Naukoznawstwo 12_13

Naukoznawstwo
Filozofia nauki
Sabina Cisek
Instytut Informacji Naukowej i Bibliotekoznawstwa UJ
2012/13
1
Naukoznawstwo – Filozofia nauki – treści merytoryczne
przedmiotu 2012/13 Sylabus
•
•
•
•
•
•
•
•
Czym zajmuje się filozofia nauki?
Co to jest nauka? Trzy sposoby rozumienia nauki: dziedzina życia
społecznego, zbiór czynności uczonych, osiągnięta wiedza (wytwór)
Cechy poznania naukowego i wiedzy naukowej. Jak i po co odróżnić naukę
od innych typów poznania, paranauki, pseudonauki?
Typologia nauk
Przegląd historyczno-problemowy filozoficznych koncepcji nauki:
neopozytywizm, Popper, Kuhn, Feyerabend
Wartości w nauce – prawda
Wiedza naukowa. Elementy – pojęcia, zdania (prawa, uogólnienia),
kategoryzacje (klasyfikacje, typologie), modele, teorie. Funkcje poznawcze,
zwłaszcza – wyjaśnianie.
Metoda naukowa. Dwa źródła (sposoby) prawomocnego poznania w nauce –
obserwacja (empiria) i rozumowanie (wnioskowanie). Problemy z empirią.
Tylko sygnalnie, problematyka ta jest szczegółowo omawiana w ramach przedmiotu do
wyboru Metodologia nauk na 3. roku s1st
2
Czym zajmuje się
filozofia nauki?
3
Filozofia nauki
• Jedna z wielu nauk o nauce, ma charakter metanaukowy
• Bada naukę z filozoficznego punktu widzenia
• Ale
– Co to jest nauka?
– Co to znaczy z filozoficznego punktu widzenia?
• Gdy odpowiemy na pytanie „Czym jest nauka?” może dowiemy
się, co jest obiektem badań filozofii nauki.
• Ale – odpowiedź na pytanie „Czym jest nauka?” zależy także od
akceptowanej koncepcji nauki – a ta z kolei – jest uwarunkowana
zajmowanym stanowiskiem filozoficznym.
4
Filozofia nauki [cd.]
• Dla filozofa nauki – najczęściej –
– nauka = poznanie naukowe
• Poznanie naukowe =
– albo 1) proces, tj. czynności i sposoby
poznawania,
– albo 2) wytwór, tj. wiedza naukowa
5
Filozofia nauki [cd.]
• Filozofia nauki bada granice, metody, status, uwarunkowania, założenia
poznania naukowego, w tym:
– czym wiedza naukowa różni się od innych typów wiedzy
– jakie formy i sposoby uzasadniania są akceptowane w nauce
– jakie są źródła poznania naukowego
– kryteria wartościowego poznania naukowego
– metodę nauki
– problem dyskryminacji teorii i hipotez, czyli na jakiej podstawie jedne
teorie przyjmujemy a inne odrzucamy
– skąd pochodzi i jak funkcjonuje język nauki
– … i inne.
• Nie zajmuje się natomiast zagadnieniami etycznymi w nauce.
• Zobacz też http://portalwiedzy.onet.pl/93091,,,,filozofia_nauki,haslo.html
oraz (Bronk 1992, s. 354-355)
6
Co to jest nauka? Trzy sposoby
rozumienia nauki: dziedzina
życia społecznego, zbiór
czynności uczonych, osiągnięta
wiedza (wytwór)
7
Trzy główne sposoby rozumienia nauki
1) Nauka = dziedzina ludzkiej działalności,
dziedzina kultury
2) Nauka = pewien typ działalności, zbiór
czynności uczonych, praca badawcza
(ujęcie czynnościowe)
3) Nauka = wytwór = osiągnięta wiedza
naukowa (ujęcie wytworowe)
– (Kamiński 1992, s. 11-19), (Szaniawski
1994a, s. 48)
8
1) Nauka = dziedzina ludzkiej
działalności, dziedzina kultury
9
Nauka = dziedzina ludzkiej działalności,
dziedzina kultury
• Obejmuje – w kolejności alfabetycznej :
– badania naukowe jako ciągi jednostkowych lub
zbiorowych czynności (Nowak 1985, s. 21)
– budynki, narzędzia, przedmioty, systemy, środki,
technologie,
– finansowanie, politykę, prawo, zarządzanie
– hierarchie, struktury,
– ludzi (naukowcy, obsługa nauki, studenci),
– organizacje (biblioteki, uczelnie, stowarzyszenia),
– zgromadzone zasoby informacji i wiedzy
– ……
10
Nauka = dziedzina ludzkiej działalności,
dziedzina kultury cd.
• Nauka jako dziedzina kultury powstała i
„narasta” wokół poznania
– Chodzi tu nie o każde możliwe poznanie, ale o
pewien jego rodzaj, zwany naukowym 
11
Co to jest poznanie?
• Poznanie
– czynność = poznawanie
– wytwór = wiedza
• Poznanie = wprowadzenie w pole świadomości
informacji o czymś (Kamiński 1992, s. 13)
• „POZNANIE (…) – nazwa czynności, dzięki której
podmiot dowiaduje się czegoś, uzyskuje informacje
czy uchwyca w jakimś aspekcie poznawany
przedmiot; na ogół są to te czynności, które
prowadzą do uzasadnionego wydawania sądów.”
http://encyklopedia.interia.pl/haslo?hid=138229
12
2) Nauka = pewien typ działalności,
zbiór czynności uczonych, praca
badawcza (ujęcie czynnościowe)
13
Nauka = pewien typ działalności, zbiór
czynności uczonych, praca badawcza
(ujęcie czynnościowe)
• Nauka = obłożony swoistymi zastrzeżeniami
(różnie zresztą formułowanymi w zależności od
poglądów epistemologicznych) sposób
poznawania świata, zwany naukowym oraz jego
praktyczne realizacje
• Uwaga – nauka NIE równa się wyłącznie
metodzie, potrzebna jest jeszcze twórczość
(Szaniawski 1994b)
14
3) Nauka = wytwór =
= osiągnięta wiedza naukowa
(ujęcie wytworowe)
15
Nauka = wytwór = osiągnięta wiedza
naukowa (ujęcie wytworowe)
• Wiedza naukowa
– w sensie subiektywnym – stan umysłu badacza
– w sensie obiektywnym (tj. – tutaj – niezależnie od wiedzy
poszczególnych uczonych) – obejmuje
• pojęcia, terminy
• hipotezy, mniemania (uzasadnione), sądy, stwierdzenia, tezy,
twierdzenia, uogólnienia, zdania
• koncepcje, modele, teorie
• milczącą wiedzę (Blackburn 1997, s.237), wiedzę towarzyszącą i
zastaną = background knowledge (Grobler 2008, s. 73, 74),
założenia, zasady (w tym – nieuświadomione, przyjmowane
paradygmatycznie)
16
Co to jest wiedza? Rodzaje / typy wiedzy
• Wiedza = „układ wiadomości, które jakoś uznajemy i potrafimy w
pewien przynajmniej sposób uzasadnić” (Kamiński 1992, s. 24)
• Wiedzieć coś, wiedzieć że, wiedzieć jak
• Typy wiedzy:
– ze względu na dopuszczalne źródła poznania – racjonalna i
pozaracjonalna
– ze względu na sposób uzyskiwania – systematyczna i niesystematyczna,
dedukcyjna i indukcyjna
– ze względu na przedmiot poznania – specjalistyczna i ogólna, teoretyczna
i praktyczna
• Typy wiedzy: potoczna (zdroworozsądkowa), techniczna,
przednaukowa (protonauka), naukowa, mądrościowa
– (Kamiński 1992, s. 24, 25), (Hajduk 2001, s. 180, 181)
17
Cechy poznania naukowego
i wiedzy naukowej. Jak i po co
odróżnić naukę od innych typów
poznania, paranauki,
pseudonauki?
