka, pociąg) Czy w procesie produkcji tych artykułów żywnościowych stosowano pestycydy? Jakie są warunki pracy osób zatrudnionych przy produkcji żywności? Czy są to produkty sezonowe? (np. owoce i warzywa) 184 Jaki wpływ ma produkcja tych artykułów na stan środowiska naturalnego? (użycie wody, elektryczności, wpływ na krajobraz) Ile energii zużyto do przygotowania żywności? Inny zespół mógłby wypracować kryteria zakupu produktów. Na kilku dowolnych przykładach (komputer, rower, jogurt, owoce, ubranie itp.) muszą przeanalizować, jakie czynniki będą brali pod uwagę przy podejmowaniu decyzji o zakupie (patrz: materiał pomocniczy nr 1). Kolejny zespół mógłby zebrać informacje o tym, jak wiele ludzie kupują niepotrzebnych rzeczy. W tym celu mogą porozmawiać ze swoimi rodzinami, znajomymi, sąsiadami oraz przeprowadzić wywiad z pracownikami MPO i dowiedzieć się, jakie produkty są wyrzucane. Po prezentacji efektów pracy poszczególnych grup i na podstawie zebranego materiału warto wypracować z uczniami zasady, jakimi powinien się kierować świadomy konsument. 185 Projekt 2 Temat projektu: W PUŁAPCE ZAKUPÓW – JAK MĄDRZE KORZYSTAĆ Z REKLAM I PROMOCJI? Cele operacyjne Uczeń: wie, na co zwracać uwagę przy kupowaniu produktów, rozumie wagę jakości produktów, rozumie, że jest adresatem reklam i promocji, odróżnia zachcianki od potrzeb, rozważnie dokonuje wyboru podczas zakupów, stosując różne kryteria wyboru, ocenia i selekcjonuje informacje dostępne konsumentom, wyszukuje informacje z różnych źródeł, korzysta z nowoczesnych technologii, współpracuje w zespole, realizuje przydzielone mu zadania, uczestniczy w debacie, prezentuje efekty pracy, udziela informacji zwrotnej, dokonuje samooceny. . Materiały pomocnicze do tematu projektu Szczegółowe pytania problemowe do tematu projektu: 1. Jakie pułapki czekają na klientów? 2. Jakie sposoby stosują właściciele sklepów, aby przyciągnąć klientów? 3. Czym jest zakupoholizm? 4. Jak mądrze korzystać z promocji? 5. Jak wybrać to, co rzeczywiście jest nam potrzebne i nie ulegać zachciankom? 6. Dlaczego ludzie kupują markowe produkty? 7. Co to jest snobizm? 186 Przykładowe zadania do projektu: 1. Analiza reklam pod kątem jej różnorodnych funkcji. 2. Przygotowanie scenek – reklam poszczególnych produktów. 3. Dyskusja na temat ulegania reklamom i pochopnych decyzji o zakupach. 4. Gra dydaktyczna – poker kryterialny „Dlaczego kupuję?” 5. Wyszukiwanie informacji na temat zakupoholizmu. 6. Debata na temat zakupu markowych produktów. 7. Wypracowanie listy zachowań chroniących przed wpływem różnych chwytów marketingowych. 8. Podsumowanie, refleksja, informacja zwrotna, samoocena. Uwagi do planowania pracy uczniów Przy realizacji tego projektu warto, aby uczniowie poświęcili trochę czasu na przyjrzenie się reklamom. Powinni zgromadzić przykłady różnych reklam i przeanalizować je pod kątem funkcji informującej, nakłaniającej, przypominającej i rozrywkowej (patrz – materiał pomocniczy „Reklama”) i wskazać, jakie elementy odpowiadają poszczególnym funkcjom. Można też się pobawić w tworzenie reklam różnych produktów – zespoły przygotowałyby prezentację jakiegoś artykułu w formie scenek, uwzględniając poznane wcześniej funkcje reklamy. Takie ćwiczenie pozwoliłoby im lepiej poznać mechanizm tworzenia reklamy i docierania do świadomości klienta. Można odwołać się do doświadczeń uczniów i podyskutować o nietrafionych zakupach, które im się przydarzyły pod wpływem reklamy lub z jakiegoś innego powodu. Warto zwrócić uczniom uwagę, że do pochopnych decyzji nakłaniają nas także – oprócz reklam - promocje, zachęta sprzedawcy, opinia kolegów, moda itp. W zespołach mogliby wymienić się uwagami na ten temat i zrobić zestawienie takich przykładów w tabeli (materiał pomocniczy nr 3). Na podsumowanie tego wątku można odwołać się do dobrych rad z materiału pomocniczego nr 1. Można też wykorzystać grę „Dlaczego kupuję” (poker kryterialny – w dziale Gry dydaktyczne). Warto porozmawiać z uczniami o coraz częściej występującym zjawisku zakupoholizmu. Mogą poszukać informacji na ten temat w Internecie lub prasie, zaprezentować zdobyte wiadomości w dowolnej formie. Ponieważ daje się zaobserwować trend kupowania przez młodzież markowych produktów, wydaje się celowe podjęcie tego tematu. Można – dla zainteresowania uczniów – wykorzystać w tym momencie materiał pomocniczy nr 6. Warto, 187 by się chwilę zastanowili, do jakich nieprawidłowości i wyzysku dochodzi przy produkcji dżinsów. To produkt bliski uczniom, wszyscy je noszą, więc ten przykład powinien podziałać na ich wyobraźnię. Można zorganizować debatę ”za i przeciw”. Uczniowie podzieleni na 2 zespoły przygotowaliby argumenty, a potem dyskutowali, czy warto kupować markowe produkty. Ważne jest, aby dostrzegali różnicę między dbałością o jakość produktów, która często się wiąże z marką, a zwykłym podążaniem za modą czy snobizmem. Ważne, aby uczniowie w swoich zespołach do adwersarzy odnosili się z szacunkiem i uczyli się sztuki kulturalnej wymiany poglądów. Najważniejszym efektem tego projektu jest wypracowanie przez uczniów „mechanizmów obronnych”, które chroniłyby ich przed silnym oddziaływaniem różnego rodzaju chwytów marketingowych, stosowanych przez sprzedawców. 188 Projekt 3 Temat projektu: KLIENT NASZ PAN – JAK DOCHODZIĆ SWOICH PRAW KONSUMENCKICH? Cele operacyjne Uczeń: wie, na co zwracać uwagę przy kupowaniu produktów, zna swoje prawa i obowiązki konsumenckie, rozumie, z trzeba uważnie czytać warunki umowy, ocenia i selekcjonuje informacje dostępne konsumentom, wie, gdzie szukać informacji na temat praw konsumenta, wyszukuje informacje z różnych źródeł, korzysta z nowoczesnych technologii, współpracuje w zespole, realizuje przydzielone mu zadania, zabiera głos w dyskusji, prezentuje efekty pracy, udziela informacji zwrotnej, dokonuje samooceny. Materiały pomocnicze do tematu projektu Szczegółowe pytania problemowe do tematu projektu: 1. Jakie pułapki czekają na klientów? 2. Dlaczego należy uważnie czytać umowy i gwarancje? 3. Jakie są najważniejsze prawa konsumenta? 4. Gdzie szukać pomocy, gdy prawa te zostaną naruszone? 5. Jakie organizacje wspierają konsumentów w dochodzeniu ich praw? 6. Gdzie jest najbliższe biuro rzecznika praw konsumenta? Przykładowe zadania do projektu: 1. Burza mózgów na temat przykładów z wadliwymi towarami kupionymi w sklepach, oszustwami sprzedawców, reklamacjami itp. 2. Wyszukiwanie informacji o prawach klienta. 3. Wyszukiwanie informacji o prawach konsumenta dokonującego zakupów w sieci. 189 4. Spotkanie z przedstawicielem Federacji Konsumentów lub Klubu Konsumenta. 5. Przygotowanie listy podstawowych zasad dokonywania zakupów. 6. Podsumowanie, refleksja, informacja zwrotne, samoocena. Uwagi do planowania pracy uczniów Podczas realizacji tego projektu uczniowie zbierają informacje na temat praw konsumenta. Głównym źródłem poszukiwań mógłby być Internet. Zanim jednak zespoły przystąpią do pracy, należałoby przeanalizować, jakie konkretne sytuacje będą starali się rozstrzygnąć. Warto zapytać, jakiego typu problemy najczęściej mają konsumenci z nabytymi produktami lub nierzetelnymi sprzedawcami. W wyniku „burzy mózgów” uczniowie zapewne podadzą wiele przykładów, które są im znane z obserwacji i doświadczeń: wadliwy produkt, reklamacja, chęć zwrotu pełnowartościowego towaru (zmiana decyzji klienta), naprawa gwarancyjna, produkt niezgodny z umową itp. Uczniowie w zespołach zajmują się jednym z tych przypadków. Wyszukują, jakie prawa przysługują klientowi w tego typu sytuacjach, co powinien zrobić, do czego zobowiązany jest sprzedawca i gdzie szukać pomocy w razie potrzeby. Warto, aby jeden z zespołów zajął się sprzedażą w sieci – jest to coraz powszechniejsza forma zawierania transakcji i także rodzi specyficzne problemy. Całość zebranego materiału pozwoli uczniom nabyć podstawową wiedzę o ich prawach konsumenckich i zorientować się w zasobach internetowych na ten temat. Można także – jeśli jest taka możliwość - zaprosić przedstawiciela Federacji Konsumentów lub Klubu Konsumenta, który mógłby omówić w przystępny sposób podstawowe prawa konsumenta oraz możliwości korzystania z nich na co dzień. Warto, aby przed spotkaniem uczniowie przygotowali sobie pytania i problemy, które chcieliby omówić i zgłębić. Ważne, aby uczniowie zapamiętali, że należy być uważnym podczas zakupów, nie postępować pochopnie, a szczególnie starannie i ze zrozumieniem czytać wszelkie umowy. Ta umiejętność (a właściwie jej brak) jest najczęstszym powodem kłopotów konsumenckich. 190 Projekt 4 Temat projektu: POMYŚL, ZANIM KUPISZ – JAKĄ DROGĘ PRZECHODZĄ PRODUKTY, ZANIM TRAFIĄ DO NASZEGO KOSZYKA? Cele operacyjne Uczeń: odróżnia zachcianki od potrzeb, rozumie, że wiele artykułów dostępnych w sklepach jest produkowanych w sposób nieuczciwy, wyszukuje informacje na temat drogi produktów od producenta do konsumenta, rozważnie dokonuje wyboru podczas zakupów, ocenia i selekcjonuje informacje dostępne konsumentom, dostrzega potrzebę ograniczania konsumpcji, wyszukuje informacje z różnych źródeł, korzysta z nowoczesnych technologii, współpracuje w zespole, realizuje przydzielone mu zadania, prezentuje efekty pracy, udziela informacji zwrotnej, dokonuje samooceny. . Materiały pomocnicze do tematu projektu Szczegółowe pytania problemowe do tematu projektu: 1. Jaka jest droga produktów – od producenta do konsumenta? 2. Co to jest ślad ekologiczny? 3. Ile zarabiają producenci wybranych towarów w stosunku do ceny, jaką za nie płacimy? 4. Jak łamane są prawa człowieka przy produkcji niektórych towarów? 5. Jak wybrać to, co rzeczywiście jest nam potrzebne i nie ulegać zachciankom? 6. Jak ograniczyć ilość kupowanych rzeczy? 191 Przykładowe zadania do projektu: 1. Dyskusja o najbardziej popularnych produktach kupowanych w sklepie - skąd się tam wzięły? 2. Analiza przypadku – przykład zabawek, dżinsów i kawy. 3. Wyszukiwanie informacji na temat „śladu ekologicznego”. 4. Dyskusja na temat wyzysku i nadużyć przy produkcji niektórych towarów. 5. Gra dydaktyczna – poker kryterialny „Dlaczego kupuję?” 8. Wypracowanie listy zachowań pod hasłem „Kupujmy mniej!” 9. Podsumowanie, refleksja, informacja zwrotna, samoocena. Uwagi do planowania pracy uczniów Przy realizacji tego projektu warto, aby uczniowie poświęcili trochę czasu na refleksje nad swoimi zakupami. Nie chodzi jednak tym razem o czytanie etykiet, rozsądny wybór, nieuleganie reklamom, tylko o zastanowienie się, czy wszystko co kupujemy, jest nam rzeczywiście potrzebne oraz w jaki sposób powstały poszczególne produkty. Na początek warto zapytać uczniów, czy kiedykolwiek się zastanawiali nad tym, co kupują w kontekście pochodzenia najczęściej kupowanych produktów. Porozmawiajcie o tym, że trzeba się zainteresować, skąd pochodzą, jaką drogę przewędrowały, kto pracował przy ich powstawaniu i w jakich warunkach, ile potrzeba było energii do ich wyprodukowania, jak długo trwał transport itp. Aby przybliżyć problem, warto posłużyć się przykładami zawartymi w materiałach pomocniczych 4-6 i poddać je analizie w grupach. Potem trzeba wymienić uwagi i wyciągnąć wnioski z tych przykładów. A że są to rzeczy bliskie uczniom (zabawki, dżinsy) czy służące ludziom na co dzień (kawa), to powinny ich zainteresować i skłonić do myślenia. Kolejna aktywnością mogłoby być poszukiwanie informacji na temat śladu ekologicznego produktów (patrz - materiał merytoryczny). Warto porozmawiać z uczniami o nieprawidłowościach, jakie mają miejsce przy produkcji, transporcie, handlu, aspekcie ekologicznym, wyzysku, pracy nieletnich itp. Te Informacje warto zestawić z motywacją, jaka towarzyszy zakupom. Można 192 wykorzystać grę „Dlaczego kupuję” (poker kryterialny – w dziale Gry dydaktyczne). Ważne, by uczniowie poczuli potrzebę ograniczenia konsumpcji. Najważniejszym efektem tego projektu jest refleksja uczniów nad ilością kupowanych rzeczy, wypracowanie przez nich listy zachowań pod hasłem „Kupujmy mniej!” oraz zmiana zachowań w tym zakresie. 193 Projekt 5 Temat projektu: JAK PROMOWAĆ SPRAWIEDLIWY HANDEL? Cele operacyjne Uczeń: rozumie, że wiele artykułów dostępnych w sklepach jest produkowanych w sposób nieuczciwy, rozumie ideę sprawiedliwego handlu, wie, jakie prawa człowieka są łamane przy produkcji wielu towarów, rozumie związek swoich zachowań konsumenckich z życiem innych ludzi i ideą zrównoważonego rozwoju, wyciąga wnioski ze swoich zachowań konsumenckich i dostrzega potrzebę ograniczania konsumpcji, wyszukuje informacje na temat warunków produkcji wybranych towarów, rozważnie podejmuje decyzję o zakupach, wyszukuje informacje z różnych źródeł, korzysta z nowoczesnych technologii, współpracuje w zespole, realizuje przydzielone mu zadania, prezentuje efekty pracy, udziela informacji zwrotnej, dokonuje samooceny. . Materiały pomocnicze do tematu projektu Szczegółowe pytania problemowe do tematu projektu: 1. Skąd przywędrowały do nas produkty znajdujące się w sklepie? 2. W jakich warunkach produkowane są niektóre towary? 3. Ile zarabiają producenci wybranych towarów w stosunku do ceny, jaką my za nie płacimy? 4. Dlaczego producentom opłaca się przenosić fabryki z Europy do Azji? 5. Jakie prawa człowieka są łamane przy produkcji niektórych towarów? 6. Jak wybrać to, co rzeczywiście jest nam potrzebne i nie ulegać zachciankom? 7. Jak kupować z czystym sumieniem i przekonać do tego innych? 194 Przykładowe zadania do projektu: 1. Dyskusja o tym, gdzie produkuje się popularne towary i dlaczego dzieje się to często w odległych krajach Afryki czy Azjj. 2. Analiza przypadku – o łamanie praw człowieka w Chinach (w kontekście igrzysk w Pekinie). 3. Wyszukiwanie informacji o łamaniu praw człowieka przy produkcji innych towarów. 4. Wyszukiwanie informacji o sprawiedliwym handlu. 5. Prezentacja zdobytych informacji. 6. Wypracowanie listy zachowań pod hasłem „Kupuj z głową!” lub „Kupuj z czystym sumieniem!” 7. Propagowanie idei sprawiedliwego handlu w domu, szkole, środowisku, Internecie. 8. Podsumowanie, refleksja, informacja zwrotna, samoocena. Uwagi do planowania pracy uczniów Przy realizacji tego projektu warto, aby uczniowie zastanowili się, jaki jest związek między naszymi zachowaniami konsumenckimi a życiem innych ludzi. Na początek warto porozmawiać o tym, czy uczniowie zdają sobie sprawę gdzie i w jakich warunkach powstają lubiane i często noszone przez młodzież produkty marki Nike czy Adidas. Czy kiedykolwiek zastanawiali się, jaką drogę przewędrowały, kto pracował przy ich powstawaniu, w jakich warunkach i jakie otrzymał za to wynagrodzenie? Aby przybliżyć problem, warto posłużyć się przykładem zawartym w materiale pomocniczym nr 7 i poddać go analizie w grupach. Można też skorzystać z materiałów nr 4,5 i 6. Potem trzeba o tym podyskutować i wyciągnąć wnioski. Ponieważ są to rzeczy dobrze znane i chętnie kupowane przez uczniów, powinny ich zainteresować i wzbudzić refleksję. Warto porozmawiać z uczniami o nieprawidłowościach, jakie mają miejsce przy produkcji - wyzysku, pracy nieletnich itp. Koniecznie należy poruszyć wątek łamania praw człowieka oraz wykorzystywanie dzieci do ciężkiej pracy. Kolejną aktywnością mogłoby być poszukiwanie analogicznych informacji o innych produktach oraz na temat sprawiedliwego handlu (patrz - materiał merytoryczny). Warto podyskutować, jakie szanse ma ta idea w obecnych realiach. 195 Te informacje warto zestawić z motywacją (często absurdalną), jaka towarzyszy zakupom. Można wykorzystać grę „Dlaczego kupuję” (poker kryterialny – w dziale Gry dydaktyczne). Ważne, by uczniowie zrozumieli, jak często bezmyślnie kupujemy kolejne (często niepotrzebne) rzeczy, ulegamy modom, promocjom, chwilowym kaprysom, nawet nie zastanawiając się, że za danym produktem kryje się czyjś ogromny wyzysk i cierpienie. Najważniejszym efektem tego projektu będzie wzbudzona u uczniów potrzeba ograniczenia konsumpcji, wypracowanie przez nich listy zachowań pod hasłem „Kupujmy z głową!” lub „Kupujmy z czystym sumieniem!” oraz promowanie takich zachowań w domu, szkole, środowisku, Internecie.. Literatura i źródła do modułu VI Dąbrowska, M. Janoś-Kresło, I. Ozimek, Ochrona konsumenta w gospodarce rynkowej, PWE, Warszawa 2005. Dobre zakupy. Jak kupować z czystym sumieniem. Poradnik konsumenta, Polska Zielona Sieć, Kraków 2006. Ekonomia na co dzień. Poradnik dla Nauczycieli. Fundacja Młodzieżowej Przedsiębiorczości, Warszawa 2005. Klaus W., Woźniakowska B., Paszport nastolatka, Centrum Edukacji Obywatelskiej. Warszawa 2003. Konsument i konsumpcja we współczesnej gospodarce, redakcja naukowa M. JanośKresło, B. Mróz, Szkoła Główna Handlowa w Warszawie, Warszawa 2006. Kupuj odpowiedzialnie zabawki. Poradnik dla konsumentów. Związek Stowarzyszeń Polska Zielona Sieć. Kraków 2009 Łętowska E., Ochrona niektórych praw konsumentów. Komentarz, C.H.Beck, Warszawa 2001 Powałowski A., Koroluk S., Prawo ochrony konsumentów, Wydawnictwo Prawo i Praktyka Gospodarcza, Warszawa 2002. www.federacja-konsumentow.org.pl www.money.pl www.uokik.gov.pl www.dolceta.eu/pl www.edudemo.pl www.sprawiedliwyhandel.pl www.ceo org.pl www.fairtrade.org.pl eduglob.zrodla.org 196 Moduł VII: PRACA W ŻYCIU CZŁOWIEKA By odnieść sukces, musisz zdecydować, co dokładnie chcesz osiągnąć, a następnie postanowić, że zapłacisz za to odpowiednią cenę. Bunker Hunt Wprowadzenie do modułu Praca zawodowa towarzyszy człowiekowi przez większą część życia. Ma ona też wpływ na inne dziedziny. Satysfakcja i zadowolenie z pracy często są utożsamiane ze wspinaniem się po kolejnych szczeblach kariery, awansem i związanym z nim prestiżem. Dziecko poprzez obserwowanie i wchodzenie w relacje z dorosłymi pracującymi w różnych zawodach, zaczyna tworzyć zawodowy obraz siebie. W pierwszym okresie jest to zabawa, odgrywanie ról społecznych. Potem zabawa jest zastępowana szczególnie preferowanymi czynnościami, które dziecko najbardziej lubi wykonywać. Dalej następuje okres, w którym analizuje własne zdolności pod kątem przyszłych wyborów zawodowych. Dużą rolę na tym etapie odgrywają: rodzina i nauczyciele. Uczniowie szkoły podstawowej, przechodząc do gimnazjum nie wybierają jeszcze zawodu. Jednak w niektórych gimnazjach istnieje możliwość wyboru klasy z rozszerzonym programem nauczania czy interesujących zajęć dodatkowych. Już wówczas uczniowie zastanawiają się, co będzie dla nich najbardziej odpowiednie. Ujawniające się w tej fazie zdolności i zainteresowania mają duże znaczenie dla przyszłych decyzji związanych z wyborem zawodu. W tym module uczniowie dowiedzą się, po co ludziom jest potrzebna praca, jak się jej szuka, czego oczekują pracodawcy. Będą analizować własne preferencje i wartości, które są dla nich ważne w kontekście przyszłej pracy, oszacują swoje umiejętności. Ułożą też przepis na życiowy sukces. Wszystkie pomysły zaprezentowane w tym module mają charakter przykładowy i są jedynie propozycją Autorki. Tematy, cele, pytania pomocnicze i pomysły na realizację projektów należy traktować jedynie jako inspirację. 197 Materiały pomocnicze do modułu REFLEKSJE NA TEMAT ZNACZENIA PRACY W ŻYCIU CZŁOWIEKA52 Praca to jedna z podstawowych form aktywności życiowych człowieka – obok zabawy i nauki. Obejmuje znaczną część życia. Gdyby przyjąć, że człowiek pracuje zawodowo 40 lat, 48 tygodni w roku, 40 godzin tygodniowo – otrzymamy liczbę godzin pracy wynoszącą 76 800! Gdy uwzględnimy pracę pozazawodową, godzin tych będzie znacznie więcej. W biblijnej opowieści o stworzeniu świata (Rodz 3,17-19) praca przedstawiona została z jednej strony jako przekleństwo, kara za grzech pierworodny, dolegliwość, uciążliwość, z drugiej zaś – jako powołanie i przeznaczenie człowieka. Praca implikowana jest zatem zarówno zewnętrznym przymusem, jak i naturalną potrzebą. Przynosi owoce, po których można poznać każdego z nas – nasze pragnienia, zdolności, umiejętności, sprawności, używając języka współczesnego – kompetencje zawodowe i interpersonalne. Jest wiele powodów, dla których ludzie podejmują pracę. Wśród nich warto wskazać następujące: praca jest źródłem dochodów, strukturalizuje czas, umożliwia realizację indywidualnych celów, wykorzystanie i rozwój własnych zdolności i umiejętności, zapewnia bezpieczeństwo, daje poczucie sensu życia, poczucie spełniania się. Praca stanowi źródło twórczości i mistrzostwa. Radość pracy wypływa z podstawowej potrzeby panowania nad otoczeniem. Praca przysparza nie tylko osobistych korzyści, ale staje się dobrem wspólnym, ubogaca innych, słowem – wiąże jednostkę ze społeczeństwem. Zapewnia regularne doświadczanie uczestnictwa, podziału, przynależności, uznania społecznego. O jej szczególnej roli dla zdrowia psychicznego i fizycznego przekonujemy się zwłaszcza wtedy, gdy z różnych powodów nie możemy jej wykonywać. Zakłóceniu ulega wówczas proces osobistego rozwoju, proces – ośmielę się użyć tego sformułowania – uczłowieczania się człowieka! Dobra praca tworzy i podtrzymuje psychiczny dobrostan jednostki, zła – osłabia go i zaburza. Specyficzną właściwością pracy jest to, że zaspakajając wiele potrzeb, sama staje się potrzebą. Jest zatem środkiem 52 Fragment artykułu Stanisławy Mielimąki http://www.mlodyprzedsiebiorca.pl/akademiasukcesu/akademickim-piorem/48-refleksja-na-temat-znaczenia-pracy-w-yciu-czowieka (dostęp 25.04.2013) 198 do zdobycia określonych korzyści, celem codziennej działalności, ale i motywacją, impulsem do działań. Aby pracować, trzeba zdobyć zawód. Praca zawodowa stanowi najważniejszy rodzaj pracy wykonywanej przez człowieka, stąd dużego znaczenia nabiera trafne podjęcie decyzji wyboru zawodu, niekoniecznie jednego. Osobiście jestem przekonana o istnieniu multipotencjalności zawodowej człowieka. Przekonanie takie wydaje się niezbędne w dobie bardzo szybkiego tempa przemian społecznoekonomicznych. Ważne jest, by posiąść zdolność przystosowywania się do różnej pracy – jej cech, środowiska, wymagań, warunków, narzędzi tak, by każdy z nas mógł czerpać zadowolenie z pracy, które przełoży się na inne aspekty życia, na dobrą jego jakość. OD MARZENIA DO SUKCESU53 Marzenia Odwaga, kreatywność, świadomość swoich potrzeb i pragnień pozwalają tworzyć śmiałe wizje. Jeśli nasze działania będą wynikały właśnie z tego, motywacja stanie się bardzo silna, będziemy działać z pasją. Od tego należy zacząć. Cele Marzenia należy sprecyzować, aby móc je potem świadomie realizować. Odpowiednio postawione cele mają ogromną siłę. Są bardzo ważnym krokiem w osiąganiu sukcesów, gdyż wskazują drogę i motywują do działania. Umiejętność stawiania sobie celów jest rzadkością, ale łatwo można się tego nauczyć. Planowanie Bez planowania nasze działanie byłoby chaotyczne, przez co zmniejszylibyśmy szansę na realizację celu. Pewniej się poczujemy, kiedy wcześniej przemyślimy jak zrealizować cel, przeanalizujemy jakie „pułapki” na nas czekają, co zrobimy w sytuacji „kryzysowej”. Realizacja Realizacja zawsze wiąże się z małymi sukcesami i małymi porażkami. Mamy tendencje do wyolbrzymiania tych drugich, co utrudnia nam działanie. Jeśli nauczymy się radzić sobie z nimi i uczyć się na nich, a sukcesami będziemy się cieszyć, to realizacja stanie się dużo przyjemniejsza. Na tym etapie kluczowa okazuje 53 http://www.bc.ore.edu.pl/dlibra/doccontent?id=83&dirids=7 (dostęp 25.04.2013) 199 się umiejętność organizacji czasu, znajomość zasad higieny pracy, sposobów radzenia sobie ze stresem. Podsumowując: Jak sprawnie osiągnąć sukces? Pracuj mądrzej, a nie ciężej! Często mówi się, że sukces najłatwiej osiągnąć osobom wybitnie inteligentnym. Badania, które przez 40 lat prowadzili Lee Terman i Melita Oden, obalają tę teorię. Kluczowe okazały się cechy osobowości charakterystyczna dla inteligencji emocjonalnej i społecznej. Wybrano grupę ponad 1 500 dzieci o poziomie IQ minimum 140. Jak można się spodziewać, wiele z nich ukończyło studia wyższe, uzyskało tytuły naukowe, zdobyło wysokie kwalifikacje. Liczba publikacji była dziesięciokrotnie wyższa niż w grupie kontrolnej. Jednak nie wszystkie z dzieci osiągnęły powodzenie w życiu. To zainspirowało Termana do kolejnych badań. Wybrał dwie grupy po 150 osób; jedną – o najwybitniejszych osiągnięciach, druga – o najmniejszych. Okazało się, że osoby o wysokich osiągnięciach charakteryzowało lepsze zdrowie psychiczne, większa stałość emocjonalna i lepsze przystosowanie społeczne. Grupy najsilniej różniły się między sobą: przystosowaniem emocjonalnym i społecznym oraz potrzebą osiągnięć Osiągnięcie sukcesu umożliwią i ułatwią trzy elementy: - motywacja, - spójność naszych wartości i marzeń z naszymi celami i działaniami, - podniesienie efektywności swojej pracy. Motywacja, a więc nastawienie i postawa, jest elementem koniecznym do osiągnięcia sukcesu. Jest to stan o charakterze psychicznym lub społecznym, służący nakierowaniu działań jednostki na określony cel. Motywacja jest zjawiskiem złożonym. Charakteryzuje ją kilka podstawowych cech: wzbudzanie energii, ukierunkowanie wysiłku na cel, koncentracja uwagi i selekcja bodźców, wypracowanie odpowiednich działań, konsekwencja i wytrwałość podejmowanych czynności. Kiedy działanie ma na celu osiągnięcie wyniku, wzrost motywacji może wynikać ze wzrostu prawdopodobieństwa sukcesu lub porażki Motywacja będzie najsilniejsza, gdy prawdopodobieństwo sukcesu i porażki będzie równe. Poziom motywacji zależy też od wysiłku i ryzyka związanego z daną czynnością. Początkowy wzrost wysiłku 200 i ryzyka zwiększa motywację jednostki, przy ich dalszym wzroście proces ten osiąga optymalny poziom, następnie malejąc aż do wartości ujemnych. Bodźce wewnętrzne, dające poczucie, że aktywność jest ważna, daje swobodę działania i daje możliwość zaspokojenia potrzeb. Motywacja wewnętrzna to motywacja, w której dana aktywność jest celem samym w sobie. To radość i przyjemność płynąca z samego działania, niezależna od późniejszych benefitów. Motywacja zewnętrzna to angażowanie się w działanie dla zysku, korzyści, cokolwiek rozumiemy przez to pojęcie. Nieraz zdarza się, że trzeba robić coś, na co nie mamy w danej chwili ochoty, ale co przybliży nas do tego, co chcemy uzyskać w dalszej perspektywie (np. wolny czas, pochwałę, zadowolenie). Demotywacja Jak to się objawia? Często słyszymy od innych i/lub sami mówimy: „to nie dla mnie /to za trudne/nie umiem/nie dam rady” (w przypadku, gdy nie chcemy się przyznać do tych trudności, często uznajemy coś za „głupie”). Wyobraźcie sobie dziecko, które uczy się chodzić. Kilka razy się przewróciło i myśli sobie: „Do trzech razy sztuka. Nie nadaję się do tego. Daje sobie z tym spokój!” Co zrobić w sytuacji, gdy słyszymy takiego „wewnętrznego krytyka”, który nas demotywuje? Można zacząć od odpowiedzenia sobie na pytania: Dlaczego uważasz, że...? Czy to pochodzi od Ciebie, czy ktoś inny to powiedział Czy inni to potrafią? Czy nasi mentorzy (np. rodzice, osoby, które nam imponują) tak mówią i robią? Przypomnij sobie sytuację, w której tak się poczułeś i spróbuj spojrzeć na nią przez pryzmat powyższych pytań. Spróbuj wyobrazić sobie podobną sytuację dotyczącą uczniów i zrób to samo. Motywacja A oto lista cech i postaw, które podnoszą poziom naszej motywacji, sprzyjają jej, inspirują do działania: przyjemność płynąca z samego działania, dostrzeżenie korzyści, wytyczone cele (poprzedzone marzeniami), wiara we własne możliwości, 201 ambicja, systematyczność i wytrwałość, pozytywne myślenie, odwaga, gotowość do pracy, umiejętność dostrzegania okazji, gotowość ponoszenia porażek, umiejętność rozwiązywania problemów, inspiracje, umiejętność planowania czasu, koncentracja, otwartość na nowości. Poznaj siebie, swoje potrzeby, mocne i słabe strony, upodobania, bariery, lęki, fascynacje, dziedziny doskonałości. To pozwoli zauważyć co Cię motywuje, a co demotywuje. Zastanów się jakie umiejętności i cechy mogą pomóc Ci w osiągnięciu celu, a nad jakimi chcesz popracować. Wtedy będziesz wiedział, gdzie ukryta jest Twoja energia, która sprawia, że masz siły do działania. KSZTAŁTOWANIE POSTAWY PRZEDSIĘBIORCZEJ54 Tym, co daje napęd do życia i ułatwia człowiekowi kształtowanie środowiska społecznego zgodnie z obranymi przez niego celami, jest postawa zwana potocznie przedsiębiorczą. Przejawia się ona inicjatywą w podejmowaniu różnorodnych działań, twórczym podejściem do otaczającej rzeczywistości oraz zdolnością do samodzielnego dbania o zaspokojenie własnych potrzeb. Bez tej postawy wręcz niemożliwe jest prowadzenie samodzielnej działalności gospodarczej; niezbędna jest przy zajmowaniu kierowniczych stanowisk, a coraz częściej pożądana i oczekiwana również od pracowników średniego i niższego szczebla. Ludzie przedsiębiorczy skutecznie realizują nie tylko własne cele; to właśnie oni kształtują obraz całej naszej rzeczywistości. Postawę przedsiębiorczą kształtuje się dzięki odpowiednim doświadczeniom oraz budowaniu proaktywności. Niezwykle ważny jest w tym procesie 54 Tekst pochodzi z magazynu „Wyprawka Maturzysty”, udostępnionego przez Biuro Prasowe Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej. http://www.mlodyprzedsiebiorca.pl/akademia-modegoprzedsibiorcy/przedsibiorczo/297-ksztatowanie-postawy-przedsibiorczej (dostęp 25.04.2013) 202 udział własny - szczególnie wtedy, kiedy środowisko nie wywiązuje się ze swojej funkcji najlepiej. Warto sobie uświadomić, że jako państwo z młodą demokracją i wolnorynkową gospodarką nie mamy tradycji wychowania w duchu przedsiębiorczości, a o wzory takiego zachowania trzeba czasami specjalnie się postarać. Zdecydowana większość społeczeństwa - co wynika z badań i z obserwacji - ma trudności w przyjęciu pełnej przedsiębiorczej postawy wobec życia. Wystarczy przyjrzeć się kolejnym grupom społecznym domagającym się opieki państwa. Zarówno młodzi, jak i starsi członkowie naszego społeczeństwa winę za swoją złą sytuację przypisują innym, nie łącząc jej z własnymi wyborami z przeszłości i teraźniejszości. Prowadzi to do postawy „ofiary, bezsilnego członka machiny społecznej". Głównym powodem takich postaw jest brak proaktywności. Proaktywność to szczególna odpowiedzialność, świadomość niezbywalnego prawa wyboru w każdej sytuacji. Na naszą proaktywność składają się dwie podstawowe zasady, które należy zrozumieć, przyswoić i zacząć w zgodzie z nimi postępować. Pierwsza mówi o tym, że w każdej, absolutnie każdej sytuacji mamy wybór, jest to NASZ wybór, a zatem nic dziwnego, że również MY ponosimy określone jego konsekwencje. Druga zasada proaktywnego zachowania to działanie głównie w kręgu własnego wpływu.[…] Pierwsza zasada proaktywnego zachowania Świadomość wolności wyboru pozwala na więcej niż dostosowywanie się do określonej sytuacji czy proste na nią reagowanie; pozwala - w zgodzie z własną wolą - kształtować rzeczywistość w kierunku zgodnym z naszymi zamierzeniami i przekonaniami. Bez tego nie ma mowy o własnej inicjatywie czy innowacji. Środowisko społeczne ma oczywiście wpływ na nasze wybory. Czasami jest on tak daleki, że wydaje nam się, iż MUSIMY postąpić w określony sposób, ale tak naprawdę - nie musimy. Nikt nic nie musi robić. Zawsze jest to wybór, z którym - niestety - łączą się określone konsekwencje. Najczęściej to te niechciane Konsekwencje powodują, że rezygnujemy z pewnych wyborów, tłumacząc się, że „nie miałem innego wyjścia". W tym samym czasie ludzie proaktywni dokonują niechcianych przez nas wyborów często dzięki temu stają się ludźmi sukcesu. Działanie w zgodzie z taką wiedzą powoduje dokonywanie świadomych wyborów zarówno w zakresie działania, jak i myśli czy emocji. […] 203 Druga zasada proaktywnego zachowania Interesuje nas zdecydowanie więcej spraw niż mamy możliwości bezpośredniego na nie wpływania. Tajemnicą skutecznego działania jest wybieranie takich zachowań, które znajdują się w obszarze naszego wpływu, czyli faktycznie mogą zmienić coś w danej sytuacji. „Boże daj mi siłę zmienić to, na co mam wpływ, daj mi cierpliwość, abym pogodził się z tym, na co wpływu nie mam, i daj mi mądrość odróżniania jednych spraw od drugich" (Św. Franciszek) Z prostej mądrości tej modlitwy korzystają nie tylko liczne instytucje i organizacje, ale wielu pojedynczych, skutecznie działających ludzi. Dzięki niej, łatwiej przeznaczają energię na działania mogące coś zmienić, nie tracąc jej na sprawy tego nie warte. Spróbuj i Ty ją zastosować w swoim życiu![…] Trzeba odpowiedzieć sobie na pytanie: Na co mamy w życiu największy wpływ? Prawidłowa odpowiedź brzmi: Na siebie, na swoje myślenie i zachowanie. Ludzie pozbawieni proaktywności po prostu dostosowują się do tego, co proponują im inni. Jednak, nawet zgrabne dostosowywanie się do okoliczności, to dziś za mało, potrzebne jest ciągłe dokonywanie wyborów opierając się na prawdziwych wartościach, a także odpowiedzialne przyjmowanie konsekwencji tych wyborów. Bez proaktywności wypowiedzi obfitują w oskarżenia, szukanie winy w innych i zdejmowanie z siebie odpowiedzialności, a reakcje nie przynoszą zamierzonych efektów. Do przedsiębiorczych zachowań potrzebne jest nam również poczucie własnej wartości, dające wiarę w siebie i własne możliwości, co z kolei ułatwia nam podejmowanie trudniejszych wyborów. Poczucie własnej wartości powoduje również, iż mamy odwagę przedstawiać własne pomysły, wierzymy bowiem, że są one wartościowe, a ponadto nie boimy się, że zostaniemy skrytykowani. KOMPETENCJE KLUCZOWE55 Ustanowiono osiem kompetencji kluczowych: 1) porozumiewanie się w języku ojczystym; 2) porozumiewanie się w językach obcych; 3) kompetencje matematyczne i podstawowe kompetencje naukowo-techniczne; 4) kompetencje informatyczne; 55 Zalecenie Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 18 grudnia 2006 r. w sprawie kompetencji kluczowych w procesie uczenia się przez całe życie (2006/962/WE) Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej z dn. 31.12.2006 r., L 394/13 204 5) umiejętność uczenia się; 6) kompetencje społeczne i obywatelskie; 7) inicjatywność i przedsiębiorczość; oraz 8) świadomość i ekspresja kulturalna. Inicjatywność i przedsiębiorczość Definicja: Inicjatywność i przedsiębiorczość oznaczają zdolność osoby do wcielania pomysłów w czyn. Obejmują one kreatywność, innowacyjność i podejmowanie ryzyka, a także zdolność do planowania przedsięwzięć i prowadzenia ich dla osiągnięcia zamierzonych celów. Stanowią one wsparcie dla indywidualnych osób nie tylko w ich codziennym życiu prywatnym i społecznym, ale także w ich miejscu pracy pomagając im uzyskać świadomość kontekstu ich pracy i zdolność wykorzystywania szans; są podstawą bardziej konkretnych umiejętności i wiedzy potrzebnych tym, którzy podejmują przedsięwzięcia o charakterze społecznym lub handlowym lub w nich uczestniczą. Powinny one obejmować świadomość wartości etycznych i promować dobre zarządzanie. Niezbędna wiedza, umiejętności i postawy powiązane z tą kompetencją: Konieczna wiedza obejmuje zdolność identyfikowania dostępnych możliwości działalności osobistej, zawodowej lub gospodarczej, w tym szerszych zagadnień stanowiących kontekst pracy i życia ludzi, takich jak ogólne rozumienie zasad działania gospodarki, a także szanse i wyzwania stojące przed pracodawcami i organizacjami. Osoby powinny również być świadome zagadnień etycznych związanych z przedsiębiorstwami oraz tego, w jaki sposób mogą one wywoływać pozytywne zmiany, np. poprzez sprawiedliwy handel lub przedsięwzięcia społeczne. Umiejętności odnoszą się do proaktywnego zarządzania projektami (co obejmuje, np. planowanie, organizowanie, zarządzanie, kierowanie i zlecanie zadań, analizowanie, komunikowanie, sporządzanie raportów, ocenę i sprawozdawczość), skutecznej reprezentacji i negocjacji oraz zdolności zarówno pracy indywidualnej, jak i współpracy w zespołach. Niezbędna jest umiejętność oceny i identyfikacji własnych mocnych i słabych stron, a także oceny ryzyka i podejmowania go w uzasadnionych przypadkach. 