docSju goda år, Michał Wróblewskis minnen Siedem
download 
Reklamacja Transkrypt
Sju goda år, Michał Wróblewskis minnen Siedem
Pris: 27 SEK 3 Nr 3(44) 2014 årgång/rok XIII tidskriften för kultur och information /kwartalnik kulturalno-informacyjny Sju goda år, Michał Wróblewskis minnen Siedem dobrych lat, wspomnienia Michała Wróblewskiego Sławomir Mrożeks samtal med Samuel Beckett Sławomir Mrożek rozmawia z Samuelem Beckettem *T/R resa från Arlanda inkl. skatter och serviceavgift. Priset gäller vid köp på www.lot.com. Begränsat antal platser. Speciella regler gäller. Boka på internet eller kontakta oss på 08-587 704 47 eller din resebyrå. Priserna kan komma att ändras vid kursförändringar. Till försvar av svenska humaniora Obrona szwedzkiej polonistyki Humanistyka, jako działalność naukowa i studia nie cieszy się nadmierną popularnością wśród polityków różnych szczebli. Humanistyka – zdają się sądzić owi decydenci – nie przynosi właściwie żadnego pożytku ani społeczeństwu, ani jednostce, która po ukończeniu takich studiów wyższych pozostaje bez pracy, chyba że się przekwalifikuje na inny zawód, no ale, w takim razie, po co zmarnowała cztery lub pięć lat. W dodatku wiedzy humanistycznej nie można zrozumieć i usystematyzować tylko trzeba wszystko wkuwać na pamięć. Wkuwanie na pamięć czegokolwiek jest nienowoczesne. A może nawet poniżające dla ucznia − studenta. Uczeń sam wie, czego się chce uczyć i jak. I napewno nie wybierze żadnego wkuwania. Komu potrzeba gramatyki? Małe dziecko nie uczy się gramatyki a przecież zaczyna mówić i bez tego. Wkuwanie „wiedzy” humanistycznej jest bez sensu, bo jeśli już ktoś koniecznie jakiejś informacji potrzebuje to wszystko znajdzie w internecie. Małgorzata Packalén-Parkman jednak dzięki internetowi właśnie obroniła polonistykę w Uppsali. Proszę przeczytać jej opowieść, jak się to udało. Poza tym w numerze ostatnie dwa odcinki serialu o Sławomirze Mrożku i od dawna zapowiadane wspomnienia Michała Wróblewskiego z czasów kiedy pracował w Domu Sierot Janusza Korczaka. Som föremål för vetenskaplig verksamhet och studier är humaniora inte överdrivet populära bland politiker på olika nivåer. Dessa beslutsfattare tycks tro att humaniora egentligen inte gör någon nytta varken för samhället eller för individen som ju efter att ha avslutat sådana akademiska studier förblir arbetslös, såvida inte personen i fråga omskolar sig till ett nytt yrke – men varför i så fall slösa bort fyra eller fem år? Dessutom går humanistisk kunskap inte att begripa och systematisera utan allt måste pluggas in utantill. Att memorera är omodernt. Det kan till och med vara förnedrande för eleven eller studenten. Eleven är den som vet bäst vad man skall lära sig och hur, och kommer säkert inte att välja grammatik. Vem behöver grammatik? Ett litet barn läser inte grammatik men lär sig prata ändå. Att plugga humanistisk ”vetenskap” är meningslöst eftersom måste man nödvändigtvis skaffa någon information så finns allt på internet. Det är dock just tack vare internet som Małgorzata Packalén Parkman har lyckats försvara polska studier i Uppsala. Läs hennes berättelse om hur det hade gått till. Utöver detta publicerar vi de två avslutande avsnitten av serien om Sławomir Mrożek, samt även Michał Wróblewskis sedan länge aviserade minnen från den tid då han arbetade vid Janusz Korczaks barnhem. 3 Jag kommer från ett land som ligger öst om väst, och väst om öst, skrev Sławomir Mrożek 1986 i verket Kontrakt. 2010 frågade jag honom om han tyckte sig förstå sin omvärld. Jag förstår den inte, svarade han. Men är det överhuvudtaget värt att försöka förstå den? Jag försöker inte. Dessutom är det inte värt det. Läs sid. 16 Pochodzę z kraju położonego na wschód od Zachodu i na zachód od Wschodu, napisał Sławomir Mrożek w 1986 roku, w sztuce Kontrakt.W 2010 roku spytałem go, czy rozumie otaczający go świat? – Nie rozumiem – odpowiedział. – A czy w ogóle warto starać się, by go zrozumieć? Ja się nie staram. Ale w ogóle to nie – nie warto”. Czytaj str. 16 Foto: instytutksiazki.pl innehåll 6 Prenumeration / Prenumerata Vill du prenumerera på de följande 4 numren av Suecia Polonia så sätt in 100 SEK på plusgiro 194626-8. Glöm inte ange namn och adress på inbetalnigskortet. Jeśli chcesz zaprenumerować kolejne 4 numery Suecii Polonii wpłać 100 SEK na plusgiro 194626-8. Nie zapomnij podać imienia, nazwiska i adresu. Omslaget I / Okładka I: Fragment szkicu projektowego, będący częścią kompozycji pomnika Janusza Korczaka/Fragment av en skiss till en planerad Janusz Korczak staty Foto: © Romuald Wroblewski Omslaget IV / Okładka IV: Mural na ścianie kamienicy przy ul. Radzymińskiej 140 w Warszawie En väggmålning på en bostadshus vägg i Warszawa, Radzyminska 140 Foto: Anna Skwarcan Polonistikens nya ansikte Ett samtal med Małgorzata Anna Packalén Parkman, professor vid Uppsala universitet Nowe oblicze polonistyki Rozmowa z prof. Małgorzatą Anną Packalén Parkman z Uniwersytetu Uppsalskiego 13 Mrożek i Sverige Zbigniew Bidakowski Mrożek w Szwecji 16 Sławomir Mrożeks samtal med Samuel Beckett Krzysztof Masłoń Sławomir