18
Co to znaczy „być naukowym”?
(w odniesieniu do nauki jako procesu i wytworu
poznania, nauki jako wiedzy)
• Są co najmniej dwa warianty tego pytania
– „Wielkie pytanie” = filozoficzne i naukoznawcze – na
czym w ogóle polega naukowość poznania/wiedzy?
– „Małe pytanie” = praktyczne – jak rozpoznać/stwierdzić,
że publikacja (artykuł, referat, książka) jest naukowa?
19
Co na ten temat sądzą filozofowie nauki?
• Przykłady:
– naukowe jest to, co jest sprawdzalne empirycznie, tzn.
falsyfikowalne; z góry jest określone, w jakiej sytuacji
będzie trzeba odrzucić hipotezę, koncepcję czy teorię
(Popper)
– naukowe jest to, co wynika z doświadczenia
(eksperyment, obserwacja, źródła), logicznego
rozumowania i pewnych założeń natury ogólniejszej
(folklor – „wszyscy”)
– naukowe jest to, co za takowe bywa uważane przez
społeczność uczonych w danym czasie (Kuhn)
20
Po co rozpoznawać naukowość badania,
dyskusji, publikacji, referatu, wypowiedzi?
• Dla celów
– poznawczych
– organizacyjnych, na przykład – oceny czasopism,
instytucji, dorobku poszczególnych naukowców
21
Jak rozpoznać naukowość?
(w odniesieniu do nauki jako procesu i wytworu
poznania, nauki jako wiedzy)
• Stosując kryteria
– wewnętrzne, dotyczące metody i wiedzy naukowej, czyli
– odpowiadając sobie na pytanie na czym polega
metoda naukowa i czym cechuje się wiedza naukowa
– zewnętrzne, organizacyjne, np. w odniesieniu do
publikacji – recenzowanie, liczba cytowań, afiliacja
autora, zamieszczenie w ważnych czasopismach
uznanych za naukowe itp.
22
Jak rozpoznać naukowość – kryteria
WEWNĘTRZNE – cechy WIEDZY naukowej
• Wiedza naukowa jest
– intersubiektywnie komunikowalna i sprawdzalna
(Frankfort-Nachmias, Nachmias, 2001, s. 30, 31)
– „obiektywna” (Szaniawski, 1994c)
– poszukująca (jakiegoś) porządku, uogólnień
– samodoskonaląca się
– systematyczna
– twórcza (nowa wiedza)
– uporządkowana
– uzasadniona (empirycznie i racjonalnie)
– wyspecjalizowana
23
Co to znaczy „intersubiektywnie sprawdzalna”?
• „Jeżeli jeden naukowiec prowadzi badanie, to inny może je powtórzyć i
porównać ze sobą dwa zbiory wyników” (Frankfort-Nachmias,
Nachmias 2001, s. 31)
• Rozróżniamy
– intersubiektywne komunikowanie – „wiedza naukowa powinna być
zrozumiana przez każdego badacza posiadającego odpowiednie
kwalifikacje”
– intersubiektywną sprawdzalność – „wiedza naukowa poddaje się kontroli”
(Frankfort-Nachmias, Nachmias 2001, s. 31, przypis)
• Powinno być jasno powiedziane
– w jaki sposób doszliśmy do takich a nie innych stwierdzeń, wniosków, przy
użyciu jakich metod, na podstawie jakich danych empirycznych, jakiego
rozumowania i jakich założeń, jak rozumiemy terminy, których używamy ,
słowem – zostawiamy „ścieżkę sprawdzenia”,
– jak inni mogą sprawdzić nasze koncepcje, tezy, wnioski – określona,
wykonalna, potencjalnie – przez każdego chętnego, procedura
24
Co to znaczy „obiektywna”?
• Trzy znaczenia terminu „obiektywność nauki”:
„bezstronność – jako przeciwstawienie tendencyjności;
intersubiektywna sprawdzalność – jako niezbędny warunek
społecznej kontroli; neutralność aksjologiczna – jako
zabezpieczenie przed dowolnością ocen. W żadnym z tych
znaczeń obiektywność nie jest cechą w pełni osiągalną
(…)” (Szaniawski 1994c, s. 17)
– O pojęciach neutralności i bezstronności – zob. również
(Kołakowski 2000)
• Obiektywny – może też znaczyć – niezależny od podmiotu
poznającego
25
Jak rozpoznać naukowość – kryteria
WEWNĘTRZNE – cechy METODY naukowej
• Zobacz w niniejszej prezentacji rozdział „Metoda
naukowa. Dwa źródła (sposoby) prawomocnego
poznania w nauce – obserwacja (empiria) i
rozumowanie (wnioskowanie). Problemy z
empirią”
26
Jak rozpoznać naukowość – kryteria
ZEWNĘTRZNE, organizacyjne, społeczne
• Najważniejszym zewnętrznym kryterium naukowości jest jakoś
zorganizowana społeczna akceptacja, np. poprzez recenzowanie (peer
review), cytowania, przyjęcie artykułu do druku w czasopiśmie
naukowym albo referatu na konferencję
– Zob. m.in. Journal Citation Reports, Komunikat Ministra Nauki i
Szkolnictwa Wyższego w sprawie wykazu czasopism naukowych
• Czy to jest nadal sprawnie działający system?
– Kontrprzykład – afera Sokala, the Sokal Hoax
http://pl.wikipedia.org/wiki/Sprawa_Sokala,
http://www.physics.nyu.edu/faculty/sokal/
– Najnowszy kontrprzykład – zob. http://nauka.newsweek.pl/diederikstapel--kanciarze-z-tytulami-naukowymi,84437,1,1.html
27
Jak rozpoznać naukowość – kryteria
zewnętrzne, organizacyjne, społeczne [cd.]