205 Postawa przedsiębiorcza charakteryzuje się inicjatywnością, aktywnością, niezależnością i innowacyjnością zarówno w życiu osobistym i społecznym, jak i w pracy. Obejmuje również motywację i determinację w kierunku realizowania celów, czy to osobistych, czy wspólnych, zarówno prywatnych jak i w pracy. USTAWA KODEKS PRACY (stan prawny na dzień 31 stycznia 2013 r.)56 Dział dziewiąty ZATRUDNIANIE MŁODOCIANYCH Art. 190. § 1. Młodocianym w rozumieniu kodeksu jest osoba, która ukończyła 16 lat, a nie przekroczyła 18 lat. § 2. Zabronione jest zatrudnianie osoby, która nie ukończyła 16 lat. Art. 191. § 1. Wolno zatrudniać tylko tych młodocianych, którzy: 1) ukończyli co najmniej gimnazjum, 2) przedstawią świadectwo lekarskie stwierdzające, że praca danego rodzaju nie zagraża ich zdrowiu. § 2. Młodociany nie posiadający kwalifikacji zawodowych może być zatrudniony tylko w celu przygotowania zawodowego. § 3. Rada Ministrów określi w drodze rozporządzenia zasady i warunki odbywania przygotowania zawodowego oraz zasady wynagradzania młodocianych w tym okresie. § 4 skreślony. § 5. Minister pracy i polityki socjalnej w porozumieniu z ministrem edukacji narodowej może w drodze rozporządzenia określić przypadki, w których wyjątkowo jest dopuszczalne: 1) zatrudnianie młodocianych, którzy nie ukończyli gimnazjum, 2) zwolnienie młodocianych nie posiadających kwalifikacji zawodowych od odbycia przygotowania zawodowego, 56 http://www.prawopracy.info.pl/zatrudnianie-mlodocianych/ (dostęp 25.04.2013) 206 3) zatrudnianie osób nie mających 16 lat, które ukończyły gimnazjum, 4) zatrudnianie osób nie mających 16 lat, które nie ukończyły gimnazjum. Art. 192. Pracodawca jest obowiązany zapewnić młodocianym pracownikom opiekę i pomoc, niezbędną dla ich przystosowania się do właściwego wykonywania pracy. Art. 193. Pracodawca jest obowiązany prowadzić ewidencję pracowników młodocianych. Zawieranie i rozwiązywanie umów o pracę w celu przygotowania zawodowego Art. 194. Do zawierania i rozwiązywania z młodocianymi umów o pracę w celu przygotowania zawodowego mają zastosowanie przepisy kodeksu dotyczące umów o pracę na czas nie określony ze zmianami przewidzianymi w art. 195 i 196. Art. 195. § 1. Umowa o pracę w celu przygotowania zawodowego powinna określać w szczególności: 1) rodzaj przygotowania zawodowego (nauka zawodu lub przyuczenie do wykonywania określonej pracy), 2) czas trwania i miejsce odbywania przygotowania zawodowego, 3) sposób dokształcania teoretycznego, 4) wysokość wynagrodzenia. § 2. Rada Ministrów może w drodze rozporządzenia określić przypadki, w których jest dopuszczalne zawieranie na czas określony umów o pracę w celu przygotowania zawodowego. Art. 196. Rozwiązanie za wypowiedzeniem umowy o pracę zawartej w celu przygotowania zawodowego dopuszczalne jest tylko w razie: 1) niewypełniania przez młodocianego obowiązków wynikających z umowy o pracę lub obowiązku dokształcania się, pomimo stosowania wobec niego środków wychowawczych, 2) ogłoszenia upadłości lub likwidacji pracodawcy, 3) reorganizacji zakładu pracy uniemożliwiającej kontynuowanie przygotowania zawodowego, 4) stwierdzenia nieprzydatności młodocianego do pracy, w zakresie której odbywa przygotowanie zawodowe. 207 Dokształcanie Art. 197. § 1. Pracownik młodociany jest obowiązany dokształcać się do ukończenia 18 lat. § 2. W szczególności pracownik młodociany jest obowiązany: 1) do dokształcania się w zakresie szkoły podstawowej i gimnazjum, jeżeli szkoły takiej nie ukończył, 2) do dokształcania się w zakresie szkoły ponadgimnazjalnej lub w formach pozaszkolnych. Art. 198. Pracodawca jest obowiązany zwolnić młodocianego od pracy na czas potrzebny do wzięcia udziału w zajęciach szkoleniowych w związku z dokształcaniem się. Art. 199 Jeżeli młodociany nie ukończył przygotowania zawodowego przed osiągnięciem 18 lat, obowiązek dokształcania się, stosownie do przepisów art. 197, może być przedłużony do czasu ukończenia przygotowania zawodowego. Art. 200. Minister pracy i polityki socjalnej w porozumieniu z ministrem edukacji narodowej może w drodze rozporządzenia określić przypadki, w których wyjątkowo jest dopuszczalne zwolnienie młodocianych od obowiązku dokształcania się. SAMOZATRUDNIENIE CZYLI JAK ZAROBIC WIĘCEJ NIŻ NA ETACIE?57 Polskie prawo nie rozpieszcza ani pracodawcy, ani pracownika na etacie. Ten pierwszy ponosi horrendalne koszty pracy, podczas gdy ten drugi tak naprawdę nie zyskuje w zamian analogicznych korzyści. Dla wielu osób opłacalnym rozwiązaniem jest więc samozatrudnienie. Z tego tekstu dowiecie się, dlaczego warto z niego skorzystać. Porównanie samozatrudnienia do etatu najlepiej zobrazować na przykładzie. Załóżmy, że w jednej firmie pracują dwie osoby, które kosztują tę firmę tyle samo, czyli 7000 zł miesięcznie. Są to: 57 programista na umowę o pracę, grafik samozatrudniony (przedsiębiorca). ntyweb.pl/samozatrudnienie-czyli-jak-zarobic-wiecej-niz-na-etacie/ (dostęp 25.04.2013) 208 W każdym miesiącu 2012 roku programiście zostawało w kieszeni ok. 4115 zł, a grafikowi ok. 5550 zł. Skąd bierze się różnica na poziomie 1400 zł? Kwota 7000 zł miesięcznego kosztu pracodawcy w 2012 r. oznaczała wynagrodzenie brutto dla pracownika w wysokości 5812 zł. To skutkowało comiesięcznymi przelewami na konto programisty w kwocie ok. 4115 zł netto (te kwoty są zaokrąglone – wyliczenia można samodzielnie sprawdzić korzystając z kalkulatora wynagrodzeń). Grafik będący przedsiębiorcą, w 2012 r. co miesiąc wystawiał fakturę na kwotę 7000 zł netto (jeśli pracodawca jest VAT-owcem i prowadzi sprzedaż opodatkowaną, może odliczyć VAT od faktury – a zatem koszt to właśnie 7000 zł). Po odprowadzenia podatku i ZUS-u, w kieszeni zostaje mu ok. 5550 zł. Jak to możliwe? Comiesięczne opłaty przedsiębiorcy to ok. 400 zł ZUS-u preferencyjnego oraz ok. 1050 zł podatku dochodowego (zakładając, że grafik nie ma żadnych kosztów uzyskania przychodu) – razem 1450 zł miesięcznie. Tym samym, grafikowi co miesiąc w kieszeni zostaje kwota rzędu 5550 zł. Załóżmy jednak, że przedsiębiorca płaci duży ZUS, ponieważ współpracuje z pracodawcą, dla którego w danym roku podatkowym (lub w ubiegłym) pracował na umowę o pracę lub prowadzi firmę dłużej niż 24 miesiące. Tzw. duży ZUS wynosi ok. 950 zł. W takim przypadku w jego kieszeni co miesiąc zostaje kwota ok. 5000 zł. Dodatkowe 1400 zł lub 900 zł mogą zostać wykorzystane na dowolny cel, np. na przyszłą emeryturę. To przedsiębiorca, a nie państwo, zdecyduje o tym, co jest dla niego korzystne. Oczywiście, nie zapominajmy, że z prowadzeniem jednoosobowej firmy bez zatrudnionych pracowników (samozatrudnieniem) wiążą się dodatkowe obowiązki. Konkretnie chodzi o księgowość. Czy to duży problem dla przedsiębiorcy? W przeciwieństwie do osoby na etacie, samozatrudniony musi zadbać o prowadzenie rozliczeń księgowych, sporządzanie deklaracji podatkowych i kontakty z urzędami. Może tego dokonywać samodzielnie lub zlecić. Czynności te nie należą do trudnych, ale wymagają poświęcenia czasu i poszerzenia wiedzy. Jeśli samozatrudniony nie chce dokonywać rozliczeń na własną rękę, wówczas korzysta z usług biura rachunkowego, które może go wyręczyć z kłopotliwych obowiązków. Koszt takiej usługi wynosi ok. 150 zł miesięcznie. Jak łatwo obliczyć, mimo tego wydatku, przewaga finansowa samozatrudnionego nad pracownikiem etatowym jest wciąż bardzo duża. 209 Powyższe wyliczenie nie bierze pod uwagę kosztów uzyskania przychodu. Pracownik na umowie o pracę nie ma prawa rozliczać kosztów, nawet jeżeli je ponosi (np. koszty dojazdu do miejsca pracy). Natomiast samozatrudniony – jak najbardziej! Mówiąc prostym językiem, koszt uzyskania przychodu to taki wydatek, który można w logiczny sposób powiązać z przychodem osiąganym przez firmę. Innymi słowy, wydatek ten musi być w stanie choćby potencjalnie przysłużyć się do osiągnięciu przychodu lub zachowania (zabezpieczenia) jego źródła. się Zwykle, wręczając księgowej po prostu zdrowym rozsądkiem, faktury kosztowe, a urzędnicy nie wystarczy powinni posłużyć mieć uwag do rozliczanych kosztów. Koszty, które samozatrudniony grafik lub programista może rozliczyć bez większych obaw, to: wydatki na transport (np. amortyzacja samochodu osobowego, koszty paliwa, ubezpieczeń i części zamiennych, bilety na komunikację miejską, rower, skuter), zakup sprzętu elektronicznego i oprogramowania (np. laptop, akcesoria komputerowe, pakiet Office, Adobe Photoshop, abonamenty na oprogramowanie online, smartfon, tablet), zakup sprzętu biurowego (np. biurko, fotel, oświetlenie), wydatki na edukację związaną z prowadzoną działalnością (np. studia podyplomowe dotyczące grafiki lub programowania, kursy online o tej tematyce, udział w konferencjach i spotkaniach branżowych, książki, prasa branżowa), wydatki na reklamę internetową (np. zakup domeny, wykonanie serwisu www, pozycjonowanie, reklama AdWords i na Facebooku, teksty reklamowe). Każdy wydatek ujęty w kosztach uzyskania przychodu zmniejsza podstawę opodatkowania o kwotę netto (w niektórych przypadkach także brutto – np. paliwo do samochodu osobowego), a w konsekwencji obniża kwotę podatku dochodowego. Oprócz tego, jeżeli samozatrudniony jest podatnikiem VAT i wystawia faktury sprzedażowe opodatkowane VAT-em (a tak jest w przypadku programistów i grafików), to może pomniejszyć VAT od sprzedaży o VAT wynikający z faktur zakupowych. W praktyce oznacza to, że kupując nowego laptopa, samozatrudniony programista lub grafik nie płaci VAT-u w związku z takim zakupem. 210 CURRICULUM VITAE58 Jak napisać CV? Curriculum Vitae powinno być krótkie i proste w formie. Najlepiej, gdyby zajęło jedną, maksymalnie dwie strony. Życiorys nie może obyć się bez kilku podstawowych elementów, takich jak dane osobowe, wykształcenie i doświadczenie. Warto, aby zawierało także dodatkowe: znajomość języków obcych, szkolenia, zainteresowania i zdjęcie. Nie zapomnij o formułce, w której wyrażasz zgodę na przetwarzanie danych osobowych. Nagłówek Wiele osób zapomina o tym, że każdy dokument powinien mieć nagłówek. Na górze strony trzeba napisać CV lub ładniej w rozwiniętej formie Curriculum Vitae, żeby rekruter nie miał wątpliwości, z czym ma do czynienia. Dane osobowe Tu dla odmiany nie trzeba już wpisywać nagłówka „dane osobowe”. Zacznij uzupełniać życiorys po prostu od swojego imienia i nazwiska – dzięki temu będzie dobrze widoczne i może zostać lepiej zapamiętane. Wpisuj je zawsze w tej kolejności: najpierw imię, a potem nazwisko – tak przecież przedstawiamy się w języku polskim. Alfabetyczne wyczytywanie nazwisk, a potem imion to szkolny zwyczaj z listy obecności. Podaj tylko pierwsze imię, chyba że faktycznie posługujesz się dwoma. Następnie uwzględnij datę i miejsce urodzenia. Adres zamieszkania Dane kontaktowe powinny być wpisane w przejrzysty sposób. Lepiej jest podać adres zamieszkania niż zameldowania. Ten drugi może być mylący. Przykładowo, jeżeli pochodzisz z Białegostoku, studiujesz na Uniwersytecie Warszawskim i ubiegasz się o pracę dla studenta w Warszawie, nie wpisuj adresu twojego rodzinnego domu – rekruter może pomyśleć, że podjęcie pracy będzie wiązało się dla ciebie z przeprowadzką. E-mail Zadbaj o to, aby twój e-mail brzmiał poważnie i wiarygodnie. Najlepiej, żeby zawierał twoje imię i nazwisko, np. [email protected] lub [email protected] lub [email protected], etc. Jeżeli masz swoją domenę i możliwość założenia w niej 58 http://www.kariera.com.pl/Twoja-Kariera/CV-i-list-motywacyjny/CV (dostęp 25.04.2013) 211 maila np. [email protected] – z pewnością będzie to wyglądało profesjonalnie. Unikaj niepoważnych maili typu: zabka@..., laska22@... oraz niezrozumiałych i trudnych do zapamiętania typu quetzalcoatl@... Oczywiście zawsze podawaj swój adres prywatny. Jeżeli planujesz zmienić miejsce zatrudnienia, nie wysyłaj CV i listu motywacyjnego z firmowej poczty. Ktoś może to zauważyć. Poza tym, kiedy już odejdziesz z tego miejsca pracy, twój mail przestanie istnieć. Numer telefonu Obowiązkowo podaj w CV numer telefonu komórkowego – to najpewniejsza forma kontaktu z kandydatem. Rekruterzy najczęściej dzwonią, aby zaprosić kandydata na rozmowę kwalifikacyjną. Zdecydowanie rzadziej stosują drogę mailową. Dodatkowe informacje Wiele osób w tej części wpisuje, że posiada prawo jazdy. Nie musisz tego robić, chyba, że jest to istotne dla twojego przyszłego zajęcia. Warto natomiast podać własną stronę internetową lub bloga – jeżeli je posiadasz i masz się czym pochwalić. Możesz zaintrygować rekrutera i dowie się o twojej ciekawej osobowości i zainteresowaniach. Zdjęcie w CV Są różne teorie dotyczące zamieszczania zdjęcia w dokumentach aplikacyjny ze względu na wygląd. My jednak zachęcamy, żeby dodać je do życiorysu. Dobrze zrobione portretowe zdjęcie sprawi, że zostaniecie lepiej zapamiętani w procesie rekrutacji. Zdjęcie zwraca uwagę. To kolejna szansa do zbudowania wizerunku profesjonalisty – dobrze skrojony garnitur lub elegancka garsonka i delikatny makijaż może podpowiedzieć rekruterowi, że jesteś odpowiednią osobą do pracy. Oczywiście wystrzegaj się zamieszczania zdjęć z wakacji, balu maturalnego lub fotki zrobionej komórką. Nie zamieszczaj też zdjęcia w czapce lub w okularach przeciwsłonecznych. Cel zawodowy/ motto w CV Aby pokazać, że dobrze zaplanowałeś lub przemyślałeś swoją przyszłą karierę zawodową, możesz wpisać do CV motto, które cię inspiruje lub cel zawodowy, który chcesz osiągnąć. Jednak nie rób tego na siłę. Kiedy zostaniesz o to zapytany na rozmowie kwalifikacyjnej, powinieneś z łatwością to wyjaśnić. Wykształcenie Nie wpisuj do dokumentów aplikacyjnych, jaką ukończyłeś podstawówkę lub gimnazjum – to nie ma większego znaczenia. Wystarczy, że zaczniesz swoją 212 edukację od liceum, następnie wpiszesz studia licencjackie i magisterskie lub inżynierskie. Możesz uzupełnić tę część życiorysu o temat pracy dyplomowej. Zadbaj o to, żeby na górze pojawiły się najbardziej aktualne dane. Z lewej strony zamieść przedział lat, w jakich uczyłeś się w danym miejscu. Jeżeli kontynuujesz naukę, wpisz planowany rok ukończenia studiów – dla osoby przeprowadzającej rekrutację to istotna informacja. Z prawej strony obok dat wpisz szkołę i profil klasy lub nazwę uczelni, wydziału, kierunku i specjalizacji. Dodaj też, jaki to stopień studiów. Informacje powinny być czytelne już przy pierwszym spojrzeniu. Doświadczenie zawodowe Zachowaj podobny układ jak w poprzedniej części – z lewej strony zakres dat, a z prawej twoje stanowisko, nazwa firmy lub realizowanego projektu. Jeżeli miałeś praktyki studenckie w przedsiębiorstwie, które nie jest rozpoznawalne na rynku, dodaj w nawiasie, czym się zajmuje, z jakiej jest branży. Pod nazwami stanowisk kryją się często bardzo różne zadania, dlatego wyszczególnij swój zakres obowiązków. Warto także dodać umiejętności, które wykorzystywałeś lub swoje największe osiągnięcia. Doświadczenie zamieść chronologicznie zaczynając od najbardziej aktualnego lub tematycznie – zaczynając od najbardziej istotnego z perspektywy pracy, o którą się ubiegasz. Szkolenia/ inne doświadczenie/ dotychczasowe osiągnięcia Tę część dostosuj do swojego życiorysu. Zastanów się, czy są takie informacje, które warto przekazać rekruterowi, a które nie pasują do żadnej klasycznej części CV i stwórz odpowiedni nagłówek. Najlepiej, żeby zawierał minimum dwa podpunkty. Jeżeli przebyłeś kursy, podczas których nabyłeś wiedzę i umiejętności przydatne dla potencjalnego pracodawcy, opisz je w tym miejscu. Uwzględnij nazwę instytucji, która je prowadziła i ogólny zakres programowy. Wykorzystaj to miejsce do pochwalenia się innym doświadczeniem, np. organizacją konferencji lub certyfikatami (możesz to także zrobić w dziale umiejętności). Umiejętności/ dodatkowe kwalifikacje Zanim zaczniesz opracowywać tę część, przeczytaj jeszcze raz wymagania na stanowisko, na jakie aplikujesz. Czy posiadasz te umiejętności? Jeżeli tak, to wpisz je w pierwszej kolejności. Zwróć szczególną uwagę na to, czy na dane stanowisko są wymagane konkretne uprawnienia i licencje. 213 W tej części uwzględnij zarówno umiejętności twarde (obsługa komputera, znajomość języków obcych), jak i miękkie (dobra organizacja pracy, umiejętność pracy w grupie, komunikatywność etc.). Bądź precyzyjny. Zrób rachunek sumienia i wpisz, w jakim stopniu potrafisz obsługiwać komputer (jeżeli uznasz to za istotne, wyszczególnij niektóre programy), jaki jest twój poziom znajomości języków obcych i podaj certyfikaty językowe, jeżeli je posiadasz. Możesz rozróżnić swoje umiejętności w posługiwaniu się językiem w mowie i w piśmie. Jeżeli znajomość języków jest kluczowa dla twojej przyszłej pracy, utwórz osobną sekcję. Zainteresowania Nie bagatelizuj tej części. Wpisz do niej zarówno zawodowe jak i pozazawodowe zainteresowania, które pokażą, że jesteś ciekawym człowiekiem. Mogą też sprawić, że zostaniesz lepiej zapamiętany. Bądź konkretny, np. zamiast literatura wpisz literatura faktu, zwłaszcza zbiory reportaży ze świata, zamiast muzyka – rock lat 70. itd. 214 Materiały metodyczne do modułu Materiał pomocniczy nr 1 POZNAJ SWOJE PREDYSPOZYCJE DO ZAWODÓW – TEST59 Na jakim polu możesz zrobić karierę zawodową? Zaznacz stwierdzenia, które najlepiej cię opisują. Staraj się ograniczyć do tych, co do których jesteś pewien. a. Lubię uprawiać sporty zespołowe b. Chętnie układam puzzle c. Lubię, gdy inni pytają mnie o radę d. Lubię rozmawiać przez telefon e. Często mażę w zeszycie lub na gazecie f. Jestem ciekaw świata a. Lubię prace manualne: zajęcia w ogrodzie, naprawy sprzętu domowego, roweru Czu samochodu, gotowanie, szycie itp. b. Zawsze sporządzam listę spraw do załatwienia, rzeczy do kupienia itd. c. Wolałbym raczej pracować na własny rachunek niż w wielkim przedsiębiorstwie d. Pomoc innym sprawia mi przyjemność e. Lubię wykorzystywać moja fantazję do pisania opowieści f. Przedmioty ścisłe (matematyka, fizyka, chemia) to moja specjalność a. Lubię wykorzystywać różne narzędzia i przyrządy b. Lepiej się czuję, gdy mam porządek w pokoju c. Wolałbym pracować w zespole niż samodzielnie d. Nie waham się wyrażać swoich poglądów e. Cieszyłbym się z przemeblowania mojego pokoju f. Interesuję się bieżącymi sprawami: czytam prasę codzienną, oglądam telewizyjne „Wiadomości” 59 Ekonomia na co dzień czyli decyduj o sobie. Przewodnik dla nauczyciela, Fundacja Młodzieżowej Przedsiębiorczości, Warszawa 2005, s. 60-62. 215 a. Wolę przebywać na dworze niż w domu b. Matematyka to mój ulubiony przedmiot c. Samodzielnie odejmowanie decyzji jest dla mnie bardzo ważne d. Lubię zwracać się o pomoc przy rozwiązywaniu problemów e. Wole uczestniczyć w grze niż ją obserwować f. Chętnie obserwuję gwiazdy, rośliny i zwierzęta a. Lubię mieć zwierzęta domowe b. Mam czytelny charakter pisma c. Lubię przewodzić grupie d. Chętnie koresponduję e. Wolę pisać pracę samodzielną niż w grupie f. Lubię rozkładać różne rzeczy na części, aby zobaczyć, jak działają a. Wolę jeździć na rowerze, niż oglądać telewizję b. Lubię korzystać z komputera c. Byłbym dobrym kapitanem drużyny d. Łatwo nawiązuję kontakty i zaprzyjaźniam się z ludźmi e. Moim ulubionym przedmiotem jest muzyka (zajęcia plastyczne itp.) f. Jestem zaniepokojony stanem środowiska naturalnego Wypisz, ile razy zaznaczyłeś poszczególne litery: a. ………….. b. ………….. c. ………….. d. ………….. e. ………….. f. ………….. Przyjrzyj się odpowiedziom, które zakreśliłeś najczęściej. Być może wybierzesz drogę zawodową zbliżoną do tych, które zostały wskazane największą liczba punktów. 216 a. Praca na zewnątrz inżynier budownictwa, trener, pilot, rolnik, weterynarz, cieśla, wykonawca robót budowlanych, strażnik leśny, architekt krajobrazu, murarz, strażak Ci ludzie mają zmysł praktyczny. Wola pracować, posługując się przedmiotami, maszynami, narzędziami. Maja jasno określony zakres obowiązków, często pracują samodzielnie, nie zawsze mają ściśle wyznaczone godziny pracy. b. Praca wymagająca dokładności badacz, programista, księgowy, bankowiec, inżynier konstruktor, bibliotekarz, technik medyczny, analityk finansowy, pracownik biurowy Z tymi zajęciami wiąże się obserwowanie, dociekanie, analizowanie danych, informacji, instrukcji. Często są to mozolne, monotonne prace zlecane przez szefa. c. Praca, która wiąże się z wywieraniem wpływu na innych menedżer, oficer armii, prawnik, sprzedawca, kierownik hotelu, polityk To bezpośrednia praca z ludźmi, informowanie, pomaganie, wyjaśnianie, niezbędne SA też umiejętności krasomówcze oraz łatwość nawiązywania kontaktów z innymi. d. Praca wymagająca kontaktów z ludźmi: nauczyciel, lekarz, reporter prasy/radia/telewizji, pielęgniarka, psycholog, pracownik socjalny, ksiądz To interesujące zawody, nie zawsze mają określone godziny pracy, wymagają wrażliwości, dyspozycyjności. e. Wolne zawody aktor, artysta, muzyk, pisarza, architekt, fotograf, stylista Tu liczy się kreatywność, intuicja, wrażliwość, zmysł estetyczny. Są to zajęcia bez określonych godzin, samodzielne, przy wykorzystaniu wyobraźni i zdolności twórczych, z różnym odbiorem społecznym. 217 f. Praca badawcza naukowiec, psychiatra, profesor uczelni, laborant, biolog, meteorolog Zawody bez sztywnych obowiązków, wykonywane z dużym nakładem wysiłku umysłowego, wymagające umiejętności dociekania, wyciągania wniosków, szukania rozwiązań, wprowadzania zmian, wspierane pracą zespołu. Materiał pomocniczy nr 2 CZŁOWIEK SUKCESU60 Ludzie sukcesu charakteryzują się tym że: mają wysokie wymagania wobec siebie, sprawnie poszukują i znajdują sojuszników, ponieważ umieją efektywnie komunikować się z ludźmi i współpracować z nimi, więcej dają innym niż biorą, ale zgodnie z reguła wzajemności, w końcu dostają od innych pomoc, wdzięczność, sympatię, wkładają masę energii w realizację celu – energia bierze się nie tylko z siły pragnień, ale także z właściwego odżywiania się i aktywności fizycznej, z pasją pokonują trudności, wyciągając wnioski z błędów, stale się uczą i doskonalą posiadane umiejętności, nigdy się nie poddają, próbują aż do skutku, umieją zarządzać własnym czasem, 60 Opracowano na podstawie Hamer H., Rozwój umiejętności społecznych. Jak skutecznie dyskutować i współpracować, Wydawnictwo Veda, Warszawa 1999, s. 232. 218 potrafią odpoczywać i relaksować się tak, by organizm stał się sprzymierzeńcem w walce z przeciwnościami losu, Które z tych cech pasują do Ciebie? Materiał pomocniczy nr 3 CO JEST DLA MNIE WAŻNE?61 Spośród podanych wartości wybierz trzy dla ciebie najważniejsze, którymi będziesz się kierował, wytyczając swoją karierę zawodową. Możesz tez dopisać te, których – twoim zdaniem – tu zabrakło. Sława Osiąganie sukcesów Spokój Bardzo dobre zarobki Uznanie u innych Bezpieczeństwo Niezależność Współpraca z ludźmi Władza Lojalność Wymóg odpowiedzialności Zasady etyczne Samodzielność Precyzja Rozwijanie zainteresowań 61 Opracowano na podstawie Ekonomia na co dzień czyli decyduj o sobie. Przewodnik dla nauczyciela, Fundacja Młodzieżowej Przedsiębiorczości, Warszawa 2005, s. 95. 219 Troska o innych Podejmowanie ryzyka Minimum kontaktów z ludźmi Dążenie do jak najwyższych kwalifikacji Wygoda …………… Materiał pomocniczy nr 4 KTO SZYJE TWOJE UBRANIA?62 Jeżeli chcielibyśmy przedstawić najczęściej spotykany profil osoby, która szyje ubrania znajdujące się na półkach sklepowych, byłaby to: Młoda dziewczyna z Chin, Kambodży, Indii czy Bangladeszu. Nie zdążyła odebrać edukacji. Wyjechała z rodzinnego domu do fabryki, która znajduje się w specjalnej strefie ekonomicznej. Mieszka na terenie fabryki w wieloosobowym pokoju (z innymi dziewczynami). Koszty utrzymania (zakwaterowania, wyżywienia, często i ciepłej wody) potrącane są jej od pensji. Nie jest świadoma tego, że może mieć jakieś prawa. Pracuje ponad 12 godzin dziennie. Zarabia tak mało, że nie starcza jej na „normalne” życie. Nie stać jej na zakup tego co uszyła. 62 Wojnarowska M., Scenariusze zajęć z edukacji globalnej [w:] Globalnie-odpowiedzialnie, Fundacja Kultury Chrześcijańskiej Znak, Kraków 2011. 220 Materiał pomocniczy nr 5 PIERWSZE CV Zanim zabierzesz się do pisania CV, odpowiedz sobie na następujące pytania: Czy podczas szkoły/studiów brałeś udział w ciekawych projektach? Jakie to były projekty? Jaka była w nich twoja rola? Czy byłeś na praktykach lub stażu? Jak długo? Jakie obowiązki wykonywałeś? Pracowałeś samodzielnie czy w zespole? Co wychodziło Ci najlepiej? Czy wykonywałeś krótko lub długoterminowe prace? Czy były związane z twoim zawodem? Czego się podczas nich nauczyłeś? Czy angażowałeś się w wolontariat? Czego dowiedziałeś się o sobie podczas pracy społecznej? Co najbardziej interesuje cię w twoim zawodzie? Jaka konkretna dziedzina? Co robiłeś/robisz, żeby rozwijać się w tym kierunku? Jakie są twoje pozazawodowe pasje? Jak je realizujesz? 221 Projekt 1 Temat projektu: PRZEDSIĘBIORCZYM SZCZĘŚCIE SPRZYJA – JAK ZOSTAĆ CZŁOWIEKIEM SUKCESU? Cele operacyjne Uczeń: wykazuje zależność między wykształceniem a możliwością zatrudnienia, wymienia cechy i umiejętności osoby przedsiębiorczej, rozumie, skąd się bierze bezrobocie i jakie są jego skutki, wie, jakie kroki należy podjąć w celu poszukiwania pracy, wyszukuje informacje z różnych źródeł, korzysta z nowoczesnych technologii, współpracuje w zespole, wywiązuje się z przydzielonych zadań, zgłasza swoje pomysły, bierze udział w dyskusji, prezentuje efekty pracy, udziela informacji zwrotnej, dokonuje samooceny. Materiały pomocnicze do tematu projektu Szczegółowe pytania problemowe do tematu projektu: 1. Jakie są cechy człowieka przedsiębiorczego? 2. Po co człowiekowi jest potrzebna praca? 3. Dlaczego nie wszystkim się udaje znaleźć pracę? 4. Jakie są skutki pozostawania bez pracy? 5. Jak zdobyć wymarzony zawód? 6. Jaki jest przepis na życiowy sukces? 7. Kogo ze sławnych ludzi można nazwać człowiekiem sukcesu i dlaczego? 222 Przykładowe zadania do projektu: 1. Przeprowadzenie wywiadu z człowiekiem sukcesu. 2. Wyszukanie informacji o skali zjawiska bezrobocia w najbliższym środowisku. 3. Wycieczka do Urzędu Pracy szukanie informacji o sytuacji osób bezrobotnych w powiecie ze szczególnym uwzględnieniem osób młodych (struktura wg płci, wieku, wykształcenia itp.). 4. Rozpoznanie własnych predyspozycji zawodowych. 5. Dyskusja na temat wartości, którymi należy się kierować przy wyborze drogi życiowej. 6. Opracowanie „przepisu” na życiowy sukces. 7. Podsumowanie, refleksja, informacja zwrotna, samoocena. Uwagi do planowania pracy uczniów Podczas realizacji tego projektu uczniowie mogą poszukać w swoim otoczeniu człowieka sukcesu i przeprowadzić z nim wywiad na temat jego drogi do życiowego powodzenia. Inna grupa może różnymi sposobami poszukiwać odpowiedzi na pytanie, po co człowiekowi jest potrzebna praca. Kolejny zespół zajmie się zjawiskiem bezrobocia w najbliższym otoczeniu – jaka jest jego skala, dlaczego ludzie nie mają pracy, jakie zawody nie mają szans na zatrudnienie, a które są poszukiwane w okolicy. Mogą też wybrać się do Urzędu Pracy albo przeprowadzić wywiad z kimś znajomym, kto nie ma pracy i zapytać, jaki to ma wpływ na życie tej osoby oraz jej rodziny. Po tych działaniach warto poświęcić czas na określenie przez uczniów własnych planów na przyszłość. W poznaniu predyspozycji do określonej grupy zawodów pomoże im test (materiał pomocniczy nr 1). Ważne dla wyboru przyszłego zajęcia jest także określenie hierarchii wartości. Można zastosować w tym celu materiał pomocniczy nr 2. To skłoni uczniów do refleksji, co jest dla nich ważne i czym mają się kierować przy wyborze dalszej drogi życiowej. Wszystkie działania powinny prowadzić do końcowego etapu – określenia, jaki jest przepis na życiowy sukces. Można podejść do tego dosłownie – poprosić uczniów o wypisanie w grupach składników, przypraw (jak w przepisie kulinarnym) oraz sposobu przygotowania sukcesu. 223 Projekt 2 Temat projektu: WIEM, UMIEM, POTRAFIĘ – JAK ZAPREZENTOWAĆ SWOJE UMIEJĘTNOSCI PRACODAWCY? Cele operacyjne Uczeń: wymienia umiejętności i cechy, których oczekują pracodawcy, rozumie pojecie „umiejętności kluczowe”, wie, gdzie szukać ogłoszeń o pracy, współpracuje w zespole, wywiązuje się z przydzielonych zadań, wyszukuje informacje z różnych źródeł, korzysta z nowoczesnych technologii, zgłasza swoje pomysły, bierze udział w dyskusji, prezentuje efekty pracy, udziela informacji zwrotnej, dokonuje samooceny. Materiały pomocnicze do tematu projektu Szczegółowe pytania problemowe do tematu projektu: 1. Gdzie można szukać ofert pracy? 2. Gdzie jest najbliższy Urząd Pracy i jakie są jego zadania? 3. Jakie wymagania, co do cech i umiejętności mają pracodawcy w stosunku do kandydatów? 4. Które z nich powtarzają się najczęściej? 5. Co to są umiejętności kluczowe? 6. Które z tych cech i umiejętności posiadam (przynamniej w niewielkim stopniu)? 7. Nad którymi muszę jeszcze popracować? 8. Co zrobić, żeby zbliżyć się do tych wymagań? 224 Przykładowe zadania do projektu: 1. Wyszukiwanie ofert pracy (prasa, Internet, ogłoszenia itp. 2. Wycieczka do Urzędu Pracy i zebranie ofert. 3. Analiza zgromadzonych ofert pod kątem cech i umiejętności wymaganych przez pracodawców. 4. Sporządzenie listy pożądanych cech i umiejętności potrzebnych przy poszukiwaniu pracy. 5. Dyskusja o tym, co oznacza postawa przedsiębiorcza. 6. Analiza własnych zasobów pod kątem umiejętności kluczowych. 7. Określenie obszarów rozwoju. 8. Podsumowanie, refleksja, informacja zwrotna, samoocena. Uwagi o planowaniu pracy uczniów W tym projekcie uczniowie będą szukać ofert pracy. Mogą się w tym celu wybrać do Urzędu Pracy, przeanalizować tamtejsze propozycje, mogą też skorzystać z ofert w prasie, Internecie, poczytać ogłoszenia na słupach. Ważne, aby zgromadzili ich dużo i różnych źródeł. Potem mogą się zająć analizowaniem tych ofert pod kątem wymagań ze strony pracodawców. Chodzi o sporządzenie (w grupach) listy cech i umiejętności, które najczęściej są pożądane u kandydatów. Zapewne pojawią się tam takie sformułowania jak: współpraca w zespole, komunikatywność, kreatywność oraz umiejętności:, znajomość języków obcych, prawo jazdy, obsługa komputera itp. Warto uświadomić uczniom, że te cechy składają się na postawę przedsiębiorczą, która należy do umiejętności kluczowych, czyli niezbędnych w życiu. Warto, żeby uczniowie oszacowali swoje zasoby pod tym względem i zastanowili się, które z nich posiadają przynajmniej w niewielkim stopniu. Kolejnym krokiem będzie zaplanowanie własnego rozwoju, czyli poszukanie odpowiedzi na pytanie, jakie kroki powinienem podjąć, aby posiąść te umiejętności i wypracować w sobie pożądane cechy. 225 Projekt 3 Temat projektu: CZEGO JAŚ SIĘ NIE NAUCZY TEGO JAN NIE BĘDZIE UMIAŁ – JAK ZDOBYWAĆ DOŚWIADCZENIA POTRZEBNE W PRZYSZEJ PRACY? Cele operacyjne Uczeń: rozumie zależność między posiadanymi umiejętnościami a możliwością zatrudnienia, uzasadnia potrzebę zdobywania doświadczenia od najmłodszych lat, wie, jakie są przepisy dotyczące zatrudniania osób niepełnoletnich, wie, jakie kroki należy podjąć w celu poszukiwania pracy, wyszukuje informacje z różnych źródeł, współpracuje w zespole, wywiązuje się z przydzielonych zadań, zgłasza swoje pomysły, bierze udział w dyskusji, prezentuje efekty pracy, udziela informacji zwrotnej, dokonuje samooceny. Materiały pomocnicze do tematu projektu Szczegółowe pytania problemowe do tematu projektu: 1. Gdzie mógłbym zdobywać doświadczenia potrzebne w przyszłej pracy? 2. Czy osoby niepełnoletnie mogą pracować? 3. Jakie umiejętności powinienem rozwijać? 4. Jak szukać dla siebie zajęcia? 5. Jak pogodzić pracę z nauką? 6. Na co przeznaczyć zarobione pieniądze? 7. Jak wygląda problem zatrudniania nieletnich w innych krajach świata? 226 Przykładowe zadania do projektu: 1. Wyszukiwanie przepisów dotyczących zatrudnienia młodocianych. 2. Spotkanie z prawnikiem lub przedsiębiorcą. 3. Przygotowanie kwestionariusza wywiadu/ankiety. 4. Przeprowadzenie badań w środowisku na temat opinii pracodawców o młodocianych pracownikach (wywiady lub ankiety). 5. Wyszukiwanie informacji na temat wolontariatu jako sposobu na zdobywanie doświadczeń prze młodych ludzi. 6. Wyszukiwanie możliwości zatrudnienia w najbliższym środowisku. 7. Przygotowanie prezentacji na temat wykorzystywania pracy nieletnich w krajach Globalnego Południa. 8. Podsumowanie, refleksja, informacja zwrotna, samoocena. Uwagi o planowaniu pracy uczniów Przy realizacji tego projektu uczniowie będą w grupach pracować nad różnymi aspektami zatrudnienia osób niepełnoletnich. Przede wszystkim rozważą problem, po co młodym ludziom praca i dlaczego zdobywanie doświadczeń jest takie ważne. Dowiedzą się, co na ten temat mówi prawo, wyszukując odpowiednie zapisy Kodeksu Pracy (materiał merytoryczny). Poszukają ofert pracy dla młodych ludzi, porozmawiają ze znajomymi pracodawcami, jaka jest ich opinia na temat młodocianych pracowników. Rozważą wartość wolontariatu jako sposobu zdobywania doświadczeń. Poszukają sposobów, jak zorganizować swoje zajęcia, aby pogodzić pracę z nauką. Najważniejsze, aby zrozumieli, że nabyte w młodości umiejętności i doświadczenia zaowocują w przyszłości, gdy przyjdzie im ubiegać się o wymarzoną pracę. Warto, aby uczniowie zdali sobie sprawę, że nie wszędzie na świecie młodzi ludzie pracują jedynie po to, by zdobyć doświadczenia. Często muszą to robić, by przeżyć, albo są do tego zmuszane. Można poprosić uczniów, by poszukali w Internecie informacji na temat zatrudniania osób nieletnich w innych krajach świata oraz – dla zainteresowania tym wątkiem – wykorzystać materiał pomocniczy nr 4. Przy okazji zetkną się z bardzo poważnym problemem globalnym – niewolniczą pracą dzieci (nawet kilkuletnich). Można zachęcić przy tej okazji, aby uczniowie zajęli się tym problemem, nagłośnili go, uczynili przedmiotem rozmów na godzinach wychowawczych (jak się ma praca dzieci 227 do Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka i Konwencji o Prawach Dziecka) czy zainicjowali w szkole lub środowisku akcję informacyjną i rozważyli, czy mogą coś zrobić w tej sprawie. 228 Projekt 4 Temat projektu: JAK SAMEMU STWORZYĆ SOBIE MIEJSCE PRACY? Cele operacyjne Uczeń: rozumie wady i zalety pracy na własny rachunek, rozumie zależność między posiadanymi umiejętnościami a profilem działalności własnej firmy, wyszukuje przepisy dotyczące samozatrudniania, wie, jakie kroki należy podjąć w celu założenia własnej firmy, wyszukuje informacje z różnych źródeł, korzysta z nowoczesnych technologii, współpracuje w zespole, wywiązuje się z przydzielonych zadań, zgłasza swoje pomysły, bierze udział w debacie,, prezentuje efekty pracy, udziela informacji zwrotnej, dokonuje samooceny. Materiały pomocnicze do tematu projektu Szczegółowe pytania problemowe do tematu projektu: 1. Dlaczego ludzie zakładają własne firmy zamiast pracować na etacie? 2. Jakie przepisy regulują samozatrudnienie? 3. Jakie są wady i zalety pracy na własny rachunek? 4. Jaki rodzaj działalności miałby szansę powodzenia? 5. Jak powiązać profil działalności z własnymi zasobami? Przykładowe zadania do projektu: 1. Wyszukiwanie przepisów dotyczących prowadzenia jednoosobowej firmy. 2. Wyszukiwanie osób, które zrezygnowały z etatu na rzecz samozatrudnienia. 3. Przeprowadzenie wywiadów lub spotkanie z wybraną osobą. 229 4. Gromadzenie informacji na temat wad i zalet pracy na własny rachunek. 5. Debata „za i przeciw” samozatrudnieniu. 6. Generowanie pomysłów na własną działalność. 