Mrożek rozmawia z Samuelem Beckettem 22 Sånger från en reaktorhall Mila Zaydel Pieśni z hali reaktora 26 Sju goda år ur Michał Wróblewskis minnen Siedem dobrych lat ze wspomnień Michała Wróblewskiego 36 Ett oavbrutet sökande. Om Katarzyna Tubylewiczs roman „Rówieśniczki” Małgorzata Anna Packalén Parkman Nieustające poszukiwanie. O powieści Katarzyny Tubylewicz „Rówie- śniczki” 40 Nanas krönika Ett världsmästerskap i en diktatur Nana felieton Mistrzostwa świata a dyktatura Ombyggnads-& inredningsprojekt ROT-avdrag tfn +46 708 622 103 e-post: [email protected] www.stockholmwerkstatte.se Nowe oblicze polonistyki Rozmowa z prof. Małgorzatą Anną Packalén Parkman z Uniwersytetu Uppsalskiego Mrożek w Szwecji Zbigniew Bidakowski Polonistikens nya ansikte Nowe oblicze polonistyki Foto: Mikael Wallerstedt 6 intervju Ett samtal med Małgorzata Anna Packalén Parkman, professor vid Uppsala universitet Rozmowa z prof. Małgorzatą Anną Packalén Parkman z Uniwersytetu Uppsalskiego Zbigniew Bidakowski: Jak udało Ci się doprowadzić do odrodzenia polonistyki w Uppsali jako samodzielnego kierunku studiów? Małgorzata Anna Packalén Parkman: Cóż, w praktyce oznaczało to kilka lat intensywnej, ciężkiej pracy. Siedem lat temu postanowiono „odgórnie”, w ramach oszczędności finansowych, przeprowadzić likwidację pewnych kierunków, a przynajmniej je zredukować. W rezultacie tych cięć polonistyka została włączona w program języków słowiańskich, tracąc tym samym statut kierunku głównego: student, który chciałby pisać pracę magisterską z zakresu polonistyki, musiałby najpierw uzupełnić studia rusycystyką albo przenieść się na studia do np. Sztokholmu. W praktyce hamowało to powstawanie prac dyplomowych, bo wiadomo, że mało który student ma ochotę, a przede wszystkim sytuację ekonomiczną, pozwalającą mu poświęcić czas na dodatkowe studia, aby móc napisać pracę z zakresu języka czy literatury polskiej. Ponadto przydział środków, jakie wydział dostaje na swoją działalność, uzależniony jest od liczby studentów. Kiedy studentów jest mało, robi się cięcia. Tak zrobiono np. na uniwersytecie w Göteborgu i na uniwersytecie w Lundzie: zlikwidowano tam wszystkie języki słowiańskie oprócz rusycystyki. Na uniwersytecie uppsalskim zniesiono zatem w ramach owej reorganizacji język czeski, a bułgarystyka i polonistyka zostały, z powodu braku odpowiedniej liczby studentów, silnie zredukowane. Jedyną radą na to było stworzenie tzw. kursów internetowych, które miałyby przyciągnąć więcej studentów. Razem z moimi pracownikami zaczęłam je zatem tworzyć. Nie muszę chyba dodawać, że oznacza to w praktyce zupełnie inną technikę nauczania, najpierw więc trzeba było tę technikę opanować. Czym innym jest prowadzenie wykładu czy seminarium stojąc przed grupą studentów, a czym innym jest umieszczenie całego potrzebnego studentowi materiału na portalu internetowym. Nawet jeżeli prowadzi się zajęcia wirtualnie, czy też zdalnie – cały materiał i tak musi być nieustannie dostępny. Zatem nie tylko wykłady czy kompendia z literatury lub historii, ale także – zwłaszcza kiedy w grę wchodzi nauka języka – również kompendia i ćwiczenia gramatyczne. Do tych ostatnich trzeba też opracować odpowiednie klucze: student musi mieć przecież możliwość robienia tych ćwiczeń interaktywnie, tzn. od razu widzieć, czy użył poprawnej formy, czy też popełnił błąd. Trzeba było więc włożyć bardzo dużo pracy w przygotowanie, czyli zaprogramowanie tej wirtualnej uczelni, i dla mnie, muszę przyznać, był to zupełnie nowy świat. A jak Zbigniew Bidakowski: Hur har du lyckats få polsk filologi återinförd som en självständig studieinriktning vid Uppsala universitet? Małgorzata Anna Packalén Parkman: I praktiken handlade det om några års hårt och intensivt arbete. För sju år sedan beslutade man ”uppifrån” att avveckla eller åtminstone reducera vissa studieinriktningar för att spara pengar. Till följd av dessa besparingar blev polonistiken vid Uppsala universitet inlemmad i programmet för slaviska språk och förlorade i och med detta sin ställning som huvudinriktning; en student som ville skriva sin magisteruppsats inom ämnet polska skulle först behöva komplettera med studier i ryska eller fortsätta sin utbildning i t.ex. Stockholm. I praktiken hämmade detta tillkomsten av examensarbeten, då det som bekant finns få studenter som har lust − och framför allt råd – att lägga tid på kompletterande studier för att kunna skriva en uppsats om polska språket eller polsk litteratur. Dessutom är fakulteternas budgetanslag beroende av antalet studenter. Blir det få studenter så skär man i anslagen. Så blev det t.ex. vid både Göteborgs och Lunds universitet där man fick lägga ner alla slaviska språk utom ryska. Vid Uppsala universitet ledde omorganisationen till avveckling av tjeckiska medan såväl bulgariska som polska blev starkt reducerade eftersom det fanns för få studenter. Enda sättet att hantera detta var att skapa internetkurser som skulle attrahera fler studenter. Alltså började jag och mina medarbetare utveckla sådana kurser.Jag behöver knappast förklara att detta kräver en helt