• Są tu co najmniej dwa ważne pytania:
– Na ile w ogóle stosowanie kryteriów
zewnętrznych jest usprawiedliwione?
– Jeżeli tak – jaka społeczność ma akceptować i w
jakiej formie?
28
Typologia nauk
29
Podział / typologia nauk
• Może być oparty/a na kryteriach wewnętrznych
bądź zewnętrznych wobec poznania naukowego
(wiedzy naukowej)
• A co to jest typologia? Zob. następny slajd.
• Kompendium wiedzy o klasyfikacji, typologii i podziałach
nauk stanowi książka Barbary Sosińskiej-Kalaty pt.
Klasyfikacja (Sosińka-Kalata 2002)
30
Typologia
 Typologia „polega na grupowaniu elementów zbioru w zespoły
elementów pod pewnym względem do siebie podobnych. Dla każdego
takiego zespołu zdefiniowany jest tzw. element wzorcowy (idealny,
typowy). Elementy zbioru zakwalifikowane do poszczególnych zespołów
nie są jednorodne, ale łączy je pewien (zwykle różny) stopień
podobieństwa do wybranego elementu wzorcowego. Wyodrębnione w
ten sposób zespoły nazywa się typami, a całą strukturę porządkującą
zbiór – właśnie typologią. (…) Zespoły elementów wyodrębnione w
typologii, czyli typy, niekiedy nie są rozłączne, albowiem może się
zdarzyć, ze pewne elementy spełniają warunek podobieństwa wobec
więcej niż jednego elementu wzorcowego.” (Sosińska-Kalata 2002, s.
19)
31
Podział nauk wg kryteriów
„wewnętrznych”
• Nauki aprioryczne (formalne, dedukcyjne)
• Nauki empiryczne (realne)
– Nauki humanistyczne
– Nauki przyrodnicze
– Nauki społeczne
– Nauki techniczne
32
Podział nauk (albo badań w ramach nauk)
wg kryteriów „wewnętrznych” [cd.]
• Badania/nauki idiograficzne i nomotetyczne (nomologiczne)
(Rickert)
– nauki idiograficzne – poznanie i indywidualizujący opis
jednostkowych przypadków, rzeczy, zdarzeń
– nauki nomologiczne – formułowanie uogólnień, hipotez, praw
dotyczących badanego fragmentu lub aspektu rzeczywistości
• Badania/nauki nomotetyczne i typologiczne (Oppenheim)
– nauki nomotetyczne – formułowanie uogólnień, hipotez, praw
dotyczących badanego fragmentu lub aspektu rzeczywistości
– nauki typologiczne – ustalają typy i konstruują typologie badanych
rzeczy/zdarzeń jednostkowych (Sosińska-Kalata 2002, s. 121)
33
Podział nauk (albo badań w ramach nauk)
wg kryteriów „wewnętrznych” [cd.]
• Badania/nauki podstawowe („czyste”) i stosowane
• Nauki dedukcyjne, przyrodnicze, o życiu,
społeczne, o zachowaniu (podział wg kryterium
dominującego typu wyjaśniania, Grobler 2008, s.
251)
34
Podział / typologia nauk wg kryteriów
„wewnętrznych” [cd.]
• Badania / nauki interdyscyplinarne
• Nauki
– interdyscyplinarne
– transdyscyplinarne
– multidyscyplinarne
– pluradyscyplinarne
– syndyscyplinarne
(Sosińska-Kalata 2002, s. 145)
35
Podział / typologia nauk wg kryteriów
„zewnętrznych”
 Strukturę nauki współczesnej, wręcz klasyfikację nauk
określa Rozporządzenie Ministra Nauki i Szkolnictwa
Wyższego z dnia 8 sierpnia 2011 r. w sprawie
obszarów wiedzy, dziedzin nauki i sztuki oraz
dyscyplin naukowych i artystycznych. Dz.U. 2011 nr
179 poz. 1065.
 Rozporządzenie Ministra Nauki i Szkolnictwa
Wyższego z dnia 13 czerwca 2006 r. w sprawie nazw
kierunków studiów. Dz.U. 2006 nr 121 poz. 838.
36
Przegląd historycznoproblemowy filozoficznych
koncepcji nauki:
neopozytywizm, Popper, Kuhn,
Feyerabend
37
Warto zajrzeć
• Neopozytywizm
http://sady.up.krakow.pl/sady.racjnauk2emplog.htm
• Popper
http://sady.up.krakow.pl/sady.racjnauk3popper.htm
• Kuhn http://sady.up.krakow.pl/sady.racjnauk4kuhn.htm
• Feyerabend
http://sady.up.krakow.pl/sady.racjnauk6feyerabend.htm
38
Wartości w nauce –
prawda
39
Prawda
• Terminy „prawda”, „prawdziwość” są
wieloznaczne
• W kontekście nauki interesuje nas prawda
poznawcza, czyli prawda jako właściwość
naszej wiedzy/poznania – a nie np.
estetyczna lub psychologiczna
• Rola prawdy w nauce?
40
Prawda cd.
• Czego dotyczy cecha prawdziwości? Co
może być prawdziwe?
– Pojęcia?
– Zdania, prawa, hipotezy?
– Koncepcje, modele, teorie?
– Wiedza naukowa „w całości”?
41
Koncepcje prawdy
• Klasyczna, korespondencyjna koncepcja
prawdy
• Nieklasyczne, kryterialne koncepcje prawdy
– Koherencyjna
– Pragmatyczna
– Oczywistość
– Powszechna zgoda
42
Wiedza naukowa. Elementy –
pojęcia, zdania (prawa,
uogólnienia), kategoryzacje
(klasyfikacje, typologie), modele,
teorie. Funkcje poznawcze,
zwłaszcza – wyjaśnianie
43
Wiedza naukowa
• „SKŁADNIKI”
WIEDZY NAUKOWEJ
• DO CZEGO SIĘ
ODNOSZĄ?
• Pojęcia, terminy
• Sądy, zdania
• Byty, rzeczy
– jednostkowe,
obserwacyjne, o faktach
– egzystencjalne
– uogólniające – hipotezy,
prawa, generalizacje
– fakty, fenomeny, zdarzenia,
zjawiska
– zbiory procesów, rzeczy,
układów materialnych etc.
– prawidłowości, relacje,
warunki, związki
44
Wiedza naukowa cd.
• „SKŁADNIKI” WIEDZY
NAUKOWEJ
• DO CZEGO SIĘ
ODNOSZĄ?
• Kategoryzacje, klasyfikacje,
systematyki, taksonomie,
typologie etc.