7. Podsumowanie, refleksja, informacja zwrotna, samoocena. Uwagi o planowaniu pracy uczniów Przy realizacji tego projektu uczniowie będą poznawać różne aspekty pracy na własny rachunek. Będą zdobywać informacje o przepisach regulujących prowadzenie jednoosobowej firmy oraz rozważać, jakie są wady i zalety takiego rozwiązania. Najpierw powinni dowiedzieć się, co na ten temat mówi prawo, wyszukując odpowiednie przepisy. Poszukają też w swoim otoczeniu osoby, które zrezygnowały z etatu lub go straciły, a teraz prowadzą jednoosobową firmę. Przeprowadzą z nimi wywiady lub jedną z nich zaproszą na spotkanie. Po zgromadzeniu danych z różnych źródeł oraz uporządkowaniu informacji zdobytych w wyniku wywiadów lub spotkania, uczniowie w grupach przedyskutują problem i zaprezentują na plakatach wady i zalety pracy na własny rachunek. Można też podzielić uczestników na 2 zespoły i zorganizować na ten temat debatę „za i przeciw”.. Kolejnym zadaniem dla uczniów może być poszukiwanie pomysłów na rodzaj prowadzonej działalności. Warto wcześniej popracować nad kryteriami wyboru (zapotrzebowanie rynku na dany rodzaj produktów/usługi, konkurencja itp.) Warto, aby uczniowie zdali sobie sprawę, że sytuacja ekonomiczna, kryzys i bezrobocie powodują, że coraz więcej obywateli sięga po taki sposób zarabiania na życie. Oznacza to, że wiedza na temat pracy na własny rachunek może okazać się uczniom bardzo przydatna. 230 Projekt 5 Temat projektu: TO CENIĄ PRACODAWCY - JAK OD NAJMŁODSZYCH LAT WZBOGACAĆ SWOJE CV? Cele operacyjne Uczeń: wymienia umiejętności i doświadczenie, których oczekują pracodawcy, wymienia przykłady aktywności i doświadczenia dostępne dla młodzieży, które przydają się przy ubieganiu o pracę, planuje działania, które w przyszłości będzie mógł wpisać do CV współpracuje w zespole, korzysta z nowoczesnych technologii, wywiązuje się z przydzielonych zadań, wyszukuje informacje z różnych źródeł, zgłasza swoje pomysły, bierze udział w dyskusji, prezentuje efekty pracy, udziela informacji zwrotnej, dokonuje samooceny. Materiały pomocnicze do tematu projektu Szczegółowe pytania problemowe do tematu projektu: 1. Co to jest CV? 2. Jak powinno być napisane CV? 3. Jakie wymagania, co do umiejętności i doświadczeń mają pracodawcy w stosunku do kandydatów ubiegających się o pracę? 4. Które z tych umiejętności posiadam (przynamniej w niewielkim stopniu)? 5. Jakie doświadczenia do CV mogę zdobywać już teraz, jako osoba niepełnoletnia? 6. Gdzie mogę takie doświadczenia nabyć? 7. Jak zyskać możliwość takiej działalności? 231 Przykładowe zadania do projektu: 1. Wyszukiwanie wzorów CV. 2. Wyszukiwanie ofert pracy (prasa, Internet, ogłoszenia itp.) 3. Analiza zgromadzonych ofert pod kątem umiejętności i doświadczeń wymaganych przez pracodawców. 4. Sporządzenie listy pożądanych umiejętności i doświadczeń potrzebnych do CV. 5. Analiza własnych zasobów w aspekcie przydatności do CV. 6. Określenie możliwości zdobywania doświadczenia od zaraz. 7. Podsumowanie, refleksja, informacja zwrotna, samoocena. Uwagi o planowaniu pracy uczniów W tym projekcie uczniowie dowiedzą się o tym czym jest CV i jak je napisać, aby było „bogate”, przyciągnęło uwagę i zainteresowało pracodawcę. Ma to wielkie znaczenie - czasem już wstępna selekcja na podstawie dokumentów pozbawia kogoś szans na zdobycie pracy. Na początku uczniowie zdobędą informacje czym jest CV i jaki jest schemat tego dokumentu (patrz – materiały merytoryczne). Można posłużyć się zasobami Internetu – jest tam mnóstwo materiałów na ten temat. Następnie zgromadzą oferty pracy. Mogą skorzystać z ofert w prasie, Internecie, poczytać ogłoszenia na słupach czy wybrać się do Urzędu Pracy. Ważne, aby zgromadzili ich dużo i z różnych źródeł. Potem mogą się zająć analizowaniem tych ofert pod kątem wymagań ze strony pracodawców dotyczących doświadczenia. Chodzi o sporządzenie (w grupach) listy umiejętności i doświadczeń, które najczęściej są pożądane u kandydatów. Następnie warto przeanalizować własne zasoby i określić potrzeby – co mógłbym wpisać do CV? W tym celu warto wykorzystać materiał pomocniczy nr 5. Zawarte tam pytania naprowadzą uczniów na rozmaite aktywności, które są dobrze widziane przy ubieganiu się o pracę. Niektóre z nich można nabywać na studiach, a nawet jeszcze w szkole, będąc osobą niepełnoletnią. Kolejnym krokiem będzie zaplanowanie własnego rozwoju, czyli poszukanie odpowiedzi na pytanie, jakie kroki powinienem podjąć, aby zdobyć pożądane doświadczenie – np. gdzie mogę zaangażować się w wolontariat, w jakich projektach mogę wziąć udział, jakie umiejętności związane z przyszłą pracą mogę rozwijać od zaraz. 232 Literatura i źródła modułu VII Birkenbihl V. F.; Trening sukcesu, Wydawnictwo ASTRUM, Wrocław 1998. Buzan T.; Potęga umysłu, Muza, Warszawa 2003. Collins S. F.; Radość sukcesu, Świat Książki, Warszawa 2004. Covington M. V., Teel K. M.; Motywacja do nauki, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2004. Ekonomia na co dzień. Poradnik dla nauczycieli, Fundacja Młodzieżowej przedsiębiorczości, Warszawa 2005. Gabor D.; Marzenia w zasięgu ręki, Dom Wydawniczy Rebis, Poznań 2007. Hamer H., Rozwój umiejętności społecznych. Jak skutecznie dyskutować i współpracować, Wydawnictwo Veda, Warszawa 1999. Marszałek N.; Motywacja bez granic, Wydawnictwo Helion, Gliwice 2007. McGinnis A. L.; Sztuka motywacji, Oficyna wydawnicza „Vocatio”, Warszawa 1994. Wojnarowska M., Scenariusze zajęć z edukacji globalnej [w:] odpowiedzialnie, Fundacja Kultury Chrześcijańskiej Znak, Kraków 2011. www.ceo.org.pl www.prawadziecka.org.pl www.brpd.gov.pl www.kariera.com.pl www.pracuj.pl 233 Globalnie- Moduł VIII: MOJE PIENIĄDZE Pieniądze nie są najważniejszą rzeczą w życiu, ale wydają się mieć wpływ na wszystko, co jest ważne. Robert Kiyosaki Wprowadzenie do modułu W dzisiejszych czasach wiedza na temat finansów wydaje się być niezbędna, żeby móc podejmować mądre decyzje i ustrzec się przed niepowodzeniami. Czasem zdarza się, że ciężko zarobione pieniądze w szybkim tempie „wyparowują” z portfela, gdyż pod wpływem impulsu dajemy się przekonać dobremu sprzedawcy czy trafiamy na „super” okazję w galerii handlowej. Świadome korzystanie z własnych pieniędzy może uchronić nas przed rosnącymi kosztami życia. Warto wciąż poznawać nowe możliwości i robić wszystko, by nie przepłacać za produkty i usługi, a zaoszczędzone pieniądze inwestować: w siebie, odkładać na lokacie lub po prostu cieszyć się tańszym życiem. Wiedza o tym, jak mądrze zarządzać pieniędzmi, nie jest wśród Polaków powszechna. W programach szkolnych nie poświęcono tej tematyce zbyt wiele miejsca. Na studiach, oprócz kierunków ekonomicznych, także niewiele można się dowiedzieć o inwestowaniu. Rodzice rzadko uczą swoich dzieci oszczędzania. Choć dają im pieniądze, nie tłumaczą, jak nimi gospodarować. W efekcie niewielu młodych ludzi oszczędza. To niepokojące zjawisko, bo rozsądnego zarządzania finansami trzeba uczyć się od małego. Kieszonkowe dostaje większość polskich dzieci. Choć najmłodsi interesują się finansami, rodzice nie starają się pogłębić ich wiedzy w tej dziedzinie. Uczniowie często nie mają więc szans wynieść z domu umiejętności racjonalnego gospodarowania pieniędzmi, gdyż ich rodzice sami nie radzą sobie z domowym budżetem. Tymczasem nawet kilkuletnie dzieci muszą podejmować decyzje finansowe i zarządzać swoim skromnym kieszonkowym. Niniejszy moduł pomoże uczniom nauczyć się rozsądnego gospodarowania osobistym budżetem, kontrolowania wydatków, powiększania wpływów, równoważenia budżetu, oceniania skutków decyzji finansowych. Dowiedzą się także o zaletach oszczędzania oraz o tym, jak założyć konto w banku i mądrze z niego korzystać. Będą także rozważać 234 możliwości pomocy tym, których podstawowe potrzeby nie są zaspokajane i planować działania zmierzające do zarobienia pieniędzy na ten cel. Wszystkie pomysły zaprezentowane w tym module mają charakter przykładowy i są jedynie propozycją Autorki. Tematy, cele, pytania pomocnicze i pomysły na realizację projektów należy traktować jedynie jako inspirację. 235 Materiały pomocnicze do modułu PLANOWANIE BUDŻETU OD DZIECKA63 Zostań dyrektorem finansowym, zarządzając własnym kieszonkowym! Jeśli masz wrażenie, że Twoje kieszonkowe jest zawsze zbyt małe, przeczytaj koniecznie nasze rady. Podpowiadamy, jak opracować budżet comiesięcznych wydatków, tak aby jak najlepiej wykorzystać posiadane zasoby. Zanim podejmiesz decyzję o stworzeniu własnego planu finansowego, powinieneś się dowiedzieć, czym on jest. Budżet – co to takiego? W największym skrócie budżet to zestawienie planowanych w danym okresie wpływów i wydatków osoby bądź instytucji nimi gospodarującej. Jest to plan mający na celu lepsze gospodarowanie posiadanymi pieniędzmi. Budżet najczęściej kojarzy się z planem wydatków przedsiębiorstwa, jednak może on być tworzony w dowolnej skali – od budżetu osobistego czy domowego aż do tego największego, czyli budżetu państwa. Do czego służy? Wydaje Ci się, że tworzenie własnego budżetu to strata czasu? Zastanów się zatem przez chwilę, czy pamiętasz, na co przeznaczyłeś swoje pieniądze w ciągu ostatniego miesiąca. Nie możesz się doliczyć? A teraz pomyśl, kiedy wydałeś ostatnią złotówkę i jak długo (i z jakim utęsknieniem musiałeś czekać na następne kieszonkowe? Długo? Dlatego właśnie potrzebny ci jest plan finansowy. Jak to się robi? Zasada tworzenia budżetu jest prosta – wystarczy jedynie spisać wszystkie planowane przychody i wydatki. To zadanie, które wymaga nieco czasu, staranności i, co najważniejsze, systematyczności. Z pewnością nie trzeba być orłem z matematyki ani specjalistą od finansów, aby opracować własny budżet. Podstawą są dobre chęci i świadomość tego, co nam da takie zestawienie. Aby stworzyć dobry plan finansowy, należy przestrzegać dwóch głównych zasad. Po pierwsze: szczerość. Nie musisz nikomu pokazywać efektów swojej pracy, dlatego nie ukrywaj żadnych wydatków ani tym bardziej – nie zawyżaj przychodów. Po drugie, trzeba być skrupulatnym. Jeżeli zdecydujesz się na prowadzenie budżetu, musisz notować dokładnie każdy wydatek. Jeśli o czymś zapomnisz albo zapisanie tego odłożysz 63 Fragment artykułu K. Pluty, Planowanie budżetu od dziecka, http://www.bankier.pl/wiadomosc/Planowaniebudzetu-od-dziecka-1911654.html (dostęp 25.04.02013) 236 na nieokreślone bliżej „później”, w twoim planie powstanie luka i cała praca pójdzie na marne. Własny budżet krok po kroku. Oto kilka prostych reguł, które pozwolą ci samodzielnie opracować własny plan finansowy: 1. Do opracowania budżetu użyj tabeli – wzorca. Możesz użyć tej przygotowanej przez nas lub stworzyć własną. 2. Oblicz, ile dokładnie wynoszą Twoje miesięczne przychody (jaką sumą dysponujesz miesięcznie). 3. Sporządź listę swoich stałych wydatków, np. abonament za telefon, karnet na siłownie czy aerobik. 4. Spisz, ile pieniędzy dziennie (tygodniowo) przeznaczasz na drobne wydatki, np. słodycze, napoje itp. 5. Upewnij się, że przychody i wydatki planujesz na ten sam okres (czyli np. na jeden i ten sam miesiąc, np. na wrzesień). 6. Jeśli zauważysz, że Twoje wydatki są większe niż wpływy, musisz poważnie zastanowić się, z czego możesz zrezygnować, co ograniczyć. 7. Pamiętaj, by regularnie przeglądać przygotowany przez ciebie budżet i rzetelnie wprowadzać wszystkie informacje o tym, że zmieniły się Twoje wpływy lub wydatki. Jeśli mimo powyższych wskazówek wolisz skorzystać z pomocy, do dyspozycji masz wiele programów komputerowych, które przygotowano z myślą o zarządzaniu wydatkami. Takie programy katalogują przychody i rozchody, szeregując je według ustalonych grup wydatków. PRZYKŁAD We wrześniu Jarek zarobił trochę pieniędzy, roznosząc ulotki. Cały zarobek przeznaczył na wyjazd z kolegami. Poczuł jednak, że inaczej wydaje się pieniądze zarobione samodzielnie. Po przyjeździe postanowił, że sprawdzi, na co tak naprawdę przeznacza kieszonkowe, które dostaje od swoich rodziców i babci. 237 Wniosek: Jeżeli Jarek chce nieco zaoszczędzić, powinien ograniczyć drobne codzienne wydatki. Może zamiast kupować batony w szkolnym sklepiku, będzie przynosił do szkoły kanapki lub słodycze, które kupił taniej w supermarkecie podczas zakupów z rodzicami? KONTA BANKOWE DLA MŁODZIEŻY64 Banki oferują całą gamę usług przygotowanych specjalnie dla młodzieży nawet dla tej niepełnoletniej, za co pobierają najwyżej symboliczne opłaty. Kto może mieć konto w banku? Nawet 13-latek. W przypadku osób niepełnoletnich banki proponują otwarcie osobistego rachunku za zgodą rodziców lub opiekunów. Przeglądając oferty banków można bez trudu dostrzec, że są już one przygotowane na takich, małych klientów, szczególnie uczniów gimnazjów i szkół ponadgimnazjalnych. Z uwagi na to, iż jest to oferta przeznaczona dla osób niepełnoletnich, z reguły powyżej 13 roku życia, otwarcia konta mogą dokonać tylko rodzice lub inny opiekun prawny dziecka. Bank mBank Konto Oproc. izzyKonto od 3% Opłata za prowadzenie Wymagane Darmowe wpłaty bankomaty Uwagi 0 Nie Euronet, BZWBK - PKO BP Superkonto graffiti 0,1% 1 zł Tak PKO BP - ING Konto z 0,1% 2 zł 30 zł ING BSK Bezpłatne 64 Opracowano na podstawie: http://www.money.pl/banki/poradniki/artykul/konto;dla;ucznia,239,0,129007.html (dostęp 25.04.2013) 238 BSK lwem luz miesięcznie lub 90 kwartalnie ubezpieczenie w ING NN Pekao Eurokonto Junior 0,1% 0,5 zł 20 zł miesięcznie Peako, Euronet Środki są oprocentowane powyżej 200 zł BZ WBK Konto 24 Young 0% 0 lub 1 zł Nie BZWBK - Bank BPH Konto Sezam Junior 20 zł Bank BPH, Euronet - 2% 1,5 zł Może ktoś zapytać, po co takim młodym ludziom konta? Wbrew pozorom mogą być one całkiem przydatne. Zdarza się, że dziecko wyjeżdża na wycieczkę, wakacje itp., więc zamiast wręczać mu gotówkę, lepiej przekazać potrzebne środki na konto – unikniemy wtedy niepotrzebnych zmartwień. Dodatkowo możemy kontrolować wydawanie pieniędzy przez Internet. Aby ostudzić zapędy młodych konsumentów, rodzic może ograniczyć dzienny limit wypływających z rachunku środków. Zapobiegnie to na pewno zbyt szybkim zmianom stanu rachunku. W dobie szeroko rozwiniętej „komórkomanii” warto wiedzieć, że takie konto może być niezwykle pomocne w momencie nagłego braku środków na karcie w telefonie. Za pośrednictwem niektórych bankomatów można bowiem bez większych komplikacji doładować owe konta telefoniczne, co niejednokrotnie jest rozwiązaniem szybszym i bezpieczniejszym. Na takie rachunki mogą być przesyłane również pieniądze z takich tytułów jak stypendia czy renta z ZUS-u. Własne konto ułatwia młodemu człowiekowi przygotowanie do samodzielnego, rozsądnego gospodarowania własnymi oszczędnościami. Przecież wiadomo, że „czym skorupka za młodu...”, z tym później nie będzie miała problemów. Warto więc zaproponować dziecku, aby zamieniło swoją skarbonkę na prawdziwe konto bankowe i przekazywało na nie swoje kieszonkowe. 239 PIENIĄDZE SĄ DLA DZIECI65 Nie rozmawiamy z dziećmi o pieniądzach, bo boimy się, że zrobi nie znamy. Jak znaleźć złoty środek i wychować wrażliwego człowieka, który umie rozmawiać o pieniądzach i umiejętnie nimi zarządza? Rozmowy z dziećmi o pieniądzach nie zdemoralizują ich i nie zaburzą ich rozwoju. Bo pieniądze to nasza codzienność. Rodzice wychodzą do pracy, żeby zarabiać, w domu rozmawiają o rachunkach, zakupach. Dziecko to słyszy i pyta, skąd się biorą pieniądze. Dlaczego nie można kupić wszystkiego? Trzeba mu mówić prawdę. Dobrze, gdy dostaje kieszonkowe, w którym musi zmieścić wszystkie swoje wydatki. Dobrze, gdy rodzice bawią się z nim w sklep ("Masz 20 złotych i musisz kupić produkty na śniadanie") albo w bankowca. Dzieci chcą we wszystkim naśladować dorosłych. Skoro lubią bawić się w lekarza, pocztowca, równie dobre będą dla nich zabawy ekonomiczne. - Nigdy nie marzyłem o dużych pieniądzach - tłumaczy Adam Górczyński. - Chciałem robić to, co lubię: programy telewizyjne, wydawać gazety. Podziwiałem ludzi z pasją, którzy robili coś z miłości. Ich celem nie były pieniądze, one przyszły później, w naturalny sposób. Fascynuje mnie Emil Wedel. Po wojnie odebrano mu fabrykę, a on zatrudnił się w niej jako zwykły pracownik. Umarł na ławce, przed firmą, tak bardzo ją kochał. O tym rozmawiam z moim synem. Z badań przeprowadzonych na zlecenie Narodowego Banku Polskiego wynika, że dzieci w wieku od 4 do 12 lat interesują się finansami i ekonomią. - Ten temat nie nudził nawet 4, 5-latków - wyjaśnia Marcin Staniewicz z NBP, naczelnik wydziału edukacji w departamencie komunikacji społecznej. - Dzieci chętnie rozmawiały o pieniądzach. I nawet jeśli do końca nie potrafiły wyjaśnić, co to jest np. "przedsiębiorczość" ("To taki ktoś, kto musi inwestować" - 10-latek z Warszawy), to rozumiały już, że pieniądze zarobione są cenniejsze od tych, które się dostaje ("Wolałbym zarabiać, bo dostawanie nie jest do końca uczciwe" - 12-latka z Gostynina). 65 http://www.polskatimes.pl/artykul/77108,pieniadze-sa-dla-dzieci,id,t.html?cookie=1 (dostęp 25.04.2013) 240 Po 50 gr za wachlarz Dzieci nie zawsze są zadowolone z nadopiekuńczości rodziców - wynika z badań NBP. Widzą w niej zagrożenie dla własnej samodzielności i twórczego myślenia: "Bo jak ktoś na przykład jest starszy i ciągle dostaje te pieniądze, to on się niczego nie uczy. Jak tak będziesz dostawał pieniądze, to nie będziesz umiał ich zarobić" (10-latek, Gostynin). Celne spostrzeżenie. Sama pamiętam, jak kiedyś odmówiłam mojej córce Klementynie drobnych na cukierki. "Nie żądaj ciągle ode mnie pieniędzy. Spróbuj wymyślić, jak mogłabyś je zarobić", powiedziałam zniecierpliwiona. Ona zamknęła się w pokoju i po godzinie wyszła ze stertą papierowych wachlarzy. "Idę sprzedawać je na placu zabaw! Po 50 gr za jeden!" - zawołała. Wróciła bez wachlarzy, z 20 złotymi. Szczęśliwa. "Dorobię wachlarzy i pójdę na drugie osiedle!" - oznajmiła mi. Gdy opowiedziałam tę historię koleżance, skrzywiła się: "To nieetyczne tak wysyłać dziecko na żebry". Okazało się, że to samo zdarzenie widzimy inaczej: mnie ucieszyły pomysłowość i skuteczny marketing Klementyny, ona oceniła je jako niemoralne, bo przecież "dzieci nie powinny pracować!". Nie ponad siły jak w indonezyjskich przędzalniach. Ale każdy przejaw inicjatywy, samodzielnego myślenia dziecka jest polisą na przyszłość. - Podoba mi się pomysł z wachlarzami - śmieje się Małgorzata Ohme. - I zgadzam się z tym, że jeśli dziecko nie jest zmuszane do pracy, ale samo wpada na pomysł, jak zarobić, nie ma w tym nic złego. Odwrotnie. Tak uczy się cenić pieniądze. Łatwiej mu wtedy zrozumieć, kiedy mama mówi: "Nie kupię ci tej lalki, bo nie mam pieniędzy, jest za droga". - Kilka lat temu Jasiek wpadł na pomysł sprzedawania na obozie cukierków - wspomina Adam. - Mama przysłała mu wielką torbę słodyczy, a on uznał, że sam ich nie zje. W sklepie obozowym były tylko trzy rodzaje cukierków, a dzieci chciały czegoś więcej. Razem z przyjacielem wystawili więc słodycze na sprzedaż. Kiedy mi o tym powiedział, miałem mieszane uczucia: "zarabiać na kolegach?". Ale po przemyśleniu doszedłem do wniosku, że nie robili nic złego. Nie zmuszali nikogo do zakupu, ich koledzy mieli szansę dostać to, co chcieli, a przecież mama Jasia też musiała wydać pieniądze, aby kupić słodycze. Poza tym chłopcy "rozdzielili" je, tworząc nowy produkt. - Misie Haribo sprzedawałem na sztuki - śmieje się Jasiek. - Na jednej paczce zarabiałem nawet 11 złotych! Ekonomia nazywa to prosto: zachowaniami przedsiębiorczymi. W badaniach NBP tylko mała grupka dzieci wykazała pomysłowość w sytuacji "brak mi pieniędzy". Większość była bierna i zdana wyłącznie na rodziców. Tylko kilkoro spośród dwóch 241 tysięcy badanych dzieci wpadło na pomysł, jak zarobić: "Zebrałbym orzechy i sprzedał pod Biedronką lub koło pola. Raz już tak zrobiłem z kolegą. Mamy drzewo orzechowe" (8-latek z Gostynina). "Zebrałbym butelki i miałbym pieniądze" (11-latek z Lublina). "Mogę komuś wyprowadzać psa czy kota i dostać za to pieniądze" (12-latka z Warszawy). - Z naszych badań wynika, że dzieci pochodzące z małych miast i wsi są bardziej przedsiębiorcze - mówi Marcin Staniewicz. - Prawdopodobnie rodzice ich rówieśników z dużych miast bardziej boją się niebezpieczeństw, na jakie narażone jest dziecko, gdy kontaktuje się ze światem. - Rodzice zawsze powinni wiedzieć, skąd dziecko ma pieniądze. Ale jeżeli dorasta w zdrowej rodzinie, nie skusi je nowy iPod czy sweterek zdobyte dzięki łatwym pieniądzom - twierdzi Ohme. Weź pieniądze ze ściany! Tak mówią małe dzieci, kiedy rodzice odmawiają im zakupu kolejnej zabawki. Starsze, 6-, 7-letnie, zaczynają rozumieć, że pieniądze "wychodzą ze ściany banku", ale żeby się tam znalazły, rodzice muszą na nie zapracować. - Moje dzieci są za małe, żeby uczyć ich merytorycznej wiedzy o pieniądzach. Córka ma 7 lat, syn 5 - mówi dr Bożena Frączek, adiunkt w Katedrze Finansów Akademii Ekonomicznej w Katowicach. - Ale już teraz wpajam im właściwe nawyki: cierpliwość, zdyscyplinowanie, systematyczność. Tłumaczę: "Nie mogę ci kupić tego misia, ale jeśli raz w tygodniu dostaniesz ode mnie 5 zł, to po 4 tygodniach będziesz go mogła kupić z własnych oszczędności". I to działa. Powoli, mozolnie tłumaczę dzieciom, że nie można mieć od razu wszystkiego. Reguł finansowych można nauczyć się później, ale charakter trzeba kształcić już w dzieciństwie. Julka, córka Bożeny Frączek, po raz pierwszy w tym roku mogła sama wydawać pieniądze. - Poszła do szkoły, a w szkole jest sklepik - mówi jej mama. - Dostała od nas 10 zł na tydzień. Wydała je w dwa dni. To była jej pierwsza bolesna lekcja. Teraz już wie, że jak wyda na cukierki, nie wystarczy jej na sok. Oszczędzania uczy też swoje dzieci Michał Kowalski, poznaniak, dyrektor do spraw produktów inwestycyjnych w Waelth Solution, spółce zajmującej się inwestowaniem. - "Pieniądze nie służą do zabawy" - tłumaczę 3-letniemu Bartkowi. - "Kupujemy za nie chleb, kiełbaskę, zabawki". Zarówno jemu, jak i 8-letniej Julii dałem skarbonki zamykane na kluczyk. Odkładają w niej pieniądze, które dostają od dziadków i od nas. Julia ma cel: już od trzech lat, przez cały rok, zbiera na wakacje. Jeździmy nad morze, a tam jest mnóstwo pokus: zabawki, lody, trampoliny do skakania. W pierwszym roku dostała od nas na dwa tygodnie 180 zł. Wiedziała, 242 że to jej musi wystarczyć. Kiedy pod koniec drugiego tygodnia zostało jej tylko 20 złotych i musiała wybrać: albo wypatrzona w kiosku z pamiątkami małpka, albo skakanie na batucie, rozpacz była ogromna. Dotarło do niej, że ilość pieniędzy jest ograniczona. Zastanawiała się kilka godzin. I podjęła decyzję: woli skakać - mówi Michał Kowalski. Z babcią na lokacie Skarbonki są dobre na początku. A co potem? Jak uczyć dzieci oszczędzania i pomnażania, skoro sami mamy z tym problemy? Janek Górczyński wie, jak to robić, bo wielokrotnie rozmawiał o tym z tatą. - Jasiek miał pieniądze u swojej babci, a babcia inwestowała na lokacie - mówi Adam Górczyński. - Ale uznał, że lokata daje za mało, wycofał pieniądze i zainwestował w fundusz. Zrobił to jednak w złym czasie i stracił. - Ale nie tak dużo - zapewnia Jasiek. - Przeczułem największy krach, w porę wycofałem pieniądze i znów włożyłem na lokatę. Moim marzeniem jest dochód pasywny. Fascynuje mnie filozofia Roberta Kiyosakiego, amerykańskiego inwestora i biznesmena - zapala się. - On mówi: "Jesteś zbyt ważny, żebyś pracował na pieniądze. To one powinny pracować na ciebie". I do tego dążę. Przeczytałem jego wszystkie książki, m.in. "Biedny ojciec, bogaty ojciec", "Młody, bogaty rentier". Tata kupił mi grę stworzoną przez Kiyosakiego, Cashflow. Grając w nią, można być kierowcą ciężarówki, lekarzem, menedżerem. Zadaniem każdego gracza jest zbudowanie dochodu pasywnego, czyli takiego, który otrzymuje się bez nakładów pracy, ale który trzeba wcześniej wypracować. Grałem w Cashflow trzy razy i za każdym razem wygrałem, choć raz byłem dozorcą, raz policjantem, a raz nauczycielem. Bo nie chodzi o to, żeby mieć dużą pensję, ale żeby mądrze zarządzać tym, co się ma. - Dzięki grze Janek nie namawia mnie teraz do kupowania drogich samochodów - przyznaje Adam. - Bo wie, że to nie ma sensu. Lepiej zainwestować nadwyżkę, tak by na nas pracowała. Samochód można mieć gorszy. Szkoła Rockefellerów dla dzieci "Skoro rozmawiamy z dziećmi o narkotykach i seksie, powinniśmy także o pieniądzach" - uważa organizatorka kursów finansowych dla dzieci Amerykanka Elizabeth Donati. Wakacyjne obozy Camp Money, które prowadzi od 2002 r. w Los Angeles, są bardzo popularne. Do tego stopnia, że pomysł Donati skopiowało już wielu innych: zajęcia odbywają się w całej Kalifornii, Teksasie, Meksyku i Kanadzie. Szkółki małych finansistów powstają też w Europie Zachodniej. 243 Również w Polsce, przy SGH w Warszawie, pół roku temu ruszyła taka szkoła. Nosi nazwę Uniwersytet Dziecięcy. Bezpłatne zajęcia odbywają się w co drugi weekend, a w szkole uczą się 11-13-lat-ki. Wykłady prowadzą nauczyciele akademiccy, doktoranci mówi Marcin Dąbrowski, założyciel szkoły. - Zajęcia podzielone są na wykład, pracę w grupach, a później prezentację. Żeby pani widziała, jak dzieci się rwą do mikrofonu, żeby opowiedzieć o swoich doświadczeniach! - Nie nudzą się? - pytam, bo temat ostatniego wykładu prof. Marka Góry, "Własność państwowa i prywatna", przyprawił mnie o dreszcz. Marcin Dąbrowski się śmieje: - Ten wykład był wyjątkowo trudny. Ale mamy sposób, by się dowiedzieć, czy zaczyna być nudno. Przed zajęciami dzieci dostają piłeczki pingpongowe. Gdy zaczynają się nimi bawić, czas na zmianę tematu i sposobu wykładu. Po ukończeniu semestru dzieci mają egzamin. I otrzymują dyplom. Kolejny semestr zaczyna się w przyszłym roku, w lutym. Przy SGH istnieje także Akademia Młodego Ekonomisty. To szkoła dla gimnazjalistów, pasjonatów ekonomii i finansów. - Edukacja ekonomiczna jest ważna, ale nie można do niej zmuszać - mówi Małgorzata Ohme. - Żeby dowiedzieć się czegoś więcej o tych programach, weszłam na stronę internetową SuperKid. I niestety nie mogę się oprzeć wrażeniu, że twórcy takich szkół chcą za wszelką cenę wykształcić liderów, zrobić z dziecka "superkid". To także moda i snobizm rodziców każe zapisywać syna lub córkę na takie zajęcia. A wszystko kręci się wokół myśli, że dzięki temu, jak dużo dostali w dzieciństwie, ich dziecko będzie w przyszłości rekinem finansowym. Chcemy, żeby dzieci sobie radziły, ale nie zawsze przecież chodzi o to, by osiągały sukcesy finansowe, gromadziły fortuny. Dobrze, jeśli coraz lepiej orientują się w finansach i stają się ludźmi bogatymi. Mogą spełniać marzenia, wygodnie żyć. Warto jednak pokazać dziecku także inną drogę: bez wielkich pieniędzy też możesz realizować marzenia, podróżować, ciekawie żyć. Małgorzata Ohme podkreśla, że w tym wszystkim najważniejsza jest zabawa. Jeśli dziecko chodzi na zajęcia z przyjemnością, lubi uczyć się o finansach, to świetnie. Ale zmuszanie do nauki z nadzieją, że wyrośnie na drugiego Billa Gatesa, nie ma sensu. - Mamy zaległości - dodaje Staniewicz. - Myślenie gospodarcze Polaków wypaczył komunizm. W Ameryce, Europie Zachodniej dzieci obserwowały rodziców przy pracy, przejmowały rodzinne firmy. W Polsce zakładanie własnych przedsiębiorstw było przestępstwem. Uczenie dzieci podejmowania racjonalnych decyzji finansowych, inwestowania i pomnażania może się udać, pod warunkiem że będziemy o tym głośno i coraz więcej mówić. 244 DLACZEGO WARTO OSZCZĘDZAĆ?66 Oszczędzanie dla bezpieczeństwa Oszczędności zapewniają Ci bezpieczeństwo finansowe. Dzięki nim nie jesteś tak bardzo wystawiony na łaskę i niełaskę przypadku. Awarie sprzętów domowych czy nawet utrata pracy nie powodują, że od razu zaczynasz tonąć w długach. Oszczędności działają jak bufor, poduszka bezpieczeństwa, która daje Ci pole manewru, daje czas na poradzenie sobie z problemami. Oszczędzanie na duże wydatki Jeżeli nie masz oszczędności, przy każdym dużym zakupie musisz zaciągać kredyt. Powoduje to, że: Za każdy duży zakup płacisz strasznie dużo. Jeśli kupisz komputer za 2,000 zł na raty 10% i spłacisz kredyt w rok, rzeczywiście zapłacisz prawie 2,150 zł. Co miesiąc część Twoich dochodów schodzi na raty, które musisz płacić czy chcesz czy nie, co pozostawia Ci znacznie mniejszą kwotę do dyspozycji. W przypadku zakupów z zaoszczędzonych pieniędzy nie ma tego problemu. Jeśli masz ciężki miesiąc to po prostu nic nie oszczędzisz i tyle. Oszczędzanie na emeryturę System emerytalny nie jest idealny. Bardzo wiele osób jest niemile zaskoczonych tym jak spadają ich zarobki przy przejściu na emeryturę. Potrafi być to naprawdę poważna zmiana. Wiele osób na emeryturze żyje na skraju ubóstwa, mając uczucie, że życie wynagradza ich bardzo nieuczciwie za ciężką pracę przez całą swoją młodość. Może się wydawać, że pieniądze bardziej potrzebne są Ci teraz, a nie kiedy będziesz stary, ale tak naprawdę również wtedy będą bardzo ważne. 1. Po pierwsze, pewnie przechodząc na emeryturę będziesz w całkiem dobrej formie. Zamiast siedzieć w czterech ścianach przez nawet kilkadziesiąt lat, będziesz mógł pojechać w ciepłe kraje i grzać swój reumatyzm w słońcu. 2. Z bardziej przyziemnych spraw, będziesz potrzebował na wizyty u lekarzy, leki, możliwe że opiekę. 66 http://www.spokojnefinanse.pl/finanse-osobiste/oszczedzanie (dostęp: 25.04.2013) 245 Zmienić swoją sytuację, gdy już będziesz na emeryturze, będzie bardzo trudno. Teraz jest ten czas. Oszczędzanie na dom/mieszkanie (dla tych którzy wynajmują) Czasy kredytów na 110% wartości nieruchomości skończyły się w roku 2008. Możliwe, że kiedyś wrócą. Praktyka krajów zachodnich pokazuje jednak, że z reguły banki oczekują wkładu własnego i im mniej zarabiasz, tym oczekują większego. W dzisiejszych czasach nawet 5% wartości nieruchomości to już solidna gotówka, której nie da się zebrać w dwa miesiące. Oszczędzanie na przyjemności Mając spore oszczędności będziesz mógł od czasu do czasu pozwolić sobie na luksusy i przyjemności bez wyrzutów sumienia i przede wszystkim bez kredytów. Lepsze auto, fajne wakacje, czy nawet elegancka kolacja w drogiej restauracji przy specjalnej okazji nie będą aż tak bolesne. Dodatkowo, nie obciążą Cię ratami na długie miesiące. Oszczędzanie bo pieniądz robi pieniądz Lokaty, fundusze, akcje, obligacje i inne przedsięwzięcia. To wszystko czeka na Ciebie i może sprawić, że będziesz zarabiał pieniądze tylko dlatego, że już trochę ich posiadasz. Będziesz mógł zarabiać bez dodatkowej pracy. Zarządzając swoimi oszczędnościami skutecznie, z każdych zaoszczędzonych 20 złotych możesz spokojne zarabiać 1 złoty (5%) a nawet 2 (10%) rocznie. To jest możliwe. Dodatkowo, możesz wtedy obserwować magię procentu składanego. Każda zarobiona w ten sposób złotówka zaczyna od razu sama zarabiać na siebie generując następne i następne, itd. Tak właśnie bogaci stają się coraz bogatsi. Ich pieniądze same na nich pracują. Każda zaoszczędzona złotówka to kropla do Twojego bogactwa. Kilka sposobów na oszczędzanie Trzymaj oszczędności na osobnym koncie Nie ma nic bardziej demotywującego jak przypadkowe wydanie oszczędności z konta, bo pomieszały Ci się z pieniędzmi na codzienne wydatki. Oszczędności najlepiej trzymać na odrębnym koncie oszczędnościowym. Może to być na przykład Twój fundusz bezpieczeństwa, na który będziesz regularnie przelewać małe kwoty. Gdy fundusz zrobi się już zbyt duży, nadwyżkę możesz lokować w inwestycje, 246 pozwalające Ci zarabiać jeszcze więcej, a następnie znów zwiększać swój fundusz comiesięcznymi wpłatami. Oszczędzaj regularnie Oszczędzanie jest znacznie bardziej skuteczne, jeśli robisz to regularnie. Najlepiej wybrać kwotę, którą zamierzasz przeznaczać na oszczędności i zaraz po otrzymaniu wypłaty przelewać ją na konto oszczędnościowe. W ten sposób nawet nie poczujesz, że te pieniądze są już niedostępne. Pieniądze mają dziwną zdolność wystarczania tylko do końca miesiąca, więc pod koniec miesiąca zdecydowanie trudniej będzie Ci znaleźć wolne środki. Oszczędzaj nadwyżki Regularne oszczędzanie jest dobrym rozwiązaniem, ale to, co naprawdę robi znaczącą różnicę, to oszczędzanie dodatkowych nadwyżek. Jeśli dostajesz 13-stą pensję albo bonus w pracy, albo jeśli kupiłeś kiedyś coś a teraz to sprzedałeś i masz nagle dodatkową gotówkę – to jest świetna okazja, żeby oszczędzić więcej i przyspieszyć swoją wędrówkę do bycia osobą majętną. Najlepiej podejść do tego w ten sposób, że nawet gdy otrzymasz większe środki pieniężne i tak trzymasz się swojego zwyczajnego planu wydatków Oczywiście nagły większy przypływ gotówki może być miły i pojawia się ochota na odrobinę nonszalancji: jakiś fajny wypad z bliską osobą choćby gdzieś na wieczór czy długo odkładany zakup albo prezent dla dzieci. Nie musisz więc oszczędzać wszystkiego - w końcu życie toczy się również teraz. Staraj się jednak odłożyć dużą część nadwyżki. Również, jeśli z jakichś powodów zostanie Ci coś z danego miesiąca, nie musisz tego wydawać w następnym miesiącu. Możesz to zachować. Obserwuj swoje postępy Raz na jakiś czas sprawdzaj jak postępuje Twoje oszczędzanie. Patrz jak wzrasta Twoja kwota oszczędności. Możesz nawet robić sobie wykresy przedstawiające postępy. Taka zabawa dobrze motywuje. Widzisz ile zaoszczędziłeś, ile zarobiłeś odsetek itp. Każdy wzrost oszczędności to Twój osobisty sukces. 247 E-BIZNES67 Biznes elektroniczny, e-biznes (ang. electronic business, e-business) – to (wprowadzony w 1995 roku przez IBM) według powszechnie obowiązującej definicji model prowadzenia biznesu opierający się na szeroko rozumianych rozwiązaniach teleinformatycznych, w szczególności aplikacjach internetowych. Pojęcie elektronicznego biznesu obejmuje m.in. wymianę informacji między producentami, dystrybutorami i odbiorcami produktów i usług, zawieranie kontraktów, przesyłanie dokumentów, prowadzenie telekonferencji, pozyskiwanie nowych kontaktów, wyszukiwanie informacji, etc. Modele biznesowe: Prosto do klienta – w modelu tym firma dostarcza produkty i usługi bezpośrednio do klienta, pomijając tradycyjne kanały dystrybucji. Dostawca z pełnym zakresem usług – w tym modelu producent nie ogranicza się tylko do sprzedaży własnych towarów i/lub usług, ale buduje serwis (portal) tematyczny, za pomocą którego oferuje produkty innych firm. Firmy te oferują pokrewne produkty z tej samej branży, np. producent noży kuchennych oferuje także garnki, przyprawy itp. sprzedawane przez inne firmy. Dostawca treści – w tym modelu firma zostaje dostawcą treści dla większych (ogólniejszych) portali, które płacą jej za produkty i informacje, aby udostępniać je następnie własnym klientom. Wspólna infrastruktura – dążąc do redukcji kosztów, firmy mogą stworzyć wspólną platformę do kontaktów z klientami. Przedsiębiorstwo – firma posiadająca wiele jednostek biznesowych (zakładów), gdzie każda z nich dysponuje własnym produktem, tworzy jeden "punkt kontaktu" dla wszystkich produktów firmy. Serwis taki ułatwia nawigowanie i wyszukiwanie produktów klientom. Integrator sieci wartości – w modelu tym integrator działa wyłącznie w wirtualnym łańcuchu wartości, jego atutem są posiadane dane. Pośrednik – cele, jakie stawia sobie pośrednik, to udostępnienie pojedynczego punktu kontaktu pomiędzy sprzedającymi a kupującymi oraz koncentracja informacji. 67 http://pl.wikipedia.org/wiki/E-biznes (dostęp 25.04.2013) 248 Materiały metodyczne do modułu Materiał pomocniczy nr 1 MÓJ BUDŻET OSOBISTY68 Opracowanie własnego budżetu i stałe kontrolowanie swoich wydatków pomoże ci nie tylko zaoszczędzić pieniądze, ale również wyrobić dobre nawyki. Tworząc taki plan finansowy, nauczysz się zarządzać swoimi pieniędzmi – to bardzo cenna umiejętność, którą potem będziesz mógł wykorzystać planując np. budżet wycieczki, wyjazdu wakacyjnego czy budżet domowy. Właściwe dysponowanie pieniędzmi pozwoli Ci ograniczać niepotrzebne wydatki, a w efekcie więcej będziesz mógł przeznaczać na ważniejsze potrzeby. Spróbuj przez kilka miesięcy kontrolować swoje wydatki, a przekonasz się, że warto! 