annorlunda pedagogik och den måste man lära sig innan man börjar. Det är en sak att stå framför en grupp studenter och föreläsa eller leda ett seminarium, och en annan att publicera allt studiematerial på en internetportal. Även om man undervisar virtuellt eller på distans, måste det kompletta materialet alltid vara tillgängligt − inte bara föreläsningar och kompendier i litteratur eller historia, utan vid språkundervisning även grammatikövningar. De sistnämnda måste förses med lämplig återkoppling – studenten måste ju kunna öva interaktivt, dvs. omedelbart få veta om den använda formen var rätt eller fel. Vi fick lägga mycket arbete på att förbereda och programmera hela denna virtuella högre utbildning, och jag måste erkänna att det var en helt ny värld för mig. När vi väl hade grundkurserna på plats, var det bara att sätta igång med nästa nivå. På det sättet förberedde vi i tur och ordning undervisningsprogrammet för varje årskurs. Och när vi väl var framme vid högsta nivån, visade det sig att polska stu7 się stworzyło kursy na poziomie A, trzeba było budować następne, na kolejnych poziomach studiów. Przygotowaliśmy więc, jeden po drugim, programy dla wszystkich lat studiów. I kiedy doszliśmy do najwyższego poziomu okazało się, że polonistyka uppsalska stała się ogromnie popularna. Na pierwszy kurs internetowy kilka lat temu zgłosiło się około 20 studentów. Liczba ta regularnie wzrastała, w ubiegłym roku na przykład mieliśmy 260 zgłoszeń. Podobnie w tym roku. Na nasze kursy zgłaszają się studenci z całej Szwecji, z najdalszych zakątków: od Kiruny do Ystad, a miewamy również studentów zza granicy. Są to studenci wyjeżdżający do różnych krajów Unii, jak też do Stanów Zjednoczonych (czy nawet Australii) w ramach np. Erasmusa. Studenci owi, przebywając gdzieś daleko, mogą sobie, równolegle z innymi zajęciami, studiować polonistykę w Uppsali. Ten system stwarza niesłychane możliwości i dla uczelni, i dla każdego studenta. Innowacja polega bowiem na tym, że każdy, kto zna szwedzki i spełnia warunki do przyjęcia na szwedzką wyższą uczelnię (wymogi są takie same, jak na każde inne studia), może u nas studiować – bez względu na to, gdzie mieszka. ZB: Kiedy zainicjowaliście tę formę studiów? MAPP: Siedem lat temu, ale zaczęliśmy oczywiście od krótkich, wprowadzających kursów. Pierwszy z nich stworzyła moja współpracowniczka, dr Magdalena Słyk. Był to kurs z tzw. realiów, pod nazwą „Polenkunskap”, wyłącznie po szwedzku i nie wymagający znajomości języka polskiego, czyli tzw. „wolny kurs” (fristående). Taki kurs można sobie wybrać z całego repertuaru podobnych kursów uniwersyteckich, bez względu na swój główny kierunek studiów, uzyskując po skończeniu go 7,5 punktów uniwersyteckich. Na tej samej zasadzie przygotowałam kolejny „wolny kurs”: historię literatury polskiej. Dopiero potem zaczęła się nasza praca nad budową od podstaw pełnego programu studiów polonistycznych. Kiedy osiągnęliśmy to i okazało się, że mamy bardzo duży nabór studentów, doszliśmy do wniosku, iż nie ma już dier i Uppsala hade blivit enormt populär. Några år tidigare hade vi fått 20 anmälningar till den första internetkursen. Antalet har ökat stadigt, förra året hade vi exempelvis 260 anmälningar. I år är det likadant. Våra kurser följs av studenter från Sveriges alla hörn, från Kiruna till Ystad, och även utomlands. De sistnämnda studenterna har rest till olika EU-länder, till USA eller till och med till Australien inom ramarna för t.ex. Erasmus. Medan de vistas där, kan de parallellt med andra ämnen studera polska i Uppsala. Detta system skapar oerhörda möjligheter för såväl universitetet som studenterna. Det nya är att var och en som kan svenska och uppfyller antagningskraven till svensk högre utbildning (samma krav som vid andra utbildningar) kan studera hos oss oavsett var man bor. ZB: När började ni med denna studieform? MAPP: För sju år sedan, men vi började förstås med korta introduktionskurser. Den allra första hade skapats av min medarbetare dr Magdalena Słyk. Det var en fristående faktabaserad kurs med rubriken Polenkunskap, som gavs helt och hållet på svenska. En fristående kurs kan man välja ur hela utbudet av liknande universitetskurser oavsett vad man har för huvudinriktning för sina studier, och den ger 7,5 högskolepoäng. Enligt samma princip lade jag upp nästa fristående kurs: polsk litteraturhistoria. Först då började vi arbeta med att från grunden konstruera ett komplett studieprogram i ämnet polska. När vi var färdiga med detta och såg den mycket stora efterfrågan, kom vi fram till att det inte längre borde finnas några skäl till att fortsätta förvägra oss status av fullständig högskoleutbildning på magisternivå. Våra studenter som hade nått fram till licentiatnivå och ville fortsätta studera polska visste lika dåligt som vi själva, deras akademiska lärare, vad de skulle ta sig till härnäst. Dessutom hade en lucka uppstått mellan den högsta utbildningsnivån hos oss och doktorandstudierna. Därmed hade vi paradoxalt nog doktorander i polska och i polsk litteratur, medan vi saknade studenter på