• „Porządkowanie”
rzeczywistości
• Modele, teorie
• Wiedza towarzysząca, zastana
(w tym także –
nieuświadomiona,
przyjmowana
paradygmatycznie)
• Usystematyzowana wiedza o
fragmencie rzeczywistości,
dziedzinie, obejmująca
„całość”
• Przesądy, założenia, zasady
45
Pojęcia i terminy
Definiowanie
46
Pojęcie i termin
• Pojęcie ≠ termin
– Termin = nazwa, słowo, wyrażenie językowe
– Pojęcie = content, treść, znaczenie nazwy,
wyrażenia
• Treść pojęcia = intensja
• Desygnaty pojęcia = przedmioty, do
których pojęcie się odnosi
• Zakres pojęcia = ekstensja = zbiór
desygnatów danego pojęcia
47
Po co definiować pojęcia, terminy?
• Bo nieostrość i wieloznaczność pojęć często przeszkadza,
m.in.
– nie sprzyja intersubiektywnej komunikowalności i sprawdzalności,
– prowadzi do dziwacznych wniosków,
– prowokuje jałowe spory (Grobler 2008, s. 146-147)
• Przykład kłopotu wynikającego z braku refleksji nad
definicją – błąd ekwiwokacji = „użycie w przesłankach
rozumowania tego samego terminu w różnych
znaczeniach” (Grobler 2008, s. 146)
• Czasem nieostrość i wieloznaczność pojęć może być
przydatna – funkcja heurystyczna, wypowiedzi
metaforyczne (Kamiński 1992, s. 12, przypis)
48
Rodzaje definicji
• Definicja sprawozdawcza ma na celu „zdać
sprawę ze znaczenia, w jakim faktycznie danego
słowa się używa”.
• Definicja projektująca wprowadza nowy termin i
ustala jego znaczenie.
• Definicja regulująca modyfikuje „potoczne
znaczenie (lub jedno z kilku potocznych znaczeń)
danego słowa, po to by jego znaczenie uściślić i
dostosować do celów danej dyscypliny” (Grobler
2008, s. 147).
49
Rodzaje definicji cd.
• Definicja werbalna – za pomocą słów
– Składa się z definiendum (człon definiowany),
definiens (człon definiujący) i spójnika
definicyjnego.
• Definicja ostensywna – przez wskazanie
(Hajduk 2001, s. 57-60)
• Definicja przez rodziny znaczeniowe (tzw.
podobieństwo rodzinne Wittgensteina)
50
Teoria
51
Co to jest teoria?
• Teorie występują we wszystkich dyscyplinach naukowych
• Teoria = usystematyzowana wiedza, obejmująca definicje,
sądy egzystencjalne (o istnieniu gatunków, typów etc.),
prawa
• Teoria
– system sądów (zdań), bardziej lub mniej sformalizowany
– teoria to coś więcej niż zbiór zdań
– (Krajewski 1998, s. 38-41)
• „Suma praw naukowych, hipotez ogólnych, prawidłowości i
wszystkich innych twierdzeń o jednolitej dziedzinie,
obszarze rzeczywistości tworzy teorię naukową danej
dziedziny.” (Pilch, Bauman 2001, s. 27)
52
Teoria musi być
• intersubiektywnie komunikowalna i
sprawdzalna
• niesfalsyfikowana (jak dotąd) (?)
• niesprzeczna wewnętrznie (koherentna)
• uporządkowana
• A w naukach empirycznych, w tym –
społecznych – musi dodatkowo
– mieć treść empiryczną, odnosić się do
rzeczywistości
53
Teorie w naukach społecznych
• Teorie średniego zasięgu
• 4 poziomy teorii
– Systemy klasyfikacyjne ad hoc
– Taksonomie
– Struktury pojęciowe
– Systemy teoretyczne
• (Frankfort-Nachmias, Nachmias 2001, s. 51-59)
54
Wybrane funkcje wiedzy
naukowej
55
Wybrane funkcje nauki*
• „Nauka nie polega na gromadzeniu informacji, choćby
ciekawych i pożytecznych, ale na rozwiązywaniu zagadnień”
(Kamiński 1992, s. 203)
• „Podstawową funkcją nauki jest nie tyle ustalanie praw lub
formułowanie (rozumiejących lub nie) opisów, ile
wyjaśnianie. Prawa i uteoretyzowane opisy można traktować
jako instrumenty wyjaśniania w nauce, a wtórnie, w
zastosowaniach nauki, jako instrumenty instrukcji
postępowania” (Grobler 2008, s. 251)
____________________________________
* Nauki – jako poznania naukowego, wiedzy naukowej. Nauka jako
dziedzina kultury ma zapewne jeszcze inne funkcje (zadania).
56
Funkcje poznawcze nauki (wiedzy
naukowej)
• Eksploracja („rozpoznanie terenu”, identyfikacja zagadnień
do zbadania etc.)
• Opis („Jak jest?”)
• Wyjaśnianie
• Przewidywanie
• Interpretacja, rozumienie, zrozumienie
(Frankfort-Nachmias, Nachmias 2001, s. 23-28), (Grobler 2008), (Hajduk
2001, s. 84-87, 148-152), (Krajewski 1998, s. 44-57), (Pilch, Bauman s.
22-23)
57
Wyjaśnianie
• Co można wyjaśnić?
– Fakty, zdarzenia jednostkowe
– Generalizacje, prawa, prawidłowości
• Co można wyjaśnić?
– Coś niezwykłego, nieoczekiwanego
– Coś – wydawałoby się – oczywistego, dobrze znanego
• Są różne rodzaje wyjaśniania
• Terminologia
– Explanandum = to, co jest wyjaśniane
– Explanans = to, co stanowi wyjaśnienie (okoliczności,
przesłanki, przyczyny, racje)
58
Co to znaczy wyjaśnić?
• Wyjaśnienie przez odwołanie się do praw empirycznych
oraz reguł logiki (rozumowanie dedukcyjne i czasami –
redukcyjne), wyjaśnienie przez „podciąganie pod prawa”
• W ten sposób można wyjaśnić pojedyncze zdarzenia (fakty)
lub prawidłowości „niższego rzędu”. (Frankfort-Nachmias,
Nachmias 2001, s. 23-25), (Grobler 2008, s. 103-105)
• Wyjaśnianie przez prawa (już znane – albo nowe, właśnie
odkryte lub skonstruowane w celu wyjaśnienia)
• Czyli –
– wyjaśnienie polega na rozumowaniu,
– wyjaśnianie polega na podaniu generalizacji, hipotezy, prawa, z
których dane zdarzenie albo prawidłowość wynika
59
Co to znaczy wyjaśnić? [cd.]
• Odpowiedzieć na pytanie „Dlaczego?” czyli podać
przyczyny. Czyli – wyjaśnienie polega na podaniu
przyczyny.
• Zawsze można znaleźć wiele przyczyn, które z
nich „wyjaśniają”?
