W DRODZE ZA CHRYSTUSEM. Kościoły

© Wydawnictwo WAM, 2009
Konsultacja merytoryczna
Ks. prof. dr hab. Łukasz Kamykowski
Korekta
Magdalena Kot
Projekt okładki i stron tytułowych
Andrzej Sochacki
ISBN 978-83-7505-333-3
WYDAWNICTWO WAM
ul. Kopernika 26 • 31-501 Kraków
tel. 012 62 93 200 • faks 012 42 95 003
e-mail: [email protected]
DZIAŁ HANDLOWY
tel. 012 62 93 254-256 • faks 012 43 03 210
e-mail: [email protected]
Zapraszamy do naszej
KSIĘGARNI INTERNETOWEJ
http://WydawnictwoWAM.pl
tel. 012 62 93 260 • faks 012 62 93 261
SPIS TREŚCI
Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
Tadeusz J. Zieliński
Kościół Chrześcijan Baptystów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13
Adrian Korczago
Kościół Ewangelicko-Augsburski (Luterański). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43
Edward Puślecki
Kościół Ewangelicko-Metodystyczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75
Roman Lipiński
Kościół Ewangelicko-Reformowany . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105
Wiktor Wysoczański
Kościół Polskokatolicki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 143
Pelagia Jaworska
Kościół Starokatolicki Mariawitów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165
Andrzej Mińko
Kościół Prawosławny. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 197
Marek Kita
Kościół Rzymskokatolicki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 231
Informacje o Autorach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 263
5
WPROWADZENIE
„Czuwajcie, trwajcie w wierze, bądźcie mężni, bądźcie mocni.
Wszystko niech się dzieje u was w miłości”.
1 Kor 16, 13-14
Oddajemy do rąk czytelnika ważną i pionierską na gruncie polskim ekumeniczną publikację. Na motto książki wybraliśmy słowa apostoła Pawła,
który zachęca pierwszych chrześcijan do trwania w wierze i wzajemnej
miłości. Dwa tysiąclecia chrześcijaństwa przyniosły światu Ewangelię,
ale także, niestety, podziały wśród wyznawców Jezusa Chrystusa. Łączy
nas wiara, nadzieja i miłość w Trójjedynego Boga. Wszyscy powołani
jesteśmy do głoszenia Dobrej Nowiny. I chociaż dzielą nas różne tradycje
czy obrzędy, to wezwani jesteśmy do jedności i wzajemnego szacunku.
Nie możemy tego czynić, nie znając siebie. Mamy nadzieję, że niniejsza publikacja stanie się źródłem wiedzy o Kościołach chrześcijańskich
w Polsce, ich historii i tradycjach duchowych. Autorami poszczególnych
rozdziałów są duchowni i świeccy przedstawiciele Kościoła rzymskokatolickiego i siedmiu Kościołów zrzeszonych w Polskiej Radzie Ekume7
WPROWADZENIE
nicznej. Wierzymy, że książka ta stanie się dobrym zaczynem szerszego
poznania i zrozumienia nas samych oraz naszej tożsamości wyznaniowej.
A to przyczyni się do pogłębienia naszej chrześcijańskiej świadomości i,
co za tym idzie, do kontynuacji wielkiego dzieła apostolskiego.