magisternivå. Foto: mwse.edu.pl 8 Det var i detta sammanhang som jag ansökte hos universitetsledningen om återetablering av ämnet polska som huvudinriktning där studenterna skulle kunna avlägga examen inom just detta område. Argumentet var inte bara det stora intresset för vårt program och för möjligheten att bli utexaminerad med en akademisk grad, utan även arbetsmarknadsläget. Många aktörer, t.ex. Exportrådet, behöver tolkar och översättare. Engelska räcker inte alltid till, inte minst på de marknader där landets språk öppnar alla dörrar. Affärsförhandlare och förmedlare är eftertraktade. Svenska lärare i polska som modersmål (elever med invandrarbakgrund har rätt till modersmålundervisning) eller som främmande språk skall enligt lagen vara behöriga, vilket i sin tur kräver avslutade polonistiska studier. Jag måste tillägga att jag hela tiden har känt stöd från ledningen för vår Institution för moderna språk och från mina medarbetare. Sakargumenten har bevisligen fungerat, då Uppsala universitets rektor i december 2013 beslutade att polsk filologi skulle återfå status som huvudinriktning. ZB: Handlar det uteslutande om distansstudier via internet eller kan man även studera på traditionellt sätt? MAPP: Alla möten sker virtuellt via internet. Vi har ingen undervisning på universitetsområdet, i motsats till t.ex. Stockholms universitet som fortfarande tillämpar den traditionella studieformen. Vi träffas några gånger när studenten skall skriva sin examensuppsats. Men i stort sett all undervisning sker via internet; seminarier förekommer men vi har inga gemensamma föreläsningar i aulan som var brukligt förr. Under det första året av vår internetsatsning ledde jag parallellt två kurser: en traditionell där jag hade studenterna framför mig i en föreläsningssal, och en internetbaserad. Efter ett tag önskade deltagarna i den traditionella kursen att även bli anslutna till internetkursen eftersom det skulle ge dem bättre möjligheter att testa sina kunskaper. En traditionell kurs går till så här: jag har låt oss säga två lektionstimmar som jag ägnar åt att föreläsa, förklara, kontrollera studenternas kunskapsnivå etc., och sedan går alla hem. Internatbaserade övningar är däremot upplagda så att studenten kan hålla på med dem utan några begränsningar närhelst behovet finns. Detta har enorm betydelse särskilt vid språkstudier, och på internet kan det göras mycket mera effektivt. Dessutom finns det inspelningar av alla texter, alltså kan studenten utöver att delta i virtuella möten och lärarledda föreläsningar även lyssna av alla dessa inspelningar på egen hand och hur många gånger som helst, vilket övar upp uttalet, ordförrådet, uttrycken osv. Bedömningstesten på slutet av varje grammatikavsnitt kan man förstås bara göra en gång. Föreläsaren kan på detta sätt löpande bedöma studentens kunskapsnivå. Detsamma gäller för tentamina på slutet av respektive kurs. ZB: Hur ser du på humanioras tillstånd i dagens Sverige? MAPP: Jag kan bara uttala mig om språken. Jag och mina kolleger ser enorma generationsskillnader med avseende på hur väl studenterna är förberedda till sina språkstudier. Det som de nuförtiden får med sig från skolan har tyvärr blivit mycket svagare. Det handlar inte bara om grammatik utan även om allmänna kunskaper. Detta är förstås knappast powodów, by dalej odmawiano nam statusu kompletnych studiów wyższych, magisterskich. Studenci, którzy doszli do poziomu licencjatu u nas, a chcieli kontynuować studia polonistyczne, nie wiedzieli właściwie, podobnie jak i my, ich nauczyciele akademiccy, co dalej robić. Poza tym utworzyła się luka między ostatnim poziomem naszych studiów, a studiami na poziomie doktoranckim. Czyli, paradoksalnie, mieliśmy (i mamy) doktorantów, piszących prace z języka czy literatury polskiej, a brakowało nam magistrantów. W związku z tym wystąpiłam do władz uniwersyteckich o podniesienie polonistyki z powrotem do statusu kierunku głównego, gdzie studenci mogliby pisać pracę z zakresu właśnie polonistyki. Argumentem była nie tylko duża liczba zainteresowanych naszymi studiami, możliwością ukończenia ich i uzyskania dyplomu, ale i sytuacja na rynku pracy. Wiele przedsiębiorstw i organizacji, na przykład Rada Eksportu (Exportrådet), szuka tłumaczy. Język angielski nie zawsze wystarcza, zwłaszcza w krajach, gdzie znajomość lokalnego języka otwiera drzwi w zupełnie inny sposób. Jest też zapotrzebowanie na mediatorów i negocjatorów. Ponadto, według wymogów szkolnictwa, nauczyciele uczący tzw. języka ojczystego (mają do tej nauki prawo, jak wiadomo, uczniowie z rodzin imigranckich), czy w ogóle uczący języka polskiego jako obcego w szkołach szwedzkich, muszą uzyskać uprawnienia do wykonywania zawodu, do czego potrzebne jest im ukończenie pełnej polonistyki. Dodam też, że cały czas miałam wsparcie kierownictwa naszego Instytutu (Institutionen för moderna språk) i moich współpracowników. Wszystkie rzeczowe argumenty najwidoczniej zadziałały, bo w grudniu 2013 roku decyzją Rektora Uniwersytetu w Uppsali polonistyka została, po siedmiu latach, przywrócona jako główny kierunek. ZB: Czy są to tylko studia na dystans, internetowe, czy można też studiować tradycyjnie? MAPP: Spotkania są wirtualne, przez Internet. Nie mamy zajęć tzw. kampusowych, w odróżnieniu od np. uniwersytetu w Sztokholmie, gdzie w dalszym ciągu forma studiów jest tradycyjna. Kiedy student chce pisać pracę dyplomową, mamy kilka spotkań bezpośrednich. Ale zasadniczo wszystkie zajęcia odbywają się przez Internet, są owszem seminaria, ale wykładów w auli, jak kiedyś, dla całego roku już nie ma. Przez pierwszy rok naszych internetowych doświadczeń prowadziłam równolegle dwa kursy: tradycyjny, ze studentami siedzącymi przede mną w sali wykładowej i internetowy. Po jakimś czasie studenci studiujący w tradycyjny sposób poprosili, żeby podłączyć ich również do kursu internetowego, ponieważ tam mają o wiele większe możliwości sprawdzania swoich wiadomości. Kurs tradycyjny wygląda bowiem tak: mam, powiedzmy, dwie godziny lekcyjne, podczas których wykładam, tłumaczę, sprawdzam stan wiedzy studentów, etc., po czym rozchodzimy się do domów. W Internecie natomiast ćwiczenia są tak skonstruowane, że student może je robić na okrągło, ile razy chce czy potrzebuje. Ma to ogromne znaczenie, zwłaszcza przy nauce języka obcego: w Internecie można robić to znacznie efektywniej. Poza tym wszystkie teksty są nagrane, więc poza spotkaniami na platformie wirtualnej i wysłuchaniem nauczyciela, student może słuchać wszystkich tych nagrań samodzielnie i dowolną ilość razy, ćwicząc w ten sposób za9 równo wymowę, jak i zasób słów, wyrażeń, etc. Nie muszę oczywiście dodawać, że testy kwalifikacyjne, zamieszczane na końcu każdego kolejnego zagadnienia gramatycznego, można zrobić tylko raz. W ten sposób wykładowca łatwo może na bieżąco oceniać poziom wiedzy studenta. To samo dotyczy egzaminów kończących dany kurs. ZB: Jak oceniasz ogólny stan humanistyki w dzisiejszej Szwecji? MAPP: Mogę się wypowiedzieć tylko w sprawie języków. Jeśli chodzi o przygotowanie studentów do studiów językoznawczych, to ja i moi koledzy widzimy ogromną różnicę między różnymi pokoleniami studentów. Przygotowanie przez szkołę jest w tej chwili, niestety, o wiele słabsze. I tu nie chodzi tylko o znajomość gramatyki, ale także o ogólne wykształcenie. Nie jest to oczywiście wina studentów, tylko raczej szkolnego programu, który nie przywiązuje najwidoczniej wagi np. do analiz gramatycznych. Studenci nie są też do końca przygotowani do pisania dłuższych tekstów: nie tylko po polsku, ale i po szwedzku mają kłopoty z formułowaniem swoich myśli, refleksji czy wniosków. Widać wyraźnie, że w szkole nie ćwiczy się tego w wystarczającym stopniu. Jeśli chodzi o naukę języków obcych, w szkole uczy się ich głównie metodą praktyczną. Ma to oczywiście swoje dobre strony, ale przez to uczniowie często nie są obeznani z terminologią gramatyczną i nie potrafią zrobić rozbioru gramatycznego. Nie jest to tylko moje spostrzeżenie, potwierdzają to moi koledzy nauczający innych języków. Kiedy wiele lat temu zaczynałam wykładać, nie musiałam tłumaczyć najprostszych pojęć gramatycznych. Teraz od dawna już prowadzimy dodatkowe kursy podstaw gramatyki dla wszystkich studentów (nie tylko przyszłych polonistów), zaczynających studia językowe w naszym instytucie, żeby ich do nich wdrożyć. ZB: Dlaczego, twoim zdaniem, szkoła nie przygotowuje należycie do studiów? MAPP: Sądzę, że jest to wynikiem źle pojętej demokracji w szkole: braku szacunku uczniów dla wiedzy nauczyciela, braku dyscypliny, ale przede wszystkim braku wymagań. Uczeń w szwedzkiej szkole ma wiele praw, ale nikt nie myśli o tym, jakie powinien mieć obowiązki. Podobnie jest zresztą na uniwersytecie – studenci mają niesłychanie dużo praw, bardzo dużo mogą wyegzekwować. Mało się natomiast mówi, kiedy zaczynają studia, jakie mają zobowiązania wobec uniwersytetu. W szwedzkiej szkole musi się dużo zmienić – bardzo dużo się teraz o tym w Szwecji pisze i dyskutuje – a jej poprawa może rzeczywiście być kluczem do poprawy jakości kształcenia w ogóle. Oczywiście moje uwagi mają charakter ogólny, szkoły, jak wszystko inne, różnią się od siebie, są lepsze i gorsze. Z drugiej strony jednak przychodzą do nas studenci, którzy nie są znikąd, tylko są ludźmi ukształtowanymi przez kilkanaście lat w tych właśnie szkołach podstawowych i w liceach. Mają wyniesione pewne nawyki, technikę uczenia się, albo jej brak... W naszym żargonie akademickim określamy to ostatnie zjawisko jako „maksimum wysiłku – minimum rezultatu”. Tak to niestety często wygląda: studenci po szwedzkiej szkole nie zawsze, niestety, potrafią się efektywnie uczyć, tracąc przez to wiele czasu na nieskuteczne przyswajanie wiedzy. Nie mówiąc już o tym, że w 10 studenternas fel utan snarare skolundervisningens, där programmet tydligen inte fäster någon vikt vid t.ex. grammatisk analys. Studenterna är inte heller riktigt förberedda för att kunna skriva längre texter – de har svårt att formulera sina tankar, reflektioner och slutsatser inte bara på polska, utan även på svenska. Det är uppenbart att de inte har fått öva detta tillräckligt i skolan vars undervisning i