– istotność przyczynowa i istotność statystyczna
– przyczyny główne i uboczne
– zależność wyjaśnienia przyczynowego od kontekstu
(wyjaśnianie ma charakter pragmatyczny, odbywa się w
jakimś kontekście)
– (Grobler 2008, s. 106-120)
60
Co to znaczy wyjaśnić? [cd.]
• Odpowiedzieć na pytanie typu „Dlaczego P,
a nie Q”? (Grobler 2008, s. 115)
• Odpowiedzieć na pytanie „Jak?”, „W jaki
sposób?”
61
Rodzaje wyjaśniania – genetyczne
Poszukiwanie przyczyny
• Przez podanie genezy, historii, procesu rozwoju
• Próba odpowiedzi na pytania „Dlaczego zaszło zdarzenie A?”, „Jak
doszło do zdarzenia A?”, „Jaka jest przyczyna stanu A?”
• Dwa aspekty
– śledzenie przemian cech, jakości, kształtu „samego” obiektu badań
– „wyłowienie z materii historycznej zdarzeń, faktów, warunków, które były
‘przyczynami’ przemian oraz ukazanie ich sprawczej, przyczynowej roli w
przemianach, w ‘stawaniu się’ przedmiotu naszych badań” (Pilch, Bauman
2001, s. 29)
• Uwaga
– To, że dwa zjawiska współwystępują (istnieje korelacja) nie musi zawsze
oznaczać, że jedno z nich jest przyczyną drugiego
– To, że jedno zdarzenie jest wcześniejsze niż drugie także nie musi zawsze
oznaczać, iż jest jego przyczyną
62
Rodzaje wyjaśniania – funkcjonalne,
intencjonalne, teleologiczne
• Funkcjonalne – przez podanie funkcji, jakie coś
pełni w przyrodzie, społeczeństwie, systemie
– „Zależności funkcjonalne odpowiadają na pytanie ‘jak’,
‘jak zjawisko A wpływa na zjawisko B’”
• Intencjonalne – przez podanie intencji, zamiarów
ludzi
• Teleologiczne – przez cel, próba odpowiedzi na
pytanie „Po co?”
– Polega na poszukiwaniu celu, do jakiego zmierza jakiś
proces lub jakiemu służy określone zdarzenie
63
Wiedzotwórczy charakter wyjaśniania
• W dydaktyce, w życiu codziennym
wyjaśniany z reguły nieznane przez znane
• W nauce – wyjaśniamy znane przez
nieznane, albo wręcz nieznane przez
nieznane
64
Interpretacja i rozumienie
• W naukach humanistycznych i społecznych
• Współczynnik humanistyczny (Florian
Znaniecki)
65
Metoda naukowa. Dwa źródła
(sposoby) prawomocnego
poznania w nauce – obserwacja
(empiria) i rozumowanie
(wnioskowanie). Problemy z
empirią.
66
Metoda naukowa
67
Co to jest metoda – ogólnie
• Metoda = sposób postępowania –
–
–
–
–
określony przez pewne dyrektywy, reguły, wytyczne
powtarzalny, systematyczny,
stosowany celowo i świadomie,
zawierający element normatywny, wartościujący (jak
należy postępować) (Hajduk 2001, s. 104-107)
• Metoda = „określony, powtarzalny i wyuczalny
sposób – schemat lub wzór – postępowania,
świadomie skierowanego na realizację pewnego
celu poprzez dobór środków odpowiednich do
tego celu” (Nowak 1985, s. 19)
68
Co to jest metoda naukowa?
• Metoda naukowa = „sam tok operacji przy stawianiu
zagadnień, ich rozwiązywaniu oraz uzasadnianiu i
systematyzowaniu odpowiedzi, bądź także zespół
założeń przyjętych jako ramy lub wytyczne badania (…),
bądź wreszcie ogół czynności i środków zastosowanych
do sprawnego osiągnięcia rezultatów badania” (Kamiński
1992, s. 202)
• Metody danej nauki = „ogólnie pojmowane schematy
poszczególnych czynności badawczych – bądź faktycznie
stosowane w jakiejś nauce, bądź w niej zalecane” (Nowak
1985, s. 21)
69
Hierarchia metod w nauce
• Metoda nauki w ogóle
• Metody charakterystyczne dla głównych
dziedzin lub typów nauk
• Metody specyficzne dla poszczególnych
dyscyplin
– (Kamiński 1992, s. 200-214) (Grobler 2008, s. 209256)
70
Wybrane problemy związane z metodą
naukową, metodami naukowymi
• Czy istnieje jedna metoda, wspólna dla wszystkich
nauk, wyróżniająca naukę jako taką? Czym
ewentualnie taka metoda się charakteryzuje, na
czym polega?
• Czy w nauce są „lepsze” i „gorsze” metody?
• Problem indukcji
• Różne hierarchie metod w nauce?
71
Metoda naukowa,
metoda nauki jako takiej
• Zdaniem niektórych jest tylko jedna metoda naukowa,
wspólna dla wszystkich dyscyplin, która obejmuje całość
czynności badawczych (Hajduk 2001, s. 105-106, 198-201)
• „Metoda naukowa jest to metoda stosowana w nauce; wraz
ze zmianą koncepcji nauki zmienia się też i metoda” (Hajduk
2001, s. 106)
• Metody naukowej nie da się zalgorytmizować, z różnych
przyczyn, zwłaszcza dlatego, iż nieodzownym jej
składnikiem jest twórczość (Szaniawski 1994b), a także z
powodu problemu indukcji.
• Metoda naukowa ≠ technika uprawiania nauki
72
Szeroko rozumiana metoda naukowa obejmuje m.in. 1
• Akceptowane źródła poznania – przede wszystkim w sensie
metodologicznym, tzn. – skąd pochodzi uzasadniona, akceptowana w
nauce wiedza (Ajdukiewicz 1983, s. 44-75). Obecnie są to:
– doświadczenie, empiria
– rozumowanie logiczne, wnioskowania
– „niestety” także – czasem uświadomione i przemyślane, czasem nie –
przesądy i założenia różnego rodzaju
• Określone postawy –
– akceptacja dwu filarów nauki współczesnej – powtarzalnych i wyuczalnych
metod badawczych z jednej strony i twórczości – z drugiej,
– dążenie do obiektywności (w tym – przywiązywanie wagi do
intersubiektywnej sprawdzalności),
– dążenie do ustawicznego poszerzania wiedzy, lepszego uzasadniania,
(prawdy?) etc.,
– krytycyzm (myślenie krytyczne)
73
Szeroko rozumiana metoda naukowa obejmuje m.in. 2
• Określone reguły i wskazówki dotyczące postępowania badawczego
oraz jego etapów, w tym m.in. postulaty metodologiczne, tj. wytyczne
mające podstawowy charakter, niewynikające ani z doświadczenia, ani z
praw logiki, charakterystyczne dla całej nauki, np.