Pomysł wydania ekumenicznej publikacji o Kościołach w Polsce narodził się podczas IV Ogólnopolskiego Spotkania Dyrektorów Wydziałów
Katechetycznych (12-13 września 2005 r.) w Krakowie. Organizatorami
Konferencji były Wydawnictwo WAM i Wydział Pedagogiczny Wyższej
Szkoły Filozoficzno-Pedagogicznej „IGNATIANUM” w Krakowie. Tematem głównym był ekumenizm w praktyce katechetycznej Kościołów
w Polsce. W programie znalazły się prezentacje formacji ekumenicznych
Kościołów: prawosławnego, rzymskokatolickiego, ewangelicko-augsburskiego i polskokatolickiego. Wygłoszone referaty wyzwoliły interesującą, ale zarazem trudną dyskusję na temat praktycznego ekumenizmu
w polskich szkołach. Okazało się, że częstą przyczyną nieporozumień
jest elementarny brak wiedzy o Kościołach chrześcijańskich. Wtedy
prof. Tadeusz Zieliński, ówczesny przewodniczący Komisji Wychowania
Chrześcijańskiego Polskiej Rady Ekumenicznej, zaproponował wydanie
wspólnej ekumenicznej publikacji zawierającej podstawowe informacje
o Kościołach chrześcijańskich w Polsce. W zgodnej opinii zebranych zaistniała potrzeba wydania kompendium wiedzy o konfesjach chrześcijańskich. Dyrekcja Wydawnictwa WAM zaoferowała wydanie publikacji,
prace merytoryczne zaś zostały podjęte w Komisji Wychowania Chrześcijańskiego Polskiej Rady Ekumenicznej w Warszawie.
W tym miejscu należy w kilku słowach wspomnieć o Polskiej Radzie
Ekumenicznej, która jest międzywyznaniową organizacją skupiającą siedem Kościołów (w kolejności alfabetycznej):
Kościół Chrześcijan Baptystów w RP,
Kościół Ewangelicko-Augsburski w RP,
Kościół Ewangelicko-Metodystyczny w RP,
Kościół Ewangelicko-Reformowany w RP,
Kościół Polskokatolicki w RP,
8
WPROWADZENIE
Kościół Starokatolicki Mariawitów w RP,
Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny.
Organizacja powstała w 1946 r. i zajmuje się współpracą kościelno-wyznaniową i społeczną. Oficjalne stosunki pomiędzy PRE a Komisją
Episkopatu ds. Ekumenizmu nawiązano w 1974 r. Siedziba organizacji
znajduje się w Warszawie. W ramach Polskiej Rady Ekumenicznej działa
sześć komisji, wśród których jest wspomniana wyżej Komisja Wychowania Chrześcijańskiego. Nasza komisja zajmuje się wymianą doświadczeń w pracy katechetycznej i wychowawczej. Tworzą ją przedstawiciele
wszystkich Kościołów zrzeszonych w PRE, razem realizując projekty
związane z krzewieniem zasad ekumenizmu we wspólnym dziele wychowania dzieci i młodzieży. Naszym ostatnim przedsięwzięciem jest
niniejsza publikacja, pomyślana jako zwięzłe kompendium wiedzy o Kościołach chrześcijańskich w Polsce. Czytelnik znajdzie w niej zarys historyczny, struktury organizacyjne, nauczanie, zasady moralne i zaangażowanie ekumeniczne poszczególnych Kościołów, które są prezentowane
w kolejności alfabetycznej. Książka skierowana jest do katechetów, nauczycieli, studentów i wszystkich tych, którzy chcą poznać różnorodność
chrześcijaństwa w Polsce. Wierzymy, że niniejsza publikacja pozwoli
przełamać wiele mitów i stereotypów wciąż funkcjonujących w naszym
społeczeństwie. Książka jest tylko ogólnym wstępem do poznania bogatej historii Kościołów. Czytelnicy, którzy zechcą pogłębić swoją wiedzę,
znajdą wskazówki bibliograficzne na końcu każdego rozdziału. Żywimy nadzieję, że nasze wspólne dzieło, chociaż objętościowo niewielkie,
przyczyni się do wzajemnego poznania, a także nauczy nas szacunku
i tolerancji, ukazując bogactwo i różnorodność konfesji chrześcijańskich
w Polsce. Wówczas to katecheci i wychowawcy, bogatsi w wiedzę o Kościołach w Polsce, mogą stać się prawdziwymi świadkami i krzewicielami słów apostoła Pawła: „Wszystko niech się dzieje u was w miłości…”
Ks. Andrzej Mińko
Przewodniczący Komisji Wychowania Chrześcijańskiego PRE
9
KOŚCIÓŁ EWANGELICKO-AUGSBURSKI (LUTERAŃSKI)
HISTORIA W ŚWIECIE I W POLSCE
Polski luteranizm od samego początku uważał się za spadkobiercę
myśli ks. dr. Marcina Lutra, która w różnym stopniu objęła kraje niemieckie, docierała do poszczególnych krajów Europy, lotem błyskawicy
ogarnęła całą Skandynawię.