68 Opracowano na podstawie K. Pluty, Planowanie budżetu od dziecka, http://www.bankier.pl/wiadomosc/Planowanie-budzetu-od-dziecka-1911654.html (dostęp 25.04.2013) 249 Materiał pomocniczy nr 2 KOSZT ALTERNATYWNY69 Kosztem alternatywnym nazywamy to, z czego rezygnujemy, aby posiadać coś innego. Każda podjęta decyzja oznacza, że jakiś alternatywny wybór został odrzucony. Koszt alternatywny jest najlepszą utraconą alternatywą, nazywany jest też kosztem utraconej szansy. Jeżeli mamy określoną kwotę pieniędzy, a pragniemy posiadać spodnie jak również najnowszą płytę CD ulubionego zespołu, to musimy dokonać wyboru. Tak więc, jeżeli zdecydujemy się nabyć spodnie, to nie kupimy płyty CD. Kosztem alternatywnym spodni będzie więc płyta CD. Przykład 1: Ania ma niewielkie kieszonkowe – 15 zł. Chciałaby iść do kina – bilet kosztuje 13 zł. Interesuje ja także książka za 15 zł. Co będzie kosztem alternatywnym, jeśli Ania pójdzie do kina? ……………………………………………………………………………………………. Przykład 2: Jacek ma mało czasu, a musi przygotować się do klasówki. Zobowiązał się także, że odwiezie książkę do biblioteki, aby nie zapłacić kary. Co będzie kosztem alternatywnym, jeśli Jacek postanowi przygotować się do klasówki? ……………………………………………………………………………………………. Twój przykład: ………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………….. 69 Opracowano na podstawie: Ekonomia na co dzień. Poradnik nauczyciela. Fundacja Młodzieżowej Przedsiębiorczości, Warszawa 2005, s. 174. 250 Materiał pomocniczy nr 3 KONTO DLA NASTOLATKA - KTÓRY BANK WYBRAĆ?70 Na podstawie zebranych informacji zróbcie zestawienie różnych ofert kont dla nastolatków i wybierzcie najkorzystniejszą z nich. Nazwa banku Nazwa konta Oprocentowanie Opłata za prowadzenie Wymagane wpłaty Bankomaty Inne informacje Materiał pomocniczy nr 4 OSZCZĘDZANIE ENERGII W DOMU71 Przeciętny polski dom marnuje bardzo wiele energii. Podyskutujcie o sposobach jej oszczędzania i wpiszcie swoje pomysły do tabeli. Narysujcie na dużym arkuszu papieru. Codzienne czynności Sposoby na oszczędzanie energii Gotowanie Ogrzewanie i ciepła woda 70 Opracowano na podstawie: http://www.money.pl/banki/poradniki/artykul/konto;dla;ucznia,239,0,129007.html (dostęp: 25.04.2013) 71 Opracowanie własne. 251 Oświetlenie Korzystanie z urządzeń AGD i RTV Korzystanie ze sprzętu komputerowego 252 Projekt 1 Temat projektu: JAK ROZSĄDNIE GOSPODAROWAĆ SWOIM KIESZONKOWYM CZYLI PLANOWAĆ WŁASNY BUDŻET? Cele operacyjne Uczeń: rozumie związek między posiadaniem pieniędzy a chęcią zaspokajania potrzeb, rozumie pojecie budżet, wie, co się składa na wpływy i wydatki, rozumie konieczność kontroli budżetu, sporządza budżet osobisty, określa koszt alternatywny podejmowanych decyzji, wyszukuje informacje z różnych źródeł, współpracuje w zespole, korzysta z nowoczesnych technologii, wywiązuje się z przydzielonych zadań, bierze udział w dyskusji, prezentuje efekty pracy, udziela informacji zwrotnej, dokonuje samooceny. Materiały pomocnicze do tematu projektu Szczegółowe pytania problemowe do tematu projektu: 1. Co to jest budżet? 2. Czym jest koszt alternatywny? 3. Skąd się biorą wpływy do budżetu (przychody)? 4. Jak można powiększyć swoje wpływy? 5. Jakie mam wydatki stałe? 6. Jakie mogą być wydatki nieprzewidziane? 7. Jak zrównoważyć budżet? 8. Jakie są korzyści z planowania budżetu? 253 Przykładowe zadania do projektu: 1. „Burza mózgów” na temat skojarzeń ze słowem budżet. 2. Wspólne tworzenie prostej definicji pojęcia budżet. 3. Szukanie pomysłów na powiększenie wpływów do osobistego budżetu oraz ograniczenie wydatków (asocjogram). 4. Ćwiczenie ułatwiające zrozumienie pojęcia „koszt alternatywny”. 5. Planowanie własnego miesięcznego budżetu. 6. Opracowanie poradnika „Jak mądrze gospodarować własnym kieszonkowym? 7. Generowanie pomysłów na upowszechnienie poradnika. 8. Podsumowanie, refleksja, informacja zwrotna, samoocena. Uwagi do planowania pracy uczniów Przy realizacji projektu uczniowie powinni uświadomić sobie, że pieniądze służą zaspokajaniu potrzeb ludzkich, ale zwykle ich ilość jest ograniczona i niewystarczająca. Wszyscy dysponują jakimiś środkami finansowymi i muszą dokonywać mądrego wyboru, na co przeznaczyć swoje pieniądze. Warto, aby uczniowie starali się metodą „burzy mózgów” podać jak najwięcej skojarzeń ze słowem budżet. Można potem wspólnie stworzyć prostą definicję (plan dochodów i wydatków), a potem zastanowić się, skąd mają pieniądze w swoim osobistym budżecie, czyli co się składa na ich dochody (wpływy). Po zapisaniu różnych zgłoszonych pomysłów, trzeba zająć się wydatkami. Tutaj też może się pojawić całe bogactwo przykładów, które należy zapisać. Te działania można prowadzić wspólnie lub w grupach. Uczniowie zapewne dojdą wniosku, że pieniędzy jest za mało, jak na ich potrzeby. Warto wówczas porozmawiać o konieczności wyboru. Tu przyda się pojęcie „koszt alternatywny”. Uczniowie mogą posłużyć się materiałem pomocniczym nr 2. Ważne jest, aby zrozumieli, że przy tego typu decyzjach zachodzi konieczność rozważnego dokonywania wyboru. Nie można kierować się impulsem, wybierać pochopnie, tylko dokładnie sprawę przemyśleć i działać racjonalnie. Następnie można przejść do najważniejszej części projektu – planowania budżetu. Uczniowie będą pracować nad swoim miesięcznym budżetem. Warto podkreślić, że taki sam mechanizm rządzi budżetem rodzinnym, budżetem firmy czy państwa – chodzi o to, by był on zrównoważony, a nie zamykał 254 się deficytem. Do planowania budżetu osobistego przyda się materiał pomocniczy nr 1. Przy tym ćwiczeniu warto zwrócić uwagę na delikatną kwestię różnic w zamożności poszczególnych uczniów. Jeżeli dadzą się one wychwycić i może to stanowić problem czy powodować dyskomfort niektórych uczniów, warto przećwiczyć to planowanie na fikcyjnym przykładzie, a realny budżet polecić uczniom do wykonania w domu. Warto omówić z nimi kwestię ograniczenia wydatków, zwiększenia wpływów itp. – uczniowie powinni szukać sposobów na zrównoważenie budżetu, aby nie dopuścić do powstania „dziury budżetowej” czyli deficytu. Z tego projektu powinni zapamiętać i zrozumieć potrzebę planowania budżetu, przewidywania skutków swoich decyzji finansowych, konieczność „cięcia” wydatków, dążenie do zrównoważenia budżetu i unikanie deficytu. Przy realizacji projektu można zaproponować uczniom także obejrzenie prezentacji i filmów „Budżet” i „Deficyt budżetowy” (www.nbportal.pl). Końcowym efektem (oprócz osobistych planów budżetowych poszczególnych uczniów) mógłby być artykuł do szkolnej gazetki (gabloty, na stronę internetową szkoły itp.), czyli coś w rodzaju krótkiego poradnika dla nastolatków pt. „Jak mądrze gospodarować swoim kieszonkowym?” 255 Projekt 2 Temat projektu: GROSZ DO GROSZA – JAK POWIĘKSZYĆ SWOJE ZASOBY FINANSOWE W UCZCIWY SPOSÓB? Cele operacyjne Uczeń: rozumie potrzebę oszczędzania, wymienia sposoby uczciwego powiększenia swoich dochodów, zna zasady zakładania konta dla osób niepełnoletnich, wyszukuje informacje z różnych źródeł współpracuje w zespole, korzysta z nowoczesnych technologii, wywiązuje się z przydzielonych zadań, przeprowadza wywiad, bierze udział w dyskusji, prezentuje efekty pracy, udziela informacji zwrotnej, dokonuje samooceny. Materiały pomocnicze do tematu projektu Szczegółowe pytania problemowe do tematu projektu: 1. Dlaczego pieniędzy jest za mało? 2. Jak powiększyć swoje wpływy do budżetu? 3. Jakie są sposoby zarobkowania osób nieletnich? 4. Jak założyć konto w banku? 5. Jakie są zalety posiadania własnego konta? 6. Gdzie szukać informacji o kontach bankowych? 7. Jak posługiwać się kartą kredytową? 256 Przykładowe zadania do projektu: 1. Generowanie pomysłów na powiększenie zasobów finansowych. 2. Spotkanie z pracownikiem banku/ wycieczka do banku. 3. Wyszukiwanie informacji na temat sposobów lokowania pieniędzy inwestowania itp. 4. Dyskusja na temat korzyści z posiadania rezerw finansowych. 5. Poszukiwanie najkorzystniejszej oferty bankowej dla młodzieży. 6. Gra dydaktyczna „poker kryterialny” - Czym się kierujemy, wybierając bank? 7. Opracowanie zasad korzystania z konta bankowego. 8. Podsumowanie, refleksja, informacja zwrotna, samoocena. Uwagi do planowania pracy uczniów Przy realizacji tego projektu uczniowie będą poszukiwać różnych sposobów powiększenia przez ludzi zasobów finansowych. Zespoły wypracują różne pomysły, np. praca zarobkowa (w przypadku uczniów w ich wieku - dorywcze zajęcie typu zaopiekowanie się dzieckiem czy umycie samochodu sąsiada), kupno nieruchomości, umieszczanie oszczędności na koncie lub lokacie itp. Przy wątku usług bankowych warto przeprowadzić wywiad z pracownikiem banku lub zaprosić go na spotkanie. Uczniowie mogą też zgromadzić materiał w postaci ulotek, broszur, wycinków z gazet, informacji ze stron internetowych itp.). Efektem tego będzie poznanie możliwości korzystnego lokowania oszczędności i wpojenie uczniom przekonania, że warto posiadać pewne rezerwy finansowe. Można wywołać dyskusję, po co ludziom są potrzebne oszczędności – tutaj uczniowie w grupach powinni wypracować przynajmniej po kilka powodów, dla których warto oszczędzać (przydadzą się materiały pomocnicze – „Dlaczego warto oszczędzać?”) Bardzo ważnym elementem realizacji projektu będzie poszukiwanie przez uczniów informacji o usługach bankowych dla młodzieży. Warto wybrać kilka banków, które oferują konta dla osób niepełnoletnich i dokładnie przeanalizować ich oferty. Można to zrobić w zespołach – każdy zajmie się innym bankiem, zbierze potrzebne informacje (w siedzibie banku, Internecie itp.), a potem zaprezentuje całej grupie przygotowane materiały. Podsumowaniem tego wątku mogłaby być ćwiczenie polegające na porównaniu ofert bankowych dla nastolatków i wybór najkorzystniejszej z nich. Można skorzystać z metody zwanej tabelą decyzyjną (materiał pomocniczy 257 nr 3, a opis metody – moduł IX, materiał pomocniczy nr 3) lub pokera kryterialnego (w dziale Gry dydaktyczne) Ważne, aby uczniowie zapamiętali, że od 13 roku życia mogą być już klientami banku i mieć swoje konto (ale wymagana jest zgoda rodziców). Co prawda rachunki dla nastolatków nie są wysoko oprocentowane, ale korzystanie z konta osobistego jest wygodne i dzięki temu będą mogli się uczyć dysponowania swoimi pieniędzmi. Ważna jest tez świadomość różnorodności ofert bankowych i konieczności ich uważnego analizowania, aby wybrać najkorzystniejszą dla siebie propozycję. Konieczne jest także przyjrzenie się praktycznym aspektom korzystania z konta – ćwiczenie wypełniania druków bankowych, omówienie zasad bezpiecznego posługiwania się kartą, strzeżenie swojego numeru PIN itp. Wszystkie te zalecenia trzeba omówić z uczniami i można – dla utrwalenia - zapisać w punktach jako „Zasady korzystania z konta bankowego”. 258 Projekt 3 Temat projektu: POMAGAJĄC INNYM, POMAGASZ SOBIE – JAK MOŻNA POMÓC TYM, KTÓRZY NIE MAJĄ PIENIĘDZY NA ZASPOKAJANIE PODSTAWOWYCH POTRZEB? Cele operacyjne Uczeń: rozumie, czym są podstawowe potrzeby człowieka, dostrzega różnice w sytuacji materialnej ludzi, organizuje pomoc potrzebującym, podejmuje próby zarobienia pieniędzy, wyszukuje sojuszników do swoich działań, współpracuje w zespole, korzysta z nowoczesnych technologii, wywiązuje się z przydzielonych zadań, bierze udział w dyskusji, prezentuje efekty pracy, udziela informacji zwrotnej, dokonuje samooceny. Materiały pomocnicze do tematu projektu Szczegółowe pytania problemowe do tematu projektu: 1. Jakie są podstawowe potrzeby człowieka? 2. Dlaczego nie wszyscy mogą zaspokoić swoje podstawowe potrzeby? 3. Co możemy zrobić dla takich osób? 4. Jak zarobić pieniądze na ten cel? 5. Jak zorganizować akcję w szkole lub środowisku, która przyniosłaby dochód? 6. Jak i gdzie szukać wsparcia przy organizowaniu takiej akcji? 259 Przykładowe zadania do projektu: 1. Dyskusja nad problemami osób potrzebujących pomocy i wsparcia finansowego – przykłady, analiza przyczyn. 2. Poszukanie w najbliższym otoczeniu osoby/rodziny potrzebującej wsparcia. 3. Generowanie pomysłów na zdobycie środków finansowych. 4. Wybór najlepszego rozwiązania. 5. Planowanie działań – harmonogram, przydział zadań. 6. Poszukiwanie sojuszników, promocja przedsięwzięcia. 7. Przeprowadzenie akcji. 8. Podsumowanie, refleksja, informacja zwrotna, samoocena. Uwagi do planowania pracy uczniów W tym projekcie uczniowie w praktyce zastosują swoje umiejętności w zakresie szeroko pojętej przedsiębiorczości. Najpierw będą rozważać, dlaczego niektórzy ludzie nie są w stanie zaspokoić swoich podstawowych potrzeb. Potem poszukają rozwiązań, jak pomóc takim osobom. Na pewno pojawią się pomysły takie jak zbiórka pieniędzy, darów, darmowe obiady w szkole, zwrócenie się pomocy społecznej itp. Warto jednak, aby naprowadzić uczniów na pomysł (na który może sami wpadną), aby spróbować samodzielnie zarobić pieniądze i przeznaczyć je dla potrzebujących. Należy dobrze się zastanowić, dla kogo ta pomoc ma być przeznaczona, starannie wyszukać informacje o potrzebujących itp. Można włączyć się do szerszej akcji prowadzonej przez fundacje lub stowarzyszenia, albo samodzielnie poszukać adresata tej pomocy w najbliższym otoczeniu (można dowiedzieć się od znajomych, z różnych instytucji, prasy, Internetu itp.). Warto uczulić uczniów na aspekt etyczny, takt i wrażliwość przy tego typu działaniach. Po znalezieniu tego podmiotu, należy popracować w zespołach nad pomysłami, jakiego typu przedsięwzięcia, akcje zarobkowe, można byłoby podjąć. Mogłyby to być działania typu: sprzedaż własnoręcznie wykonanych kartek świątecznych (bożonarodzeniowych, wielkanocnych, walentynkowych), aukcja prac plastycznych uzdolnionych uczniów, kiermasz ozdób choinkowych, koncert dla rodziców połączony z loterią fantową itp. Zapewne pomysłów nie zabraknie. Po ich zaprezentowaniu należy podyskutować, który pomysł jest najlepszy i przystąpić do jego realizacji. 260 Przy planowaniu działań można sięgnąć do metody gwiazdy pytań, listy pytań, harmonogramu (patrz: moduł I, projekt 2). Uczniowie, realizując taki projekt, mają możliwość wykazania się własną pomysłowością, szukają sojuszników, pełnią różne role w grupie, uczą się odpowiedzialności, rozwijają umiejętności organizacyjne, kształtują postawy przedsiębiorcze, a na dodatek robią coś dla innych i stają się wrażliwsi społecznie. 261 Projekt 4 Temat projektu: E-BIZNES - JAK MOŻNA WYKORZYSTAĆ KOMPUTER I INTERNET DO ZARABIANIA PIENIĘDZY? Cele operacyjne Uczeń: rozumie szansę, jaką daje Internet osobom szukającym pracy, zna różne modeli e-biznesu, zgłasza pomysły na e-biznes, wyszukuje informacje z różnych źródeł, korzysta z nowoczesnych technologii, współpracuje w zespole, wywiązuje się z przydzielonych zadań, zgłasza swoje pomysły, bierze udział w dyskusji, prezentuje efekty pracy, udziela informacji zwrotnej, dokonuje samooceny. Materiały pomocnicze do tematu projektu Szczegółowe pytania problemowe do tematu projektu: 1. Dlaczego ludzie zakładają firmy internetowe? 2. Jakie rodzaje działalności gospodarczej są prowadzone w Internecie? 3. Jakie są wady i zalety e-biznesu? 4. Jaki rodzaj działalności w e-biznesie miałby szansę powodzenia? 5. Jak powiązać profil działalności z własnymi zasobami? Przykładowe zadania do projektu: 1. Wyszukiwanie informacji o e-biznesie. 2. Wyszukiwanie osób, które prowadzą e-biznes. 262 3. Przeprowadzenie wywiadów lub spotkanie z wybraną osobą. 4. Gromadzenie informacji na temat wad i zalet e-biznesu. 5. Generowanie pomysłów na własną działalność w Internecie. 6. Podsumowanie, refleksja, informacja zwrotna, samoocena. Uwagi o planowaniu pracy uczniów Przy realizacji tego projektu uczniowie będą poznawać różne aspekty e-biznesu. Poznają rożne modle takiej działalności, Będą zdobywać informacje o prowadzeniu internetowej firmy oraz rozważać, jakie są wady i zalety takiego rozwiązania. Najpierw uczniowie powinni dowiedzieć się jak najwięcej o tym typie działalności z różnych źródeł. Poszukają też w swoim otoczeniu osoby, które prowadzą firmę internetową. Przeprowadzą z nimi wywiady lub jedną z nich zaproszą na spotkanie. Po zgromadzeniu danych z różnych źródeł oraz uporządkowaniu informacji zdobytych w wyniku wywiadów lub spotkania, uczniowie w grupach przedyskutują problem i zaprezentują na plakatach wady i zalety e-biznesu. Kolejnym zadaniem dla uczniów może być poszukiwanie pomysłów na rodzaj prowadzonej działalności. Warto wcześniej popracować nad kryteriami wyboru (zapotrzebowanie rynku na dany rodzaj produktów/usługi, konkurencja itp.) Warto, aby uczniowie zdali sobie sprawę, że nie tylko rozwój technologii, ale też sytuacja ekonomiczna, kryzys i bezrobocie powodują, że coraz więcej obywateli sięga po taki sposób zarabiania na życie. Oznacza to, że wiedza na temat może okazać się uczniom bardzo przydatna - taka działalność biznesowa będzie coraz powszechniejsza. 263 Projekt 5 Temat projektu: JAK ZMNIEJSZYĆ DOMOWE RACHUNKI? Cele operacyjne Uczeń: rozumie potrzebę oszczędzania energii i wody, rozumie związek między swoimi codziennymi zachowaniami a rachunkami domowymi oraz stanem naturalnego środowiska, formułuje zasady, którymi trzeba się kierować w codziennym życiu, aby oszczędzać wodę i energię, wyszukuje sojuszników do swoich działań, współpracuje w zespole, korzysta z nowoczesnych technologii, wywiązuje się z przydzielonych zadań, bierze udział w dyskusji, prezentuje efekty pracy, udziela informacji zwrotnej, dokonuje samooceny. Materiały pomocnicze do tematu projektu Szczegółowe pytania problemowe do tematu projektu: 1. Za co płacą co miesiąc rodzice, aby utrzymać dom? 2. Co jest najdroższe? 3. Jak swoimi codziennymi zachowaniami wpływamy na wysokość rachunków i stan środowiska? 4. Jak zmienić codzienne nawyki, aby zmniejszyć rachunki i ż w zgodzie z naturą? 5. Jak zachęcić innych do zmiany postaw? 264 Przykładowe zadania do projektu: 1. Wywiad z rodzicami na temat comiesięcznych rachunków. 2. Gra dydaktyczna „Bezcenne krople czyli woda na co dzień” 3. Generowanie pomysłów na zmniejszenie rachunków – wykonanie plakatów. 4. Poszukiwanie sojuszników. 5. Przeprowadzenie akcji informacyjnej w szkole/środowisku 6. Podsumowanie, refleksja, informacja zwrotna, samoocena. Uwagi do planowania pracy uczniów W tym projekcie uczniowie bardzo praktycznie wykorzystają swoje umiejętności – będą się starać zmniejszyć rachunki domowe. Najpierw trzeba porozmawiać o tym, jakie rachunki płacą co miesiąc rodzice i dlaczego coraz więcej ludzi ma z tym problem. Uczniowie, by zdobyć więcej informacji, mogą przeprowadzić wywiad z rodzicami, uzyskać konkretne dane, potem je porównać i wyciągnąć wnioski. Zapewne z tego wywiadu i dyskusji wyniknie konkluzja, że rachunki za energię, wodę, śmieci są dużym obciążeniem dla budżetu domowego i ciągle rosną, a więc warto pomyśleć o oszczędzaniu. Aby uatrakcyjnić zajęcia oraz pokazać uczniom konkretne zachowania prowadzące do oszczędności, warto zastosować grę dydaktyczną „Bezcenne krople czyli woda na co dzień” (w dziale Gry dydaktyczne). Pokazuje ona bardzo praktyczne rady dotyczące codziennych czynności, premiuje pozytywne zachowania i wskazuje niewłaściwe. Bazując na przykładzie wody można poszukać sposobów oszczędzania także innych rachunków, np. za energię elektryczną, wywóz śmieci, ogrzewanie itp. Można wykorzystać materiał pomocniczy nr 4. Warto podkreślić kontekst ekologiczny i rozwiązywanie globalnego problemu. Po omówieniu efektów pracy grup, warto zadać uczniom pytanie, jakie zmiany w zachowaniach wprowadzą od razu, od dziś. Trzeba też pomyśleć o poszukaniu sojuszników do takich działań – w domu, w szkole, w środowisku oraz przeprowadzeniu akcji informacyjnej. Przy planowaniu działań promujących postawę prooszczędnościową i proekologiczną można sięgnąć do metody gwiazdy pytań, listy pytań, harmonogramu (patrz: moduł I, projekt 2). Najważniejsze w tym projekcie jest wprowadzenie zmian w codziennym zachowaniu oraz jak najszersze rozpropagowanie takiej postawy przez uczniów. 265 Literatura i źródła do modułu VIII: Ekonomia na co dzień. Poradnik nauczyciela. Fundacja Młodzieżowej Przedsiębiorczości, Warszawa 2005, Klaus W., Woźniakowska B., Paszport nastolatka, Centrum Edukacji Obywatelskiej. Warszawa 2003. Kourilsky M., Jak uczyć ekonomii w szkole podstawowej, Wydawnictwo CODN, Warszawa 1993. Podstawowe pojęcia ekonomiczne. Książka dla nauczyciela, Wydawnictwo CODN, Warszawa 1993. Żurakowski F., Przedsiębiorczość i poszukiwanie pomysłu na firmę i jej uruchomienie : przewodnik dla nauczycieli, WSiP, Warszawa 1999. www.spokojnefinanse.pl www.bankier.pl www.nbportal.pl www.ceo.org.pl www.ore.edu.pl www.edunews.pl biznes internetowy.wordpress.com www.ipieniadze.net 266 Moduł IX: NASZE DECYZJE I WYBORY Każda decyzja otwiera nowe możliwości. Wprowadzenie do modułu Podejmowanie decyzji towarzyszy nam przez całe życie. Często nie zdajemy sobie sprawy, ile najróżniejszych wyborów podejmujemy każdego dnia. Zwykle robimy to spontanicznie, kierując się własną intuicją. Ale w ważnych sprawach zawodowych czy życiowych to nie wystarczy. Dlatego musimy się podejmowania decyzji nauczyć. To niezwykle ważna umiejętność i jej opanowanie ułatwia rozstrzyganie życiowych dylematów. Już małe dzieci dokonują wyboru i podejmują decyzje. Zastanawiają się na przykład, na co przeznaczyć swoje kieszonkowe, jaki rodzaj zajęć pozalekcyjnych wybrać, na jaką wycieczkę pojechać itp. Potem przychodzą poważniejsze decyzje: wybór odpowiedniej szkoły, studiów, zawodu. Dorośli, ukształtowani już ludzie, także stają często przed wyborem, dotyczącym przełomowych momentów w życiu: zmiana pracy, miejsca zamieszkania, wybór partnera życiowego itp. Umiejętności mądrego wybierania powinniśmy uczyć się jak najwcześniej, aby w sytuacji decyzyjnej racjonalnie rozważać różne możliwości, jakie przed nami stoją. Chodzi nie tylko o zdolność do wyszukiwania optymalnych rozwiązań, ale także o trudną sztukę godzenia się ze skutkami własnych, nietrafionych wyborów. Każdemu przecież się takie zdarzają. Nie powinny nas załamywać, ale być życiową lekcją, która pozwoli uczyć się na własnych błędach i dostrzegać przed sobą nowe możliwości. Niniejszy moduł pomoże uczniom zrozumieć, na czym polega sytuacja decyzyjna oraz jakie są kolejne kroki przy podejmowaniu decyzji. Nauczą się rozpoznawać sytuacje wymagające podjęcia decyzji, precyzować cele, które chce się osiągnąć i określać wartości, którym decyzja powinna odpowiadać, poszukiwać różnych sposobów rozwiązania problemu, oceniać ich pozytywne i negatywne skutki, a przez to - podejmować optymalne decyzje w trudnych sytuacjach. Tę umiejętność będą ćwiczyć podczas rozważania bardzo istotnej dla nich sprawy – wyboru szkoły. Poznają różne metody podejmowania decyzji. Dowiedzą się także, jak uczyć się na własnych błędach i wyciągać wnioski z chybionych decyzji. 267 Wszystkie pomysły zaprezentowane w tym module mają charakter przykładowy i są jedynie propozycją Autorki. Tematy, cele, pytania pomocnicze i pomysły na realizację projektów należy traktować jedynie jako inspirację. Materiały pomocnicze do modułu PODEJMOWANIE DECYZJI72 Decyzję można określić jako celowy, nielosowy wybór jednego z co najmniej dwóch alternatywnych rozwiązań danego problemu. Proces podejmowania decyzji jest to poznanie i zdefiniowanie istoty decyzyjnej, wyodrębnienie różnych możliwości, wybór „najlepszej” z nich i wprowadzenie jej w życie. Racjonalne podejmowanie decyzji przebiega następująco: Rozpoznanie i zdefiniowanie sytuacji decyzyjnej, Zidentyfikowanie właściwych możliwości, Ocena, czy każda z nich jest wykonalna, zadowalająca i jakie przyniesie konsekwencje, Wprowadzenia w życie wybranego wariantu, Obserwowanie i ocena rezultatów wybrania danej możliwości. Proces podejmowania decyzji jest efektem następujących po sobie w logicznym porządku czynności, które są powiązane związkami przyczynowo-skutkowymi – ich wynikiem jest podjęcie decyzji ostatecznej. Składa się z trzech faz: 1. Faza rozpoznania polega na identyfikacji problemu decyzyjnego, określeniu przyczyn jego powstania oraz możliwości i ograniczeń rozwiązania. 2. Faza projektowania obejmuje trzy czynności: Formułowanie różnych wariantów rozwiązań danego problemu decyzyjnego Określenie kryteriów, za pomocą, których będzie się dokonywać oceny tych wariantów. 72 http://hermaszewski.glogow.pl/wp-content/uploads/2011/09/Wyk%C5%82ad-6-Planowanie-i-podejmowaniedecyzji.pdf (dostęp: 25.04.2013) 268 Ocenę każdego wariantów rozwiązań Im więcej będziemy mieć wariantów rozwiązania, tym mamy większe szanse na to, że dokonany ostatecznie wybór będzie słuszny. 3. Faza wyboru polega na porównaniu wcześniej ocenianych wariantów rozwiązań problemu oraz wyborze tego, który w najwyższym stopniu spełnia nasze kryteria. W tej fazie musi być określony sposób i termin realizacji decyzji. 269 Materiały metodyczne do modułu Materiał pomocniczy nr 1 ANALIZA „ZA I PRZECIW”73 Jest to metoda, która może ułatwić podejmowanie decyzji, ale też za jej pomocą można rozważyć określoną sytuację nie wymagającą dokonywania wyboru. Warto ją wykorzystać po to, by spojrzeć na ten sam problem z dwu stron. Zadaniem uczniów jest przedstawienie argumentów za i przeciw, np. za pomocą tabeli. Mogą ją wypełnić indywidualnie, w parach lub grupach. Argumenty ZA Argumenty PRZECIW Inną możliwością zastosowania tej metody jest debata, w której dwie grupy uczniów prezentują w sposób przyjazny argumenty „za” lub „przeciw” i za ich pomocą przekonują swoich adwersarzy do zmiany poglądów. Ważne jest, aby obie strony przestrzegały kultury dyskusji i unikały ataków osobistych. 73 M. Rutkowska-Paszta, Wiedza o społeczeństwie. Scenariusze lekcji w szkole średniej, WSiP, Warszawa 1996. 270 Materiał pomocniczy nr 2 DRZEWO DECYZYJNE Wśród metod podejmowania decyzji najbardziej znaną jest drzewo decyzyjne. Jego autorami są Roger LaRaus i Richard C. Remy.74 Drzewo stanowi graficzne przedstawienie procesu podejmowania decyzji w określonej sprawie. Uczniowie pracują w grupach i wspólnie pokonują kolejne etapy procesu decyzyjnego. Są one następujące: 74 Kształcenie obywatelskie. Scenariusze lekcji. Centrum Edukacji Obywatelskiej 1997, s. 41-42. 271 Zdefiniowanie problemu, który będzie przedmiotem rozważań. Określenie celów i wartości, istotnych dla osób podejmujących decyzję. Znalezienie różnych możliwości rozwiązań – ich ilość odpowiada liczbie „gałęzi” drzewa. Określenie pozytywnych i negatywnych skutków każdego możliwego rozwiązania. Podjęcie ostatecznej decyzji. Metoda ma charakter uniwersalny i może znaleźć zastosowanie na różnych przedmiotach oraz godzinach wychowawczych. Pozwala uczniom w pogłębiony i systemowy sposób wypracować własne zdanie na omawiany temat. Uczniowie, pracując tą metodą, ćwiczą następujące – bardzo cenne - umiejętności: wyrażania własnych opinii, doboru argumentów, obrony własnego zdania, słuchania innych, krytycznego myślenia, konstruowania kontrargumentów, przewidywania skutków proponowanych rozwiązań, dokonywania wyboru, grupowego podejmowania decyzji. Przebieg zajęć: 1. Nauczyciel określa problem, który będzie przedmiotem analizy metodą „drzewa decyzyjnego”. 2. Uczniowie zostają podzieleni na grupy (najlepiej 4-6-osobowe). Każda grupa otrzymuje duży arkusz papieru oraz mały schemat drzewa. Nauczyciel udziela instrukcji, jak należy wypełniać ten schemat oraz określa czas pracy dla grup (15-20 minut) 3. Uczniowie w grupach rozpatrują różne możliwości rozwiązania problemu, uwzględniając postawione sobie cele i przyjęte wartości. Wypisują plusy i minusy każdego rozwiązania, a na końcu podejmują ostateczną decyzję. 272 4. Następuje prezentacja efektów pracy poszczególnych grup. Liderzy zespołów relacjonują je całej klasie prezentując plakaty; w razie potrzeby wyjaśniają wątpliwości i odpowiadają na pytania. 5. Nauczyciel komentuje efekty pracy uczniów i podsumowuje zajęcia. Metoda drzewa decyzyjnego wymaga przygotowania ze strony nauczyciela (plansze, układ ławek w klasie itp.); jest też czasochłonna. Zasługuje jednak na uwagę ze względu na aktywizację uczniów i kształcenie cennych umiejętności. 273 Materiał pomocniczy nr 3 TABELA DECYZYJNA75 W procesie podejmowania decyzji pomocną może się okazać metoda zwana tabelą decyzyjną. Uczniowie, pracując w grupach, rozstrzygają jakiś kontrowersyjny problem, wypełniając przygotowaną na planszy tabelę. Oto jej wzór: ALTERNATYWY KRYTERIA Etapy zajęć z wykorzystaniem tabeli decyzyjnej: Etap I Nauczyciel wprowadza uczniów w zagadnienie, które będzie przedmiotem zajęć oraz formułuje problem do dyskusji w grupach. Etap II Podział uczniów na grupy (4-6 osób). Nauczyciel wyjaśnia istotę metody, prezentuje wzór tabeli na planszy lub tablicy, rozdaje grupom duże arkusze papieru. 75 Opracowano na podstawie: M. Sielatycki: Scenariusz lekcji „Kierunek Europa”, ECIKO – CODN, Warszawa 1996. 274 Etap III Uczniowie wypełniają tabelę w następującej kolejności: 1. Określają możliwe warianty rozwiązań (alternatywy). 2. Formułują kryteria, według których te alternatywy będą oceniane. 3. Oceniają kolejne alternatywy według poszczególnych kryteriów, korzystając z pięciostopniowej skali: ++ bardzo pozytywny efekt + pozytywny efekt 0 brak efektu - negatywny efekt -- bardzo negatywny efekt 4. Podejmują ostateczną decyzję, wybierając najkorzystniejsze z rozwiązań. Etap IV Następuje prezentacja efektów pracy poszczególnych grup (plansz z tabelami). Etap V Uczniowie wybierają spośród propozycji poszczególnych grup najlepsze kryteria oceny, czyli takie, które możliwie najpełniej pozwalają ocenić kolejne alternatywy i podjąć decyzję. Chodzi o to, aby były one akceptowane przez większość uczniów w klasie. Metoda tabeli decyzyjnej nadaje się do wykorzystania na różnych przedmiotach oraz na godzinie wychowawczej. Pozwala ona uczniom lepiej przygotować się do wypracowania własnego zdania na dany temat. Ze względu na grupową formę pracy oraz konieczność podjęcia decyzji na forum grupy, metoda ta pozwala kształcić wiele umiejętności, np.: wyrażania swoich opinii, obrony własnego zdania, słuchania innych, wysuwania kontrargumentów, dyskutowania, przewidywania skutków różnych rozwiązań, podejmowania decyzji grupowej czy wreszcie współpracy i poczucia odpowiedzialności za efekty pracy zespołu. 275 Materiał pomocniczy nr 4 WYBIERAM SZKOŁĘ76 Kryteria – moje oczekiwania Szkoły Dojazd Ilość klas Nauka na zmiany Języki obce Zajęcia dodatkowe Wymiana zagraniczna Wyposażenie pracowni Wyniki egzaminów Szkoła X Szkoła Y Szkoła Z …. Oceniając szkołę wg kolejnych kryteriów, możesz wstawić: 2 plusy, 1 plus, zero, 1 minus , 2 minusy. Możesz też inaczej zaprojektować tabelę, zmienić kryteria, dopisać inne, które są dla Ciebie ważne. Na końcu podsumuj, która szkoła zebrała najwięcej plusów. 76 Opracowanie własne. 276 Materiał pomocniczy nr 5 MOJA SCIEŻKA KARIERY czyli PLANOWANIE OD KOŃCA77 Mając na uwadze swoje plany zawodowe, zaplanuj swoją ścieżkę kariery. Rozpocznij od nazwania swojego wymarzonego zawodu. Potem cofaj się kolejnymi „nitkami” na niższe poziomy, wpisując, co jest Ci potrzebne do rozwoju na kolejnych etapach w sferze wykształcenia, umiejętności, doświadczeń i relacji z ludźmi. Na ostatnim poziomie jest miejsce na decyzje, które podejmować będziesz teraz. Już w szkole podstawowej możesz poczynić pewne kroki, które przybliżą Cię do wymarzonego zawodu. MÓJ WYMARZONY ZAWÓD JAKIE WYKSZTAŁCENIE? JAKIE UMIEJĘTNOŚCI? JAKIE DOŚWIADCZENIA? JAKIE RELACJE Z LUDŹMI? JAKIE STUDIA? JAKIE KOŁA ZAINTERESOWAŃ, KLUBY? JAKIE DODATKOWE AKTYWNOŚCI? JAKIE NORMY I ZASADY? JAKA SZKOŁA PONADGIMNAZJALNA ? GIMNAZJUM? JAKIE GIMNAZJUM? 77 JAKA KULTURA OSOBISTA? JAKIE ZAGOSPODAROWANIE WOLNEGO CZASU? Opracowanie własne. 277 JAKIE ZACHOWANIA NA CO DZIEŃ? Materiał pomocniczy nr 6 JAŚ MELA – STUDIUM PRZYPADKU Jan Mela (ur. w 1988 roku w Gdańsku) stracił lewe podudzie i prawe przedramię w wyniku porażenia prądem, którego doznał w 2002 w Malborku, kiedy schronił się przed deszczem w stacji transformatorowej. Odzyskawszy przytomność, dotarł o własnych siłach do domu. Został niezwłocznie przewieziony do Szpitala Przy Akademii Medycznej w Gdańsku, gdzie po trzech miesiącach leczenia zdecydowano o amputacji kończyn. Jan Mela domagał się przed sądem 400 tys. zł zadośćuczynienia i pokrycia kosztów leczenia od Koncernu Energetycznego Energa. Opierając się na opinii biegłych sąd uznał, że bezpośrednią przyczyną wypadku nie było samo wejście Meli do budynku trafostacji, lecz dotknięcie ręką przewodów elektrycznych, zaś od 13-letniego chłopca można już było oczekiwać podstawowej znajomości zasad bezpieczeństwa związanych z urządzeniami pod napięciem. Sąd uznał Jana Melę winnym wypadku w 25%, przyznał mu ponad 230 tys. zł odszkodowania i miesięczną rentę, zaś koncern Energa obarczył odpowiedzialnością za zaniedbania polegające pozostawieniu otwartego i niezabezpieczonego budynku trafostacji. Jaś Mela zdobył wraz z Markiem Kamińskim obydwa bieguny (w jednym roku), jako najmłodszy i jednocześnie pierwszy niepełnosprawny, który dokonał takiego czynu. Potem wspiął się na Kilimandżaro (2008) oraz Elbrus (2009). Założył Fundację Poza Horyzonty, która wspiera niepełnosprawnych w realizacji ich marzeń.78 FRAGMENT WYWIADU Z JANKIEM MELĄ79 Pan w wieku 20 lat staje na czele fundacji. Pan jest ustawiony, będzie miał pan z tego pieniądze... Zobaczymy, jak to jest z tym ustawieniem, ale rzeczywiście przyznam, że liczę na to, że będzie to moja droga życiowa. Ale pieniądze 78 79 http://pl.wikipedia.org/wiki/Jan_Mela (dostęp 25.04.2013) http://www.dziennik.pl/wydarzenia/pokolenie-89/article313058/Janek_Mela_Idealy_ulatwiaja_zycie.html (dostęp 25.04.2013) 278 w działaniach fundacji są potrzebne jako narzędzie, a nie jako cel. Poza tym robię to z poczucia pewnej misji. Co to znaczy? To było moje marzenie od kilku lat, żeby organizować niezwykłe wyprawy dla osób niepełnosprawnych. Skąd taki pomysł? Sam miałem wypadek w wieku 13 lat i wiem, że to może zupełnie zrujnować życie. Miałem kiedyś wrażenie, że nie ma dla mnie przyszłości. I wtedy na mojej drodze stanął Marek Kamiński, proponując mi wspólną wyprawę na biegun. Ten pomysł stał się światełkiem w tunelu. A ta wyprawa stała się celem, który udało mi się osiągnąć. Dzięki temu odzyskałem wiarę, że nie ma rzeczy niemożliwych. I wiem już, że nie tylko pomoc materialna, ale także danie nadziei jest czymś niesłychanie ważnym. I jest wiele osób, które tej nadziei i pomocy potrzebują, a nie mają jej od kogo uzyskać. Ja dostałem wielką szansę, ale zarazem otrzymałem pewną misję, z którą muszę iść dalej. Czuję, że nadszedł czas, kiedy uda mi się zrealizować moje marzenie, i nie chciałbym sam siebie ani nikogo innego zawieść. PRZESŁANIE JAŚKA MELI80 W naszym życiu cały czas mamy przed sobą różne horyzonty - horyzonty wyobraźni, horyzonty możliwości. Jesteśmy otoczeni barierami, choć w rzeczywistości większość z nich znajduje się tylko w naszej głowie. Gdy uznajemy coś za niemożliwe, stawiamy sobie barierę, której nie przejdziemy. My chcemy przenosić siebie i innych poza horyzonty, pokazywać, że nie ma rzeczy niemożliwych. Samemu nie jest to łatwe, samemu czasem nie widzimy drogi, ale razem jesteśmy silniejsi. Ja dostałem od życia drugą szansę. Spotkałem wiele niezwykłych osób, takich jak Marek Kamiński czy Ania Dymna, którzy zmienili to moje życie na lepsze, dali mi nadzieję. Moim marzeniem jest nieść tą nadzieję dalej, przekazać ją tym, którzy nie mieli tyle szczęścia, co ja. Jestem tym, kim jestem, dzięki innym. Dzięki otoczeniu wspaniałych ludzi staram się nie poddawać i doceniać życie. Nie zawsze mi to wychodzi, ale dzięki Wam wszystkim jest mi łatwiej. Dzięki tej Fundacji czuję się tak, jakbym mógł osobiście doświadczać tego, że wszechświat się poszerza. To fenomenalne uczucie :). 