– postulat prostoty (Krajewski 1998, s. 86-87)
– postulat rzetelnego uzasadniania
– postulat sprawdzalności, w tym – empirycznej sprawdzalności
• CO TO ZNACZY EMPIRYCZNA SPRAWDZALNOŚĆ – zob. slajdy poświęcone
metodzie nauk empirycznych, metodzie indukcyjnej, metodzie hipotetycznodedukcyjnej
• Założenia dotyczące świata i możliwości jego poznania (założenia
epistemologiczne) przyjmowane explicite i implicite, zapewne także –
bezrefleksyjnie
74
Metoda nauki – współczesne postawy
• Krytycyzm, myślenie krytyczne
–
–
–
–
–
„Stawiaj pytania, wyrażaj zdziwienie
Określ problem
Sprawdź dowody
Bądź ostrożny wobec przeświadczeń i tendencyjności
Unikaj argumentacji emocjonalnej: „Skoro tak czuję, musi to być
prawda”
– Unikaj uproszczeń
– Rozważaj inne interpretacje
– Zaakceptuj brak pewności” (Tavris, Wade 1999, s. 30-35)
• Dążenie do obiektywizmu, intersubiektywna
sprawdzalność
75
Metoda nauki – niektóre współczesne
założenia
• W świecie występują jakieś powtarzalne wzorce,
regularności, prawidłowości, struktury, typy etc.
• Wszystkie naturalne zjawiska mają naturalne przyczyny,
uwarunkowania
• Świat jest przynajmniej w pewnym stopniu i zakresie
poznawalny
• Nic nie jest dowiedzione samo w sobie
• Wiedza opiera się na doświadczeniu, empirii
• Wiedza naukowa, chociaż niepewna, odwołalna i względna,
przewyższa ignorancję (Frankfort-Nachmias, Nachmias
2001, s. 20-23)
76
Rozumowanie
(wnioskowanie)
77
Co to jest rozumowanie?
•
„ROZUMOWANIE
– w najszerszym znaczeniu oznacza pracę umysłową (przeciwieństwo pracy fizycznej);
– w znaczeniu węższym to rozmaite czynności umysłowe z wyłączeniem obserwowania
(doświadczenia); w filozofii i logice rozumowanie to przechodzenie od jednych sądów
do innych – w tym sensie rozumowanie to dobieranie następstwa do racji lub racji do
następstwa.
– Przyjmuje się podział rozumowania na dedukcyjne i redukcyjne; rozumowanie
dedukcyjne przebiega od racji do następstwa, redukcyjne przebiega od następstwa
do racji.” http://encyklopedia.interia.pl/haslo?hid=100447
•
„Każdy proces, w którym wnioski wyprowadza się z pewnego zbioru przesłanek,
możemy nazwać procesem rozumowania. (…) rozumowania mogą być dobre
lub złe; są dobre, gdy przesłanki wspierają czy nawet pociągają za sobą
wniosek; są złe, gdy nie udzielają wnioskowi żadnego wsparcia.” (Blackburn
1997, s. 352)
– O rozumowaniach – zob. (Hajduk 2001, s. 71-98), także (Bocheński 1992, s. 78-80,
102-106, 117-124) i (Krajewski 1998, s. 74-84)
78
Dedukcja. Wnioskowanie dedukcyjne.
• Rozumowanie dedukcyjne występuje i jest akceptowane we wszystkich
dyscyplinach naukowych (oczywiście w różnym zakresie).
• „DEDUKCJA, rozumowanie dedukcyjne, wnioskowanie dedukcyjne
– (łac. deductio = wywód) sposób wnioskowania logicznego polegający na
wyprowadzaniu ze zdania lub zdań uznanych za prawdziwe ich następstwa,
tj. zdania, które wynika z tamtych w sposób logiczny. (…) Stosowana
dawniej definicja dedukcji jako przechodzenia od ogółu do szczegółu nie
odpowiada właściwemu znaczeniu tego terminu.”
http://encyklopedia.interia.pl/haslo?hid=133041
• Dedukcja = „wszelkie rozumowanie oparte na wynikaniu logicznym, czyli
rozumowanie od racji logicznej do jej następstwa” (Krajewski 1998, s.
74) (Co to jest wynikanie – zob. np. Hajduk 2001, s. 78)
• Jest rozumowaniem niezawodnym, tzn. gdy przesłanki są prawdziwe, to
wniosek także jest z konieczności prawdziwy.
79
Dedukcja – podstawowa reguła wnioskowania
zwana modus ponens
Przykład zaczerpnięty z (Krajewski 1998, s. 75)
Zdanie jest
prawdziwe
Jeśli przed chwilą
padał deszcz, to
ulica jest mokra
przesłanka
Poprzednik jest
prawdziwy
przed chwilą
padał deszcz
wniosek
Zatem następnik
a więc – ulica jest
też jest
mokra
prawdziwy
Jeżeli A, to B przesłanka
A
więc B
80
Redukcja. Wnioskowanie redukcyjne.
Redukcja jest rozumowaniem zawodnym, tzn. prawdziwość przesłanek nie
gwarantuje prawdziwości wniosku.
Jeśli przed chwilą padał
deszcz, to ulica jest
mokra.
ulica jest mokra
Jeżeli A, to B
przesłanka
Zdanie jest
prawdziwe
B
przesłanka
Następnik jest
prawdziwy
wniosek
a więc – prawdopodobnie
– przed chwilą padał
Zatem poprzednik
deszcz (dlatego
BYĆ MOŻE jest
„prawdopodobnie”, bo
prawdziwy
mogła wystąpić inna
przyczyna mokrej ulicy)
więc A
81
Redukcja a indukcja
• Schemat redukcji:
– Jeżeli A, to B (zdanie warunkowe)
– B (następnik)
– a więc A (poprzednik)
• „Jeżeli poprzednik jest uogólnieniem następnika,
wtedy tego typu redukcję nazywa się „indukcją”;
jeżeli natomiast to nie ma miejsca, wtedy mówimy
o redukcji nie-indukcyjnej.” (Bocheński 1992, s.
103)
82
Indukcja. Rozumowanie indukcyjne.
• Indukcja, z wyjątkiem indukcji enumeracyjnej
zupełnej, jest rozumowaniem zawodnym (Hajduk
2001, s. 80-82) (Krajewski 1998, s. 76-84)
• Indukcja enumeracyjna
– zupełna
– niezupełna
• Indukcja eliminacyjna
– Francis Bacon, John Stuart Mill
– Kanony Milla
• Kanon jedynej zgodności
• Kanon jedynej różnicy
• Kanon zmian towarzyszących
83
Obserwacja (empiria)
Metoda nauk empirycznych
84
Metoda nauk empirycznych – podstawa
•
Nauki empiryczne odwołują się do doświadczenia, empirii
(zob. m.in. Bocheński 1992, s. 106-111). Jednakże – co to
właściwie znaczy?