Umownie przyjmuje się, że początek reformacji przypadł na dzień
31 października 1517 r., kiedy to profesor biblistyki na Uniwersytecie
w Wittenberdze, w wigilię Wszystkich Świętych, przybił do drzwi kościoła zamkowego 95 tez, w których prezentował nadużycia związane
z praktyką sprzedawania odpustów. Luter sięgnął do praktykowanej ówcześnie metody prowadzenia uczelnianych dysput. Tezy Lutra nie były
skierowane przeciw Kościołowi. Jako oddany sługa Kościoła, augustianin z Wittenbergii postanowił stanąć w jego obronie, wzywając do usunięcia nadużyć. Tezy w niezwykle szybkim tempie rozprzestrzeniły się
po całej Europie, wyzwalając rozmaite emocje. Luter wyrażał w nich
przekonanie, iż odpusty nie mają żadnej wartości przed Bogiem oraz
żadnego wpływu na odpuszczanie grzechów. Mnich wykładowca został
oskarżony za swe niezwykle śmiałe wystąpienie przed samym papieżem,
który początkowo nie przywiązywał większej uwagi do zgłaszanych
45
W DRODZE ZA CHRYSTUSEM
skarg. Ostatecznie jednak Luter został przesłuchany przez legata papieskiego, kardynała Kajetana i wezwany do odwołania swych poglądów.
Odmowa spowodowała zwołanie dysputy w Lipsku, która uzmysłowiła
autorowi tez istnienie przepaści pomiędzy Pismem Świętym a nauką Kościoła. Papież wydał bullę ostrzegawczą, oczekując wycofania się z prezentowanych poglądów. Profesor wittenberski spalił ją 10 grudnia 1520
r., co pociągnęło za sobą wydanie dnia 3 stycznia 1521 r. bulli klątwy.
Cesarz niemiecki Karol V, pragnąc doprowadzić do jedności politycznej
zwaśnionych stron, zwołał w 1521 r. sejm w Wormacji, dokąd – mimo
czyhającego nań niebezpieczeństwa – przybył również Marcin Luter,
który po przeprowadzonych z nim pertraktacjach i stosownym namyśle
jednoznacznie oświadczył: „Nic nie chcę odwołać i nie mogę odwołać,
albowiem iść przeciw swemu sumieniu nie jest rzeczą dobrą ani bezpieczną. Oto stoję, inaczej nie mogę, tak mi dopomóż Bóg”. Edykt wormacki
nakazywał spalenie wszystkich pism Lutra oraz wyjęcie go, jak i jego
zwolenników spod prawa. W drodze powrotnej narażonemu na niebezpieczeństwo Lutrowi z pomocą pospieszył książę Fryderyk Mądry, nakazując porwanie reformatora i umieszczenie na zamku w Wartburgu, gdzie
pod przybranym imieniem rycerza Jerzego przetłumaczył z greckiego na
język niemiecki Nowy Testament (1522 r.). W czasie nieobecności Lutra,
niektórzy spośród jego zwolenników zaczęli podejmować gruntowne reformy, co doprowadziło do szeregu rozruchów. Niszczono obrazy, ołtarze, nawet krzyże. Luter w reakcji na zamieszki powrócił do Wittenbergii
i dzięki licznie wygłaszanym kazaniom opanował wzburzone tłumy. Od
tego momentu przystąpił do opracowywania szeregu prac, w których prezentował swe reformatorskie poglądy. Dążył do zwrotu w stronę pierwotnego chrześcijaństwa i samego Słowa Bożego, zachowując w Kościele
wszystko, co nie sprzeciwia się Pismu Świętemu.
