Park narodowy przygotowuje folder i informację w internecie na

Tradycyjne rolnictwo jako forma rozszerzenia
oferty edukacyjnej, turystycznej i promocji
parku narodowego
Prof. dr hab. Zbigniew Witkowski
Zakład Ekologii i Kształtowania Środowiska
AWF w Krakowie
[email protected]
Parki narodowe w Polsce słyną z bogactwa żywej przyrody.
Elementem tego bogactwa są nie tylko zbiorowiska naturalne, głównie
leśne. Istotne znaczenie dla bioróżnorodności tych obszarów mają
również zbiorowiska nieleśne: łąki, pastwiska, sady i pola uprawne, które
znajdują się we wszystkich parkach narodowych. Wiele z nich
utrzymywanych jest na gruntach skarbu państwa, inne na gruntach
prywatnych, wspólnotowych i innych.
Wiele parków na swoich gruntach wprowadza rozmaite formy
ochrony aktywnej biocenoz nieleśnych, żaden natomiast nie prowadzi
czynnej ochrony na gruntach prywatnych, przy czym służby parków zdają
sobie sprawę ze znaczenia utrzymania tych biocenoz dla bogactwa i
atrakcyjności turystycznej przyrody w parku.
Przedstawione niżej przykłady w kilku parkach narodowych
pokazują jak wielkie bogactwo przyrodnicze wiąże się z biocenozami
upraw, łąk i pastwisk. Dalej przedstawię propozycje jak zagospodarować
to bogactwo dla celów ochrony przyrody, edukacji i turystyki.
Struktura użytkowania gruntów
w Ojcowskim Parku Narodowym
Typy zbiorowisk roślinnych w rezerwacie biosfery
Babia Góra
Liczba zbiorow isk roślinnych
0
5
10
15
20
25
30
Muraw y w ysokogórskie
Wyleżyska śnieżne
Krzew inkow e
Traw oroślow e
Ziołoroślow e i okrajkow e
Zaroślow e
Leśne
Młaki, turzycow iska i torfow iska
Porębow e
Łąkow e
Tłoki w rzosow e i psiary
Upraw rolnych
Ruderalne
Piętro roślinne
Alpejskie
Subalpejskie
Regiel górny
Regiel dolny
Jedynie w dwóch parkach narodowych w Ojcowskim PN, i
Babiogórskim PN znalazłem Informacje na temat udziału procentowego
lub liczby zbiorowisk nieleśnych (we władaniu parku lub w rękach
prywatnych) w powierzchni parku. Stan informacji na ten temat jest
zadziwiająco skąpy, zważywszy, że niemal wszystkie parki narodowe
dysponują dokładnymi mapami cyfrowymi roślinności, wykonanymi w
ramach prac nad planami ochrony.
Sprawa dostępu do tych podstawowych informacji była przedmiotem
badań NIK, w którego raporcie pt. Informacja o wynikach kontroli
Funkcjonowanie parków narodowych w zakresie zachowania,
zrównoważonego użytkowania oraz odnawiania zasobów przyrody z 2006
r. znalazły się następujące stwierdzenia:
W toku kontroli stwierdzono, że Departament Ochrony Przyrody
Ministerstwa Środowiska nie dysponował danymi dotyczącymi
powierzchni gruntów leżących w granicach parków narodowych, nie
będących własnością Skarbu Państwa, których wykup był lub będzie
niezbędny ze względu na walory przyrodnicze, w celu objęcia ich ochroną
ścisłą, czynną lub krajobrazową. Ministerstwo nie określiło też
szacunkowej wielkości środków potrzebnych na wykup gruntów w tym
celu.
Powstaje pytanie:
Czy administracje parków narodowych w
ogóle zdają sobie sprawę z wartości
przyrodniczej obszarów nieleśnych w
obrębie parku narodowego, w tym
wartości przyrodniczej gruntów ornych
znajdujących się w granicach parku ?
Z informacji na oficjalnej stronie internetowej Poleskiego PN:
Na terenie Poleskiego PN można spotkać wiele miejsc gdzie występują
pola i ugory. Wiążą się z nimi cenne zespoły i gatunki roślin
synantropijnych, w wielu wypadkach rzadkie w kraju lub stopniowo
zanikające z uwagi na zmianę sposobu zagospodarowania rolniczego.
Aby chronić te obszary wskazane jest dalsze zagospodarowanie
tradycyjnymi metodami użytkowania niektórych fragmentów takich
zbiorowisk.
Z informacji na stronie internetowej Wigierskiego PN:
Na przydrożach, ugorach, polach i ogrodach, po przypłociach i wśród
zabudowań występuje roślinność synantropijna zróżnicowana na
kilkanaście zespołów. W związku z coraz powszechniejszym
stosowaniem herbicydów wiele gatunków zanika. Dotyczy to szczególnie
chwastów pól uprawnych. Takie gatunki jak kąkol, maki, chaber, dawniej
pospolite, obecnie należą do rzadkości. Na terenie parku narodowego
również one powinny być zachowane, przynajmniej w niektórych
miejscach.
Wigierski PN
Pola, łąki i pastwiska
W Pienińskim PN łąki na gruntach skarbu państwa podlegają ochronie
czynnej dla utrzymania bogactwa gatunkowego, roślin, bezkręgowców i
grzybów. Łąki na gruntach prywatnych są opuszczone i zarastają, zaś
resztki prywatnych gruntów rolnych są w parku niemile widziane.
Pieniński PN
Łąka na przełęczy Szopka
W Bieszczadzkim PN na gruntach skarbu państwa prowadzi się hodowlę
rasowych koni huculskich. Pozwala to na utrzymanie dużych
kompleksów łąk i pastwisk.