–
–
Że muszą mieć interpretację empiryczną (Grobler 2008, s. 142)
Że opierają się na zdaniach obserwacyjnych, zdaniach o faktach,
zdaniach o fenomenach.
•
–
„Zdanie obserwacyjne zawiera zwykle następujące dane: współrzędne
czasowe, współrzędne przestrzenne, okoliczności, opis fenomenu”
(Bocheński, 1992, s. 106-107)
Że, w uproszczeniu: „To, co stoi w sprzeczności ze zdaniami
obserwacyjnymi, musi zostać odrzucone, to, co służy wyjaśnieniu
tych zdań, musi być przyjęte” (Bocheński 1992, s. 109)
85
Metoda nauk empirycznych – podstawa cd.
•
Ale – uwaga – tu pojawiają się istotne problemy
–
–
–
Nie istnieje „czysta” obserwacja – zob. teza o uteoretyzowaniu
obserwacji
Jeżeli jakieś zdanie obserwacyjne jest niezgodne z hipotezą,
prawem, teorią naukową (tzn. jest inaczej niż hipoteza lub teoria
przewiduje), to niekoniecznie dana hipoteza (prawo, teoria) musi
zostać odrzucona. Zob. problemy z falsyfikacją, teza DuhemaQuine’a.
Generalizacje, hipotezy, prawa, tezy nauki nie powstają w wyniku
„prostego” uogólnienia zdań obserwacyjnych, ponieważ pojawia się
w nich nowa treść – „element teoretyczny”, tj. nowe pojęcia,
przyczyny, związki, które wymyślamy, tworzymy, by wyjaśnić, to co
zaobserwowaliśmy.
86
Metoda nauk empirycznych
– dwa warianty
• „Klasyczna” metoda indukcyjna, podejście
indukcjonistyczne (starsze, kojarzone z
pozytywizmem i neopozytywizmem)
• Metoda hipotetyczno-dedukcyjna, podejście
hipotetyczno-dedukcyjne (Popper), (Hajduk 2001, s.
142-144)
– Metoda indukcyjna jako metoda nauki NIE jest tym samym co
rozumowanie indukcyjne, chociaż oczywiście w dużej mierze się na
nim opiera.
87
Metoda indukcyjna
• Metoda indukcyjna opiera się na intuicji, iż im
więcej różnorodnych przypadków potwierdza daną
hipotezę, tym bardziej jest ona prawdopodobna i
możemy jej ufać, do tego stopnia, że staje się
prawem nauki.
– Ale – nie udało się jak dotąd ustalić – jak rozumieć i
obliczać to prawdopodobieństwo (zob. Grobler 2008, s.
33-61)
• W innym sformułowaniu – im więcej mamy
potwierdzonych jednostkowych zdań o faktach,
zdań obserwacyjnych, tym bardziej ich uogólnienie,
zdanie teoretyczne, tj. hipoteza jest wiarygodne.
88
Metoda indukcyjna cd.
• Dzisiaj już chyba nikt nie uważa praw, stwierdzeń, uogólnień
uzasadnionych na drodze indukcji (niezupełnej i eliminacyjnej) za
pewne, lecz jedynie za w jakimś stopniu potwierdzone.
– Z pojęciem potwierdzania też jest problem (zob. Grobler 2008, s. 55-61)
• „W praktyce metodą indukcji można posługiwać się jedynie w sposób
bardziej swobodny, porównując poszczególne przypadki pod względami
uznanymi za istotne w danym kontekście badawczym. Do odróżnienia
czynników istotnych od nieistotnych trzeba mieć uprzednio
zaakceptowane hipotezy” (Grobler 2008, s. 33)
• „Świadectwo empiryczne w jakiś sposób przyczynia się do dyskryminacji
hipotez, … przemawia na korzyść jednych i niekorzyść drugich” (Grobler
2008, s. 33)
89
… im więcej różnorodnych przypadków
• „Prawdopodobieństwo wniosku uzyskanego w
drodze indukcji niezupełnej, głoszącego, że
przedmiot klasy a (którą w pewien sposób
obierzemy) ma cechę b, będzie tym większe, po
pierwsze, im więcej przedmiotów danej klasy
przebadamy i stwierdzimy, że wszystkie one mają
tę samą cechę, po drugie, im bardziej różnorodne
będą te przedmioty, po trzecie, im bardziej będą
się różniły warunki, w których dokonujemy
obserwacji” (Krajewski 1998, s. 79)
90
Metoda indukcyjna – problemy
• „Rozumowanie indukcyjne polega zasadniczo na projekcji,
czyli rzutowaniu, wyników obserwacji na przypadki dotąd
niezaobserwowane” (Grobler 2008, s. 58)
• „Nawet najbogatsze, lecz z natury rzeczy skończone
świadectwo empiryczne nie może wystarczyć do
wyczerpującego uzasadnienia żadnej hipotezy uniwersalnej”
(Grobler 2008, s. 33)
– Na marginesie – nie zawsze interesują nas hipotezy ściśle
uniwersalne, zwłaszcza w naukach humanistycznych i społecznych
• Teza o niedookreśleniu teorii przez dane empiryczne –
zebrany materiał empiryczny może być podstawą
nieskończenie wielu hipotez (Grobler 2008, s. 27, 58-59)
91
Metoda indukcyjna – problemy cd.
• Teza o uteoretyzowaniu obserwacji
– „nie sposób niczego zaobserwować bez wcześniejszych
oczekiwań ukształtowanych przez posiadane przez nas
teorie”, „treść obserwacji zależy od licznych, mniej lub
bardziej wyrafinowanych, założeń”, „teorie uznawane
przez obserwatora determinują jego reakcje na
otoczenie” (Grobler 2008, s. 70-71, 90)
– Nie tylko obserwacja jako taka jest uteoretyzowana, lecz
także identyfikacja sytuacji obserwacyjnej jest
uteoretyzowana – decyzja co obserwować – również w
sensie dosłownym – także wynika z akceptowanych teorii
i założeń (Grobler 2008, s. 91)
92
Metoda hipotetyczno-dedukcyjna,
metoda falsyfikacji, metoda krytyki hipotez
• Karl Raimund Popper – najważniejsza metoda nauki lub nauk
empirycznych = stosowanie zasady krytycyzmu = metoda hipotetycznodedukcyjna (Grobler 2008, s. 63-64)
• „Polega na wysuwaniu hipotez, wyprowadzaniu z nich wniosków
dedukcyjnych na temat wyników projektowanych eksperymentów, a
następnie konfrontowaniu ich z faktycznymi wynikami
eksperymentalnymi’ (Grobler 2008, s. 63-64)
• Falsyfikacjonizm – w naukach empirycznych nie można dowieść
prawdziwości żadnej hipotezy, nie można hipotezy ostatecznie i
całkowicie potwierdzić, czasami natomiast da się wykazać, że jakaś
hipoteza jest fałszywa
• Wszystkie tezy nauki przyjęte są „na próbę” i mogą zostać odwołane
93
Metoda hipotetyczno-dedukcyjna – jak to się robi?