Reformacja, mimo trudności, rozprzestrzeniała się po całej Europie.
Przeciwny rozpowszechnianiu się myśli reformatorskiej cesarz Karol V
zwołał w 1529 r. sejm w Spirze, na którym uchwalono, że należy powstrzymać krzewienie reformacji. Ewangelicy wnieśli przeciw tej uchwa46
KOŚCIÓŁ EWANGELICKO-AUGSBURSKI (LUTERAŃSKI)
le protest i od tej pory nazywani byli protestantami. W 1530 r. w Augsburgu, najbliższy współpracownik Lutra, Filip Melanchton miał sposobność
zaprezentowania wyznania wiary osób związanych z ruchem reformacyjnym. W odpowiedzi na odczytane 25 czerwca „Wyznanie augsburskie” strona katolicka przedstawiła „Refutację”, na którą zareagowano,
prezentując „Obronę wyznania augsburskiego”. W Augsburgu nie doszło
do pojednania między katolikami a ewangelikami. Natomiast zintensyfikowano realizację postanowień edyktu wormackiego, co pociągnęło za
sobą utworzenie przez zagrożonych ewangelików Związku Szmalkaldzkiego mającego na celu obronę traconych praw. Sytuacja polityczna spowodowała, że cesarz musiał poszukiwać sojuszników także wśród książąt
ewangelickich. Dzięki pokojowi w Norymberdze ewangelicy zyskali kilkanaście lat pokoju. Ponowne zamieszki rozpoczęły się po śmierci Lutra.
Niejednokrotnie przyznawanie się do reformatorskiej myśli przypłacano
życiem. Szczególnym zagrożeniem dla rozwoju ruchu reformacyjnego
było utworzenie Zakonu Jezuitów, ze strony którego ewangelicy doznali
wielu głębokich ran. Dochodziło także do konfliktów zbrojnych. W 1555 r.
na mocy pokoju w Augsburgu książęta otrzymali prawo suwerennego regulowania stosunków religijnych na poddanych sobie terenach. Zasada:
cuius regio, eius religio (czyj rząd, tego wiara) przyczyniła się do prawnego uznania wyznania ewangelickiego, jako równorzędnego z katolickim.
Pokój religijny z 1555 r. nie zapobiegł przyszłemu rozlewowi krwi i wojnom religijnym. Wiek XVII, to czas szczególnie zintensyfikowanych
walk, które objęły całą wręcz Europę. Dopiero pokój westfalski z 1648 r.
przyniósł równouprawnienie, ale oczywiście nie we wszystkich krajach.
Nie sposób jednak zaprezentować różnorodności szerzenia się na
świecie myśli reformacyjnej w poszczególnych krajach. W 1817 r. król
pruski Fryderyk Wilhelm III wprowadził na terenie swego państwa tzw.
unię, która miała połączyć luteran i kalwinów w jeden Kościół unijny,
co pociągnęło za sobą sprzeciwy zwłaszcza ze strony luteran. Od tej pory Kościoły luterańskie zintensyfikowały wzajemne kontakty i wymianę doświadczeń w wierze. W 1868 r. w Hanowerze powołano do życia
47
W DRODZE ZA CHRYSTUSEM
powszechną Konferencję Ewangelicko-Luterańską (od 1901 r. Luterańskie Dzieło na Rzecz Jedności, w którego pracach zaczęli uczestniczyć
luteranie ze Szwecji). Amerykańscy luteranie w 1918 r. zrzeszeni byli
w Krajowej Radzie Luterańskiej, z inicjatywy której w 1923 r. w Eisenach, mieście narodzin ks. dra Marcina Lutra powstał Światowy Konwent Luterański, obejmujący luteran Europy i Stanów Zjednoczonych.