Bieszczadzki PN
Hodowla zarodowa koni huculskich
Ojcowski PN
Przejażdżki dorożką
Ojcowski PN posiada na swojej powierzchni największy procent pól
uprawnych. Tutaj też prywatni właściciele gruntów przejawiają inicjatywę
w kierunku rozwoju biznesu turystycznego
Tatrzański PN to domena tradycyjnego wypasu owiec. Park obok
Pienińskiego PN prowadzi tzw. wypas kulturowy zarówno na gruntach
prywatnych jak i na gruntach skarbu państwa.
Tatrzański PN
Wypas owiec
Łąki i pastwiska są również znaczącym typem ekosystemów w nadmorskich
parkach narodowych. W słowińskim PN ekosystemy te na gruntach skarbu
państwa są wykaszane przy pomocy maszyn
Słowiński PN
Użytkowanie łąk w
Klukach
W Roztoczańskim PN podobnie jak w Bieszczadzkim PN prowadzona jest
hodowla koni. W tym parku na gruntach skarbu państwa hodowane są
koniki polskie.
Roztoczański PN
Koniki polskie
A co mówi na ten temat wspomniany raport NIK z 2006 r.?
Szczególnej troski wymagają … cenne przyrodniczo ekosystemy
nieleśne, powstałe wskutek wcześniejszej działalności człowieka, w
ostatnich latach zanikłej z powodów przemian cywilizacyjnych.
Ekosystemy te, usytuowane na obrzeżach lasów, podlegają naturalnej
sukcesji, ulegając wpierw zakrzaczeniu, a następnie stopniowemu
zarastaniu lasem. W ten sposób cenne przyrodniczo obszary tracą
poprzedni charakter i wypierane są te elementy ekosystemów, które
należy chronić ze względu na potrzebę utrzymania różnorodności
biologicznej. Warunkiem zachowania ich poprzedniego charakteru jest
utrzymywanie tych obszarów w stanie zachowawczego użytkowania
rolniczego lub prowadzenia na nich zabiegów ochronnych (odkrzaczania,
wykaszania, itp.). Na ogół są to jednak tereny prywatne, a wskutek braku
racji ekonomicznych spadkobiercy nie są nawet zainteresowani
regulowaniem stanów prawnych tych gruntów. Park narodowy, bez zgody
właściciela nie może prowadzić na tych gruntach zabiegów ochronnych.
W tej sytuacji, zdaniem dyrektorów niektórych parków narodowych,
rozważenia
wymaga
wprowadzenie
instrumentów
prawnoekonomicznych motywujących władających gruntami na terenie parku
narodowego do rolniczego, zachowawczego ich użytkowania dla
realizacji celów ochronnych.
W raporcie NIK znalazło się też stanowisko
Państwowej Rady Ochrony Przyrody w tej sprawie:
Według Państwowej Rady Ochrony Przyrody, na
gruntach prywatnych w parkach narodowych
znajdują się istotne wartości przyrodnicze. Ochrona
przyrody na tych gruntach powinna mieć integralne
miejsce w działaniach parku narodowego i wymaga
pracy negocjacyjnej i uzgodnieniowej, a także
instrumentów ekonomicznych do kompensacji utraty
korzyści z powodu realizowanego programu
ochrony. Wykupy gruntów powinny być objęte
spójnym programem uwzględniającym strategiczne
potrzeby ochrony przyrody.
Zarys propozycji rozwiązania problemu:
• Celem utrzymania ekstensywnej gospodarki rolnej w parkach
narodowych jest ochrona specyficznych walorów przyrodniczych
związanych z tradycyjną gospodarką rolną,
• Rozwiązanie tego problemu widzę we współpracy parku narodowego,
prywatnego właściciela i ekologicznej organizacji pozarządowej,
• Organizacja we współpracy z właścicielem i parkiem narodowym
przygotowuje projekt obejmujący podtrzymanie tradycyjnej uprawy
wraz z towarzyszącymi jej chwastami jako projekt o charakterze
edukacyjnym
i
przyrodniczym
(ochrona
bioróżnorodności)
przeznaczony dla zielonej szkoły i/lub turystów indywidualnych.
Projekt stanowił będzie tzw. ścieżkę edukacyjną,
• Park narodowy przygotowuje folder i informację w internecie na temat
tego przedsięwzięcia,
• Prywatny właściciel zobowiązuje się do przyjmowania zwiedzających
ścieżkę; może z własnej inicjatywy przygotować elementy
towarzyszące projektowi – degustację produktu i innych produktów
lokalnych, sprzedaż pamiątek lub miejsce rekreacyjne pod kątem
potrzeb rekreacji i turystyki,
• Wszystkie podmioty współpracują przy realizacji projektu.
Najważniejsze zalety takiego rozwiązania:
• Projekt omija sformalizowane i niedostosowane do potrzeb
ochrony przyrody programy rolno środowiskowe, które w
przyszłości powinny być dostosowane do potrzeb i celów
ochrony obszarów Natura 2000,
2. Współpraca z organizacją pozarządową eliminuje napięcia
na linii właściciel – administracja parku,
3. Projekt wychodzi naprzeciw problemom formalnego
niedostosowania przepisów prawnych w zarządzaniu
ochroną przyrody na gruntach prywatnych w parku
narodowym wspomnianych m. in. w raporcie NIK,
4. Właściciel dzięki wsparciu staje się współuczestnikiem
planu ochrony parku narodowego,
5. Na wielu obszarach parku narodowego w ten sposób
można wprowadzić ochronę czynną zamiast enigmatycznej
ochrony krajobrazowej.
Gorczański PN
Wilgotna łąka storczykowa
Dziękuję za uwagę
Zbigniew Witkowski