80 http://www.pozahoryzonty.org/jas_tekst.html (dostęp 25.04.2013) 279 Nie jest trudno skojarzyć nasze logo z postacią Małego Księcia. Tak jak potrzeba wrażliwości, by pokochać różę, tak samo nie jest łatwo dostrzec takich Małych Książąt wśród nas. Ale oni są. To cisi bohaterowie dnia codziennego, którzy zmagają się z trudami życia. Ale razem zawsze jest łatwiej. Razem piękne rzeczy są piękniejsze, a te ciężkie... lżejsze. Tak jak niezwykłe miejsca na ziemi - mogą być piękne, ale chyba nie ma nic piękniejszego, niż odbicie cudu natury w oczach ukochanej osoby. Staramy się odnajdować tych bohaterów i pomagać im, czym tylko się da. Chociażby uśmiechem. Uśmiech to taki mały skarb, który nic nas nie kosztuje, a jest wręcz bezcenny. Nie bójmy się dzielić się uśmiechem! Sprawmy, by świat był weselszy. Z całymi jego trudami. Znajdźmy razem takie farby, którymi można pokolorować życie. By życie było kolorowe. Marzę o tym, by być dla kogoś taką farbką. Jasiek Mela 280 Materiał pomocniczy nr 7 TO NIE KONIEC ŚWIATA! czyli POŻYTKI Z PORAŻEK81 Przeanalizuj opisane poniżej życiowe sytuacje oraz wypisz straty i zyski, wzorując się na pierwszym przykładzie. Możesz uzupełnić tabele o inne przypadki, znane Ci z doświadczeń lub obserwacji. Opis sytuacji (myślisz o stratach, jakie poniosłeś) Nie zostałeś laureatem konkursu humanistycznego dużo czasu zmarnowałem nie zwolnią mnie ze sprawdzianu, będę się musiał stresować sprawdzianem Nie pojedziesz na wymianę zagraniczną, bo zapomniałeś o wyrobieniu paszportu Miałeś wypadek na rowerze, spędziłeś 2 miesiące w szpitalu, tam zakończyłeś rok szkolny Nie dostałeś się do wybranej szkoły w pobliskim mieście, uważanej za najlepszą w całej okolicy 81 Opracowanie własne 281 (pomyśl raczej o tym, co zyskałeś i jaka z tego płynie nauka!) dużo się nauczyłem, dzięki tej wiedzy dobrze napiszę sprawdzian, wiele egzaminów mnie jeszcze czeka w życiu, więc warto zobaczyć, jak to jest, poznałem na konkursie fajnych kolegów z innych szkół W wyniku awarii komputera straciłeś całą zawartość twardego dysku 282 Materiał pomocniczy nr 8 ASERTYWNOŚĆ82 Co to znaczy być asertywnym? Asertywność to umiejętność, dzięki której ludzie otwarcie wyrażają swoje myśli, uczucia i przekonania, nie lekceważąc uczuć i poglądów swoich rozmówców. Teoria asertywności jest oparta na założeniu, że każda jednostka posiada pewne podstawowe prawa. W sytuacjach konfliktowych umiejętności asertywne pozwalają osiągnąć kompromis bez poświęcania własnej godności i rezygnacji z uznawanych wartości. Ludzie asertywni potrafią też powiedzieć „nie” bez wyrzutów sumienia, złości czy lęku. Asertywność jest zatem umiejętnością kluczową, kiedy trzeba oprzeć się naciskom m.in. w sprawie alkoholu i narkotyków. Dla pojęcia „asertywność” nie ma dobrego polskiego odpowiednika. Takie pojęcia, jak „pewność siebie”, „stanowczość” i ,,zdecydowanie” nie oddają znaczenia tego terminu. W pracy z młodszymi dziećmi można używać pojęcia „pewność siebie”, ale trzeba wytłumaczyć, że nie chodzi o „upór” czy „zarozumiałość”, lecz o umiejętność wyrażania własnych przekonań i bycie sobą niezależnie od oczekiwań innych ludzi. Asertywność to umiejętność, a nie etykietka, którą można przyklejać ludziom. To zachowania, a nie ludzi, możemy określać jako „agresywne”, „ulegle” czy „asertywne”. Asertywność jest czasami mylona z agresją. W przypadku zachowań agresywnych sytuacje są postrzegane w kategoriach „ja wygrywam, ty przegrywasz”. Ton głosu w zachowaniu agresywnym różni się od tonu głosu w zachowaniu asertywnym – często bywa hałaśliwy, pobrzmiewa w nim pogróżka lub sarkazm. Towarzyszy mu odpowiednie zachowanie niewerbalne: mierzenie rozmówcy wrogim spojrzeniem, grożenie palcem, naruszanie granicy przestrzeni prywatnej. Często myli się również pojęcia złości i agresji. Złość jest uczuciem, agresja zaś sposobem wyrażania złości. Złość może być obecna także w zachowaniach uległych i asertywnych. W tych pierwszych kumuluje się i może później wybuchnąć w postaci agresji. W tych drugich jest wyrażana jako otwarty komunikat, np. „Jestem na ciebie zły”, i dzięki temu uświadamiana rozmówcy. Asertywność nie musi być stosowana w każdym przypadku sprzeczności interesów; czasami wręcz nie należy jej stosować. Asertywność nie stanowi gwarancji sukcesu, 82 http://praesterno.pl/akademia/warsztaty/6 (dostęp 25.04.2013) 283 ale daje satysfakcję z wyrażania własnych uczuć po to, by konflikt można było rozstrzygnąć bez poczucia winy czy nieszczerości. Strategie asertywne Zacięta płyta to technika przydatna wówczas, gdy chcemy powiedzieć „nie” lub w inny sposób wytyczyć granice w rozmowie z osobą, do której nie dociera to, co mówimy. Możemy z niej skorzystać, aby zabronić czegoś pięcioletniemu dziecku, aby poinformować domokrążcę, że nie jesteśmy zainteresowani jego produktem, albo powiedzieć nadmiernie gościnnej pani domu, że nie mamy ochoty na nic do picia. „Zacięta płyta” to również skuteczny sposób mówienia innym o swoich życzeniach w sytuacjach, kiedy zaślepieni są własnymi. Na przykład możesz użyć tej techniki, aby zakomunikować swojemu mężowi, że wolisz pójść do restauracji francuskiej, a nie meksykańskiej; aby powiedzieć swojemu nastoletniemu synowi, by wrócił do domu przed północą; aby przypomnieć właścicielowi mieszkania o naprawie cieknącego kranu. „Zacięta płyta” jest najbardziej użyteczna w sytuacjach, w których wyjaśnienia prowokowałyby jedynie rozmówcę do rozpoczęcia bezsensownej kłótni. Z treści na proces Kiedy zauważysz, że rozmowa odbiega od tego, o czym chcesz rozmawiać, należy przesunąć uwagę z aktualnego tematu (treści) na to, co dzieje się pomiędzy tobą a rozmówcą (proces). Możesz na przykład powiedzieć: „Odeszliśmy od tego, o czym mieliśmy rozmawiać i gawędzimy sobie teraz o starych czasach” albo „Uświadomiłem sobie, że ja cały czas mówię, a ty milczysz”. Przesunięcie uwagi z treści na proces wymaga ujawnienia tego, co czujemy lub myślimy w danej interakcji w określonym momencie. Na przykład: „Boję się coś więcej powiedzieć. Widzę, jak się zaczerwieniłeś i zaciskasz zęby” lub „Czuję dyskomfort, kiedy rozmawiamy o tym w miejscu publicznym. Zauważyłam, że oboje zaczęliśmy mówić szeptem” lub „Bardzo dobrze się czuję, kiedy widzę, że powoli rozwiązujemy ten problem. Naprawdę szczerze rozmawiamy. Bardzo pozytywnie cię teraz odbieram”. Przesunięcie uwagi z treści na proces jest szczególnie pomocne, gdy ty i twój rozmówca czujecie złość i zaczynacie podnosić glos. Możesz wówczas powiedzieć: „Widzę, że obydwoje jesteśmy zdenerwowani. To bardzo drażliwy temat” lub „Rozmawiamy o wiele głośniej niż na początku i widzę, że oboje szykujemy się do walki”. Sztuka polega na tym, aby wypowiedzieć komentarz na temat tego, co dzieje się pomiędzy wami w sposób neutralny i bez emocji – tak, aby uwaga ta nie odebrana została jako atak. 284 Chwila na oddech Czy czujesz się zmuszony do natychmiastowej odpowiedzi w każdej sytuacji? Kiedy ktoś zadaje ci pytanie, być może czujesz, że powinieneś od razu na nie odpowiedzieć. Reagując w ten sposób, prawdopodobnie często robisz lub mówisz coś, czego potem żałujesz. Jeżeli nie dajesz sobie czasu, aby uświadomić sobie swoje uczucia i potrzeby, być może pozwalasz, aby inni podejmowali decyzje za ciebie. Chwila na oddech pozwała ci: 1) upewnić się, że rozumiesz drugą osobę, 2) zanalizować to, co zostało powiedziane, 3) skupić się na swoim wnętrzu i uświadomić sobie, co czujesz, myślisz i czego chcesz w danej sytuacji, 4) 4) świadomie wpływać na sytuację, aby zwiększyć prawdopodobieństwo osiągnięcia swojego celu. Daje ci ona możliwość pomyślenia i przygotowania się. Odkładanie na później Kiedy wiesz, że to, o czym mówicie, jest istotne, ale dyskusja utknęła w martwym punkcie, odłóż ją na później. Technika odkładania na później jest cenna zwłaszcza wówczas, gdy interakcja jest zbyt bierna lub zbyt agresywna. Jedna ze stron może być na przykład zbyt małomówna, może płakać lub potulnie zgadzać się ze wszystkim, co mówi druga strona – lub przeciwnie: może ranić, obrażać i przywoływać dawne konflikty Odkładanie na później może być dobrą strategią również wtedy, gdy potrzebujemy nieco czasu na przemyślenie czegoś. Na przykład w sytuacji, kiedy nie możesz zdecydować, który samochód kupić, a sprzedawca wywiera na ciebie presję; lub gdy twoja dziewczyna właśnie powiedziała ci, że cię kocha i chce wiedzieć, co ty do niej czujesz; albo gdy właśnie dostałeś od swoich teściów zaproszenie na weekend do ich domku letniskowego. Zawsze możesz odpowiedzieć: „Myślę, że to, o czym mówisz, jest ważne i chciałbym o tym porozmawiać jutro”. 285 Projekt 1 Temat projektu: ŻYCIE TO SZTUKA WYBORU – JAK ROZSĄDNIE PODEJMOWAĆ DECYZJE? Cele operacyjne Uczeń: rozumie, na czym polega sytuacja decyzyjna, rozumie, że konieczność podejmowania decyzji towarzyszy nam przez całe życie, wyjaśnia, dlaczego sztuka podejmowania odpowiedzialnych decyzji to jedna z najważniejszych życiowych umiejętności, podaje życiowe przykłady sytuacji decyzyjnych, podaje argumenty za i przeciw w odniesieniu do alternatywnych rozwiązań, podejmuje decyzję wykorzystując różnorodne metody, przeprowadza wywiad, wyszukuje informacje z różnych źródeł, korzysta z nowoczesnych technologii, współpracuje w zespole, wywiązuje się z przydzielonych zadań, zgłasza swoje pomysły, bierze udział w debacie, prezentuje efekty pracy, udziela informacji zwrotnej, dokonuje samooceny. Materiały pomocnicze do tematu projektu Szczegółowe pytania problemowe do tematu projektu: 1. Dlaczego musimy o czymś decydować? 2. Jakie sytuacje życiowe wymagają podejmowania decyzji? 3. Co znaczy „alternatywne rozwiązanie”? 4. Jakie są kolejne etapy podejmowania decyzji? 5. Czym się kierować, dokonując wyboru? 286 6. Jak określić cele i wartości? 7. Jak oceniać pozytywne i negatywne skutki różnych rozwiązań? 8. Jak wybrać najlepsze rozwiązanie? Propozycje zadań do projektu: 1. Dyskusja na temat umiejętności dokonywania mądrych wyborów i jej znaczenia w życiu. 2. Generowanie przykładów sytuacji decyzyjnych. 3. Wywiad z rodziną/znajomymi na temat najtrudniejszych życiowych decyzji. 4. Ćwiczenia w podejmowaniu decyzji (na różnych przykładach) za pomocą metod: a. analiza „za i przeciw”, b. drzewo decyzyjne, c. tabela decyzyjna. 5. Podsumowanie, refleksja, informacja zwrotna, samoocena. Uwagi do planowania pracy uczniów Przy realizacji tego projektu należy odwołać się do uczniowskich doświadczeń i obserwacji – kiedy ostatnio podejmowali decyzje, czego dotyczyły, czy łatwo im było dokonać wyboru właściwego rozwiązania. Warto, aby porozmawiali z dorosłymi na ten temat (rodzice, dziadkowie, znajomi itp.) i zapytali ich, która z życiowych decyzji była dla nich najtrudniejsza, czym się kierowali przy jej podejmowaniu, jakie rozwiązania odrzucili i czy podjęta ostatecznie decyzja okazała się potem słuszną? Taki wywiad pomoże im uświadomić, że podejmowanie decyzji nie jest umiejętnością łatwą i warto się jej uczyć. Zanim uczniowie podejmą się rozwiązania problemu, w którym jest kilka alternatywnych możliwości, warto, aby zajęli się prostszą sytuacją, która nie wymaga wyboru, ale pozwala się przyjrzeć problemowi z dwóch stron. To pomoże potem oceniać pozytywne negatywne skutki różnych rozwiązań. Można przeprowadzić to ćwiczenie w parach i wykorzystać materiał pomocniczy nr 1. Warto do tego zadania wykorzystać jakiś nietrudny przykład, np. „Czy zapisać się na płatny kurs tańca?” Można też zorganizować to ćwiczenie w formie debaty. Przy okazji uczniowie będą się uczyć trudnej sztuki kulturalnego dyskutowania. 287 Warto podkreślić na zakończenie tego ćwiczenia, że istotne jest wnikliwe rozpatrywanie pozytywów i negatywów danego problemu, bo to ułatwia podjecie najbardziej racjonalnej decyzji. Najważniejszą częścią tego projektu jest podejmowanie decyzji przy użyciu metody drzewa decyzyjnego. Najlepiej, aby uczniowie sami zaproponowali jakieś problemy do rozwiązania – najlepiej takie, z którymi się akurat borykają. Mogą się zajmować różnymi sprawami w zespołach – każda będzie miała do rozstrzygnięcia inny problem, a potem zaprezentują to na forum całej grupy. Zanim jednak zabiorą się do pracy, należy im możliwie najdokładniej wyjaśnić na czym polega metoda, jak wypełniać schemat drzewa – warto to zrobić na dużej planszy i konkretnym, życiowym przykładzie. Szczególnie trudne na tym etapie rozwoju może być zrozumienie przez uczniów, jak określa się cele i wartości. Pomocny może być tutaj materiał pomocniczy nr 2. Najważniejsze w tym projekcie jest, aby uczniowie uświadomili sobie wagę umiejętności podejmowania decyzji, zmierzyli się z konkretną sytuacją decyzyjną, poszukali rozmaitych rozwiązań, określili plusy i minusy każdego z nich oraz podjęli ostateczną decyzję. Najlepiej, aby efektem końcowym było rozstrzygnięcie konkretnej, istotnej dla nich sprawy i dokonanie wyboru, z którym wcześniej nie umieli sobie poradzić. 288 Projekt 2 Temat projektu: KIERUNEK: SUKCES – JAK WYBRAĆ DLA SIEBIE NAJLEPSZĄ SZKOŁĘ? Cele operacyjne Uczeń: rozumie, na czym polega waga decyzji o wyborze szkoły, rozumie, że moment wyboru szkoły może mieć duży wpływ na dalsze życie, wie, gdzie szukać informacji o wybranych szkołach, określa kryteria wyboru, kieruje się rozwagą przy dokonywaniu wyboru według określonych kryteriów, ocenia alternatywne rozwiązania, podejmuje decyzję metodą tabeli decyzyjnej, wyszukuje informacje z różnych źródeł, korzysta z nowoczesnych technologii, analizuje zebrane informacje, wyciąga wnioski, współpracuje w zespole, wywiązuje się z przydzielonych zadań, zgłasza swoje pomysły, bierze udział w dyskusji prezentuje efekty pracy, udziela informacji zwrotnej, dokonuje samooceny. Materiały pomocnicze do tematu projektu Szczegółowe pytania problemowe do tematu projektu: 1. Jakie są moje zasoby (uzdolnienia, umiejętności)? 2. Co mnie interesuje? 3. Co chciałbym w życiu robić? 4. Jaka szkoła pomoże mi zdobyć upragniony zawód? 5. Gdzie szukać informacji o szkołach? 289 6. Jakimi kryteriami się kierować, dokonując wyboru szkoły? 7. Jak wybrać najlepsze dla mnie rozwiązanie? 8. Jak zaplanować ścieżkę swojej kariery? Przykładowe zadania do projektu: 1. Zebranie danych o okolicznych gimnazjach. 2. Przygotowanie prezentacji o szkole – film, plakat, prezentacja multimedialna. 3. Zorganizowanie „giełdy szkół” – prezentacje. 4. Wybór szkoły z wykorzystaniem tabeli decyzyjnej. 5. Zaplanowanie ścieżki własnej kariery. 6. Podsumowanie, refleksja, informacja zwrotna, samoocena. Uwagi do planowania pracy uczniów Problem jest niezwykle ważny ze względu na przyszłość uczniów i ich późniejsze życiowe wybory. Rozwiązując go, można nawiązać do projektów 1 i 4 z modułu I, w których uczniowie analizowali swoje umiejętności i uzdolnienia pod kątem przyszłej pracy zawodowej. Jeżeli nie wszystkie ćwiczenia z tamtych projektów były wykorzystane, warto po nie sięgnąć. Do realizacji tego projektu potrzebne jest zebranie jak największej ilości danych o gimnazjach w najbliższej okolicy i przeanalizowanie ich w celu wyboru tej szkoły, w której chcą kontynuować naukę po szkole podstawowej. W tym celu można podzielić grupę jak na kilka najwięcej zespołów informacji o i każdy jednej z nich szkole. miałby Ważne, aby za zadanie uczniowie zebrać korzystali z różnorodnych źródeł informacji: od uczniów, absolwentów, ich rodziców, nauczycieli, dyrekcji szkoły, ze strony internetowej, od władz itp. Powinni zgromadzić jak najwięcej danych, np. lokalizacja, dojazd, liczba klas, zmianowość, języki obce, koła zainteresowań, wycieczki, wyposażenie pracowni, wymiany zagraniczne, wyniki egzaminów zewnętrznych, EWD itp. Każdy zespół mógłby zaprezentować zebrane informacje w formie plakatu, stoiska, prezentacji multimedialnej itp. (forma do uzgodnienia). W ten sposób wszyscy mieliby „bank” informacji o szkołach w terenie, a poszczególne zespoły miałyby okazję poćwiczyć realizację grupowego projektu i sztukę prezentacji. Po zapoznaniu się z ofertą uczniowie powinni ją przeanalizować, a potem indywidualnie dokonać wyboru szkoły dla siebie. Mogą się posłużyć metodą tabeli decyzyjnej (materiał pomocniczy nr 3 i 4). 290 Ostatnim etapem realizacji i końcowym efektem tego projektu mogłoby być graficzne wykonanie przez uczniów ścieżki swojej kariery, na której zaznaczą kolejne etapy swojego rozwoju (materiał pomocniczy nr 5 – należy go rozwinąć i rozbudować). Będzie to rodzaj „planowania od końca” lub „planowania z przyszłości” – najpierw uczniowie określą swój wymarzony zawód jako cel, do którego dążą, a potem rozpiszą kolejne kroki, które ich do niego doprowadzą. Będą to nie tylko etapy formalnego wykształcenia, ale także nabywanie doświadczeń, doskonalenie umiejętności oraz rozwijanie relacji z innymi ludźmi. 291 Projekt 3 Temat projektu: GŁOWA DO GÓRY – JAK UCZYĆ SIĘ NA BŁĘDACH? Cele operacyjne Uczeń: rozumie, że każdy człowiek ma prawo do błędnych decyzji, rozumie, że rozwaga przy dokonywaniu wyborów zmniejsza ryzyko błędu, dostrzega pozytywy w pozornie beznadziejnych sytuacjach, rozumie naukę płynącą z popełnionych błędów, wyszukuje informacje z różnych źródeł, korzysta z nowoczesnych technologii, analizuje informacje, wyciąga wnioski, współpracuje w zespole, wywiązuje się z przydzielonych zadań, zgłasza swoje pomysły, bierze udział w dyskusji prezentuje efekty pracy, udziela informacji zwrotnej, dokonuje samooceny. Materiały pomocnicze do tematu projektu Szczegółowe pytania problemowe do tematu projektu: 1. Dlaczego błędnych decyzji nie da się uniknąć? 2. Dlaczego warto się przyznawać do błędów? 3. Jak błędy mogą nam pomóc w dalszym rozwoju? 4. Dlaczego lepiej się uczyć na cudzych błędach niż własnych? 5. Jak uczyć się na niepowodzeniach? 6. Jak wykorzystać wnioski z błędów przy kolejnych decyzjach? 7. Jak nie powtarzać podobnych błędów? 8. Jak nie zrażać się niepowodzeniami? 9. Jak wybrnąć z pozornie beznadziejnej sytuacji? 292 Przykładowe zadania do projektu: 1. Dyskusja na temat błędów w życiu człowieka i ich znaczenia dla osobistego rozwoju. 2. Analiza przypadku – Jaś Mela. 3. Analiza własnych błędów i porażek.. 4. Opracowanie poradnika „Jak uczyć się na błędach?” 5. Podsumowanie, refleksja, informacja zwrotna, samoocena. Uwagi do planowania pracy uczniów Przy realizacji tego projektu warto rozpocząć od uświadomienia uczniom, że błędne decyzje są wpisane w ludzkie życie i nikomu nie udaje się ich całkowicie unikać. Jednak błąd, porażka, czy nawet życiowy dramat nie musi oznaczać „końca świata”. Jako pomoc może posłużyć przykład Jasia Meli, który w wyniku dziecięcego błędu i nieostrożności uległ poważnemu wypadkowi, stał się osobą niepełnosprawną, ale tak odmienił swoje życie, że osiąga wspaniałe sukcesy i pomaga innym. Warto przeprowadzić studium przypadku, przeanalizować sytuację Jasia (materiał pomocniczy nr 6), podyskutować o tym, na czym polegał jego błąd, jakie poniósł straty, jaką pomoc uzyskał i jaką naukę wyniósł ze swoich doświadczeń. Jaś Mela to młody człowiek (miał wypadek w wieku lat 13), a więc bliski uczniom poprzez swój wiek. Jest to także znana medialnie postać, a jego przykład jest bardzo spektakularny, a więc powinien podziałać na wyobraźnię uczniów i pobudzić ich do refleksji nad własnym postępowaniem w różnych życiowych sytuacjach. Potem trzeba się odnieść do sytuacji z życia uczniów i przeanalizować w grupach kilka przykładów błędów i porażek, które mogą się przytrafić (lub już się zdarzyły). Można się posłużyć materiałem pomocniczym nr 7. Uczniowie w zespołach mogą pracować nad wszystkimi przykładami, albo każda grupa analizować jeden z opisanych przypadków. Mogą również zaproponować inne sytuacje do analizy. Wnioski podsumowujące mogą stać się efektem końcowym pracy nad projektem – można je umieścić na wspólnym plakacie w postaci kilku rad „Jak uczyć się na błędach?” gdyby uczniowie mieli problem ze sformułowaniami, można im zaproponować pierwszy punkt, a potem powinni sobie już poradzić. Mogą się tam znaleźć zapisy takie jak: Nie bój się popełniać błędów – są czymś normalnym i nieuniknionym. 293 Nie obawiaj się przyznać do błędu – każdy ma do niego prawo. Nawet jeśli popełniłeś błąd – uczyniłeś krok do przodu, bo już wiesz, czego należy unikać w przyszłości. Nie bój się podejmować ryzyka mimo wcześniejszych błędów – bez ryzyka nie ma postępu, w końcu ci się uda! Nie powtarzaj raz popełnionych błędów – ucz się! W każdej sytuacji staraj się dostrzegać dobre strony – zawsze takie się znajdą. 294 Projekt 4 Temat projektu: ASERTYWNOŚĆ – JAK SKUTECZNIE ODMAWIAĆ W IMIĘ SWOICH CELÓW I WARTOŚCI? Cele operacyjne Uczeń: rozumie, na czym polega postawa asertywna, odróżnia zachowania asertywne od agresywnych i uległych, stosuje w praktyce różne strategie asertywne, wyszukuje informacje z różnych źródeł, korzysta z nowoczesnych technologii, analizuje zebrane informacje, wyciąga wnioski, współpracuje w zespole, wywiązuje się z przydzielonych zadań, bierze udział w dyskusji, prezentuje efekty pracy, udziela informacji zwrotnej, dokonuje samooceny. Materiały pomocnicze do tematu projektu Szczegółowe pytania problemowe do tematu projektu: 1. Na czym polega postawa asertywna? 2. Jakie sytuacje życiowe wymagają postawy asertywnej? 3. Czym różni się postawa asertywna od agresywnej i uległej? 4. Jakie są strategie asertywne? 5. Jak asertywnie reagować w konkretnych sytuacjach? 6. Jak nie dać się namówić na coś, co nie jest zgodne z naszymi celami i wartościami? Przykładowe zadania do projektu: 1. Wyszukiwanie informacji na temat asertywności. 2. Sporządzenie listy sytuacji, w których postawa asertywna szczególnie się przydaje. 295 3. Spotkanie z psychologiem lub pedagogiem. 4. Wyszukiwanie różnic między postawą agresywną, uległa i asertywną. 5. Stosowanie w praktyce strategii asertywnych – układanie dialogów i prezentacja scenek. 6. Podsumowanie, refleksja, informacja zwrotna, samoocena. Uwagi do planowania pracy uczniów Przy realizacji tego projektu należy odwołać się do uczniowskich doświadczeń i obserwacji – kiedy ostatnio znaleźli się w sytuacji, gdy byli do czegoś usilnie namawiani, a było to niezgodne z ich systemem wartości. Takich przykładów zapewne podadzą wiele. Warto porozmawiać o tym, jak się wtedy zachowali, jaką przyjęli postawę, czy ulegli presji, czy też wykazali się asertywnością. Następnie mogą wyszukać jak najwięcej informacji o tejże asertywności – na czym ona naprawdę polega (gdyż jest często źle rozumiana i błędnie interpretowana). Przygotowani teoretycznie uczniowie mogą się spotkać z psychologiem lub pedagogiem, aby wyjaśnić wątpliwości związane z asertywnością, zadać nurtujące ich pytania, wykonać ćwiczenia pod okiem specjalisty. Po tym doświadczeniu można sprawdzić, jak uczniowie zrozumieli zagadnienie i poprosić ich o wykonanie ćwiczenia. Na przykładzie konkretnej sytuacji życiowej należy w tabelce zapisać, na czym polegałoby zachowanie agresywne, uległe i asertywne. Następnie pora na sprawdzenie wiedzy w praktyce. Uczniowie w grupach mieliby za zadanie zastosować konkretne strategie asertywne (patrz - materiał pomocniczy nr 8): zacięta płyta, z treści na proces, chwila na oddech, odkładanie na później. Aktywność uczniów mogłaby polegać na przygotowaniu przez daną grupę dialogu do konkretnej sytuacji oraz przygotowaniu scenki przedstawiającej daną strategię. Scenki powinny być zaprezentowane i omówione na forum. Ważne, by wszyscy dokładnie wiedzieli, na czym każda ze strategii polega. 296 Najważniejsze w tym projekcie jest, aby uczniowie uświadomili sobie wagę przyjmowania postawy asertywnej, zmierzyli się z konkretną trudną sytuacją i potrafili zastosować odpowiednią strategię asertywną. Najlepiej, aby efektem końcowym było zachowanie asertywne w realnej sytuacji, z którą wcześniej nie umieliby sobie poradzić. 297 Projekt 5 Temat projekt: NIE MA SUKCESU BEZ RYZYKA – JAK ODWAŻNIE PODEJMOWAĆ NOWE ZADANIA I POKONYWAĆ LĘK PRZED NIEZNANYM? Cele operacyjne Uczeń: rozumie, że wszyscy ludzie sukcesu na swej drodze popełniają błędy, rozumie, że każdy człowiek ma prawo do błędu, rozumie, że błąd to nie porażka, a cenna lekcja, dostrzega znaczenie odwagi i gotowości podejmowania ryzyka w drodze do osiągnięcia celu, wyszukuje informacje z różnych źródeł, analizuje informacje, wyciąga wnioski, współpracuje w zespole, wywiązuje się z przydzielonych zadań, zgłasza swoje pomysły, bierze udział w dyskusji prezentuje efekty pracy, udziela informacji zwrotnej, dokonuje samooceny. Materiały pomocnicze do tematu projektu Szczegółowe pytania problemowe do tematu projektu: 1. Dlaczego błędy są nieuniknione? 2. Dlaczego boimy się popełniać błędy? 3. Czego uczą nas błędy? 4. Jak błędy mogą nam pomóc w dalszym rozwoju? 5. Dlaczego lepiej się uczyć na cudzych błędach niż własnych? 6. Jak wykorzystać wnioski z błędów przy kolejnych decyzjach? 7. Jak nie bać się ryzyka? 8. Jak być odważnym w podejmowaniu życiowych decyzji? 298 Przykładowe zadania do projektu: 1. Wyszukiwanie informacji o ludziach, którzy swoje życiowe błędy przekuli w sukces. 2. Przygotowanie prezentacji na podstawie zebranych materiałów. 3. Analiza własnych błędów pod kątem płynącej z nich nauki. 4. Spotkanie z człowiekiem sukcesu – biznesmenem, politykiem, artystą i rozmowa o jego błędach, z których wyciągnął wnioski oraz odwadze przy podejmowaniu decyzji życiowych. 5. Analiza przyczyn powszechnego lęku przed ryzykiem i popełnianiem błędów. 6. Nakręcenie krótkiego filmu „Nie ma sukcesu bez ryzyka” 7. Podsumowanie, refleksja, informacja zwrotna, samoocena. Uwagi do planowania pracy uczniów Przy realizacji tego projektu najważniejsze jest uświadomienie uczniom, że wszyscy popełniamy błędy i jest to rzecz naturalna. Jednocześnie unikanie ich nie ma sensu, gdyż dzięki błędom dostajemy od losu cenne wskazówki do dalszego postępowania i w ten sposób się rozwijamy. Nie należy więc błędów traktować jak porażkę, a raczej jak cenna lekcję. Warto porozmawiać, skąd bierze się lęk przed popełnianiem błędów. Uczniowie pewnie podadzą przykłady, jak otoczenie (dom, szkoła, społeczeństwo) reaguje na błędy – jesteśmy za nie karceni. To – niestety – powoduje, że sparaliżowani strachem boimy się podejmować jakiekolwiek ryzyko. Dobrze byłoby, aby na kilku przykładach pokazać, jak ludzie po nawet poważnych błędach życiowych „wyszli na prostą”, wyciągnęli wnioski i w efekcie i sytuacja się odwróciła na ich korzyść. Uczniowie wyszukają takie przykłady i przygotują o nich prezentacje multimedialne. Potem trzeba się odnieść do sytuacji z życia uczniów i przeanalizować w grupach kilka przykładów błędów, które mogą się przytrafić lub już się zdarzyły. Uczniowie w zespołach mogą pracować nad wszystkimi przykładami, albo każda grupa analizować jeden z przypadków. Mogą również zaproponować inne sytuacje do analizy. Ważne, by w każdym przypadku odpowiedzieli sobie: czego ten błąd uczy? Wartościowym zadaniem byłoby zaproszenie jakiegoś człowieka sukcesu, który opowiedziałby, jakie znaczenie w osiąganiu celów odegrały: odwaga, pokonywanie 299 leku przed ryzykiem, podejmowani wyzwań, niezrażanie się błędami i uczenie się na nich. Efektem końcowym pracy nad projektem mogłoby być nakręcenie przez uczniów krótkiego filmu „Nie ma sukcesu bez ryzyka”, który zawierałby porady i wskazówki dla młodzieży. Literatura i źródła do modułu IX: Adair J., Podejmowanie decyzji. Wydawnictwo Petit, Warszawa 1998. Czarniawska – Joerges B., Podejmowanie decyzji. Wydawnictwo UW, Warszawa 1980. Karolkiewicz L., Pochwała błędu, http://sukces.webnode.com/artykuly/samodoskonalenie/pochwala-bledu Davidson J.,Asertywność dla żółtodziobów, Wydawnictwo Rebis, Poznań 1999. Ferguson J., Asertywność doskonała: wszystko, czego potrzebujesz, aby udało ci się za pierwszym razem, Wydawnictwo Rebis, Poznań 1999. Gillen T., Asertywność, Wydawnictwo Petit, Warszawa 1998. Król – Fijewska M., Stanowczo, łagodnie, bez lęku czyli 13 wykładów o asertywności, Wydawnictwo Intra, Warszawa 1993. Oleś M., Asertywność u dzieci w okresie wczesnej adolescencji, Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Lublin 1998. Pogorzelski W., Od asertywności do dojrzałości: inspiracja optymalnym, Wydawnictwo Profesjonalnej Szkoły Biznesu, Kraków 1999. Klaus W., Woźniakowska B., Paszport nastolatka, Centrum Edukacji Obywatelskiej. Warszawa 2003. Kształcenie obywatelskie. Scenariusz elekcji. Centrum Edukacji Obywatelskiej, Warszawa 1997. Leigh A., Doskonałe podejmowanie decyzji, Rebis, Poznań 1999. Lipa M., Nauka na błędach, http://www.badzlepszy.pl/2009/06/nauka-na-bledach/ Rutkowska-Paszta M., Wiedza o społeczeństwie. Scenariusze lekcji w szkole średniej, WSiP, Warszawa 1996. Sielatycki M., Scenariusz lekcji „Kierunek Europa”, ECIKO – CODN, Warszawa 1996. www.pwsz.glogow.pl www.pozahoryzonty.org pl.wikipedia.org www.ceo.org.pl 300 Moduł X: MÓJ WIZERUNEK Nigdy nie będzie drugiej okazji, żeby zrobić pierwsze wrażenie Wprowadzenie do modułu W gospodarce rynkowej wielkie znaczenie ma właściwy wizerunek poszczególnych osób czy firm. Nasze kontakty, relacje z ludźmi, umowy biznesowe czy negocjacje mogą zależeć od tego, jak jesteśmy postrzegani przez inne osoby. Warto więc dbać o swój wizerunek, robić dobre wrażenie (zwłaszcza to pierwsze), znać i stosować zasady savoir-vivre’u, które są szczególnie istotne w środowisku biznesowym i dyplomatycznym, ale pożądane są także w codziennych sytuacjach zawodowych czy prywatnych. Ich znajomość pozwala na okazanie szacunku innym, zademonstrowanie zaufania i własnych kompetencji. Dobre wrażenie, jakie wywołamy, może poprawić nasze notowania, a tym samym nasze samopoczucie i samoakceptację. Kreowanie wizerunku to dzisiaj warunek konieczny dla osiągnięcia sukcesu. Dlatego warto się uczyć tej umiejętności od najwcześniejszych lat, bo przydaje się ona w każdej dziedzinie życia. W tym module uczniowie nauczą się, jak robić dobre wrażenie, jak przygotowywać się do wystąpień publicznych, poznają podstawowe zasady etykiety oraz reguły, jakich należy przestrzegać, ubiegając się o pracę. Wszystkie pomysły zaprezentowane w tym module mają charakter przykładowy i są jedynie propozycją Autorki. Tematy, cele, pytania pomocnicze i pomysły na realizację projektów należy traktować jedynie jako inspirację. 301 Materiały pomocnicze do projektu WIZERUNEK83 Własny wizerunek i styl kontaktów interpersonalnych mają bardzo duży wpływ na rozwój kariery i przydają się każdemu. Ci, którzy uważają, że są dobrymi ludźmi, a to, jak wyglądają, jest nieważne, muszą być świadome, że spotkają na swojej drodze osoby, które ich wizerunek zniechęci do wszelkich kontaktów. Jak się zabrać do kreowania wizerunku? Na początku trzeba określić, jaki ma być ten wizerunek. Pierwszy element budowania wizerunku to strój, fryzura, sylwetka, wygląd fizyczny. Drugi to zachowanie. Trzeci - umiejętności interpersonalne, zdolność nawiązywania kontaktu, budowanie relacji, podtrzymywanie ich. Dopiero czwartym elementem są umiejętności zawodowe. Trzeba pasować do gry. Człowiek, który nie ma wiedzy na temat kreowania wizerunku, ubiera się i zachowuje tak, jak czuje. W ten sposób odsłania swoje prawdziwe "ja". To, czy jest ubrany na czarno, czy w jaskrawe kolory, jaką ma biżuterię itp., przekazuje innym wiedzą o tym, jaki jest. Wizerunek to zasłona. Dzięki wizerunkowi inni będą o nas wiedzieli tylko to, co będziemy im chcieli przekazać. Pod wizerunkiem możemy ukryć swoją prywatność i cechy, których nie chcielibyśmy odsłaniać przed innymi. Np. nie każda kobieta chce, żeby osoby, z którymi kontaktuje się w pracy, wiedziały, że jest delikatna i wrażliwa. Umiejętnie wykreowany wizerunek to zasłoni. Dzięki wizerunkowi sterujemy informacjami, jakich dostarczamy innym. I od tego zależy, jaką oni zbudują o nas opinię i jaka będzie nasza wartość. EFEKT PIERWSZEGO WRAŻENIA Gdy nawiązujemy kontakt po raz pierwszy z drugą osobą doznajemy tzw. efektu pierwszego wrażenia. W ciągu chwili potrafimy podświadomie ocenić człowieka – jego głos, styl ubioru, zachowanie, głos, gesty, wyraz twarzy akceptując go lub nie. Często jest tak, że pierwsze wrażenie pozostaje często trwałe i trudno 83 K. Białopiotrowicz, Komu potrzebna jest własna marka? http://gazetapraca.pl/gazetapraca/1,90439,4646478.html (dostęp 25.04.2013) 302 go zmienić. Nie lubimy zmieniać swoich przyzwyczajeń i przyznać się do pomyłki nawet przed samym sobą. Jakie są przyczyny tego, że oceniamy innych ludzi i przypisujemy im pewne cechy charakteru w czasie kilku pierwszych sekund od nawiązania kontaktu? Efekt pierwszego wrażenia sprawia, że od razu wyrabiamy sobie pewną opinię, przy której później uparcie trwamy, bo przecież niewielu z nas lubi zmieniać zdanie. Dlaczego tak się dzieje? W życiu codziennym dysponujemy ograniczonym czasem. To, że oceniamy innych pobieżnie i powierzchownie, bardzo ułatwia nam normalne funkcjonowanie. Pamiętam ciekawe doświadczenie, w którym pokazano studentom fragment odręcznego rysunku. Przedstawiał on coś, co przypominało naszkicowany fragment trąby słonia. Dziewięćdziesiąt pięć procent studentów stwierdziło, że rysunek to na pewno trąba słonia a niektórzy nawet dorysowali głowę i tułów zwierzęcia. Podobnie i my na podstawie pierwszego wrażenia, jakie zostanie na nas wywarte “dorysowujemy” sobie mentalnie cechy danego człowieka, jego charakteru i usposobienia. Gdy zaszufladkowujemy właśnie poznaną osobę, mamy już pewne wyobrażenie na jej temat. Wyrabiamy sobie opinię, która w gruncie rzeczy oparta jest na imaginacji i na tym, że nasz umysł odnajduje w swoich zasobach gotowy szablon, który będzie pasował do wizerunku jaki reprezentuje analizowany człowiek. Każdy człowiek ma zakodowane w swoim umyśle pewne gotowe szablony, w które ubieramy mentalnie osoby ze swojego otoczenia. Co myślimy, mówiąc „prezes” albo „bezdomny”? Na pewno mamy pewien obraz każdej z tych osób, jak wyglądają i zachowują się. To są właśnie nasze prywatne szablony. Zostały ukształtowane przez środowisko w jakim się wychowaliśmy. Większość ludzi, dużą część wiedzy o świecie czerpie z telewizji, od rodziców, kolegów i ze szkoły. Stąd też, każdy z nas żyje w pewnego rodzaju własnym świecie, widzianym i odbieranym przez pryzmat filtrów zaszczepionych przez otoczenie. Efekt pierwszego wrażenia polega na szybkim umieszczeniu osoby, którą poznajemy do określonej szuflady w szafie własnych wyobrażeń. 303 SZTUKA PREZENTACJI – ZASADY SKUTECZNEGO WYSTĄPIENIA84 Wystąpienia publiczne przypominają spektakl grany na scenie przed widownią. Jedynie dobrze zagrany i wyreżyserowany może w sposób zasadniczy wpłynąć na zaufanie oraz zainteresowanie jakim obdarzą nas słuchacze. Fakt, że uwaga każdego widza koncentruje się na naszej osobie, wytwarza w nas pewien rodzaj presji. Trema, obawa o reakcję publiczności, lęk przed stanięciem twarzą w twarz ze słuchaczami to najczęstsze bodźce, które zniechęcają i odciągają nas od wystąpień publicznych. Nie chodzi o to, aby od razu porywać wielotysięcznych tłumów, bo przecież niewiele osób musi mierzyć się z aż takim wyzwaniem. Należy jednak stawić czoło swoim obawom i uprzedzeniom. Świetne przeprowadzone wystąpienie publiczne nie jest kwestią talentu, ale normalną umiejętnością, taką jak jazda na rowerze, czy obsługa programów komputerowych. Przemawianie do ludzi, jak również przekonywanie ich do swoich racji nie jest łatwe, ale można się tego nauczyć. Znajomość kilku sprawdzonych zasad wystąpień publicznych pomoże Ci opanować tę sztukę. 1. Wiara w siebie Jeżeli zależy Ci na odpowiednim przeprowadzeniu prezentacji musisz koniecznie nauczyć się pozytywnie patrzeć na siebie samego. Zastanów się, co jest twoja mocną stroną i jak daną umiejętność, cechę możesz wykorzystać podczas wystąpienia. Nie ma sensu silić się opowiadając dowcip, jeżeli masz słaby głos i nie najlepszą dykcję, podobnie postępuj z notatkami, jeżeli twoja pamięć jest zawodna, to nie próbuj wygłaszać przemówień bez ich pomocy. Przygotowując się do prezentacji, wypracuj umiejętność wizualizacji dodatnie odbieranych scenariuszy. Wyobraź sobie, że stoisz przed entuzjastycznie nastawioną do Ciebie widownią, której twoje wystąpienie bardzo się podoba. Przekazujesz im swoją wiedzę, prowadzisz z nimi dyskusje, opowiadasz śmieszne anegdoty i historie, które na ich twarzach wywołują gromki uśmiech. Wyobraź sobie, że Twoja publiczność słucha cię z zapartym tchem, robi notatki i zadaje wiele pytań, wskazujących na aktywne słuchanie. Dzięki takiemu scenariuszowi oraz nastawieniu twoje wystąpienie będzie przyjemnym kontaktem z publicznością. 