W 1947 r. w Lund (Szwecja) założona została Światowa Federacja Luterańska, która obecnie zrzesza 140 Kościołów z 78 krajów.
Niezwykle trudnym jest również opisanie, w sposób zwięzły a zarazem syntetyczny, dziejów luteranizmu w Polsce. Wynika to z faktu, że
terytoria składające się na obecny kształt państwa polskiego mają za sobą
zróżnicowaną przeszłość. Próbując poznać genezę reformacji na terenie
współczesnej Polski, trzeba być świadomym, że w każdej dzielnicy istniały inne przesłanki i mechanizmy sprawcze.
Dlatego też, podejmując się krótkiej prezentacji historii luteranizmu
w Polsce, najpierw sięgamy do czasów panowania Zygmunta Starego.
Reformacja na terenach Królestwa Polskiego i Wielkiego Księstwa Litewskiego przybrała postać spontanicznego ruchu pojawiającego się
szczególnie w ośrodkach miejskich, łączącego w sobie sprawy społeczne
z elementami religijno-kościelnymi. Sprowadzała się do prywatnej wymiany poglądów wśród elit zarówno intelektualnych, jak i politycznych.
Nie ulega wątpliwości, że pierwsze kontakty z myślą reformacyjną zawdzięczamy właśnie luteranizmowi. Zainteresowanie myślą reformacyjną wynikało jednak z pobudek politycznych (sprzeciw wobec przywilejów kościelnych, postulaty sekularyzacyjne, sprawy edukacyjne)
i ekonomicznych (zaprzestanie płacenia dziesięciny). Słabością polskiego protestantyzmu było z jednej strony ograniczenie jego społecznego
zasięgu (brak katechizacji i oświecenia religijnego chłopstwa), z drugiej
natomiast niedobór myśli teologicznej i niedostateczne jej przetransponowanie na warunki lokalne. Geograficzne rozproszenie zborów utrudniało powstanie jednolitej organizacji kościelnej.
48
KOŚCIÓŁ EWANGELICKO-AUGSBURSKI (LUTERAŃSKI)
Wielkopolska
Pierwsze zjazdy luteran o charakterze integracyjnym miały miejsce
dopiero w 1555 r. w Poznaniu, rok później w Grodzisku. W 1557 r. doszło
do powołania pierwszego superintendenta Jana Capera z Międzyrzecza.
Nie wszystkie jednak skupiska luterańskie (zwłaszcza niemieccy mieszczanie) deklarowały ochotę przynależenia do wspólnego synodu. Szacuje
się, że w XVI w. wielkopolscy luteranie byli w posiadaniu około 120.
obiektów sakralnych oraz kilku szkół: w Międzyrzeczu (1559 r.), Poznaniu (1560 r.), Wschowie (1565 r.) oraz w Lesznie (od 1602 r. funkcjonująca jako gimnazjum). Na mapie wyznaniowej doszukamy się powiatów
całkowicie luterańskich oraz takich, do których luteranizm nigdy nie dotarł. Poznańscy luteranie wielokrotnie doświadczali podpalania i niszczenia swych kościołów, które wolno im było wznosić jedynie poza murami miasta. W 1616 r. ewangelickich duchownych usunięto z Poznania,
a od 1619 r. prawa miejskie nadawano jedynie katolikom. W 1632 r. sejm
konwokacyjny przyjął uchwałę umożliwiającą odprawianie nabożeństw
w dotychczasowych miejscach (kościoły, kaplice, domy), równocześnie
zakazując wznoszenia nowych obiektów sakralnych. W wyniku wojny
trzydziestoletniej do Wielkopolski zaczęli napływać uciekinierzy (ofiary
prześladowań religijnych, głównie ze Śląska, Czech, Pomorza i Brandenburgii), którym przyznano przywilej budowania szkół i kościołów. W 1634