främmande språk i huvudsak bedrivs till stor del enligt den praktiska metoden. Detta har naturligtvis sina fördelar, dock medför det ofta att eleverna inte är bekanta med grammatisk terminologi och inte är i stånd att ta ut satsdelarna. Jag är inte ensam om att konstatera detta − jag får höra samma sak från mina kolleger som undervisar i andra språk. När jag för många år sedan började undervisa, behövde jag inte förklara de grammatiska grundbegreppen. Nuförtiden ger vi grundkurser i grammatik för alla studenter som skall läsa språk (inte bara polska) vid vår institution, för att ge dem förutsättningarna. ZB: Varför förbereder skolan inte bättre till studierna? MAPP: Jag tror att detta är en följd av missförstådd skoldemokrati – av elevernas bristande respekt för lärarens kunskaper, av bristande disciplin, men framför allt av kravlöshet. Den svenska eleven har många rättigheter men ingen tänker på skyldigheterna. Det är för övrigt inte annorlunda vid universiteteten: studenterna har oerhört många rättigheter som de verkligen kan utnyttja. När de påbörjar sina studier, talas det dock inte mycket om vilka skyldigheter de har gentemot universitetet. Det är en hel del förändringar som måste komma till stånd i svenska skolan – detta debatteras intensivt just nu – och dess förbättring kan verkligen bli inkörsporten till bättre utbildning i största allmänhet. Jag generaliserar förstås; skolor, som allt annat, är olika – det finns de som är bättre och de som är sämre. De studenter som kommer till oss är å andra sidan inte några oskrivna blad utan människor som under ett dussintal år har formats i just dessa grundskolor och gymnasier. De har med sig vissa vanor, en viss inlärningsteknik – eller dess avsaknad. Det sistnämnda betecknas i vår akademiska jargong som ”maximal ansträngning – minimalt resultat”. Tyvärr är det vanligt att studenter som har gått i svensk skola inte klarar av att läsa på ett effektivt sätt, vilket gör att mycket tid går åt ineffektiv kunskapsinhämtning. För att inte nämna att en del studenter gör det lätt för sig i detta internets tidevarv: det händer att de använder Google Translate för översättning av texter från polska till svenska eller tvärtom, vilket man naturligtvis genast känner igen eftersom automatiska översättningar vimlar av språkliga Foto: wikipedia.org missfoster. Eller att de klipper in brottstycken från internet i sina uppsatser – ett fenomen som nog går igen på varenda högskola i världen. Jag vill ändå understryka att de studenter som kommer till oss för att tillägna sig ett främmande språk och en annorlunda kultur, når ända fram. Både de och vi, dvs. universitetet, får mycket höga betyg. Jag har belägg för det jag säger: studenterna skriver efter varje termin anonyma omdömen som visar att våra studier motsvarar deras förväntningar. Det är nog därför som antalet ansökningar till våra utbildningar ökar. Tyvärr har vi även begränsningar. Vi brukar ha uppemot 200 sökande medan det bara finns 45 platser. Å andra sidan kan vi tack vare denna konkurrens om platserna välja dem som är bäst lämpade. ZB: Varför anser de som styr över svenskt utbildningsväsende att humaniora inte behövs? MAPP: Jag skulle nog inte uttrycka det så drastiskt, även om det är ett faktum att det inte går särskilt bra för humaniora i Sverige. Jag tror att det är en följd av okunskap och bekvämlighet, till stor del även påverkan från den kommersiella faktorn: det som inte genast genererar en kalkylerbar vinst betraktas som mindre användbart. En person som aldrig har läst böcker, som har klarat sig utan skönlitteratur, musik och konst, är dessutom inte så lätt att övertyga om att allt detta behövs – medan personen i fråga aldrig har känt sådant behov. Detta är för övrigt inget som är unikt för Sverige – humaniora brottas med problem överallt. ZB: Vad betraktar du som din största professionella framgång? MAPP: Jag döljer inte glädjen över att mitt arbete med undervisning och forskning har lett till min nuvarande befattning som professor i polska vid Uppsala universitet. Att vara en universitetslärare är inte alltid en dans på rosor, inte minst i ett nytt land – glädjen över framgångarna blir desto större! Till sådana räknar jag även det mycket ansedda pris som jag för några år sedan tilldelades av Kungliga Vetenskaps-Societeten – ett sällskap som jag numera själv tillhör. Detta är Sveriges äldsta vetenskapsakademi, grundad år 1710. Jag känner tillfredsställelse över att jag som utlänning och kvinna – vilket milt sagt inte gör saken lättare – har lyckats uppnå en viss ställning inom den svenska vetenskapen, att jag har fått uppskattning för mitt arbete, att jag har tilldelats vetenskapliga priser och blivit medlem i några mycket respekterade vetenskapliga sammanslutningar. Vad beträffar specifika vetenskapliga resultat som jag är nöjd med, så måste jag bland åtskilliga mindre omfattande epoce Internetu studenci niekiedy ułatwiają sobie zadanie: zdarzało się i nadal zdarza, że mając przetłumaczyć tekst z polskiego na szwedzki (czy odwrotnie) używają „Google translate”, co oczywiście natychmiast