2. Twój wygląd Ważnym elementem prezentacji jest również wygląd osoby prowadzącej. Słuchacze będą tobie przychylni, jeżeli twoja aparycja będzie sprawiała pozytywne odczucia. 84 http://wiadomosci.mediarun.pl/news/28265,group2,Sztuka_prezentacji__zasady_skutecznego_wystapienia,tagi_Poradnik (dostęp 25.04.2013) 304 Pierwsze wrażenie jest bardzo ważne i ciężko jest je później zmienić. Przed wygłoszeniem prezentacji poproś znaną ci osobę o ocenę twojej osoby oraz wizerunku. Ten zabieg pomoże ci stworzyć odpowiedni obraz siebie jako prezentera. 3. Twoja postawa Podczas prezentacji zadbaj również o swoją postawę, aby komunikowała pozytywne znaki i nie kłóciła się z treścią wypowiadanych przez ciebie słów. W kontaktach międzyludzkich bardzo ważnym elementem porozumiewania się jest mowa niewerbalna, wyrażane poprzez postawę ciała, gestykulację oraz mimikę. 4. Wiarygodność i wyrazistość wypowiedzi Pamiętaj, że mówisz do ludzi i dla ludzi, stąd koniecznie musisz zadbać o to, aby cię rozumieli. Używaj poprawnego języka, bez stosowania żargonu i obcych zwrotów. Mów do nich powoli i spokojnie, ciągle pracując nad głosem, tonacją i tempem wypowiedzi. Pokaż, że znasz się na danym zagadnieniu i wiesz, o czym mówisz. Unikaj przechwalania się swoją wiedzą, jak również częstego korzystania z notatek. Takie zachowania mają negatywny wpływ na postrzeganie ciebie przez słuchaczy. 5. Walcz z tremą Nie ma osób, które nie odczuwają zdenerwowania przed wystąpieniem publicznym, doświadczają tego nawet najbardziej zaprawieni w tym fachu. Aby zapanować nad swoimi nerwami, odpowiednio zidentyfikuj ich źródło. Każda osoba doświadcza tremę w inny sposób. Jednym z podstawowych powodów nerwowości podczas prezentacji, jest obawa przed jej niepowodzeniem. W związku z tym, przed wyjściem na scenę zrelaksuj się, rozluźnij, poćwicz mięśnie twarzy oraz oddech. Nie zapomnij również, iż widownia zawsze jest po stronie mówcy, a fakt, że się denerwujesz szybko zostanie przez nich zapomniany. Stojąc przed widownią masz za zadanie przekazać im konkretne informacje, dane, przemyślenia, rozpocznij więc pewnie swoją prezentacje. 6. Bądź zaangażowany Pokaż publiczności, że zależy ci na tym, o czym mówisz oraz że pragniesz przekazać im jak najwięcej wiedzy na dany temat. Mów do nich żywiołowo i zachowuj się spontanicznie. Daj poczuć słuchaczom, iż przeżywasz swoje wystąpienie. Nie zapomnij jednak o publiczności, im również pozwól się angażować, zadawać pytania i przedstawiać swoje poglądy. 7. Oceniaj nastroje widowni Śledź i odczytuj reakcje i zachowania widowni. Jeśli wyczujesz, że są oni znużeni, niechętni do współpracy, zacznij swoje wystąpienie od krótkiego dowcipu, aby rozładować 305 sytuacje. Próbuj zaangażować publiczności w temat, zadając im pytania, podając temat do dyskusji. Staraj się obserwować postawy słuchaczy, czy ktoś nie prezentuje oznak znudzenia czy zniecierpliwienia. Jeżeli zauważasz, iż wiele osób zdradza takowe oznaki, najlepiej zrób krótką przerwę, podczas której twoja widownia nieco odpocznie. Drugim wyjściem z tej sytuacji jest wyszukanie na sali twoich zwolenników i rozpoczęcie zwracania się do nich, nawet z bezpośrednimi pytaniami. Takie zachowanie da odczuć pozostałym, że są osoby, które temat interesuje i którzy cię popierają. 8. Wizualizuj wypowiedzi Jeżeli podczas twojej prezentacji jest możliwe stosowanie wizualizacji przedstawianych zagadnień, nie omieszkaj ich użyć. Ułatwia ona zrozumienie tematu, jak również przyjmowania i kondensowania informacji. Dzięki wykorzystaniu różnych grafik, diagramów, filmów można dokładnie przedstawić omawiane zjawiska. Wizualizacja stosowana w wystąpieniach publicznych wpływa na jej atrakcyjność, jak również na efektywność. Człowiek lepiej przyswaja różne treści, jeżeli one angażują wiele jego zmysłów. 9. Odpowiadanie na pytania Bardzo często podczas wystąpień publicznych pojawiają się pytania widowni do prowadzącego. Prowadząc prezentacje bądź przygotowany na niespodziewane pytania. W takich sytuacjach zachowaj spokój bez względu na ton i intencje osoby zadającej pytanie. Nigdy nie wszczynaj kłótni z pytającym, lecz grzecznie i z szacunkiem na nie odpowiadaj. W przypadku trudnych pytań włączaj w nie widownię i pytającego. Odpowiedź kieruj do wszystkich słuchaczy, nie tylko do pytającego. Jeżeli nie potrafisz podać konkretnych informacji na dany temat, najlepiej poinformuj widownię, że dane zagadnienie wymaga dłuższych wyjaśnień, które możesz udzielić indywidualnie po spotkaniu, aby nie marnować czasu pozostałym uczestnikom. Dzięki temu nie stracisz wiarygodności i zyskasz czas na zastanowienie się nad odpowiedzią. Jeśli dana osoba zgłosi się do ciebie po spotkaniu w celu uzyskania informacji na zadane pytanie, a ty nadal nie będziesz znał na nie odpowiedzi, w najgorszym przypadku stracisz tylko jednego słuchacza. 10. Efektowne zakończenie Swoje wystąpienie zakończ elegancko, podsumowując w dwóch, trzech zdaniach. Zaakcentuj kluczowe pojęcia i najważniejsze wnioski. Podaj słuchaczom źródła, gdzie mogą zdobyć szersze informacje na dane zagadnienia. 306 11. Złote rady sztuki prezentacji Podczas prowadzenia prezentacji nie przypominaj uczestnikom ile zostało jeszcze do omówienia oraz o zbliżającym się zakończeniu prezentacji. Staraj się używać takich zwrotów jak: "a teraz trzeci z czterech punktów mojej prezentacji...", "a teraz zanim przejdziemy do pytań, podsumujmy krótko całość...". Miej przygotowany awaryjną wersję prezentacji, która uwzględnia przeszkody, na jakie możesz się natknąć. Nie wdawaj się w szczegóły, które zepchną cię z głównego tematu. Pamiętaj, że ludzie mają skłonność do traktowania jako najważniejsze tego, co jest przedstawiane w pierwszej kolejności. Uwaga słuchaczy osiąga maksymalny poziom po około 10 minutach od rozpoczęcia spotkania, potem słabnie, by w 30 minucie spaść do poziomu najniższego, a następnie znów rośnie. Podczas długich wystąpień przedstaw najważniejsze kwestie najlepiej między 5 a 25 minutą prezentacji. Planuj zawsze mocne wejścia. Jeśli spodziewasz się niechęci lub nikłego zainteresowania, spróbuj przełamać lody, mówiąc coś dowcipnego. Podczas właściwej części wystąpienia używaj skojarzeń, podsumowuj poszczególne fragmenty i powtarzaj najistotniejsze kwestie. Bez względu na liczebność audytorium staraj się mówić jak do niewielkiej grupy - wprowadzi to atmosferę intymności i braku dystansu. Utrzymuj kontakt wzrokowy z uczestnikami na sali, obserwuj je, by w porę zauważyć oznaki znużenia czy zdenerwowania, dzięki temu w porę będziesz miał możliwość zmienić sposób mówienia lub uprzedzić ewentualny sprzeciw. CO POWINNIŚMY WIEDZIEĆ O ROZMOWIE KWALIFIKACYJNEJ?85 Przygotowanie: przygotuj teczkę z najważniejszymi dokumentami (CV , list motywacyjny, wszelkie referencje i certyfikaty); w przypadku gdy coś pójdzie nie tak, zawsze możesz zostawić swoje CV, dowiedz się jak najwięcej o danej firmie oraz postaraj się poznać nazwisko osoby, z którą będziesz przeprowadzał rozmowę, 85 http://cv.pracanowo.pl/rozmowa_kwalifikacyjna.php (dostęp. 25.04.2013) 307 koniecznie musisz wszystko zaplanować tak, by mieć czas na nieprzewidziane wpadki (autobusy zawsze w taki dzień będą się spóźniały, a miasto będzie zakorkowane), twój wygląd jest twoją wizytówką - pamiętaj o odpowiednim stroju eleganckim i schludnym: mężczyzna - garnitur, kobieta - garsonka; spódnica odpowiedniej długości. Nie należy także nadużywać perfum oraz spożywać przed rozmową alkoholu. Zadbaj także o ogólny wygląd: fryzura, makijaż, manicure, obuwie eleganckie, nie sportowe. Podczas rozmowy: bądź kulturalny, przedstaw się imieniem i nazwiskiem, poczekaj aż twój rozmówca wyciągnie do Ciebie pierwszy rękę, nie siadaj nie proszony, unikaj siedzenia naprzeciwko rozmówcy, ważne, aby na Twojej twarzy widoczne było zainteresowanie, nie znudzenie, irytacja czy niedowierzanie. Kiwając głową sygnalizujesz, że uzyskane informacje uważasz za przydatne, nie wykonuj zbyt wielu ruchów, to może rozpraszać rozmówcę, nie zaciskaj dłoni, nawet, jeżeli jesteś zdenerwowany. Przydadzą się kalendarz, notatnik i pióro, które pomogą Ci skoncentrować się na temacie rozmowy i rozładują zdenerwowanie. słuchaj,, nigdy nie wiadomo, kiedy może Ci się to przydać np. do zadawania pytań, nie należy krytykować poprzednich pracodawców lub kolegów, pozwól pracodawcy prowadzić rozmowę, podziękuj rozmówcy za czas, który Ci poświecił, zapytaj, kiedy możesz spodziewać się odpowiedzi. Pytania które możesz zadawać:. Jakie możliwości rozwoju daje firma? Jakie cechy wyróżniają tę firmę spośród innych z tej branży? Jaki będzie zakres moich obowiązków? W jaki sposób pracownik jest oceniany i promowany? Jak wygląda program rozwoju i szkoleń pracowników? Jakie są cele firmy na najbliższe 5/10 lat? Jak przedstawiają się relacje pomiędzy pracownikami? Jak wygląda dzień pracy na interesującym mnie stanowisku? Jakie wymagania są stawiane nowemu pracownikowi? 308 Materiały metodyczne do modułu Materiał pomocniczy nr 1 PIERWSZE WRAŻENIE - SCENKI86 Osoba 1 Wielokrotnie głośno pukasz. Po usłyszeniu „proszę” wchodzisz szybko, energicznie, niechcący trzaskasz drzwiami, bardzo głośno mówisz „Dzień dobry!”. Wyciągasz rękę pierwszy, potrząsasz dłonią rozmówcy przy powitaniu. Siadasz na krześle, zaraz wstajesz. Wyłamujesz palce dłoni. Siadasz ponownie, przesuwasz się razem z krzesłem bliżej rozmówcy. Klepiesz dłonią w kolana, mówiąc „przejdźmy do rzeczy!” Osoba 2 Nieśmiało, cicho pukasz, wchodzisz po usłyszeniu „proszę”. Wolno, starannie zamykasz drzwi. Stajesz przy nich z pochyloną głową, mówiąc prawie szeptem „Dzień dobry”. Wzrok masz utkwiony w podłogę. Niepewnie podchodzisz nieco bliżej. Nie dostrzegasz podanej na powitanie ręki. Na słowa „proszę usiąść” przysiadasz nieśmiało na brzegu krzesła, w dalszym ciągu nie patrzysz na rozmówcę. Skubiesz rękaw. Po chwili mówisz „Ja… yyy…przyszedłem…yyy… porozmawiać”. Osoba 3 Masz podwinięte rękawy, rozpięte guziki. Pukasz i od razu wchodzisz „luzackim” krokiem. Trzymasz ręce w kieszeni, żujesz gumę. Mówisz głośno – „…dobry”, niedbale podajesz rękę na powitanie i nie czekając na zaproszenie, odstawiasz krzesło. Siadasz w niedbałej pozie, przyglądasz się swoim burom, odzywając się „Tak więc jestem, co chce pan wiedzieć?” 86 Opracowano na podstawie: Ekonomia na co dzień. Poradnik dla nauczyciela, Fundacja Młodzieżowej Przedsiębiorczości, Warszawa 2005, s. 42-43 309 Osoba 4 Pukasz decydowanie, ale nie za głośno. Spokojnie czekasz na słowo „proszę”. Wchodzisz wyprostowany. Spokojnie zamykasz drzwi. Z Uśmiechem mówisz „dzień dobry”, patrząc na rozmówcę. Krótki, mocny uścisk wyciągniętej do Ciebie dłoni. Podczas powitania podajesz swoje nazwisko. Po wskazaniu ci miejsca siadasz zdecydowanie, prosto, utrzymujesz kontakt wzrokowy. Mówisz „cieszę się z naszego spotkania” albo „miło mi pana poznać”. 310 Materiał pomocniczy nr 2 JAK SIĘ ZACHOWAĆ W RÓŻNYCH OKOLICZNOŚCIACH?87 Sytuacja Jak się ubrać? Co wypada robić? wycieczka do muzeum ognisko klasowe wyście na koncert sprawdzian po szkole podstawowej wycieczka rowerowa 87 Opracowanie własne 311 Czego nie wypada robić? Materiał pomocniczy nr 3 KOMUNIKACJA NIEWERBALNA88 Podpisz, jak odczytujesz informacje, przekazane przez ludzi na poniższych obrazkach. Za pomocą czego ludzie przekazali taką informację? 88 Opracowanie własne 312 Projekt 1 Temat projektu: TWÓJ WIZERUNEK - JAK WYGLĄD I ZACHOWANIE MOGĄ WPŁYWAĆ NA NASZE ŻYCIE? Cele operacyjne Uczeń: wie, co się składa na efekt pierwszego wrażenia i rozumie jego znaczenie, zna zasady dobrego zachowania w sytuacjach oficjalnych i nieoficjalnych, rozumie, że od naszego zachowania zależą relacje z innymi ludźmi, wie, jak można poprawić swój wizerunek, rozumie, że zasady dobrego zachowania różnią się w poszczególnych kręgach kulturowych, stosuje na co dzień zasady etykiety, wyszukuje informacje z różnych źródeł, współpracuje w zespole, korzysta z nowoczesnych technologii, wywiązuje się z przydzielonych zadań, bierze udział w dyskusji, prezentuje efekty pracy, udziela informacji zwrotnej, dokonuje samooceny. Materiały pomocnicze do tematu projektu Szczegółowe pytania problemowe do tematu projektu: 1. Co składa się na nasz wizerunek? 2. Dlaczego wizerunek jest ważny? 3. Jak można poprawić swój wizerunek? 4. Na czym polega „efekt pierwszego wrażenia”? 5. Jakie są podstawowe zasady etykiety? 6. Jak dostosować zachowanie do sytuacji? 313 Przykładowe zadania do projektu: 1. Przygotowanie i prezentacja scenek obrazujących efekt pierwszego wrażenia. 2. Opracowanie zasad „Jak zrobić dobre wrażenie?” (plakat) 3. Spotkanie ze specjalistą od wizerunku. 4. Wyszukiwanie informacji na temat zasad dobrego zachowania w różnych okolicznościach: a. podczas powitania, b. przy stole, c. w podróży, d. w teatrze, e. podczas korzystania z Internetu itp. 5. Przygotowanie „Poradnika dobrych manier dla młodej damy i młodego dżentelmena”. 6. Generowanie pomysłów na rozpowszechnienie poradnika wśród młodzieży w szkole/środowisku. 7. Podsumowanie, refleksja, informacja zwrotna, samoocena. Uwagi do planowania pracy uczniów Przy realizacji projektu konieczne jest wyposażenie uczniów w pewien zasób wiedzy i umiejętności poprzez praktyczne ćwiczenia - odgrywanie scenek i ich analizowanie. Na bazie materiału pomocniczego nr 1 (Pierwsze wrażenie – scenki) można nauczyć uczniów odpowiedniego zachowania. Po przygotowaniu scenek i ich prezentacji uczniowie wypisują przykłady zachowań pożądanych i niewłaściwych. Omawiają też wygląd. Z tego może powstać przygotowany przez uczniów plakat, prezentujący listę zasad „Jak zrobić dobre wrażenie?” Jeśli byłaby taka możliwość, warto zaprosić na spotkanie osobę ze świata biznesu lub mediów, aby podzieliła się z uczniami swoją wiedzą na temat budowania pozytywnego wizerunku i uświadomiła jego znaczenie. Warto z uczniami rozważyć różne sytuacje, w których zachowujemy się odmiennie i stosownie do okoliczności. Można posłużyć się materiałem pomocniczym nr 2, który przeanalizują i wypełnią uczniowie w zespołach. Po omówieniu różnic w zachowaniu w określonych sytuacjach warto zastanowić, jakie zasady obwiązują zawsze, bez względu na okoliczności. Można te zasady zapisać na plakacie i umieścić w widocznym miejscu. 314 Można poprosić uczniów, aby wyszukali w różnych źródłach (np. biblioteka, Internet) bardziej szczegółowe zasady etykiety, dotyczące różnych życiowych sytuacji: powitanie, zachowanie się przy stole, podróż pociągiem, spektakl teatralny, korzystanie z Internetu (netykieta) itp. Z takiego zebranego materiału może powstać mały „Poradnik dobrych manier dla młodej damy i młodego dżentelmena”, który byłby końcowym efektem projektu. 315 Projekt 2 Temat projektu: JAK AKTOR NA SCENIE – JAK PRZYGOTOWAĆ SIĘ DO PUBLICZNEGO WYSTĄPIENIA? Cele operacyjne Uczeń: zna zasady wystąpień publicznych, wie, jak się ubrać podczas oficjalnych okazji, prawidłowo stosuje gestykulację i modulację głosu, wie, jak walczyć z tremą, rozumie potrzebę przygotowania do publicznego wystąpienia, rozumie potrzebę wizualizacji wystąpień, wyszukuje informacje z różnych źródeł, współpracuje w zespole, korzysta z nowoczesnych technologii, wywiązuje się z przydzielonych zadań, bierze udział w dyskusji, prezentuje efekty pracy, udziela informacji zwrotnej, dokonuje samooceny. Materiały pomocnicze do tematu projektu Szczegółowe pytania problemowe do tematu projektu: 1. Na czym polega komunikacja werbalna i niewerbalna? 2. Co to jest „język ciała”? 3. Jak się przygotować do wystąpienia publicznego? 4. Jaki strój będzie odpowiedni na tę okazję? 5. Jak radzić sobie z tremą? 6. Jakie pomoce przygotować do wystąpienia? 316 Przykładowe zadania do projektu: 1. Ćwiczenia z komunikacji niewerbalnej – jaki przekaz niosą gesty? 2. Wyszukiwanie informacji na temat zasad wystąpień publicznych. 3. Przygotowanie pytań do wywiadu. 4. Wywiad z osobą, która na co dzień występuje publicznie, na temat sztuki prezentacji. 5. Przygotowanie krótkich wystąpień zgodnie ze sztuką prezentacji i ich omówienie. 6. Podsumowanie, refleksja, informacja zwrotna, samoocena. Uwagi do planowania pracy uczniów Przy rozwiązywaniu problemu dotyczącego publicznych wystąpień, uczniowie powinni zająć się sposobami komunikowania się, aby w dalszych swoich działaniach rozumieli, na czym polega komunikacja werbalna i niewerbalna. Może w tym pomóc materiał pomocniczy nr 3. Warto uczniów, aby pokazali jak najwięcej gestów, które niosą jakiś przekaz. Za pomocą scenek można pokazać sytuacje, gdy sygnały werbalne nie współgrają z niewerbalnymi. Jednym z zadań dla uczniów może być też opracowanie w grupach zasad dobrej komunikacji. Przy realizacji tego projektu można wraz z uczniami postarać się o zaproszenie osoby często występującej publicznie (np. kogoś z lokalnych władz, dziennikarz TV, naukowiec), aby podzieliła się swoim doświadczeniem w zakresie sztuki prezentacji. Zanim to jednak nastąpi, warto przygotować pytania do wywiadu z zaproszonym gościem (jeśli nie uda się zorganizować spotkania na miejscu, można się umówić na wywiad gdzie indziej, a potem zaprezentować otrzymane informacje pozostałym osobom z grupy). Jeden z zespołów może też wyszukać w Internecie zasady wystąpień publicznych – warto potem porównać informacje pochodzące z różnych źródeł. Końcowym efektem projektu mogłaby być prezentacja krótkich przemówień, przygotowanych przez poszczególne zespoły, a przedstawionych przez wytypowanych ich reprezentantów. Temat wystąpień – do ustalenia z uczniami. Prezentacje efektów pracy zespołów powinny być przygotowane zgodnie z poznanymi wcześniej zasadami i sztuką wystąpień publicznych. 317 Projekt 3 Temat projektu: NAJLEPSZY KANDYDAT – JAK ZAPREZENTOWAĆ SIĘ PRZYSZŁEMU PRACODAWCY? Cele operacyjne Uczeń: rozumie wagę rozmowy z pracodawcą, wie, jak przygotować się do rozmowy z pracodawcą, zna zasady etykiety, obowiązujące przy takiej rozmowie, wie, jak się stosownie ubrać, rozumie wagę „efektu pierwszego wrażenia”, wie, jakie pytania może zadać pracodawcy wyszukuje informacje z różnych źródeł, współpracuje w zespole, korzysta z nowoczesnych technologii, wywiązuje się z przydzielonych zadań, bierze udział w dyskusji, prezentuje efekty pracy, udziela informacji zwrotnej, dokonuje samooceny. Materiały pomocnicze do tematu projektu Szczegółowe pytania problemowe do tematu projektu: 1. Co jest potrzebne do rozmowy z pracodawcą? 2. Jak jest odpowiedni strój na tę okazję? 3. Jak się zachować podczas rozmowy? 4. Jak zrobić dobre pierwsze wrażenie? 5. O co można pytać pracodawcę? Przykładowe zadania do projektu: 1. Przygotowanie i prezentacja scenek z pracodawcą przy ubieganiu się o pracę. 318 obrazujących pierwszy kontakt 2. Obejrzenie filmów na temat rozmowy z pracodawcą i ich omówienie. 3. Dyskusja – czego oczekują pracodawcy podczas pierwszego kontaktu z kandydatem, jaka jest rola pierwszego wrażenia? 4. Przygotowanie poradników na temat zasad zachowania się podczas rozmowy z pracodawcą (komiks, prezentacja multimedialna, broszura itp.). 5. Podsumowanie, refleksja, informacja zwrotna, samoocena. Uwagi do planowania pracy uczniów Do realizacji tego projektu można wykorzystać scenki z projektu 1 (materiał pomocniczy nr 1) i przeanalizować je w podobny sposób, ale w kontekście ubiegania się o pracę. Należy przedyskutować, co pomyśli pracodawca o kandydacie na podstawie tego pierwszego kontaktu, jakie cechy mu przypisze, jakie odniesie wrażenie. Można posłużyć się filmami i prezentacjami zamieszczonymi na stronie www.nbportal.pl lub Youtube. Warto uświadomić uczniom, że podobne zasady zachowania obowiązują zawsze, gdy udajemy się załatwić jakąś urzędową czy zawodową sprawę. Powinny im się utrwalić zasady ubierania się na tę okazję, powitania, sposób prowadzenia rozmowy itp. Jako końcowy efekt projektu można byłoby spróbować sporządzić w zespołach coś w rodzaju komiksowego poradnika dla osób ubiegających się o pracę. 319 Projekt 4 Temat projektu: JAK DOBRE MANIERY WPŁYWAJĄ NA NASZ WIZERUNEK? Cele operacyjne Uczeń: rozumie, że od naszych manier zależą relacje z innymi ludźmi, rozumie, że zasady dobrego zachowania różnią się w poszczególnych kręgach kulturowych, zna zasady dobrego zachowania w różnych sytuacjach, stosuje na co dzień zasady etykiety, wyszukuje informacje z różnych źródeł, współpracuje w zespole, korzysta z nowoczesnych technologii, wywiązuje się z przydzielonych zadań, bierze udział w dyskusji, prezentuje efekty pracy, udziela informacji zwrotnej, dokonuje samooceny. Materiały pomocnicze do tematu projektu Szczegółowe pytania problemowe do tematu projektu: 1. Czym jest savoir-vivre? 2. Jaki ma on znaczenie dla relacji międzyludzkich? 3. Jaki jest związek naszych manier z wizerunkiem? 4. Jakie są podstawowe zasady etykiety? 5. Jak się zachować w różnych sytuacjach życiowych zgodnie z zasadami savoir-vivre’u? Przykładowe zadania do projektu: 1. Wyszukiwanie informacji na temat savoir-vivre’u. 2. Wyszukiwanie informacji na temat zasad dobrego zachowania w różnych okolicznościach: 320 a. przy stole, b. w miejscach publicznych, c. w podróży, d. w kinie. 3. Przygotowanie i prezentacja scenek obrazujących przykłady właściwych i niewłaściwych zachowań w różnych sytuacjach. 4. Spotkanie ze specjalistą od savoir-vivre’u. 5. Przygotowanie „Poradnika savoir-vivre’u”. 6. Generowanie pomysłów na rozpowszechnienie poradnika wśród młodzieży w szkole/środowisku/Internecie. 7. Podsumowanie, refleksja, informacja zwrotna, samoocena. Uwagi do planowania pracy uczniów Przy realizacji projektu konieczne jest wyposażenie uczniów w wiedzę na temat podstawowych zasad etykiety. Najpierw mogliby wyszukać informacje, czym jest savoir-vivre i jakie zasady obowiązują w rozmaitych życiowych sytuacjach. Jeśli byłaby taka możliwość, warto zaprosić na spotkanie specjalistę od savoirvivre’u, aby podzielił się z uczniami swoją wiedzą na temat dobrych manier i ich wpływu na budowania pozytywnego wizerunku i opinie innych na nasz temat. Warto z uczniami rozważyć różne sytuacje, w których należy stosować zasady etykiety. Uczniowie w grupach mogliby się zająć zasadami dobrych manier: przy stole, w miejscach publicznych, w podróży, w kinie itp. Na podstawie zebranych dotąd informacji mogliby przygotować scenki obrazujące przykłady właściwych i niewłaściwych zachowań w różnych sytuacjach Na podstawie zebranego materiału może powstać mały „Poradnik savoir-vivre’u”, który byłby końcowym efektem projektu. Warto go jeszcze rozpowszechnić w szkole. środowisku, Internecie. 321 Projekt 5 Temat projektu: JEDYNA SZANSA – JAK EFEKT PIERWSZEGO WRAŻENIA MOŻE NAM POMÓC W ROZMAITYCH SYTUACJACH ŻYCIOWYCH? Cele operacyjne Uczeń: wie, na czym polega efekt pierwszego wrażenia, rozumie sens powiedzenia „nigdy nie będzie drugiej okazji, żeby zrobić pierwsze wrażenie”, rozumie, że od pierwszego wrażenia może bardzo dużo zależeć, wie, jak można się przygotować, aby zrobić dobre wrażenie, wyszukuje informacje z różnych źródeł, współpracuje w zespole, korzysta z nowoczesnych technologii, wywiązuje się z przydzielonych zadań, bierze udział w dyskusji, prezentuje efekty pracy, udziela informacji zwrotnej, dokonuje samooceny. Materiały pomocnicze do tematu projektu Szczegółowe pytania problemowe do tematu projektu: 1. Na czym polega „efekt pierwszego wrażenia”? 2. Jakie są skutki pozytywnego i negatywnego pierwszego wrażenia? 3. W jakich sytuacjach życiowych pierwsze wrażenie jest szczególnie istotne i może mieć poważne konsekwencje? 4. Jak można się przygotować, aby zrobić dobre wrażenie? Przykładowe zadania do projektu: 1. Wyszukiwanie informacji na temat efektu pierwszego wrażenia. 2. Sporządzenie listy sytuacji życiowych, w których pierwsze wrażenie może być decydujące (zawodowych i prywatnych). 322 3. Dyskusja o skutkach pozytywnego i negatywnego pierwszego wrażenia. 4. Spotkanie ze specjalistą od wizerunku. 5. Przygotowanie i prezentacja scenek obrazujących efekt pierwszego wrażenia. 6. Opracowanie zasad „Jak się przygotować, aby zrobić dobre wrażenie?” (plakat) 7. Podsumowanie, refleksja, informacja zwrotna, samoocena. Uwagi do planowania pracy uczniów Przy realizacji projektu konieczne jest wyposażenie uczniów w pewien zasób wiedzy i umiejętności na temat efektu pierwszego wrażenia i roli, jaką może on odegrać w życiu (zawodowym i prywatnym). Na początek uczniowie mogliby samodzielnie wyszukać informacje o tym zjawisku – dlaczego mu ulegamy, na czym polega, jakie mogą być skutki pozytywne i negatywne efektu pierwszego wrażenia. Po zaprezentowaniu efektów pracy i ich omówieniu można przejść do pracy w grupach. Uczniowie zastanowiliby się, kiedy w życiu zawodowym i prywatnym zależy ludziom szczególnie na tym, aby dobrze wypaść. Mogliby stworzyć listę tych sytuacji, w których pierwsze wrażenie może być decydujące. Potem można podyskutować o tym, jakie swoim pierwszym wrażeniem w konkretnych sytuacjach można wywołać skutki – pozytywne i negatywne. Jeśli byłaby taka możliwość, warto zaprosić na spotkanie osobę ze świata biznesu lub mediów, aby podzieliła się z uczniami swoją wiedzą na temat znaczenia pierwszego wrażenia dla budowania pozytywnego wizerunku i uświadomiła jego znaczenie. Poprzez praktyczne ćwiczenia - odgrywanie scenek i ich analizowanie można nauczyć uczniów odpowiedniego zachowania (patrz - materiał pomocniczy nr 1). Po przygotowaniu scenek i ich prezentacji uczniowie wypisują przykłady zachowań pożądanych i niewłaściwych. Omawiają też wygląd. Z tego może powstać przygotowany przez uczniów plakat, prezentujący listę zasad „Jak zrobić dobre wrażenie?” Z tak zebranego materiału może powstać mały poradnik „Jak się przygotować, aby zrobić dobre wrażenie”, który byłby końcowym efektem projektu. 323 Literatura i źródła do modułu X Ali M., Public realtions, Hachette Livre Polska, Warszawa 2001. Ekonomia na co dzień. Poradnik dla nauczyciela, Fundacja Młodzieżowej Przedsiębiorczości, Warszawa 2005. Dańkowska M., Nastolatki i bon ton, Państwowe Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa, 1990. Dobre obyczaje (red) Waczków J., Wydawnictwo Elżbieta Jarmołkiewicz, Zielona Góra, 2006. Gumowska I., ABC dobrego wychowania, Wiedza Powszechna, Warszawa, 1959. Hartley H., Dobre maniery. Poradnik rodzinny, Vocatino, Warszawa, 1995. Kamyczek J., Grzeczność na co dzień, Iskry, Warszawa 1959. Vara A.S., Menendez M., Dobre obyczaje. 201 rad jak się zachować, Arkady, Warszawa 2001. Hindle T., Sztuka prezentacji. Poradnik menedżera, Wydawnictwo Wiedza i Życie, Warszawa 2000. Kamińska-Radomska I,. Etykieta w biznesie czyli międzynarodowy język kurtuazji, Wydawnictwo Studio EMKA, Warszawa 2003. Krzyżanek J., Dobre maniery czyli savoir-vivre dla dzieci, Papilon, Waszawa 2009. Leary M., Kowalski R., Wywieranie wrażenia na innych. O sztuce autoprezentacji, GWP, Gdańsk 2002. McGee P. Przemawianie doskonałe, Dom Wydawniczy Rebis, Poznań 2003. Rozwadowska B., Public relations. Teoria, praktyka, perspektywy, Wydawnictwo Studio EMKA, Warszawa 2002. Wołowik W., Język ciała : w biznesie, polityce i życiu publicznym, Wydawnictwo. Profesjonalnej Szkoły Biznesu, Kraków 1998. cv.pracanowo.pl wiadomosci.mediarun.pl gazetapraca.pl www.nbportal.pl www.emocje.net.pl savoir-vivre.wieszjak.pl 324 MATERIAŁY DO OCENY I EWALUACJI W trakcie realizacji projektu uczniowie powinni otrzymywać informację zwrotną – przede wszystkim od prowadzącego, ale też od innych uczestników zajęć. Z jej czasem do nauczą się korygowania przyjmowania błędów i informacji własnego zwrotnej, rozwoju. wykorzystywania Stopniowo wdrożą się też do udzielania jej sobie nawzajem. Informacja zwrotna jest dialogiem z uczniem mającym pomóc mu w uczeniu się. Najczęściej przyjmuje ona formę komentarza pisemnego lub ustnego do pracy ucznia. Powinniśmy pamiętać o niezbędnych czterech elementach informacji zwrotnej : wyszczególnienie i docenienie dobrych elementów pracy ucznia, odnotowanie tego, co wymaga poprawienia lub dodatkowej pracy ze strony ucznia, wskazówki – w jaki sposób uczeń powinien poprawić pracę, wskazówki – w jakim kierunku uczeń powinien pracować dalej. Powinniśmy pamiętać, że informacja zwrotna nie jest oceną ucznia, tylko oceną kolejnych efektów jego pracy. Ocenianie całego projektu powinno mieć również charakter kształtujący. Może to być rozmowa z uczniami, w której nauczyciel zauważa to, co zespół realizujący projekt zrobił dobrze, wskazuje, co można by zrobić inaczej lub lepiej i w jaki sposób. Rozmowa ta może rozpocząć się od samooceny uczniowskiej, czyli na przykład od odpowiedzi uczniów na pytania: Z czego w swojej dotychczasowej pracy jesteście zadowoleni? Co Wam już udało się zrobić? Co Wam się podoba w Waszej dotychczasowej współpracy? Czy udało się Wam włączyć wszystkich do pracy zespołu? Co możecie zrobić inaczej, aby w czynny sposób projekt realizowali wszyscy członkowie zespołu? Z którym zadaniem są największe trudności? Co można zrobić, aby je pokonać? Co można byłoby zrobić inaczej? 325 Taka samoocena może pomóc uczniom poprawić dalszą pracę i pozytywnie wpłynąć na jej efekty. Warto uświadamiać uczniom, że ta uczciwa i pomocna informacja zwrotna jest najważniejsza, gdyż stanowi swego rodzaju drogowskaz do dalszych działań i rozwoju. Po każdym projekcie konieczna jest wspólna refleksja uczniów nad tym, co się wydarzyło podczas jego realizacji, czego się dowiedzieli i nauczyli, co było dla nich łatwe, a co trudne, jak pokonywali bariery, jak im się razem pracowało, co w przyszłości powinni zmienić na lepsze itp. To ma także znaczenie motywujące uczniów do dalszej nauki. Motywująca bowiem jest taka ocena, która dostarcza konkretnych informacji o tym, co umie, a co powinien poprawić, a więc ma charakter wspierający. Natomiast włączanie uczniów do oceniania pozwala im rozwijać ważną umiejętność autorefleksji, świadomości tego, jak przebiega ich własny proces uczenia się (co go wspiera, a co utrudnia). Przybliża ich to do umiejętności planowania własnego procesu uczenia się i do brania za niego współodpowiedzialności. Realizując zasady dobrej ewaluacji, warto zadbać o wstępne zdiagnozowanie potrzeb uczniów, tj. zorientować się, jakie są ich oczekiwania i zainteresowania zgodnie z realizowanym projektem. Uczniowie powinni mieć swobodę wypowiadania się na temat zajęć, dlatego bardzo ważny jest styl komunikacji, jaki prowadzący zaproponuje. Może mieć to formę ustną lub pisemną (ankieta, wywieszony plakat, skrzynka pytań i uwag itp.). Będzie to zapewne cenne źródło informacji o zajęciach. Narzędzia do ewaluacji dla uczniów mogą być bardzo proste, począwszy od technik graficznych, np. rysowania tzw. „buziek” , poprzez dość znane: walizkę, kosz, „kwiat ewaluacyjny” (patrz poniżej), a skończywszy na bardziej złożonych ankietach. Również osoba prowadząca zajęcia powinna poddać analizie to, co się na nich działo, (własne interakcje z uczniami, reakcje i działania uczniów, ich wypowiedzi formułowane podczas zajęć, aktywność, relacje w grupie itp.). Wszystko po to, aby bardziej efektywnie planować i lepiej przygotować kolejne projekty. Ważne jest też, aby rozmawiać z uczniami o wynikach ewaluacji. Poniżej zaprezentowane są przykładowe narzędzia ewaluacji, które można wykorzystać w różnych modułach i projektach, modyfikując je w razie potrzeby. 326 EWALUACJA ZAJĘĆ89 Na jednaj stronie kartki narysuj (jak największy) schemat walizki, a na odwrocie kartki schemat kosza na śmieci. Do wnętrza walizki wpisz wszystkie pozytywne odczucia, opinie i spostrzeżenia, które wynosisz z zajęć – stąd walizka. Do wnętrza kosza na śmieci wpisz wszystko to, co ci się nie podobało w trakcie zajęć. 89 Jurczyk P., Ewaluacja… s. R-V/19 327 KWIAT EWALUACYJNY90 UMIEJĘTNOŚCI I WIEDZA ATMOSFERA PROWADZĄCY METODY PRACY POMOCE I MATERIAŁY 90 Jurczyk P., Ewaluacja… s.R-V/18 328 ANKIETA DLA UCZNIA91 Jak ci się podobały dzisiejsze zajęcia? W każdym punkcie zaznacz (podkreśl) jedno z wymienionych zdań. 1. Pewność siebie Byłem z siebie zadowolony. Czułem się dość pewnie i bezpiecznie Nie potrafię tego ocenić. Nie czułem się zbyt pewnie. Czułem, że jestem do niczego, zły albo głupi. 2. Zaangażowanie Cały czas czułem się pełen energii i zajęty. Przez większość czasu czułem się pełen energii i zajęty. Nie potrafię tego ocenić. Nie wkładałem zbyt wiele energii w pracę. Czułem się bezsilny i ospały albo niespokojny i napięty. 3. Samodzielność. Wiele razy decydowałem o sobie i czułem się odpowiedzialny za swój wybór. Czasem decydowałem o sobie i czułem się trochę odpowiedzialny. Nie potrafię tego ocenić. Dałem się prowadzić innym osobom, nie wkładałem w uczestniczenie w zajęciach zbyt wiele własnej woli. Cały czas czułem się kontrolowany i sterowany. Wcale nie miałem poczucia odpowiedzialności za to, co robię. 4. Współpraca Czułem, że należę do grupy, że jestem w pełni akceptowany. Czuje się w grupie raczej dobrze. Nie potrafię tego ocenić. Nie czuje się w pełni akceptowany przez kolegów i koleżanki. Czuje się odrzucony przez grupę. 91 Sterna D., Ocenianie kształtujące w praktyce, CEO, warszawa 2008, s. 116 (na podstawie Harmin Merrill, Duch klasy. Jak motywować uczniów do nauki?, Warszawa 2008, s. 81) 329 5. Świadomość uczenia się Przez cały czas zajęć uważałem i reagowałem odpowiednio. Przez większą część zajęć uważałem i reagowałem odpowiednio. Nie potrafię tego ocenić. Często czułem znudzenie i nie brałem udziału w zajęciach. Nie uważałem i większość czasu się nudziłem. 330 KARTA SAMOOCENY UCZNIA92 Imię i nazwisko: ………………………………………………………………………………. Odpowiedz na pytania: Czego się dziś nauczyłem? …………………………………………………………………………………………............... Co było dla mnie łatwe? …………………………………………………………………………………………............... Co było dla mnie trudne? …………………………………………………………………………………………............... Czego bym się chciał jeszcze nauczyć? …………………………………………………………………………………………............... Postaw krzyżyk w odpowiedniej rubryce Co oceniam? Radzę sobie Radzę sobie Mogę to świetnie dobrze robić lepiej Aktywność Pomysłowość Staranność Obowiązkowość Samodzielność Pomoc innym Współpraca w grupie Wywiązywanie się z przydzielonych zadań 92 Opracowanie własne. 331 KARTA OCENY PRACY W GRUPIE – PRZYKŁAD A93 Oceń pracę w swoje grupie Całkowicie się zgadzam Raczej się zgadzam Częściowo się zgadzam Raczej się nie zgadzam Całkowicie się nie zgadzam Moja grupa Miała jasne cele Dążyła do realizacji celów Podejmowała decyzje, biorąc pod uwagę zdanie wszystkich Członkowie mojej grupy Słuchali siebie nawzajem Pomagali sobie nawzajem Szanowali odmienne punkty widzenia Wszyscy byli zaangażowani w pracę 93 Jak oceniać uczniów (KOSS), http://www.ceo.org.pl/portal/b_koss_materialy_edukacyjne 25.04.2013) 332 (dostęp KARTA DO OCENY PRACY W GRUPIE – PRZYKŁAD B94 Skala ocen Podział pracy Podejmowanie decyzji Odmienność punktów widzenia Szacunek dla innych Wartość pracy 94 3 - doskonale 2 - dobrze Każdy wykonuje taką samą ilość pracy. Każdy ma możliwość bycia liderem. Każdy ma prawo uczestniczyć w podejmowaniu decyzji. Decyzje są podejmowane efektywnie. Wszystkim podoba się sposób, w jaki są one wypracowywane. Uczniowie uważnie słuchają się nawzajem. Odmienne poglądy są prezentowane w otwartej dyskusji. Różnorodne punkty widzenia są traktowane racjonalnie. Każdy wykonuje taką samą ilość pracy. Nie każdy ma możliwość bycia liderem. Nie każdy ma prawo uczestniczyć w podejmowaniu decyzji. Wszystkim podoba się sposób, w jaki są one wypracowywane. Niektórzy uczniowie wykonują więcej pracy niż inni. Kilka osób wykonuje całą pracę, podczas gdy inni nic nie robią. Nie każdy ma prawo uczestniczyć w podejmowaniu decyzji, ale zdanie niektórych w ogóle nie jest brane pod uwagę. Nie ma jasnego procesu podejmowania decyzji. Wielu decyzji w ogóle nie podejmuje się, co może zahamować pracę grupy. Członkowie grupy na ogół słuchają się nawzajem, niektórzy uczniowie wyrażają swoje poglądy wyraźnie częściej niż inni. Milczący uczniowie nie są zachęcani do mówienia. Uczniowie często się nawzajem nie słuchają. Opinie niektórych uczniów są ignorowane. Nikt nikogo nie słucha. Konfrontacja różnych opinii jest niemożliwa. Większość członków grupy okazuje sobie szacunek, nawet gdy różnią się poglądami. Jakość dyskusji w grupie jest raczej wysoka. Większość rozumie cel i widzi sens swojej pracy. Niektórzy członkowie nie okazują szacunku tym, z którymi się nie zgadzają. Członkowie grupy nie okazują sobie szacunku, tak że współpraca grupowa jest niemożliwa. Jakość dyskusji w grupie jest niska. Nikt nie wie, o czym ma rozmawiać i dlaczego. Członkowie grupy okazują sobie szacunek nawet wtedy, gdy różnią się poglądami. Jakość dyskusji w grupie jest wysoka. Wszyscy rozumieją cel i widzą sens swojej pracy. Tamże 333 1- dostatecznie Jakość dyskusji w grupie jest nierówna. Wiele osób nie wie, o czym ma rozmawiać i dlaczego. 