r. podczas synodu w Wilkowie Polskim doszło do odnowienia organizacji
kościelnej, w skład której weszły zbory, do tej pory podkreślające swą
samodzielność. Migracje przyczyniły się do zmiany w składzie narodowościowym Kościoła, zatem od połowy XVII w. (istniało wówczas sto
luterańskich parafii) coraz częściej upominano się o polskie kaznodziejstwo głoszone z ambon, ale i propagowane w formie drukowanej. Po potopie szwedzkim protestantom stawiano zarzut współpracy z najeźdźcami, mimo że sami doświadczali również przemocy ze strony Szwedów
(rzeź Niemców luteran w Wieluniu w 1656 r.). W związku z powyższym
w 1668 r. Sejm wydał zakaz odstępstwa od katolicyzmu, natomiast du49
W DRODZE ZA CHRYSTUSEM
chownym ewangelickim zabroniono kazać po polsku. W 1717 r. wprowadzono konstytucyjny zakaz wznoszenia, bez zgody katolickich władz
duchownych, nowych kościołów ewangelickich, jak i remontowania już
istniejących. Ograniczono formę nabożeństw, usuwając z nich kazania
i śpiew. Zakazano zatrudniania ewangelickich duchownych i nauczycieli,
szlachtę ewangelicką pozbawiono praw politycznych. Od 1733 r. ewangelikom nie wolno było piastować jakichkolwiek urzędów. Luteranizm
przetrwał jednak dzięki wsparciu wpływowych rodów szlacheckich, takich jak Unrugów i Goltzów. Wprowadzenie równouprawnienia religijnego na Śląsku doprowadziło do odpływu ludności śląskiej z wielkopolskiej posługi duszpasterskiej. Ponowny wzrost ludności ewangelickiej
miał miejsce dzięki ruchom kolonizacyjnym i budowlanym w czasach
stanisławowskich. Od czasu rozbiorów dzieje ewangelików wielkopolskich przebiegały podobnie jak wyznawców luteranizmu na Śląsku.
Małopolska
Luteranizmowi sprzyjały osoby związane z dworem i choć istniały
dogodne warunki ku jego rozwojowi, to jednak zwolennicy reformacji
ciążyli bardziej w stronę kalwinizmu. Luteranie korzystali z gościny
zboru reformowanego, który po tumulcie w Krakowie przeniósł się do
Aleksandrowic, a następnie do Wielkanocy, gdzie podczas potopu Dom
Boży najpierw został zniszczony przez Szwedów, a potem przez rodaków. Jedyna parafia luterańska w Małopolsce znajdowała się w Piaskach
i obejmowała luteran ze Sławatycz, Zamościa i Lublina. Nabożeństwa
od drugiej połowy XVIII w. odbywały się jedynie po polsku, a tamtejsi
duchowni położyli podwaliny pod powstanie parafii w Lublinie.
50
KOŚCIÓŁ EWANGELICKO-AUGSBURSKI (LUTERAŃSKI)
Mazowsze
Od samego początku rozwój myśli reformacyjnej napotykał na Mazowszu na przeszkody. Już w 1525 r. wydany został antyluterański edykt
księcia mazowieckiego Janusza, który niweczył plany utworzenia parafii
w Warszawie. Mimo że wyjątkowość nieprzejednanych reguł prawnych,
dotyczących sytuacji wyznaniowej Mazowsza, zrewidowano dopiero
w 1768 r., to społeczność Warszawy – ze względu na specjalistów przybywających z różnych zakątków Europy, wśród których byli również
ewangelicy – musiała być potraktowana w sposób odrębny. Zatem zezwalano na odprawianie nabożeństw, ale bez kazań i śpiewu. W 1650 r.