•
•
•
•
Identyfikacja faktów wymagających wyjaśnienia (problem – co to jest fakt – na
razie pomijamy)
Sformułowanie śmiałej hipotezy albo wielu śmiałych hipotez (śmiałe = wysoce
informacyjne, tj. „dużo mówiące” o świecie, o szerokiej dziedzinie odniesienia,
mocno narażone na obalenie)
Wyprowadzenie – drogą dedukcji – z tychże hipotez konsekwencji empirycznych,
tj. jednostkowych zdań o faktach, zdań obserwacyjnych
Poddanie tychże zdań obserwacyjnych rzetelnym testom empirycznym, poprzez
eksperymenty i obserwacje (zwłaszcza w naukach społecznych, gdzie nie
zawsze da się przeprowadzić eksperyment)
– Testowanie jest rzetelne, gdy odbywa się w zróżnicowanych sytuacjach, na różne
sposoby, poza tym – terminy występujące w hipotezie i zdaniach obserwacyjnych nie
powinny być wieloznaczne
– Przed rozpoczęciem testowania empirycznego należy dokonać operacjonalizacji
terminów teoretycznych występujących w hipotezie, tj. „przetłumaczyć” je na terminy
obserwacyjne
•
Te hipotezy, które nie zostaną sfalsyfikowane mogą „na razie” zostać uznane, ale
trzeba pamiętać, że to „nie na zawsze”.
– (Grobler 2008), (Krajewski 1998, s. 92-101)
94
Metoda hipotetyczno-dedukcyjna – problemy
• Problem z falsyfikacją – „na tej podstawie, że wynik eksperymentu jest
niezgodny z przewidywaniem, nie można wnioskować, że badana
hipoteza jest fałszywa” (Grobler 2008, s. 70)
• Dlaczego? Bo fałszywe mogą być:
– zdanie obserwacyjne opisujące warunki początkowe eksperymentu
– zdanie obserwacyjne opisujące wyniki eksperymentu
– założenia, w tym –
• explicite i implicite akceptowane prawa, teorie (uteoretyzowanie obserwacji)
• oczekiwania i przesądy
• wiedza towarzysząca i zastana = background knowledge, folklor dyscypliny
• Teza Duhema-Quine’a, holizm (Grobler 2008, s. 76-77)
– „świadectwo empiryczne odnosi się nie do pojedynczych zdań, lecz do nauki
w całości”
95
Bibliografia
96
Bibliografia
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
Ajdukiewicz, Kazimierz (1983). Zagadnienia i kierunki filozofii. Warszawa: Czytelnik.
Blackburn, Simon (1997). Oksfordzki słownik filozoficzny. Warszawa: Wydawnictwo
„Książka i Wiedza”.
Bocheński, Józef M. (1992). Współczesne metody myślenia. Poznań: „W drodze”
Wydawnictwo Polskiej Prowincji Dominikanów.
Bronk, Andrzej (1992). Wielość nauk i jedność nauki (Stanisława Kamińskiego opcje
metodologiczne). W: Kamiński, Stanisław. Nauka i metoda. Pojęcie nauki i klasyfikacja
nauk. Wydanie IV poprawione. Lublin: KUL, s. 345-370.
Chalmers, Alan (1997). Czym jest to, co zwiemy nauką. Wrocław; Wydawnictwo
Siedmioróg.
Frankfort-Nachmias, Chava; Nachmias, David (2001). Metody badawcze w naukach
społecznych. Poznań: Zysk i S-ka Wydawnictwo s.c.
Grobler, Adam (2008). Metodologia nauk. Kraków: Wydawnictwo Aureus, Wydawnictwo
Znak.
Hajduk, Zygmunt (2001). Ogólna metodologia nauk. Wydanie II zmienione. Lublin: KUL.
Jaroszyński, Piotr (2010). Filozofia nauki. W: Powszechna Encyklopedia Filozofii. Polskie
Towarzystwo Tomasza z Akwinu. http://ptta.pl/pef/
Kamiński, Stanisław (1992). Nauka i metoda. Pojęcie nauki i klasyfikacja nauk. Wydanie
IV poprawione. Lublin: KUL.
97
Bibliografia cd.
•
•
•
•
•
•
•
•
•
Kołakowski, Leszek (2000). Neutralność i wartości akademickie. W: Tenże, Moje słuszne
poglądy na wszystko. Kraków: Wydawnictwo Znak, s. 137-155.
Krajewski, Władysław (1998). Prawa nauki. Przegląd zagadnień metodologicznych i
filozoficznych. Wydanie drugie poprawione. Warszawa: Wydawnictwo „Książka i Wiedza”.
Nowak, Stefan (1985). Metodologia badań społecznych. Warszawa: Państwowe
Wydawnictwa Naukowe.
Pilch, Tadeusz; Bauman, Teresa (2001). Zasady badań pedagogicznych. Strategie
ilościowe i jakościowe. Wydanie drugie poprawione i rozszerzone. Warszawa:
Wydawnictwo Akademickie „Żak”.
Sady, Wojciech (2002 – ). Dzieje religii, filozofii i nauki. http://sady.up.krakow.pl/
Sosińska-Kalata, Barbara (2002). Klasyfikacja. Struktury organizacji wiedzy, piśmiennictwa
i zasobów informacyjnych. Warszawa: Wydawnictwo SBP.
Szaniawski, Klemens (1994a). Kilka uwag o filozofii nauki. W: Tenże, O nauce,
rozumowaniu i wartościach. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, s. 48-54.
Szaniawski, Klemens (1994b). Metoda i twórczość w nauce. W: Tenże, O nauce,
rozumowaniu i wartościach. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, s. 68-76.
Szaniawski, Klemens (1994c). O obiektywności nauki. W: Tenże, O nauce, rozumowaniu i
wartościach. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, s. 8-17.
98
Bibliografia cd.
•
Tavris, Carol; Wade, Carole (1999). Psychologia. Podejścia oraz koncepcje. Poznań:
Zysk i S-ka Wydawnictwo, s. 30-35.
•
Dodatkowe publikacje związane z filozofią i metodologią można znaleźć poprzez blog
Cisek, Sabina (2008 – ). Methodology and Philosophy of LIS (Information Science).
http://methodologyphilosophyinfoscience.blogspot.com/
99