0- niedostatecznie ARKUSZ OCENY REALIZACJI PROJEKTU ZESPOŁOWEGO95 Grupa:……………………….. Temat projektu: …………………………………………………………………………… Termin prezentacji: ………………………………………………………………………. Etapy realizacji Kryteria, czyli co będzie Bardzo Zadowa- projektu oceniane dobrze lająco Wybór i formułowanie tematu/problemu Gromadzenie i opracowywanie materiałów Planowanie działań Działania i ich efekty Prezentacja Praca w zespole 95 Waga i użyteczność kryteriów oceny projektu Jasne określenie celów projektu Precyzyjne sformułowanie problemu Wyszukiwanie informacji (dokumenty, publikacje, Internet, eksperci, urzędy, rodzice) i ich selekcja Przetwarzanie informacji Rozsądny i sprawiedliwy podział zadań, Realistyczny harmonogram pracy, Uwzględnienie „punktów kontrolnych” Plan wykorzystania zasobów (finanse, ludzie, miejsca, sprzęty), Poszukiwanie sojuszników Odpowiednie wywiązywanie się z zadań, Wzajemne pilnowanie się i pomoc, Konkretne efekty (albo stopień ich osiągnięcia), Public relations czyli dobry PR projektu, Przejrzystość działania z punktu widzenia odbiorców (obywateli, urzędników, rówieśników tip.) Wartość merytoryczna, Wykorzystanie czasu prezentacji, Scenografia/oprawa graficzna, Zainteresowanie odbiorców Udzielanie sobie informacji, Podejmowanie decyzji, Rozwiązywanie konfliktów, Zaangażowanie innych w pracę. Opracowano na podstawie: Jak oceniać uczniów (KOSS), http://www.ceo.org.pl/portal/b_koss_materialy_edukacyjne (dostęp 25.04.2013) 334 Słabo ARKUSZ SPOSTRZEŻEŃ I WNIOSKÓW DLA PROWADZĄCYCH96 Data: ……………. Sukcesy, udane elementy zajęć, pozytywne obserwacje Niepowodzenia i sygnały ostrzegawcze Przyczyny Wnioski i propozycje zmian w prowadzeniu zajęć 96 Jurczyk P., Ewaluacja [w:] Europa na co dzień. Pakiet edukacyjny, CODN, Warszawa 1997, s. R-V/13 335 GRY DYDAKTYCZNE FABRYKA KSIĄŻEK gra dydaktyczna 1. Podziel zespół klasowy na kilkuosobowe zespoły (nie muszą być równe). Każdy z nich będzie firmą produkującą książki. Poleć, aby firmy wymyśliły sobie nazwy (najlepiej krótkie) i stworzyły sobie warunki do pracy (dwa połączone stoliki, jeden długopis, żadnych innych pomocy). 2. Rozdaj grupom materiały: dla każdego zespołu kilkadziesiąt kartek formatu A4 (mogą być zadrukowane, byle nie były uszkodzone i pogniecione) oraz trochę spinaczy (wystarczy po 20-30). 3. Udziel firmom instrukcji, jak powinna wyglądać książka. Powstaje ona z jednej kartki A4 przerwanej po złożeniu na równe 4 części (dwukrotnie składanej na pół). Gdy mamy już te 4 kawałki, składamy je bez przerywania na połowę. Powstaje książka składająca się z 8 kartek (16 stron). Aby ten produkt (książka) był pełnowartościowy, musi mieć na 1 stronie okładki napisany tytuł - nazwę firmy, podpisane strony parzyste (lewy dolny róg – począwszy od strony 2 do 16). Należy ją na końcu w lewym górnym rogu spiąć spinaczem. 4. Zademonstruj grupom wykonanie takiej ksiązki i poproś o zrobienie w zespołach egzemplarza próbnego. To bardzo ważna część gry - od zrozumienia instrukcji wiele zależy. Uprzedź, że kontrola jakości sprawdzi, czy książki zostały prawidłowo wykonane. 5. Gdy upewnisz się, że wszyscy właściwie zrozumieli instrukcję, przystępujecie do I tury produkcji książek, która trwa 3 minuty. Mierzysz czas, informując co minutę o jego upływie. Zadbaj, aby wszyscy na sygnał wstrzymali pracę po 3 minutach. 6. Rozdaj następnie grupom tabele do obliczania wydajności (materiał pomocniczy). Sprawdź jakość wykonanych książek i pomóż zespołom obliczyć koszt końcowy jednego egzemplarza. Uwaga! Każda kartka, która została przynajmniej złożona na pół jest już zużyta! Wyniki wszystkich grup zapisz na tablicy w tabeli. 336 7. Poproś zespoły o przeanalizowanie przez 5 minut danych w tabeli, poniesionych nakładów i przedyskutowanie, w jaki sposób można zwiększyć wydajność pracy i obniżyć koszty w II turze. 8. Gdy grupy już są gotowe, przeprowadź II turę (także 3 minuty), w której książki są produkowane od nowa. Po niej znów sprawdź jakość, a firmy obliczą w tabeli wydajność, uwzględniając zmiany wprowadzone przez grupy. Zapisz wyniki na tablicy. Przeanalizujcie wspólnie, jak poszczególne zespoły doprowadziły do poprawy wyniku i co na to wpłynęło. Najczęściej są to: lepsza organizacja, podział pracy, oszczędność surowców, czasem zwolnienie pracownika, zmniejszenie kosztów wynajmu lokalu (jedna ławka zamiast dwóch), zainwestowanie w dodatkowe narzędzie (drugi długopis) itp. 9. Znów poproś zespoły o przeanalizowanie przez 5 minut danych w tabeli, poniesionych nakładów i przedyskutowanie, w jaki sposób można jeszcze zwiększyć wydajność pracy i obniżyć koszty w III turze. Po niej znów omówcie wyniki, jak poprzednio. 10. Można robić kolejne tury (jeśli czas pozwoli). 11. Na koniec podsumujcie ćwiczenie. Podkreśl, że element rywalizacji jest tutaj istotny, ale nie powinien dominować. Mniej ważne jest, który zespół osiągnął najlepszy wynik (choć oczywiście należy pogratulować). Najbardziej istotne jest to, że każdy zespół poprawił swój rezultat, więc wszyscy osiągnęli sukces. Podyskutujcie: a. Jakie czynniki wpływają na wydajność? b. Dzięki czemu udało się obniżyć koszty? c. Dlaczego potrzebna jest kontrola jakości? d. Jak podejmowaliście decyzje w grupie? e. Jak układała się współpraca w zespole? f. Jakie umiejętności rozwinęliście, pracując tą metodą? itp. 337 Materiały pomocnicze Tabela do obliczania wydajności Lp. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 Koszty lokal pensja pracownika ilość pracowników pensje razem narzędzia pracy (długopis) materiał (kartki) ilość materiału zużytego materiał razem koszty razem (suma rubryk 1+4+5+8) ilość książek cena 1 książki (iloraz rubryk 9/10) Przykład 300 100 I tura II tura III tura 4 400 50 10 8 80 780 5 156 Tabela do zapisywania wyników (do narysowania na tablicy lub planszy): Firma 1 …………. Firma 2 ………….. Firma 3 ………….. Tura I Tura II Tura III 338 Firma 4 …………. Firma 5 …………. BEZCENNE KROPLE CZYLI WODA NA CO DZIEŃ gra planszowa INSTRUKCJA DO GRY: W grze może brać udział 4-5 uczestników. Dla każdej z grup niezbędne są pionki i kostka do gry. Można też zaangażować całą klasę – wtedy trzeba przygotować dużą planszę lub wyrysować pola na tablicy, a pionkami mogą być kolorowe magnesy. Potrzebna też będzie duża kostka. Uczestnikami gry są wtedy kilkuosobowe drużyny. Grę rozpoczyna uczestnik, który wyrzuci największą liczbę oczek. Wygrywa ten, kto pierwszy osiągnie metę. Grający przesuwają pionki po numerowanych polach, napotykając po drodze na pola oznaczone kolorem (zielone – premie, czerwone – pułapki). KOLOROWE POLA: 2) Wstałeś z łóżka. Podczas porannego szorowania zębów nie zakręciłeś kranu. Przez prawie 3 minuty woda lała się niepotrzebnie. Błąd! Cofasz się na start. 3) Wziąłeś szybki prysznic, a na czas namydlania się zakręciłeś wodę. Super! Zyskujesz dodatkowy rzut kostką. 5) Przy wejściu do szkoły, na trawniku, zauważyłeś pozostawiony wąż do podlewania, z którego sączyła się woda. „Nie moja sprawa” – pomyślałeś. Błąd! Tracisz kolejkę. 6) Zauważyłeś w szkolnej łazience cieknący kran. Zgłosiłeś konserwatorowi z prośbą o naprawę. Brawo! W nagrodę przesuwasz się na pole 9. 8) Zauważyłeś, że spłuczka w szkolnej toalecie jest nieszczelna. Cały czas leje się woda. Nie reagujesz. Cofasz się na pole 4. 10) Wychowawczyni zapytała, kto chciałby przygotować na godzinę wychowawczą referat lub prezentację o tematyce ekologicznej. Zgłosiłeś się – masz pomysł na prezentacje na temat oszczędzania wody. Brawo! Nagrodą jest skok na pole 15. 11) Po lekcji wychowania fizycznego myjecie ręce i w pośpiechu nie dokręcacie kranu. Fatalne! Tracisz kolejkę. 339 13) W drodze powrotnej ze szkoły wstępujesz do sklepu ze sprzętem AGD po ulotki o zmywarkach. Chcesz przekonujesz rodziców, że zakup tego urządzenia pozwoli zaoszczędzić wodę. W nagrodę zyskujesz dodatkowy rzut kostką. 14) Zmywasz po obiedzie pod bieżąca wodą. Niedobrze. Powinieneś napełnić jedną komorę zlewozmywaka wodą z płynem i tam zmywać, a potem tylko szybko spłukać wszystko bieżącą wodą. Cofasz się na pole 9. 16) Podlewasz trawnik w pełnym słońcu. To bez sensu! Woda szybko wyparuje. Najlepiej robić to wczesnym rankiem, gdy jest chłodno. Cofasz się na pole 12. 17) Namówiłeś rodziców do gromadzenia wody deszczowej w ogrodzie, aby wykorzystać ją potem do podlewania trawnika. W nagrodę przeskakujesz na pole 20. 19) Poplamiłeś swoje spodnie, wrzucasz do pustej pralki i włączasz ją. Błąd! Trzeba było poczekać, aż się uzbiera więcej prania lub włączyć program oszczędnościowy, dostosowujący ilość wody do zawartości pralki. Tracisz kolejkę. 21) Obliczyłeś, ile twoja rodzina zaoszczędzi wody i pieniędzy, jeśli wszyscy będą zakręcać wodę przy myciu zębów lub goleniu. Oznajmiasz wszystkim swoje odkrycie i namawiasz do oszczędności. Zyskujesz dodatkowy rzut kostką. 22) Widzisz, jak Twój kolega, mieszkający po sąsiedzku, myje samochód wodą z węża. Marnuje setki litrów wody. Tymczasem na sąsiedniej ulicy jest nowoczesna myjnia, stosująca recykling wody. Powinieneś mu zwrócić uwagę, ale nie robisz tego - jego problem! Nieprawda – to problem nas wszystkich. Cofasz się na pole 18. 23) Postanawiasz z grupą kolegów zorganizować w szkole obchody „Światowego Dnia Wody” (22 marca). Świetna inicjatywa! W nagrodę robisz skok na metę i kończysz grę. 25) Wrzucasz drobne śmieci do toalety i spuszczasz wodę. Błąd! Od tego jest kosz na śmieci. Trzeba unikać zbędnego spłukiwania toalety, bo przez to marnuje się wiele litrów wody! Wracasz na pole 20. 27) Wieczorem napełniasz wannę tylko w 1/3 objętości. Wystarczy do kąpieli. Zaoszczędziłeś kilkadziesiąt litrów wody. Brawo! Kończysz grę. 340 PLANSZA DO GRY Źródło: Wojnarowska M., Scenariusze zajęć z edukacji globalnej [w:] Globalnie-odpowiedzialnie, Fundacja Kultury Chrześcijańskiej Znak, Kraków 2011. 341 POKER KRYTERIALNY - gra dydaktyczna Zasady gry i schemat planszy 1. Karty do gry trzyma uczestnik wyznaczony przez grupę. 2. Na znak prowadzącego tasuje karty i rozdaje po jednej koleżankom i kolegom w grupie. 3. Osoba rozpoczynająca grę odkrywa swoją kartę, odczytuje głośno i umieszcza ją w polu I, II lub III (traktując jako czynnik pierwszo-, drugo- lub trzeciorzędny pod względem ważności) 4. Każdy kolejny gracz powtarza tę czynność. 5. Jeżeli pole, na którym gracz chce umieścić swoją kartę jest już zajęte, może postawić wniosek o wymianę karty leżącej na tym polu na swoja kartę. 6. Wniosek o wymianę karty musi być uzasadniony. 7. Decyzję o wymianie karty – po dyskusji – podejmuje grupa. 8. Odrzucona karta wraca do gracza, który ją położył. III II I 342 Karty do pokera – DLACZEGO KUPUJĘ? ………….. Pomysłowa reklama Mój idol to ma Była promocja Impuls Wszyscy to mają, nie chce być gorszy Podoba mi się Przyda mi się Dobrze w tym wyglądam Pasuje mi To jest na topie Jak sobie coś kupię to mam lepszy humor To po prostu fajnie wygląda W Internecie piszą że Bohater serialu miał to najlepsze to w ostatnim odcinku Modny kolor Jak nie kupię, to ktoś mi sprzątnie sprzed nosa Taniej nie będzie Pisali o tym na jakimś blogu Była reklama na Facebooku Kupię na przekór tym, którym się nie podoba Stać mnie, więc kupuję To jest mi niezbędne Niech widzą, jaki mam dobry gust Zaszpanuję w klasie 343 Karty do pokera – CZYM SIĘ KIERUJEMY, WYBIERAJĄC BANK? ………….. Lokalizacja banku Wachlarz oferowanych usług Jakość obsługi klienta Liczba dostępnych bankomatów Program lojalnościowy banku Brak kolejek w oddziałach banku Wielkość, prestiż i pozycja banku na rynku Tradycja banku Ładna nazwa i atrakcyjne logo Impuls Oprocentowanie salda rachunku Dostępność i koszt używania kart magnetycznych Lokalizacja najbliższego bankomatu Rachunek w walucie wymienialnej Obsługa klienta przez: bankomat, Internet, sms, telefon Oprocentowanie lokat terminowych Opłaty za otworzenie i prowadzenie rachunku Opłaty za przelewy, wyciągi, zlecenia stałe i inne usługi Pomysłowa, Koszt wypłat z przyciągająca uwagę bankomatów innych reklama banków 344 Atrakcyjna promocja Bezpieczeństwo środków pieniężnych Opinia kolegów Członkowie rodziny korzystają z usług tego banku BANK POMYSŁÓW Ćwiczenia integracyjne, relaksacyjne i rozwijające twórcze myślenie IMIĘ – CECHA Uczniowie siedzą w kręgu. Każdy przedstawia się i mówi głośno swoje imię wraz z przymiotnikiem, rozpoczynającym się na tę samą literę, co imię, charakteryzującym tę osobę w sposób pozytywny, np. solidna Sylwia, Każda kolejna osoba powtarza poprzednio usłyszane imiona i przymiotniki i na końcu dodaje swoje. Sytuacja powtarza się dotąd, aż wszyscy się przedstawią. IMIĘ – GEST Uczniowie siedzą w kręgu. Każdy przedstawia się i mówi głośno swoje imię oraz wykonuje przy tym jakiś gest. Kolejna osoba powtarza poprzednie imiona i gesty (gesty wykonują też wszyscy uczestnicy) oraz dodaje swoje. Sytuacja powtarza się dotąd, aż wszyscy się przedstawią. MÓWIĄCE OBRAZKI Prowadzący przygotowuje dużo obrazków (widokówek, wycinków z gazet, folderów itp.) przedstawiających krajobrazy, zwierzęta, wnętrza, ludzi, rośliny itp. Rozkłada je na środku sali, na podłodze. Uczestnicy siedzący dookoła w kręgu wybierają sobie jeden obrazek, który ich w jakiś sposób charakteryzuje, jest im bliski. Potem kolejno prezentują wybrany obrazek, uzasadniając swój wybór. W ten sposób uczestnicy lepiej się poznają, dowiadują się o swoich cechach, zainteresowaniach itp. URODZINOWA KOLEJKA Uczniowie ustawiają się kolejno według daty urodzin (dzień i miesiąc) – od stycznia do grudnia). Dla utrudnienia można wprowadzić zakaz werbalnej komunikacji. Uczestnicy muszą się wtedy porozumieć w inny sposób i ustawić w odpowiedniej kolejności. NIE WIESZ JESZCZE O MNIE, ŻE… Ćwiczenie można wykorzystać w grupie, która już się zna. Każdy uczestnik odwraca się do sąsiada (np. z lewej strony) i mówi głośno coś ciekawego o sobie, czego inni jeszcze nie wiedzą, rozpoczynając zdanie od „nie wiesz jeszcze o mnie, że…” W ten sposób uczestnicy jeszcze lepiej się poznają. 345 KTO, TAK JAK JA…? Uczestnicy siedzą w kręgu na krzesłach, których jest o jedno za mało. Jeden uczestnik staje na środku i mówi: „Kto tak, jak ja…” i tutaj dowolnie kończy zdanie, np. „…ma blond włosy”. Wtedy wszyscy, których to dotyczy, zrywają się ze swoich krzeseł i szukają sobie innego miejsca (nie wolno usiąść ponownie na swoim). Miejsca szuka sobie też osoba stojąca na środku. Zawsze dla kogoś zabraknie krzesła, więc wówczas staje na środku i znów mówi np.: „Kto tak, jak ja, lubi lody”. Sytuacja się powtarza. Zabawa pozwala się trochę rozruszać oraz czegoś dowiedzieć o innych osobach z grupy. ZAPAMIĘTAJ MNIE Uczestnicy stają twarzami do siebie w parach. Mają minutę na dokładne przyjrzenie się sobie. Po tym czasie odwracają się do siebie tyłem i każdy ma w ciągu 1 minuty dokonać 5 zmian w swoim wyglądzie. Następnie znów odwracają się do siebie przodem i ich zadaniem jest wymienić, na czym polegały te zmiany u partnera. TRÓJKOWE ODLICZANIE Grupa staje w kręgu. Wyznaczona osoba zaczyna odliczanie. Ci, którym trafia się liczba 3, liczba podzielna przez 3 lub liczba zawierająca cyfrę 3 w zapisie, zamiast podania tej liczby – klaskają, a odliczanie trwa dalej. W przypadku pomyłki, odliczanie zaczyna się od nowa w przeciwna stronę (od osoby, która się pomyliła). KLASKANIE - TAM I Z POWROTEM Grupa staje w kręgu. Wyznaczona osoba zaczyna klaskanie – każdy po kolei jedno klaśniecie. W dowolnym momencie ktoś klaśnie 2 razy i to oznacza zwrot w stronę przeciwną. Znów każdy klaszcze 1 raz aż do kolejnego podwójnego klaśnięcia, po którym następuje zwrot w przeciwnym kierunku. PANTOMIMA Uczestnicy dzielą się na grupy i mają za zadanie przedstawić pozostałym grupom pantomimę, która obrazuje jakieś przysłowie. Zadaniem obserwatorów jest je odgadnąć. Zamiast przysłowia może być też np. tytuł filmu lub książki. 346 WĄŻ WYRAZOWY I Uczestnicy mają za zadanie w ciągu 2 minut ułożyć ciąg wyrazów, w którym ostatnia litera poprzedniego jest taka sama, jak pierwsza następnego. Prowadzący podaje pierwszy wyraz i mierzy czas. Wygrywa ta osoba, która ułoży najdłuższy ciąg wyrazów. WĄŻ WYRAZOWY II Uczestnicy mają za zadanie w ciągu 2 minut ułożyć ciąg wyrazów, w którym ostatnia sylaba poprzedniego jest taka sama, jak pierwsza następnego. Prowadzący podaje pierwszy wyraz i mierzy czas. Wygrywa ta osoba, która ułoży najdłuższy ciąg wyrazów. GENERATOR SŁÓW Prowadzący podaje słowo kluczowe, a uczestnicy mają za zadanie w wyznaczonym czasie (np. 5 minut) wygenerować jak najwięcej wyrazów dowolnej długości, które da się złożyć z liter tego słowa. (jeśli litera występuje tylko raz, w nowym wyrazie nie można jej użyć wielokrotnie). Można wprowadzać ograniczenia, np. nie wolno używać skrótów (ZHP, PiS, bdb, prof.), a wyrazy mają być tylko w języku polskim, w mianowniku. Ćwiczenie można wykonywać indywidualnie lub w grupach. UKŁADANIE REBUSÓW Uczniowie w grupach układają rebusy, tworząc ciąg rysunków. Należy unikać takich rysunków, które zastępują całe wyrazy. Pozostałe grupy odgadują hasło (jest ono tematycznie związane z realizowanym projektem). UKŁADANIE KRZYŻÓWEK Uczniowie otrzymują hasło główne i układają do niego krzyżówkę. Hasło powinno być tematycznie związane z realizowanym projektem. OPOWIADANIE NA LITERĘ Uczniowie w grupach tworzą opowiadania, w którym każdy wyraz zaczyna się na tę samą, wskazana przez prowadzącego, literę (dla każdej grupy inną, np. W, Z, S, K). 347 OPOWIADANIE OD A DO Z Jest to trudniejsza odmiana poprzedniego ćwiczenia. Uczniowie układają opowiadanie, którego pierwszy wyraz zaczyna się na literę A, zaś ostatni – Z. „LEPIEJE” Uczniowie układają krótkie, zabawne wierszyki (ich tworzenie spopularyzowała Wisława Szymborska). Opierają się na prostej konstrukcji gramatycznej „lepiej coś tam niż coś tam”. Dobrze, jeśli treść dotyczy omawianej tematyki, np. „Lepiej grosza zaoszczędzić niźli z niedostatku zrzędzić”, „Lepiej życie zaplanować niźli błądzić i pomstować”. WIEŻA Dzielimy uczestników na zespoły 4-5 osobowe. Ich zadaniem jest zbudowanie w określonym czasie (20-30 minut) jak najwyższej wieży z dostępnych materiałów. Mogą to być: paczka makaronu „nitki” i paczka żelków piankowych (lub innych o miękkiej konsystencji), paczka plasteliny i paczka wykałaczek, gazety (bez użycia taśm klejących, spinaczy, kleju itp.) Wygrywa ten zespół, którego wieża będzie najwyższa i utrzyma się w pionie przez co najmniej minutę. FESTIWAL PIOSENKI Uczniowie w grupach uczestniczą kolejno w festiwalu piosenki, tzn. intonują piosenkę, w której tekście jest jakiś ustalony wcześniej element, np. kolor lub imię. Po rozpoczęciu, reszta przyłącza się i wszyscy śpiewają wspólnie przynajmniej jedną zwrotkę. Następnie pałeczkę przejmuje kolejna grupa. JAK NAJWIĘCEJ ZASTOSOWAŃ Uczniowie w grupach generują pomysły na rozmaite zastosowania przedmiotów codziennego użytku. W określonym czasie (np. 3 minuty) należy wypisać jak najwięcej pomysłów – do czego może posłużyć dana rzecz, np. kubek, breloczek do kluczy czy dziadek do orzechów. 348 OPISY PROJEKTÓW ZREALIZOWANYCH W POWIATOWYCH OŚRODKACH WSPIERANIA UCZNIÓW ZDOLNYCH nagrodzonych i wyróżnionych w konkursach powiatowych na najlepszy projekt edukacyjny PROJEKTY NAGRODZONE Projekt 1 Temat projektu: JAK POMNOŻYĆ SWOJE PIENIĄDZE? POWUZ: Publiczna Szkoła Podstawowa nr 2 w Bochni (powiat bocheński) Nauczyciel: Zbigniew Solak Grupa realizująca projekt: Weronika Broszkiewicz, Gabriela Czerwińska, Karolina Kazek, Karolina Maciaszek, Gabriela Mrugacz, Izabela Statek, Kacper Tekiela, Estera Tomala, Michał Tyka Czas realizacji – 10 godzin (2 spotkania) Cele operacyjne projektu Uczeń: rozumie potrzebę oszczędzania, wymienia sposoby uczciwego powiększania swoich dochodów, wyszukuje informacji z różnych źródeł, współpracuje w zespole, korzysta z nowoczesnych technologii: TIK, komputera, kamery cyfrowej, oprogramowania, przeprowadza wywiad, bierze udział w dyskusji, realizuje powierzone zadania, rozumie na czym polega ryzyko inwestycyjne, potrafi dokonywać wyborów przy podejmowaniu decyzji inwestycyjnych, dokonuje analizy ryzyka związanego z potrzebą uczciwego powiększania swoich dochodów. 349 Problemy szczegółowe (badawcze) do tematu projektu: 1) Jak legalnie powiększyć posiadane środki finansowe? 2) Jakie instytucje i podmioty gospodarcze oferują obrót środkami finansowymi? 3) Które instytucje finansowe oferują największe zyski? 4) Gdzie należy szukać informacji o ofercie instytucji finansowych? 5) Jakie środki finansowe są potrzebne, aby osiągnąć zysk? 6) Jakie korzyści finansowe mogą przynieść inwestycje w określonej dziedzinie działalności gospodarczej? 7) W jaki sposób przeprowadza się wywiad? 8) Dlaczego działalności inwestycyjnej towarzyszy ryzyko? Zadania szczegółowe realizowane przez uczniów: Zadanie 1: Omówienie instytucji finansowo-gospodarczych działających w Bochni. Z jakimi instytucjami finansowo-gospodarczymi możemy spotkać się w Bochni – przygotujcie ich katalog W trakcie realizacji zadania uczniowie dowiedzieli się o istnieniu: banków (27 placówek), biura maklerskiego, kantorów wymiany walut 9), biur nieruchomości (7), złotników/jubilerów (7), lombardu, agencji finansowych (3), SKOK-ów (9), galerii sztuki oraz innych, mniej istotnych. Poznali również specyfikę działalności gospodarczej, prowadzonej przez wymienione instytucje. Przy realizacji zadania musieli posługiwać się komputerem, wykorzystywać Internet, pozyskiwać informacje z rożnych dziedzin, komunikować się z różnymi osobami i instytucjami. Prezentacja efektów: plakaty, foldery, przekaz ustny, prezentacja katalogu. Zadanie 2: Dokonanie wyboru instytucji zajmujących się pomnażaniem pieniędzy. Dokonajcie wyboru 4-5 instytucji, które zajmują się pomnażaniem pieniędzy. Wybierzcie takie podmioty gospodarcze, które Waszym zdaniem mogą zaoferować legalne i wysokie zyski dla inwestora. Uczniowie wybrali: bank, biuro maklerskie, kantor wymiany walut, jubilera, biuro nieruchomości oraz poznali segmenty rynku i gospodarki, którymi się one zajmują. Sporządzono ranking wyborów uczniowskich – plakat. 350 Zadanie 3: Przygotowanie pytań do wywiadu z ekspertami. Przygotować w 3 (trzyosobowych) grupach zestawy pytań, które pomogą odpowiedzieć na pytanie projektowe. Dalsza Poprzez progresja stawianie wiedzy, pytań poznawanie uczniowie specyfiki poznawali wybranych dziedziny instytucji. gospodarki, którymi się one zajmują. W konsekwencji ustalono, że ta ilość nie może być zbyt wygórowana, gdyż zagmatwa całościowy obraz. Ponadto zapadła decyzja o limicie pytań, które mogą być postawione ekspertom, aby poznać możliwości pomnożenia swoich pieniędzy. Uczniowie musieli stawiać precyzyjne pytania, a więc kształtowali taką umiejętność. Spośród dużej liczby pytań dokonano wyboru po 5-6 pytań, które powinny zostać postawione ekspertom. W trakcie realizacji zadania uczestnicy posługiwali się komputerem, korzystali z Internetu, folderów, informatorów, reklam, stron internetowych zajmujących się gospodarką, podręczników (w tym akademickich), poznawali zasady etyki dziennikarskiej i elementarz warsztatu pracy dziennikarza, uczyli się posługiwania kamerą cyfrową, mikrofonem i oświetleniem. Uczniowie zaprezentowali zestawy pytań, które „dziennikarze” mieli zadać ekspertom. Zadanie 4: Przeprowadzić wywiad z ekspertem na temat projektowy: jak pomnożyć swoje pieniądze? Ze względu na bardzo napięty czas oraz ustalenia dokonane przez prowadzącego, odnośnie terminów spotkań z ekspertami, w nagraniach wzięło udział gimnazjaliści, którzy ze względu na egzaminy klas trzecich mieli dzień wolny. Realizowała go 4 osobowa grupa wraz z prowadzącym (25. kwietnia 2012 r. w godzinach 9:30 do 13:30). Musieli (pod kierunkiem dziennikarza pracującego dla TVP Kraków) dokonywać nagrania dźwięku i obrazu, posługiwać się kamerą, mikrofonem i oświetleniem, stosować się do obostrzeń obowiązujących w tych instytucjach (nie wszystko wolno nagrywać, nie każdy element można zbadać, nie wszystkie informacje można uzyskać, co jest objęte tajemnicą handlową, nie wszędzie można się dostać i nie z każdą osobą można rozmawiać…) W trakcie realizacji nagrań musieli poruszać się w ruchu miejskim, nosząc sprzęt oraz dbać o respektowanie reżimu czasowego, a jednocześnie wszystko to w ruchu miejskim (przy korkach ulicznych, pokonując zapchane chodniki, dostosowując się do ograniczeń i obowiązujących przepisów). 351 Także i ten element służył poznawaniu tajników pracy dziennikarskiej, jej blasków i cieni, także obcując z nieznanymi ludźmi, przełamując tremę i inne ograniczenia. Poznali co to jest plan główny, jak ustawiać się do kamery, w jaki sposób kadrować, Efektem była także symboliczna wystawa sprzętu użytego do nagrania. Zadanie 5: Dokonać obróbki nagranego materiału tak, aby z 93 minut stworzyć 6 filmików, odpowiadających na pytanie: „Jak pomnożyć swoje pieniądze?” Zadanie realizowało 3 uczniów pod kierunkiem doświadczonego dziennikarza i operatora. Przy jego realizacji poznali fachowy język: kadr, przebitka, cięcie, podkład, obróbka, niedoświetlenie, plan dalszy, montaż, scenografia, najazd, scenopis, scenariusz i wiele innych przydatnych znawcy filmu, dziennikarzowi, reporterowi, lektorowi. Efektem zostały filmy, które zaprezentowano grupie. W trakcie ich projekcji która dla „dziennikarze” nich była czymś dzielili się nowym. swoim Zdobyte doświadczeniem umiejętności były i wiedzą, powodem do ich pokazania i zaprezentowania odpowiednich fragmentów filmów. Zadanie 6: Przygotować prezentację w Power Point, która zilustruje temat projektu: „Jak pomnożyć swoje pieniądze?” W zadaniu uczestniczyły 3 trzyosobowe grupy, które miały za zadanie przygotować prezentację w oparciu o zdobyte wiadomości, umiejętności z wykorzystaniem filmu. W każdej z nich był co najmniej jeden gimnazjalista, jednak wśród nich najmłodsza wiekowo grupa otrzymała jedno zadanie (film), a pozostałe po dwa zadania (filmy). Przy jego realizacji grupy musiały samodzielnie uzgodnić wszystkie elementy: rodzaj i wielkość czcionki, tło, cliparty, podkład, jak wykonywać zrzuty ekranowe i jak je zamieszczać w prezentacji. Nieodzownym elementem pracy było posługiwanie się poprawną polszczyzną, tzw. „językiem przedmiotu”, fachowymi określeniami dotyczącymi różnych sfer działalności gospodarczej i dziennikarskiej. W trakcie realizacji uczestnicy wzbogacali swoją wiedzę przedmiotową i międzyprzedmiotową, jak również umiejętności w tym zakresie. Efektem końcowym była prezentacja zawierająca 6 filmików oraz krótkie podsumowanie, obrazujące ranking ustalony przez grupę. Efekty projektu: Realizacja projektu pozwoliła na wykonanie prezentacji zawierającej filmy, ale przede wszystkim wzbogaciła w niespotykany sposób uczestników projektu (w tym także prowadzącego). Składowe elementy pozwoliły na zdobycie szeregu 352 umiejętności, począwszy od negocjacyjnych, dyskutowania, przeprowadzania wywiadu, filmowania wraz z całym procesem obróbki filmu (pod czujnym okiem fachowca w tej materii), przygotowywania prezentacji w PP, wzbogaciła szereg umiejętności obsługi sprzętu cyfrowego. Ponadto w sposób niewyobrażalny wzrosła wiedza merytoryczna realizatorów w zakresie ekonomii praktycznej (aktywa, pasywa, akcja, warrant, obligacja, próba złota, uncja, waluta, polisa, ror, konto, spread, broker, makler, platyna, pallad, kredyt, pożyczka, zastaw, hipoteka itd.). Trzeba stwierdzić, że efektem jest przede wszystkim umiejętność prezentacji, głównie ustnych wystąpień przed kolegami, ekspertami i zespołem, ale także świetna praca zespołowa. Formy oceny pracy uczniów zastosowane w projekcie: Praca uczniów, jak również ich zaangażowanie podlegały ocenie zarówno prowadzącego, jak i współuczestników. Najczęściej stosowano wymianę doświadczeń, wnioskowanie, uogólnianie, samoocenę, ocenę koleżanek i kolegów, ale także prowadzącego zajęcia (pochwały, rekomendacje, dyplomy, podziękowania). Dla wszystkich niezwykle ważna była prezentacja osiągnięć, zarówno na etapie cząstkowym, jak i końcowym. Wystąpienia publiczne stały się okazją do szlifowania umiejętności merytorycznego odnoszenia się do zaangażowania i efektów pracy. Oceniano wkład indywidualny, grupowy i zespołowy. 353 Projekt 2. Temat projektu: OGRANICZENIE CZY WOLNOŚĆ – PO CO LUDZIOM SĄ REGUŁY I NORMY? POWUZ: Szkoła Podstawowa nr 93 w Krakowie Nauczyciel: Maciej Guzikowski Grupa realizująca projekt: Barbara Surówka, Jakub Libera, Jan Baran, Konrad Lukaj, Stanisław Szpilka, Wiktoria Petniak, Zuzanna Lach Czas realizacji – 15 godzin (3 spotkania) Cele operacyjne projektu: rozumie konieczność regulowania życia społecznego normami i regułami; podaje przykłady norm religijnych, społecznych i prawnych; rozumie, że normom towarzyszą sankcje; dopasowuje reguły zachowań do określonych sytuacji; wyszukuje informacje z różnych źródeł; korzysta z nowoczesnych technologii; realizuje przydzielone mu zadania, zabiera głos w dyskusji. Problemy szczegółowe (badawcze) do tematu projektu: Jakimi normami kierują się współcześni ludzie? Jak jesteśmy postrzegani i jak postrzegamy innych? Jakie prezentujemy postawy moralne i religijne? Zadania szczegółowe realizowane przez uczniów Zadanie oraz 1: Przeprowadzenie rówieśnikami na temat: wywiadów z wybranymi czym są normy i reguły skierujecie do respondentów; dorosłymi obowiązujące w społeczeństwie. Instrukcje dla uczniów: Wybierzcie pytania, które przeprowadzenia wywiadu oraz w jaki sposób pozostałym członkom grupy. 354 ustalcie formę zaprezentujecie efekt pracy Wiedza zdobyta przez uczniów: jak respondenci rozumieją pojęcia: reguły i normy; jakie są rodzaje norm społecznych; w jaki sposób normy porządkują życie społeczne Umiejętności zdobyte przez uczniów: zasady przeprowadzania wywiadu, analizowanie zebranego materiału i wyciąganie wniosków. Forma prezentacji przygotowanych przez uczniów materiałów: film. Zadanie 2: Przygotowanie i przeprowadzenie ankiety na temat religijności rówieśników Instrukcje dla uczniów: Korzystając z metody „burzy mózgów” zbierzcie propozycje pytań do ankiety skierowanej do waszych rówieśników, przygotujcie arkusz i przeprowadźcie wywiady ankietowe Wiedza zdobyta przez uczniów: czy i jak rówieśnicy przestrzegają norm religijnych i czy są one dla nich ważne. Umiejętności zdobyte przez uczniów: zadawania precyzyjnych pytań w formularzu ankiety, selekcjonowania uzyskanych odpowiedzi pod kątem przydatności dla realizacji zadania, wyciągania wniosków z przeprowadzonych badań. Forma prezentacji przygotowanych przez uczniów materiałów: arkusze ankiety wypełnione przez respondentów. Zadanie 3: Przedstawienie wyników przeprowadzonych badań przy pomocy pakietu biurowego MS Office. Instrukcje dla uczniów: Zapoznajcie się z zasadami tworzenia prezentacji multimedialnej, przedstawcie wyniki ankiet w formie graficznej; Wiedza zdobyta przez uczniów: jakie możliwości przedstawienia wyników badań dają wybrane produkty pakietu MS Office. Umiejętności zdobyte przez uczniów: obsługiwania na poziomie podstawowym pakietu MS Office, tworzenia prezentacji Power Point. Forma prezentacji przygotowanych przez uczniów materiałów: prezentacja w programie Power Point. Efekty projektu: Uczniowie: wiedzą czym są normy i jakie rodzaje norm są obecne w naszym życiu, rozumieją, że normy i reguły są potrzebne, 355 akceptują fakt, że normy w określonym zakresie ograniczają całkowitą wolność jednostki. Film z przeprowadzonego wywiadu. Prezentacja Power Point. Formy oceny pracy uczniów zastosowane w projekcie: Samoocena uczniów dotycząca jakości oraz wkładu pracy poszczególnych osób i zaangażowania w realizację projektu. Ocena predyspozycji do pracy grupowej. Ocena przydatności zebranych materiałów do realizowanych celów. 356 Projekt 3 Temat projektu: W ZDROWYM CIELE ZDROWY DUCH – JAK ZWIĘKSZYĆ MOŻLIWOŚCI ZDROWEGO SPĘDZANIA WOLNEGO CZASU W NASZEJ MIEJSCOWOŚCI? POWUZ: Zespół Szkolno-Gimnazjalny nr 2 w Kętach (powiat oświęcimski) Nauczyciel: Jolanta Wójcik Grupa realizująca projekt: Blarowska Monika, Domasik Patrycja, Jabłoński Kacper, Jurzak Patrycja, Klimczyński Jakub, Klimczyński Kacper, Lisicka Natalia, Matlak Oliwia, Urbaniec Grzegorz, Wojtala Bartosz Czas realizacji projektu – 15 godzin (3 spotkania) Cele operacyjne projektu: Uczeń: rozumie związek między sposobem odżywiania, wysiłkiem fizycznym, higieną osobistą a zdrowiem, wyjaśnia wpływ wysiłku fizycznego na zdrowie człowieka, wymienia skutki stosowania różnego rodzaju używek, zna ofertę zajęć ruchowych w środowisku lokalnym, motywuje siebie, swoich najbliższych, kolegów i znajomych do zwiększenia aktywności fizycznej i dbania o dobrą formę, przedstawia możliwości spędzania wolnego czasu w swojej okolicy bez dużych nakładów finansowych, wyszukuje informacje z różnych źródeł, korzysta z nowoczesnych technologii, przeprowadza wywiady i ankiety z przedstawicielami różnych społecznych i zawodowych, analizuje swoje prace, jest przedsiębiorczy i kreatywny w wykonywaniu powierzonych mu zadań, współpracuje w grupie, czuje się odpowiedzialny za wykonanie powierzonych zadań. 