wydany został przywilej odprawiania nabożeństw w Węgrowie. W tym
samym roku powstaje cmentarz luterański w Warszawie. W 1671 r. wydana zostaje zgoda na osiedlenie się kilkudziesięciu rodzin ewangelickich w zamian za wniesione opłaty na rzecz katolickiej fary. U progu panowania Stanisława Augusta wzniesiono pierwszy dom modlitwy, który
znajdował się pod ochroną ambasady duńskiej, na terenie której do czasu
wspomnianej budowy odprawiano nabożeństwa dla stołecznych ewangelików. Wraz ze wzrostem znaczenia, liczebności i zamożności ewangelików oraz w wyniku tolerancyjnej postawy władcy doszło w 1781 r.
do poświęcenia nowego kościoła. Warszawę zamieszkiwało wówczas 8
tysięcy ewangelików. Tymczasem na terenie Mazowsza można mówić
o ewangelickiej kolonizacji, zarówno o charakterze ziemskim, jak i przemysłowym. Końcowe lata pierwszej Rzeczypospolitej upływały na wypracowywaniu organizacyjnych i prawnych struktur Kościoła, do czego
ostatecznie nie doszło. W wyniku rozbiorów ewangelicy zostali poddani
ustawodawstwu państwowemu poszczególnych zaborców, tracąc kontakt
pomiędzy poszczególnymi prowincjami kościelnymi.
51
W DRODZE ZA CHRYSTUSEM
Prusy Królewskie
Na obszarze Prus Królewskich, a także Książęcych reformacja zapuściła swe korzenie najszerzej i najtrwalej. W Gdańsku, Elblągu, Braniewie miały miejsce protesty społeczno-religijne, które w 1525 r. osiągnęły
swój punkt kulminacyjny. W tym samym roku reprezentanci Gdańska
udali się do Marcina Lutra z prośbą o delegowanie do ich miasta Jana
Bugenhagena, przyszłego reformatora Pomorza. Za czasów panowania
Zygmunta Augusta doszło do wyjednania przez miasta pruskie wolności
obrządku augsburskiego (w 1557 r. Toruń i Gdańsk, w 1558 r. Elbląg,
a w 1559 r. inne miasta pruskie poza biskupimi oraz szlachta pruska).
Większość duchownych ewangelickich sprowadzano z Pomorza Zachodniego, szczególnie ze Słupska. Kontrreformacyjne działania doprowadziły do powrotu w mury miast katolików, ale wpływy parafii i klasztorów
zostały w znacznym stopniu ograniczone. Na początku XVII w. luteranie
stanowili około 75 procent ludności Gdańska, sto lat później 87 procent.
W tym okresie około sto znaczących rodów szlacheckich wyznawało luteranizm. Nie można jednak pominąć napięć, jakie miały miejsce
np. w Gdańsku, gdzie dochodziło do antykatolickich tumultów, a także
słynnego tumultu toruńskiego z 1724 r., w wyniku którego zapadł wyrok
śmierci na czternastu ewangelickich radnych miejskich.
Prusy Książęce i Mazury
Na terenie Prus Książęcych mamy do czynienia z typową reformacją książęcą, której towarzyszyła sekularyzacja (zeświecczenie) całego
państwa. W jej wyniku doszło do powstania pierwszego ewangelickiego
Kościoła krajowego na świecie. Mimo, że wskazuje się na datę 1525 r.
(hołd pruski), to faktyczna reformacja Królewca dokonała się w 1524 r.
Kandydaci na księży na tych terenach mieli być nie tylko zatwierdzani
przez biskupów, ale najpierw przez samych parafian. Wkrótce zorgani52
KOŚCIÓŁ EWANGELICKO-AUGSBURSKI (LUTERAŃSKI)
zowano specjalne fundusze dla biednych. Zadbano również o tłumaczy
przekładających treść nabożeństw na język dostępny parafianom. Ściśle
nadzorowano finanse kościelne, określając wysokość dochodów księży.