łatwo rozpoznać po dziwolągach językowych, jakich jest pełno w tego typu automatycznych przekładach. Albo, pisząc eseje, kopiują fragmenty wypowiedzi ze stron internetowych – myślę, że jest to dzisiaj zjawisko nieobce żadnej uczelni na świecie... Chcę tu jednak podkreślić, że ci studenci, którzy przyszli do nas nauczyć się obcego języka i kultury, osiągają to. I oni, i my, czyli uczelnia, uzyskujemy bardzo dobre oceny. Nie jestem gołosłowna: po każdym semestrze studenci piszą bowiem opinie (robi się to anonimowo, przez Internet), z których wynika, że nasze studia odpowiadają ich oczekiwaniom. Dlatego zapewne mamy coraz większy napływ kandydatów. I tutaj pojawiają się, niestety, ograniczenia. Mamy przeciętnie ok. 200 zgłoszeń, a przyjąć możemy tylko 45 osób. Z drugiej strony jednak, dzięki tej konkurencji, mamy możliwość wyboru naprawdę najlepszych. ZB: Dlaczego decydenci, kierujący edukacją w Szwecji, uważają, że humanistyka jest niepotrzebna? MAPP: Może nie sformułowałabym tego tak dosadnie, faktem jest jednak, że humanistyce nie wiedzie się w Szwecji za dobrze. Sądzę, wypływa to z niewiedzy i wygodnictwa, w dużej mierze wpływa też na to czynnik komercyjny: coś, co nie przynosi natychmiastowego dającego się dokładnie obliczyć zysku, uważane jest za mniej przydatne. Ponadto kogoś, kto nigdy nie czytał książek, a więc żył bez literatury pięknej, bez muzyki czy bez sztuki, niełatwo przekonać, że to wszystko jest do czegoś potrzebne – skoro jemu samemu nie było to nigdy potrzebne do niczego! Zresztą nie jest to zjawisko typowe dla Szwecji, humanistyka na całym świecie boryka się z problemami. ZB: Co uważasz za swoje największe osiągnięcie zawodowe? MAPP: Cieszę się, że moja praca na polu dydaktycznym i naukowym doprowadziła mnie do zajmowanego obecnie stanowiska profesora polonistyki na Uniwersytecie w Uppsali. Życie nauczyciela akademickiego, zwłaszcza kiedy przebiega ono w innym kraju, nie zawsze jest usłane różami, tym większa więc radość z sukcesów! Do takich zaliczam też m.in. to, że dostałam kilka lat temu bardzo prestiżową nagrodę Kungliga Vetenskaps-Societeten (The Royal Society of Sciences), którego to towarzystwa obecnie sama jestem członkiem. Jest to najstarsza w Szwecji akademia uczonych, powstała w 1710 roku. Mam satysfakcję, że będąc obcokrajowcem i kobietą, co – mówiąc eufemistycznie – nie ułatwia sprawy, udało mi się zaistnieć w nauce w Szwecji, że doceniono moje prace, że mam nagrody naukowe i że jestem członkiem kilku najbardziej liczących się towarzystw naukowych. A jeśli chodzi o konkretne osiągnięcia naukowe, z których mam satysfakcję, to, poza wieloma pomniejszymi publikacjami, jest to przede wszystkim powstała już w Szwecji, pod koniec lat osiemdziesiątych, moja praca doktorska na temat Nowej fali: Pokolenie 68. Studium o poezji polskiej lat siedemdziesiątych, którą rozpoczęłam na Uniwersytecie w Uppsali jeszcze przed upadkiem komunizmu i która pozostaje do dzisiaj jedynym obszernym opracowaniem 11 Nowej fali. Promotorem był zmarły rok temu profesor języków słowiańskich, Sven Gustavsson, który zaryzykował i zgodził się na ten temat, czyli pracę o poetach prawie w ogóle w tym czasie w Szwecji nieznanych. A byli oni przecież już wtedy nie tylko wybitnymi intelektualistami, ale i brali udział w życiu politycznym Polski i przyczynili się do upadku komunizmu. Praca ta została ponownie wydana, w rocznicę Marca 68, w Instytucie Badań Literackich w Polsce i jest obecnie lekturą obowiązkową na polonistyce w Polsce. Drugą moją ważną pracą jest monografia, w której pisałam o motywach ludowych w Polsce i Szwecji, inaczej mówiąc porównywałam, przywołując różne kody, nastawienie do ludowości w tych dwóch krajach. Kosztowało mnie to kilka lat pracy, szczególnie, gdy musiałam wejść w szwedzki kontekst historyczno-społeczno-kulturowy, no i właśnie za tę obszerną monografię otrzymałam nagrodę z Kungliga Vetenskaps-Societeten. Wielkie też znaczenie ma dla mnie fakt, że zostałam przez państwo polskie odznaczona Krzyżem Oficerskim Orderu Zasługi Rzeczypospolitej Polskiej (2009) za szerzenie polskiej kultury w Szwecji. No i ostatnia, najbardziej w tej chwili aktualna rzecz: nie trzeba chyba nikogo przekonywać, że najsurowszymi sędziami nauczycieli akademickich są studenci. Dlatego właśnie ogromnie sobie cenię ostatnie wyróżnienie: bardzo tutaj prestiżową „nagrodę pedagogiczną” (Pedagogiskt pris), a więc nagrodę za całokształt działalności dydaktycznej, przyznawaną przez studentów i pracowników naukowych Uniwersytetu Uppsalskiego w dziedzinie nauk humanistycznych, którą otrzymałam w tym roku. Lepszego dowodu uznania żaden nauczyciel akademicki nie może sobie wymarzyć! ZB: Szczerze gratuluję i dziękuję za rozmowę. publiceringar särskilt nämna min doktorsavhandling om Nya vågen: Generation 68. En studie över 1970-talets polska poesi, som jag skrev på slutet av åttiotalet, alltså redan i Sverige. Jag påbörjade den vid Uppsala universitet ännu före kommunismens sammanbrott och idag kvarstår den som den enda mera omfattande studien över Nya vågen. Min handledare var den förra året