357 grup Problemy szczegółowe (badawcze) do tematu projektu: Jaka jest oferta zajęć sportowych w naszej miejscowości? Jakie zdanie na temat uprawiania sportu oraz zdrowego trybu życia mają dorośli i dzieci? Jak my sami możemy zorganizować ciekawe zajęcia sportowo-rekreacyjne w naszej okolicy? W jaki sposób możemy rozpowszechniać informacje na temat zdrowego trybu życia? Jak możemy rozwijać swoje zdolności bez dużych nakładów finansowych? W jaki sposób używki i niezdrowy tryb życia wpływają na nasze zdrowie? W jaki sposób przekonać młodych ludzi aby aktywnie spędzali czas na świeżym powietrzu? W jaki sposób zmieniło się nasze rozumienie hasła projektu „W zdrowym ciele zdrowy duch” w trakcie jego realizacji ? Zadania szczegółowe realizowane przez uczniów Zadanie 1: Omówienie pojęć związanych ze sportem i rekreacją. Instrukcje dla uczniów: „burza mózgów” – temat : rozumienie hasła „W zdrowym ciele zdrowy duch”. Wiedza zdobyta przez uczniów: poznanie nowych pojęć związanych ze sportem i rekreacją (np. joga, tai chi). Umiejętności zdobyte przez uczniów: współpraca w grupie, zasady savoir vivre w czasie dyskusji. Forma prezentacji: plakaty. Zadanie 2: Zebranie informacji na temat zdrowego trybu życia. Instrukcje dla uczniów : praca w grupach – poszukiwanie informacji w dostępnych źródłach na temat zdrowego trybu życia. Wiedza zdobyta przez uczniów: wiedza dotyczy wielu aspektów z dziedziny nauk biologiczno – przyrodniczych oraz informatyki. Umiejętności zdobyte przez uczniów: wyszukiwanie informacji, analiza zebranego materiału i jego prezentacja. Forma prezentacji: plakaty ; omówienie/prezentacja 358 Zadanie 3: Przeprowadzenie wśród dzieci, młodzieży i dorosłych ankiety i wywiadów dotyczących zdrowego trybu życia i opracowanie ich wyników. Instrukcje dla uczniów: przeprowadźcie ankiety i wywiady dotyczące zdrowego trybu życia wśród dzieci, młodzieży i dorosłych. Wiedza zdobyta przez uczniów: poznanie podstawowych zasad tworzenia kwestionariusza ankiety, pytań do konstruowania wywiadu, nagrania filmu; doskonalenie różnorodnych sposobów komunikacji (skype, e-mail, wywiady bezpośrednie). Umiejętności zdobyte przez uczniów: organizacji spotkań z ludźmi, współpracy w zespole, panowania nad emocjami (tremą, nieśmiałością); umiejętność w zakresie realizacji i kręcenia filmów Forma prezentacji: filmy, wykresy obrazujące wyniki ankiety, wywiad w formie papierowej i w formie nagrań. Zadanie 4: Opracowanie prezentacji na temat sposobów spędzania wolnego czasu w naszej miejscowości. Instrukcje dla uczniów: opracujcie prezentację na temat tego, jak i gdzie można spędzić czas w konkretnej miejscowości. Wiedza zdobyta przez uczniów: poznanie topografii miejscowości i jej historii. Umiejętności zdobyte przez uczniów: robienie zdjęć, filmów, opisów; prezentacja zebranego materiału. Forma prezentacji: zdjęcia, folder wsi Witkowie, prezentacja miejscowości podczas zajęć. Zadanie 5 Opracowanie finalnej prezentacji projektu. Instrukcje dla uczniów: stworzenie prezentacji finalnej projektu. Wiedza zdobyta przez uczniów: doskonalenie wiedzy z zakresu programu Movie Maker. Umiejętności zdobyte przez uczniów: analizy zebranego materiału, dokonywania korekty. Forma prezentacji: prezentacja multimedialna. 359 Efekty projektu: Efektami wizualnymi projektu są plakaty przedstawiające wiedzę na temat żywienia czy stosowania używek, foldery przedstawiające okolicę i miejsca, gdzie można aktywnie spędzić czas, duża liczba przeprowadzonych ankiet oraz relacje filmowe i fotograficzne. Prezentacja finalna projektu (dość długa, trwająca ponad 35 minut) przedstawia całość pracy i jej poszczególne etapy, w której co prawda profesjonalne oko informatyczno-filmowe dostrzeże parę błędów, ale najważniejsze jest to, że młodzież zrealizowała ten temat sama (przy małej pomocy z mojej strony), poświęciła swój wolny czas, bardzo się zintegrowała i zaprzyjaźniła spotykając się poza zajęciami. Widziałam , jak bardzo dużo serca, uczuć i emocji uczniowie włożyli w pracę nad projektem. Obudziła się w nich także chęć rywalizacji, ale przede wszystkim przełamali swoje słabości i dzięki pracy nad projektem stali się bardziej świadomi tego, że jednak warto być aktywnym i prowadzić zdrowy tryb życia, bo właśnie „w zdrowym ciele zdrowy duch mieszka…”. Myślę, że realne efekty pojawią się w późniejszym czasie, że ta świadomość aktywnego i zdrowego trybu życia zostanie „zaszczepiona” wśród ich najbliższych. Podczas realizacji projektu uczniowie niejednokrotnie stawali przed trudnymi wyzwaniami, problemami, ale dzięki pomocy i wsparciu kolegów i koleżanek z grupy udało się je przezwyciężyć. Takie doświadczenia bardzo ich umocniły i z pewnością te umiejętności radzenia sobie z przeciwnościami losu przydadzą się im w życiu. Zyskali wiarę w to, że warto podejmować wyzwania, które nadają sens życiu, pozwalają je docenić. Formy oceny pracy uczniów zastosowane w projekcie: samoocena ocena grupy ocena prowadzącego zajęcia Planowane jest również spotkanie podsumowujące projekt, na którym uczniowie wraz z nauczycielem dokonają jego ewaluacji. 360 Projekt 4 Temat projektu: JAK WYBRAĆ BANK, W KTÓRYM BĘDĘ PRZECHOWYWAŁ/A SWOJE ŚRODKI FINANSOWE? POWUZ: Szkoła Podstawowa nr 5 w Zakopanem (powiat tatrzański) Nauczyciel: Agnieszka Topolska Grupa realizująca projekt: Banaś Jakub, Fijałkowski Jan, Galica Alicja, Stopka Magdalena, Czas realizacji – 15 godzin (3 spotkania) Cele operacyjne projektu Uczeń: opisuje rodzaje i funkcje banków, wymienia i porównuje różne usługi banków komercyjnych, poznaje znaczenie nowych słów i terminów związanych z usługami bankowymi, wymienia i opisuje różne produkty bankowe (konto osobiste i oszczędnościowe, lokata terminowa, kredyt, karta kredytowa i debetowa), porównuje pod względem ryzyka i zysku różne formy oszczędzania, potrafi wybrać najkorzystniejszą dla siebie ofertę bankową, zna procedurę zakładania konta w banku, potrafi przygotować niezbędne dokumenty, ćwiczy argumentowanie i formułowanie wniosków podczas dyskusji, doskonali umiejętność pracy w grupie, potrafi przedstawić w formie prezentacji multimedialnej zdobytą na zajęciach wiedzę. Problemy szczegółowe (badawcze) do tematu projektu: Jakie rodzaje banków są na rynku? Co to są produkty bankowe? Jakie usługi oferują banki komercyjne? 361 Czym należy się kierować przy wyborze banku? Jak porównywać oferty różnych banków? Jak najskuteczniej oszczędzać za pomocą banku? Czy oszczędzanie w banku się opłaca? Jak założyć konto w banku? Jaką ofertę banki kierują do osób niepełnoletnich? Zadania szczegółowe realizowane przez uczniów Zadanie 1 Zebranie i omówienie informacji na temat banków. Jakie rodzaje banków są na rynku? Co to są produkty bankowe? Instrukcje dla uczniów: Wyjaśnijcie znaczenie wylosowanych pojęć. Jeżeli nie jesteście pewni prawidłowej odpowiedzi, możecie skorzystać z laptopa i wyszukać potrzebne informacje w Internecie. Hasła wraz z ich wyjaśnieniami zapiszcie na osobnych kartkach. (losowane hasła: bank centralny, bank komercyjny, konto osobiste, konto oszczędnościowe, lokata terminowa, kredyt, odsetki, rata kredytu, karta kredytowa, karta debetowa, debet) Wiedza zdobyta przez uczniów: Uczniowie zapoznali się z podstawowymi terminami dotyczącymi funkcjonowania banków oraz świadczonych przez nie usług. Umiejętności zdobyte przez uczniów: Uczniowie doskonalili umiejętność doboru i selekcji informacji oraz precyzyjnego formułowania wypowiedzi w formie pisemnej i ustnej. Forma prezentacji przygotowanych przez uczniów materiałów: Uczniowie zapisali hasła na kartkach, następnie umieścili je na tablicy i ustnie omówili znaczenie poszczególnych terminów. Zadanie 2: Porównanie ofert różnych banków. Czym należy się kierować przy wyborze banku? Jak porównywać oferty poszczególnych banków? Instrukcje dla uczniów: Dyskusja na temat: Jak sądzicie, co jest istotne przy wyborze banku? Jak możemy porównać ofertę różnych banków? 362 Wiedza zdobyta przez uczniów: Podczas dyskusji uczniowie formułowali własne kryteria, według których można ocenić banki i usługi bankowe, najczęściej wymieniali: bezpieczeństwo, odstępność placówek bankowych i bankomatów, koszt obsługi konta, opłaty bankowe, oprocentowanie konta i lokat, dostęp internetowy). Uczniowie uznali, że w oparciu o wymienione kryteria można stworzyć zestawienie ofert banków w formie tabeli. Umiejętności zdobyte przez uczniów: Uczniowie nabywali umiejętności prowadzenia dyskusji, formułowania argumentów i wyciągania wniosków. Zaprojektowali też narzędzie badawcze w formie tabeli – co wymagało umiejętności współpracy z innymi członkami grupy . Forma prezentacji przygotowanych przez uczniów materiałów: Uczniowie zaprezentowali i omówili opracowaną przez siebie tabelę służącą do porównywania ofert poszczególnych banków Zadanie 3: Omówienie usług banków komercyjnych z uwzględnieniem osób niepełnoletnich. Jakie usługi oferują banki komercyjne? Jaką ofertę banki kierują do osób niepełnoletnich? Instrukcje dla uczniów: Na następnie zajęcia przygotujcie informacje na temat ofert poszczególnych banków, zbierając informacje uwzględnijcie: bezpieczeństwo transakcji bankowych ilość placówek i bankomatów dostępności internetową konta opłaty i prowizje bankowe oprocentowanie lokat i rachunków bankowych konta młodzieżowe Wiedza zdobyta przez uczniów: Uczniowie uzyskali wiedzę na temat ofert poszczególnych banków, zakresu prowadzonych usług, opłat i prowizji za przelewy i prowadzenie rachunku, oprocentowania lokat itp. Są to konkretne informacje pozwalające na dokonanie zestawień i porównanie ofert poszczególnych banków. Uczniowie dowiedzieli się też o możliwości otworzenia konta bankowego dla osób niepełnoletnich. 363 Umiejętności zdobyte przez uczniów: Uczniowie doskonalili umiejętność wyszukiwania i selekcji informacji pochodzących z różnych źródeł (ulotki banków, strony internetowe banków). Forma prezentacji przygotowanych przez uczniów materiałów: Uczniowie po kolei zaprezentowali uzyskane informacje wpisując je do tabeli opracowanej wspólnie na poprzednich zajęciach. Zadanie 4 Omówienie procedury zakładania konta bankowego. Jak założyć konto w banku? Instrukcje dla uczniów: Wyszukajcie w Internecie informacje na temat procedury zakładania konta w banku. Sprawdźcie, jakie dokumenty trzeba przedstawić bankowi. Dowiedźcie się również, jak wygląda ten proces w przypadku osoby nieletniej. Wiedza zdobyta przez uczniów: Uczniowie dowiedzieli się, jak od strony formalnej wygląda procedura zakładania konta w banku, uzyskali informację o niezbędnych dokumentach i warunkach, jakie należy spełniać będąc osobą nieletnią. Umiejętności zdobyte przez uczniów: Uczniowie wypełnili przykładowy wniosek o założenie konta, dzięki czemu zapoznali się z zasadami wypełniania druków urzędowych. Wyszukując informacje na temat procedur bankowych musieli dokonać wyboru i selekcji informacji. Forma prezentacji przygotowanych przez uczniów materiałów: Uczniowie zapisali zdobyte informacje w formie slajdów będących częścią przygotowywanej prezentacji. Zadanie 5: Omówienie sposobów oszczędzania pieniędzy. Jak najskuteczniej oszczędzać za pomocą banku? Czy oszczędzanie w banku się opłaca? Instrukcje dla uczniów: Macie do dyspozycji 1 000 złotych. Wyszukajcie w ofertach różnych banków takiej propozycji lokaty lub konta oszczędnościowego, dzięki którym po 12 miesiącach osiągniecie maksymalny zysk od waszego kapitału. Obliczcie, ile zarobicie (pamiętajcie o ewentualnych podatkach). Wiedza zdobyta przez uczniów: Uczniowie nauczyli się zasad obliczania przewidywanych zysków kapitałowych. Zapoznali się też z wysokością i sposobem naliczania podatku od zysków kapitałowych 364 Umiejętności zdobyte przez uczniów: Uczniowie nauczyli się porównywać poszczególne oferty kont i lokat, obliczać potencjalne zyski, uwzględniając należne podatki i opłaty. Forma prezentacji przygotowanych przez uczniów materiałów: Uczniowie zaprezentowali wybrane przez siebie oferty banków. Przedstawili swoje obliczenia i wspólnie (podczas dyskusji) wybrali najlepszą ofertę. Zadanie 6: Opracowanie prezentacji multimedialnej. Jak wykorzystać zdobytą wiedzę i podzielić się nią z rówieśnikami? Instrukcja dla uczniów: Opracujcie zdobytą przez was wiedzę o bankach i oszczędzaniu w formie prezentacji multimedialnej, którą będziecie mogli zaprezentować swoim rówieśnikom. Wiedza zdobyta przez uczniów: Uczniowie uporządkowali swoją wiedzę na temat bankowości i usług bankowych, zdobywaną podczas trwania całego projektu. Umiejętności zdobyte przez uczniów: Uczniowie doskonalili umiejętność współpracy w grupie, dokonywali analizy i selekcji zgromadzonych informacji. Tworzenie prezentacji multimedialnej wymagało od nich umiejętności posługiwania się programami komputerowymi (PowerPoint, Word). Forma prezentacji przygotowanych przez uczniów materiałów: Uczniowie zaprezentowali przygotowaną przez siebie prezentację w obecności uczniów z grupy matematycznej. Efekty projektu: Uczniowie zdobyli rozległą wiedzę na temat procedur bankowych, form oszczędzania oraz ofert banków kierowanych do klientów indywidualnych, również dla osób niepełnoletnich. Poznali znaczenie terminów związanych z bankowością. Uczniowie rozwiązali postawiony im problem wyboru odpowiedniego banku, opracowując konkretne kryteria oceny, wybierając najlepszą ofertę lokaty i konta oraz dowiadując się, jak korzystać z usług banków. Nauczyli się porównywać poszczególne oferty i wybierać najkorzystniejszą dla siebie. Dodatkowo opracowali prezentację multimedialną, w której zaprezentowali zdobytą przez siebie wiedzę na temat banków. Prezentacji nadali formę skierowanego do młodzieży informatora, który jest rodzajem przewodnika po usługach i produktach bankowych. Uczniowie 365 starali się zaprezentować pozyskaną wiedzę w sposób ciekawy i zrozumiały dla rówieśników. Dzięki pracy nad projektem uczniowie nauczyli się współpracować w grupie oraz ponosić odpowiedzialność za realizację zadań indywidualnych. Musieli też planować wspólną pracę i rozdzielać obowiązki. Podczas dyskusji uczyli się prawidłowego argumentowania i formułowania wypowiedzi. Formy oceny pracy uczniów zastosowane w projekcie: samoocena uczniów w formie dyskusji w grupie projektowej (uczniowie ocenili swoje zaangażowanie w realizację projektu, wskazali mocne i słabe strony), ocena nauczyciela (obejmująca pracę poszczególnych uczniów oraz uwagi na temat efektu końcowego – prezentacji multimedialnej), ankieta ewaluacji projektu. 366 PROJEKTY WYRÓŻNIONE Projekt 1. Temat projektu: DIAMENTY SĄ WŚRÓD NAS – JAK ODKRYWAĆ TALENTY UCZNIÓW NASZEJ SZKOŁY? POWUZ: Zespół Szkół Szkoła Podstawowa i Gimnazjum im. Jana Pawła II w Suchej Beskidzkiej (powiat suski) Nauczyciel: Stanisława Głowacz Grupa realizująca projekt: Spyrka Karolina, Marek Wioletta, Knapik Anna, Kudzia Karolina, Matusiak Karolina, Pocztowska Joanna Czas realizacji – 20 godzin (4 spotkania) Cele operacyjne projektu Uczeń: proponuje różne możliwości prezentowania talentów i zdolności w warunkach szkolnych, planuje w grupie szkolnej akcję promowania talentów, wyszukuje informację z różnych źródeł, wie, na czym polegają różnice pomiędzy poszczególnymi typami inteligencji, potrafi przeprowadzić wywiad, uczestniczy w podziale zadań, wywiązuje się z przydzielonych mu zadań, czuje się odpowiedzialny za efekt pracy zespołowej, zgłasza swoje pomysły, bierze udział w dyskusji, współpracuje w zespole, korzysta z nowoczesnych technologii, wie, jak rozpropagować akcję promowania talentów. 367 Problemy szczegółowe (badawcze) do tematu projektu: Jak przekonać innych o swoich talentach i zdolnościach? W jaki sposób można zaprezentować innym różne nietypowe uzdolnienia i talenty? Jak zachęcić naszych kolegów do zaprezentowania swoich zdolności? Jak właściwie rozpoznać i rozwijać swoje umiejętności? Jak dodać sobie i innym wiary we własne możliwości? Jakiego wsparcia potrzebują ludzie młodzi do rozwoju swoich zdolności i talentów? Jak zorganizować wystawę ukazującą umiejętności, zdolności i zainteresowania uczniów naszej szkoły? Jak i gdzie zabiegać o wsparcie potrzebne do tych działań? Jak rozpropagować naszą akcję promowania szkolnych talentów? Zadania szczegółowe realizowane przez uczniów: Zadanie 1: Omówienie cech osób uzdolnionych i utalentowanych. Instrukcje dla uczniów. Na podstawie dostępnych źródeł informacji spróbujcie znaleźć odpowiedź na pytanie: Jaka jest różnica pomiędzy zdolnościami, uzdolnieniami a talentem? Wiedza zdobyta przez uczniów: Uczeń zna cechy osób utalentowanych, uzdolnionych czy też obdarzonych talentem. Umiejętności zdobyte przez uczniów: Uczniowie potrafią w sposób precyzyjny wskazać różnice pomiędzy zdolnościami, uzdolnieniami i talentem. Forma prezentacji przygotowanych przez uczniów materiałów: prezentacja przez poszczególne osoby zgromadzonych informacji, które zostały zapisane w różnej formie np.: opis, prezentacja multimedialna. Zadanie 2: Określanie swoich mocnych i słabych stron. Instrukcje dla uczniów: Na podstawie materiału pomocniczego nr 1(zawartego w podręczniku) się określić swoje słabe i mocne strony. Wypełnij kwestionariusz wielorakiej inteligencji według przyjętego klucza 368 postaraj Po przeanalizowaniu materiałów źródłowych na temat typów inteligencji spróbujcie określić własny typ inteligencji. Przygotujcie Quiz według którego łatwiej będzie określić predyspozycje poszczególnych osób rozwiązujących to zadanie.–6 osób Wiedza zdobyta przez uczniów: uczeń zna charakterystyczne cechy poszczególnych typów inteligencji Umiejętności zdobyte przez uczniów: potrafią rozpoznawać typy inteligencji; ułożyć pytania do Quizu Forma prezentacji przygotowanych przez uczniów materiałów: uczniowie prezentują na forum grupy swoje własne koła wielorakiej inteligencji, czytają i analizują treść poszczególnych pytań, które mają zostać zamieszczone w Quizie. Zadanie 3: Opracowanie i przeprowadzenie ankiety na temat zainteresowań uczniów. Instrukcje dla uczniów: Przygotujcie pytania do ankiety badającej zainteresowania uczniów Waszych szkół. Na podstawie przeprowadzonych ankiet dokonajcie badania wśród uczniów, które będzie miało na celu rozpoznanie uzdolnień. Wiedza zdobyta przez uczniów: Uczniowie wiedzą jakie zainteresowania przeważają wśród młodzieży w ich szkołach. Potrafią określić problemy jakie napotyka młodzież podczas chęci rozwijania swoich zdolności. Umiejętności zdobyte przez uczniów: Uczniowie potrafią ułożyć, przeprowadzić i przeanalizować prostą ankietę. Na podstawie analizy wyników ankiet rozpoznają sytuację dotyczącą uzdolnień w swoich szkołach Forma prezentacji przygotowanych przez uczniów materiałów: Analiza wyników ankiet podczas zajęć. Zadanie 4: Zorganizowanie pokazu talentów swoich oraz koleżanek i kolegów. Instrukcje dla uczniów: Na terenie swoich szkół spróbujcie zorganizować pokaz talentów kolegów i koleżanek, a szczególnie swoich własnych. Wśród swoich kolegów i koleżanek wybierzcie tych, którzy zgodzą się zaprezentować swoje dotychczasowe sukcesy przed większym gremium niż własna szkoła. 369 Wiedza zdobyta przez uczniów: Wie, że podczas realizacji kolejnych etapów projektu może napotkać na szereg trudności. Umiejętności zdobyte przez uczniów: Potrafi zorganizować na terenie szkoły pokaz talentów. Umie zachęcić swoich kolegów do publicznej prezentacji. Wie do kogo zwrócić się o pomoc podczas organizacji przedsięwzięcia. Uczy się pokonywać trudności jakie może napotkać podczas realizacji różnych zadań. Forma prezentacji przygotowanych przez uczniów materiałów: Zorganizowanie w szkołach pokazu talentów uczniowskich. Zamieszczenie w gazetkach szkolnych oraz na stronach internetowych szkół informacji o odbytych imprezach oraz przeprowadzonych konkursach. Zadanie 5: Zaprezentowanie uzdolnień swoich oraz koleżanek i kolegów. Instrukcje dla uczniów: Na podstawie zebranych materiałów od swoich kolegów i koleżanek przygotujcie plakaty, które będą prezentowały ich uzdolnienia. Przygotujcie prezentację multimedialną, która będzie prezentowała wyniki Waszej pracy Wiedza zdobyta przez uczniów: Uczniowie poznali i właściwie wykorzystali swoje mocne słabe strony. Umiejętności zdobyte przez uczniów: Potrafią właściwie wykonać plakat. Umiejętnie posługują się komputerem podczas wykonywania prezentacji multimedialnej. Czują się odpowiedzialni za efekt pracy grupy. Forma prezentacji przygotowanych przez uczniów materiałów: Wykonane plakaty zostały wywieszone w Zespole Szkół w którym odbywają się zajęcia. Na prezentację multimedialną zaproszone zostały koleżanki ze starszej grupy wraz z opiekunem, które również mają zajęcia z przedsiębiorczości. 370 Efekty projektu: Końcowym efektem tego projektu jest prezentacja multimedialna, która zawiera informacje o kolejnych przedsięwzięciach podejmowanych podczas realizacji. Formy oceny pracy uczniów zastosowane w projekcie: Przeprowadzono ewaluację, aby uczniowie wyrazili swoją refleksję na temat realizacji tego projektu. Określili jasno swoje stanowisko, że zajęcia przysporzyły im nowych umiejętności i pozwoliły na rozwijanie własnych pasji i talentów. W podsumowaniu uczestnicy warsztatów stwierdzili, że niektóre zadania były dla nich trudne, a niektóre przyszły im z łatwością. Ocenę pracy w grupie przeprowadzono przy pomocy ,,Karty oceny pracy w grupie”. Zrealizowany projekt został oceniony pod katem realizacji poszczególnych jego etapów, czyli: wyboru i sformułowania tematu oraz problemu, gromadzenia oraz opracowywania materiałów, planowania działań oraz ich realizacji, efektów pracy, prezentacji projektu, oceny pracy grupowej. 371 Projekt 2 Temat projektu: ZIEMIA WADOWICKA – MOJA MAŁA OJCZYZNA - CZYLI JAK POSTRZEGANE SĄ WADOWICE I OKOLICE PRZEZ MIESZKAŃCÓW POWUZ: Zespół Szkół nr 3 w Wadowicach (powiat wadowicki) Nauczyciel: Marcin Niemczak Grupa realizująca projekt: Oskar Ligus, Karol Popielarz, Robert Ochnik, Aleksandra Kopaczewska, Anna Moskwik, Katarzyna Ochnik, Katarzyna Stanek, Maciej Sopicki, Sebastian Filuś, Arleta Janik, Magdalena Wider, Maria Gadzińska, Małgorzata Jodłowska Czas realizacji – 20 godzin (4 spotkania) Cele operacyjne projektu: 1. Uczeń zna zasady tworzenia analizy SWOT. 2. Uczeń potrafi sporządzić analizę SWOT na wybrany temat np. wymieni mocne strony Wadowic (wg badań oraz własnych spostrzeżeń). wymieni słabe strony Wadowic (wg badań oraz własnych spostrzeżeń). wymieni szanse dla Wadowic (wg badań oraz własnych spostrzeżeń). wymieni zagrożenia dla Wadowic (wg badań oraz własnych spostrzeżeń). 3. Uczeń wyjaśnia powody zakwalifikowania danej cechy do poszczególnych „części” analizy SWOT. wyjaśni dlaczego postać Jana Pawła II jest atutem dla Wadowic. wyjaśni dlaczego remont rynku i Domu Papieskiego jest szansą dla miasta. uzasadni konieczność inwestycji w infrastrukturę transportową. 4. Uczeń zna zasady tworzenia ankiet w badaniach marketingowych. 5. Uczeń potrafi opracować ankietę do badań marketingowych. zna pojęcie metryczki oraz potrafi dobrać elementy niezbędne do uzyskania potrzebnych informacji w badaniach. uzasadnia, dlaczego poziom wykształcenia ankietowanej osoby ma znaczenie w badaniach i „musi” znaleźć się w metryczce. potrafi sporządzić wstęp do ankiety wyjaśniający celowość badań. 372 potrafi sporządzić pytania do ankiety zgodne z tematem projektu. 6. Uczeń przeprowadza ankietę w terenie angażując losowe osoby. potrafi kulturalnie przedstawić celowość prowadzonych badań. potrafi dobrać zróżnicowaną grupę badawczą do badań ankietowych. potrafi kulturalnie reagować na odmowę uczestnictwa w badaniach. potrafi kulturalnie przeprowadzić badanie ankietowe z osobą, która wyraziła chęć udziału w badaniu. 7. Uczeń potrafi dokonać analizy informacji pozyskanych podczas badań terenowych. Uczeń potrafi informacje z metryczki przeliczyć, pogrupować i przedstawić w postaci danych statystycznych. potrafi sporządzić tabele zawierającą dane statystyczne. potrafi sporządzić wykresy na podstawie danych statystycznych. potrafi prostym językiem opisać uzyskane informacje (dane statystyczne). potrafi uzasadnić dlaczego np. osoby z różnym wykształceniem zwracały uwagę na różne cechy Wadowic. potrafi wyciągać wnioski na podstawie dokonanej analizy aktualnej sytuacji (myślenie przyczynowo – skutkowe). 8. Uczeń potrafi ocenić i uzasadnić atrakcyjność turystyczną Wadowic i okolic Problemy szczegółowe (badawcze) do tematu projektu: 1. Przygotowanie ankiety do badań w terenie. 1.1. Czym kierować się, aby poprawnie sformułować pytania do ankiety? 1.2. Na co szczególnie zwrócić uwagę, aby w doborze cech do metryczki wybrać tylko te cechy, które są najważniejsze dla naszego tematu? 1.3. Pytanie otwarte czy zamknięte da prawdziwy obraz tego co mieszkańcy uważają o swoim mieście? 2. Przeprowadzenie badań ankietowych w terenie. 2.1. Gdzie przeprowadzić ankietowanie w terenie i dlaczego? 2.2. Czym kierować się w doborze „grupy badawczej”? 2.3. W jaki sposób nawiązać „relacje” z potencjalną osobą ankietowaną? 2.4. Jak postępować w przypadku wyrażenia chęci udziału przez daną osobę w badaniach ankietowych 3. Opracowanie danych pozyskanych w terenie. 3.1. W jaki sposób treść ankiet „przekształcić” w dane statystyczne? 373 3.2. Jak sporządzić poprawnie tabelę oraz wykres? 3.3. Na które cechy wskazane w ankietach zwracać szczególną uwagę podczas dokonywania opisu a które z informacji nie mają wartości merytorycznej? 3.4. Jak poprawnie formułować proste zdania w analizie statystycznej? 4. Sporządzenie analizy SWOT miasta Wadowice i jego okolic. 4.1. Jakie są zasady sporządzania analizy SWOT w przypadku problemów społeczno – gospodarczych w danych miejscowościach (obszarach). 4.2. Kiedy dana cecha jest mocną stroną Wadowic a kiedy jego szansą? 4.3. Kiedy dana cecha jest słabą stroną Wadowic a kiedy zagrożeniem jego rozwoju? Zadania szczegółowe realizowane przez uczniów: Zadanie 1: Opracowanie ankiety Przygotowanie ankiety do badań w terenie. Czym kierować się, aby poprawnie sformułować pytania do ankiety? Na co szczególnie zwrócić uwagę, aby w doborze cech do metryczki wybrać tylko te cechy, które są najważniejsze dla naszego tematu? Pytanie otwarte czy zamknięte da prawdziwy obraz tego co mieszkańcy uważają o swoim mieście? Instrukcje dla uczniów. Przestawienie podstawowych zasad tworzenia ankiet do badań w terenie w oparciu o przy-kładowe, które były stosowane w badaniach marketingowych. Posługując się przykładowymi ankietami wspólne z grupą „opracowanie” zasad doboru cech zawartych w metryczce. Także na podstawie przykładowych ankiet wskazanie różnic pomiędzy pytaniami otwartymi i zamkniętymi w badaniach marketingowych. Podczas burzy mózgów ocena tych dwóch rodzajów pytań i dokonanie wyboru, które z nich znajdą się w ankiecie realizowanej podczas projektu. Zajęcia realizowane przez wszystkich uczniów obecnych na zajęciach bez podziału na grupy w postaci dyskusji, burzy mózgów. Propozycje zapisujemy w komputerze i poddajemy bieżącej analizie wyświetlając treść za pomocą projektora.. Schemat ten powtarzamy dla każdego z pytań oraz elementów metryczki. Wiedza zdobyta przez uczniów. Uczniowie znają elementy ankiety (wprowadzenie, metryczka, pytania). Uczniowie wymienią elementy (cechy), które znajdują się w metryczce. 374 Uczniowie wyjaśniają różnicę pomiędzy pytaniami otwartymi i zamkniętymi. Umiejętności zdobyte przez uczniów. Uczniowie potrafią rozpoznać poszczególne elementy wchodzące w skład prawidłowo sporządzonej ankiety. Potrafią także do tematu oraz potencjalnej grupy badawczej dobrać metryczkę. Uczniowie oceniają przydatność pytań otwartych i zamkniętych w zależności od tematu badań. Forma prezentacji przygotowanych przez uczniów materiałów. Formularz ankiety zastosowanej w projekcie. Zadanie 2: Przeprowadzenie badania ankietowego w terenie. Instrukcje dla uczniów: Gdzie przeprowadzić ankietowanie w terenie i dlaczego? Czym kierować się w doborze „grupy badawczej”? W jaki sposób nawiązać „relacje” z potencjalną osobą ankietowaną? Jak postępować w przypadku wyrażenia chęci udziału przez daną osobę w badaniach ankietowych? Uczniowie w postaci burzy mózgów podają „kilka dobrych rad” jak skutecznie przeprowadzić badania w terenie. Podczas dyskusji wspólnie dobieramy miejsca, w których najlepiej zrealizować zadanie. Przypominam o zasadach bezpieczeństwa. Ustalamy warunki „meldowania się” oraz sygnalizowania zagrożeń. Ustalamy cykliczne spotkania całej grupy (co 20 minut) i omawiamy na bieżąco trudności i wątpliwości. Zajęcia realizowane przez wszystkich uczniów obecnych na zajęciach podzielonych na grupy 2 – 3 osobowe. Wiedza zdobyta przez uczniów. Uczniowie poznają cechy potencjalnych respondentów, które mogą sugerować otwartość na udział w badaniach. Praktycznie znaczenie zasad bezpieczeństwa podczas pracy w terenie. Umiejętności zdobyte przez uczniów. Najważniejszymi umiejętnościami, które uczniowie podczas realizacji tego zadania zdobywają to: pewność siebie, cywilna odwaga do rozpoczęcia rozmowy z osobą nieznajomą i kontynuowania rozmowy w przypadku chęci udziału tej osoby w badaniach. Kolejną umiejętnością, którą zdobywają uczniowie to trafność doboru respondentów. Dotyczy zarówno zróżnicowania wiekowe-go osób jak i oceny potencjalnych respondentów pod kątem ich „możliwości czasowych”. Dobór osób 375 raczej „nie spieszących się” niż osób „biegnących z zakupami”. Bardzo istotną umiejętnością, którą wskazali uczniowie to komunikacja pomiędzy nimi polegająca na przekazie informacji o tym, czy dana osoba była już brana pod uwagę jako respondent czy też nie. Uczniowie w ten sposób stworzyli jedną dużą grupę badawczą pomimo pracy w mniejszych. Forma prezentacji przygotowanych przez uczniów materiałów. Ankiety przeprowadzone z losowo wybranymi osobami na terenie: RYNKU WADOWICKIEGO ULICY ZATORSKIEJ PARKU MIEJSKIEGO Zadanie 3: Opracowanie wyników badania ankietowego w terenie. Instrukcje dla uczniów: W jaki sposób treść ankiet „przekształcić” w dane statystyczne? Jak sporządzić poprawnie tabelę oraz wykres? Na które cechy wskazane w ankietach zwracać szczególną uwagę podczas dokonywania opisu a które z informacji nie mają wartości merytorycznej? Jak poprawnie formułować proste zdania w analizie statystycznej? Przedstawienie uczniom właściwie sporządzonej tabeli z danymi statystycznymi i sporządzonymi na ich podstawie wykresami. Wskazanie poszczególnych elementów (tytuł, źródło, legenda, nagłówek tabeli, boczek tabeli). Zadano pytanie. W jaki sposób sporządzić tabelę zawierającą dane statystyczne o respondentach biorących udział w badaniach? Odpowiedź uczniów. Trzeba ankiety przeliczać. Przedyskutowanie wytycznych do przeliczeń i uczniowie przystąpili do pracy. Po zakończeniu przeliczeń zaprezentowano przykładowy tekst analizy statystycznej zawierający zdania proste, rozbudowane oraz błędnie sformułowane. Podczas analizy tekstu uczniowie kierowali się schematem analizy, który ustalili na zajęciach. Zajęcia realizowane przez wszystkich uczniów obecnych na zajęciach podzielonych na grupy. Chłopcy zajęli się przeliczaniem ankiet, czyli tworzeniem statystycznego obrazy grupy respondentów. Natomiast żeńska część grupy dokonała w tym czasie selekcji informacji pod względem przydatności do opisu. Po zakończeniu przeliczeń oraz selekcji treści cała grupa przystąpiła do analizy statystycznej tworząc prosty opis z elementami graficznej prezentacji danych statystycznych (wykresy i tabele). 376 Wiedza zdobyta przez uczniów. Uczniowie znają elementy poprawnie sporządzonej tabeli oraz wykresu. Uczniowie znają zasady prostej analizy statystycznej. Umiejętności zdobyte przez uczniów. Umiejętnościami, które uczniowie zdobyli podczas tego zadania to formułowanie prostych zdań w analizie statystycznej oraz poprawne tworzenie prostych tabel oraz wykresów. Bardzo ważną umiejętnością (cechą), którą chłopcy się wykazali podczas przeliczeń to dokładność oraz podział pracy w grupie. Opracowali dane statystyczne z podziałem na obie płci respondentów. Forma prezentacji przygotowanych przez uczniów materiałów. Sporządzenie szczegółowych danych statystycznych w oparciu o metryczkę zawartą w przeprowadzonych ankietach w postaci tabelarycznej, graficznej. Dane statystyczne tabelaryczne. Dane statystyczne przedstawione na wykresach (Excel). Tekst prostej analizy statystycznej grupy respondentów z elementami graficznej prezentacji danych statystycznych. Zadanie 4: Sporządzenie analizy SWOT miasta Wadowice i jego okolic. Jakie są zasady sporządzania analizy SWOT w przypadku problemów społeczno – gospodarczych w danych miejscowościach (obszarach). Kiedy dana cecha jest mocną stroną Wadowic a kiedy jego szansą? Kiedy dana cecha jest słabą stroną Wadowic i zagrożeniem jego rozwoju? Instrukcje dla uczniów. Przestawienie przykładowej analizy SWOT gminy. Wyjaśnienie uczniom co zawierają poszczególne jej elementy. Wskazanie i omówienie schematu sporządzania analizy SWOT oraz korzyści jakie wynikają z dokładnego sporządzenia takiej analizy. Na zakończenie dokonujemy subiektywnej (własnej) oceny atrakcyjności miasta w oparciu o sporządzoną analizę SWOT. Odpowiadamy na pytanie czy miasto Wadowice jest atrakcyjne dla swoich mieszkańców kierując się opracowaną analizą SWOT. Zajęcia realizowane przez wszystkich uczniów obecnych na zajęciach bez podziału na grupy. Podczas dyskusji oraz burzy mózgów dokonujemy ostatecznego zaklasyfikowania poszczególnych informacji wynikających z ankiet. Poszczególne cechy zapisujemy w komputerze i wyświetlamy na bieżąco. 377 Wiedza zdobyta przez uczniów. Uczniowie znają elementy analizy SWOT Uczniowie wyjaśniają różnicę pomiędzy słabą stroną miasta a zagrożeniem jego rozwoju. Uczniowie poznają najważniejsze atrakcje turystyczne miasta i okolic w opinii jego mieszkańców oraz powody ich niezadowolenia. Umiejętności zdobyte przez uczniów. Uczniowie potrafią uzasadnić, dlaczego dana cecha miasta została zaklasyfikowana w analizie SWOT jako jego mocna strona a nie szansa jego rozwoju. Uczniowie potrafią ocenić atrakcyjność danego miasta dla jego mieszkańców uwzględniając możliwości spędzania wolnego czasu, dostępność do kultury, możliwość zrobienia zakupów czy odległości do szkół. Forma prezentacji przygotowanych przez uczniów materiałów. Sporządzona analiza SWOT miasta Wadowice i jego okolic. Tekst oceniający atrakcyjność Wadowic z punktu widzenia uczniów. Wywiad z uczestnikami projektu – czyli „uczeń w roli dziennikarza i gwiazdy”. Efekty projektu. Cel projektu to zbadanie jak miasto Wadowice jest postrzegane przez swoich mieszkańców. Realizując ten plan poprzez bezpośrednie zadanie pytań wadowiczanom, a następnie interpretację uzyskanych odpowiedzi, daje w efekcie niemal pełen obraz tego, co mieszkańcy są o „swojej małej ojczyźnie”. Także uczniowie w trakcie zdobywania odpowiedzi na interesujące ich pytanie nabywają szereg umiejętności. Najważniejsze to te o charakterze społecznym (komunikacja interpersonalna). Bardzo istotne jest także myślenie przyczynowo – skutkowe oraz umiejętność oceny i interpretacji. Formy oceny pracy uczniów zastosowane w projekcie: Ocena pracy uczniów składa się z kilku elementów i ma dwojaki charakter. Z jednej strony ocena elementów mierzalnych jak np.: sporządzone opisy, analizy statystyczne, tabele i wykresy, analiza SWOT, które zostały wykonane zgodnie z założeniami projektu na poziomie niejednokrotnie takim, jakiego oczekuje się o uczniów na poziomie licealnym. Z drugiej strony ocena pracy w terenie, która do mierzalnych nie należy, gdzie jedynym namacalnym dowodem tej pracy jest 100 ankiet. 378 SPIS TREŚCI Wstęp ................................................................................................................. 2 Metoda projektu w nauczaniu.......................................................................... 5 Moduł I Moje możliwości – moja przyszłość ................................................ 13 Moduł II Gospodarowanie czasem ................................................................ 55 Moduł III Ja i moje otoczenie ......................................................................... 83 Moduł IV Reguły i normy .............................................................................. 115 Moduł V Moje zdrowie – mój kapitał ........................................................... 134 Moduł VI Młodzi konsumenci....................................................................... 167 Moduł VII Praca w życiu człowieka ............................................................. 197 Moduł VIII Moje pieniądze ............................................................................ 234 Moduł IX Nasze decyzje i wybory ................................................................ 267 Moduł X Mój wizerunek ................................................................................ 301 Materiały do oceny i ewaluacji .................................................................... 325 Gry dydaktyczne ........................................................................................... 336 Bank pomysłów ............................................................................................ 345 Opis projektów zrealizowanych w Powiatowych Ośrodkach Wspierania Uczniów Zdolnych nagrodzonych i wyróżnionych w konkursie na najlepszy projekt edukacyjny ...................................................................................... 349 379