Pieniądze kościelne powierzano w zarząd parafialnych mężów zaufania,
których obowiązywały roczne sprawozdania finansowe. Synod nadzorował służbę w Kościele, z jego ramienia przeprowadzano wizytacje. Utworzono dwa biskupstwa: pomezańskie (obejmujące Warmię) i sambijskie
(obejmujące Mazury). Dnia 25 sierpnia 1530 r. przyjęto jako obowiązujące „Wyznanie augsburskie”, co zakończyło praktycznie wprowadzanie
reformy Kościoła. Dużą wagę przywiązywano do edukacji duchownych,
zwłaszcza posługujących się językiem polskim. Właśnie z Polski sprowadzano księży – zwolenników reformacji. W 1544 r. powstał w Królewcu
uniwersytet, na którym studiowało wielu Polaków. Dzięki powstałym
drukarniom, w których wydrukowano w XVI w. więcej książek polskich niż w całej Polsce, doszło do popularyzacji ewangelicyzmu w całej
Rzeczypospolitej. Na Mazurach ok. 1580 r. było 70 parafii. W księstwie
około 50 procent ludności stanowili Polacy z Mazowsza (głównie teren
Mazur), tzn. szacunkowo około stu tysięcy mieszkańców. Na wsi mazurskiej nauczano po polsku, polskie wydawnictwa królewieckie, m.in.
Seklucjana były w prawie każdej parafii. Istniał wręcz wymóg zakupu
polskiej Biblii, kancjonału, katechizmu i postylli. Do połowy XVII w.
miasta na Mazurach zdominowane były przez Polaków. Sytuacja ta uległa zmianie od pierwszej połowy XVIII w. ze względu na migracje do
miast ludności niemieckiej. Po najeździe szwedzkim dało się zauważyć
głęboko postępujący kryzys szkolnictwa, nauczania i poziomu wiedzy
religijnej. W 1808 r. zniesiono naczelny konsystorz luterański, a w 1810 r.
język polski przestał być nauczany w szkole w Ełku, gdzie używano go
od początku jej istnienia. W następstwie powstania listopadowego wprowadzono osiem godzin tygodniowo obowiązkowego kursu języka niemieckiego. Przeciwstawiał się temu ks. G. Gizewiusz, który zawsze podkreślał polskość Mazur i pragnął, by Słowo Boże przez Mazury dotarło
do całej Słowiańszczyzny. Wspólnie z księdzem Mrongowiuszem swą
53
W DRODZE ZA CHRYSTUSEM
działalnością obejmowali wszystkie ziemie polskie znajdujące się we
władaniu Prus. Kościół jednak coraz bardziej stawał się agendą państwa,
uniemożliwiono wręcz rozpowszechnianie reedycji „Małego katechizmu” M. Lutra w tłumaczeniu M. Pontanusa (pierwodruk z 1643 r.), której dokonał ks. Mrongowiusz. Lata 30. charakteryzowały się postępującą
germanizacją. Wraz z nasileniem nauczania po niemiecku rosła ciemnota
Mazurów, którzy nie rozumieli nauczycieli i duchownych. Na wniosek
konsystorza królewieckiego, dostrzegającego niebezpieczeństwo osłabienia religijności, w 1843 r. ministerstwo oświaty w Berlinie przyzwoliło na naukę religii po polsku i używanie języka polskiego pomocniczo
w szkole na terenie Prus. Powołano także odrębną inspekcję kościelną dla
polskich powiatów, dzięki czemu udało się zachować polskość w życiu
kościelnym do początków XX w. Pod koniec XIX w. liczebność rodzimej, ewangelickiej ludności mazurskiej szacuje się na 230 tysięcy, jedną
trzecią wszystkich parafii stanowiły polskie parafie. Jeszcze w 1929 r.
w 108. parafiach odbywały się polskie nabożeństwa. Od około 1860 r.
rozwijało się gromadkarstwo (organizowanie spotkań wokół Słowa Bożego i na modlitwie po domach), które przetrwało do połowy XX w. Nacisk kładziono na jakość moralną chrześcijanina, znajomość Biblii i obyczajowość. Gromadkarstwu sprzyjała ludność polsko-mazurska; strona
niemiecka aktywizowała się, prowadząc działalność charytatywną.