avlidne professorn i slaviska språk Sven Gustavsson som tog en risk och godkände detta ämne, dvs. en avhandling om poeter som vid den tiden var så gott som fullständigt okända i Sverige. Men de var ju redan då framstående intellektuella som hade engagerat sig i Polens politiska liv och skulle bidra till kommunismens fall. På årsdagen av Mars 1968 gavs mitt arbete ut på nytt av det polska litteraturforskningsinstitutet Instytut Badań Literackich och är numera obligatorisk läsning för polska studenter som läser polsk filologi. Mitt andra viktiga arbete är en monografi om folkmotiven i Polen och i Sverige, där jag med hänvisning till olika koder har jämfört dessa länders inställning till folklighet. Det krävde några års arbete, särskilt när jag fick fördjupa mig i den svenska historiska, sociala och kulturella kontexten, och det var för just detta arbete som jag fick Kungliga Vetenskaps-Societetens pris. Det känns även betydelsefullt för mig att jag av den polska staten år 2009 tilldelades officerskorset av Republiken Polens förtjänstorden för popularisering av den polska kulturen i Sverige. Slutligen det mest aktuella: man behöver knappast förklara varför studenterna är sina lärares strängaste bedömare. Just därför uppskattar jag enormt den senaste utmärkelsen: det högt ansedda Pedagogiska priset – ett erkännande av hela min pedagogiska gärning som Uppsalauniversitetets studenter och vetenskapliga medarbetare inom de humanistiska vetenskaperna tilldelade mig tidigare i år. Ingen universitetslärare kan drömma om värdigare bevis på uppskattning! ZB: Hjärtliga gratulationer och tack för samtalet. Nagroda pedagogiczna Ett pedagogiskt pris Małgorzata Anna Packalén Parkman, Profesor w Instytucie Neofilologii otrzymuje nagrodę pedagogiczną za rok 2014 w dziedzinie teologii, humanistyki i studiów nauczycielskich. Anna Packalén Parkman jest, dzięki swojemu zaangażowaniu, spiritus movens studiów polonistycznych w Uniwersytecie Uppsalskim. Jej praca spotyka się z uznaniem zarówno studentów jak i kolegów. Z niezwykłym talentem inspiruje i motywuje każdego swojego studenta. Jako pedagogiczny szef projektu stworzyła, cieszący się wielkim powodzeniem, program studiów za pośrednictwem internetu. Fizyczny dystans został przezwyciężony dzięki łączności internetowej i twórczych rozwiązań w zakresie dydaktyki i metod egzaminowania, w których ważne miejsce zajmuje własny udział studentów w procesie nauczania. ❒ Professor Malgorzata Anna Packalén Parkman vid Institutionen för moderna språk har tilldelats 2014 års pedagogiska pris inom området teologi, humaniora och lärarutbildning. Med sitt engagemang är Anna Packalén Parkman en frontfigur för det polska språket och polsk kultur vid Uppsala universitet. Hennes arbete röner stor uppskattning både hos studenter och kollegor. Med enastående förmåga att inspirera och motivera får hon studenter att känna sig sedda. Som pedagogisk ledare har hon utvecklat framgångsrika nätbaserade kurser. Fysiska avstånd överbryggas genom återkoppling och kreativa undervisnings- och examinationsformer, med utrymme för studenternas delaktighet i lärandet. ❒ 12 Mrożek i Sverige Mrożek w Szwecji Zbigniew Bidakowski S ławomir Mrożek – jeden z największych polskich dramatopisarzy i prozaików ostatniego stulecia – należał do autorów najchętniej przekładanych na obce języki i w niektórych okresach był rzeczywiście za granicą popularny. Co jest o tyle zaskakujące, że pisał o sprawach polskich – polemicznie, krytycznie, prześmiewczo. Wydobywał na światło dzienne najbardziej groteskowe elementy polskiej mentalności – kult klęski i perwersyjną skłonność Polaków do prezentowania się światu jako ofiary losu, historii, perfidnych sąsiadów. Wydawałoby się, że za granicą nie może to nikogo zainteresować. I nie zainteresowałoby, gdyby Mrożek nie zademonstrował, że te polskie śmiesznostki, obsesje, prowincjonalizm połączony z manią wielkości są uniwersalne, właściwe wszystkim ludziom i społecznościom. Gdyby ważność obserwacji i diagnoz Mrożka ograniczała się do Polski i Polaków byłby tylko wściekle zabawnym satyrykiem (i był takim dla Polaków). Jednak nazywanie Mrożka satyrykiem byłoby jak określanie Czechowa mianem komediopisarza. Porównanie do Czechowa nie jest przypadkowe. Jedną z ostatnich sztuk Mrożka jest Miłość na Krymie nawiązująca w sposób oczywisty do Czechowa w atmosferze, w trochę sennym stylu, w licznych aluzjach, odniesieniach i niedosłownych cytatach. Wystawiono ją dwadzieścia lat temu w Stadsteater w Sztokholmie. Jeśli się nie mylę było to ostatnie dzieło sceniczne Mrożka wystawione w Szwecji. Nie spotkało się zresztą z entuzjastycznym przyjęciem. Podobny los spotkał i inne utwory sceniczne Mrożka ze schyłkowego okresu jego twórczości – również w Polsce. Być może czas tych dzieł jeszcze nie nadszedł. Jednak inne wcześniejsze sztuki: Tango (może najbardziej znane dzieło Mrożka), Ambasador, Emigranci grane były w Szwecji chętnie i z dużym powodzeniem. Również jednoaktówki, jak na przykład Na pełnym morzu z 1961 roku. Rzecz dzieje się na tratwie i tak właśnie wystawiono ją w Sztokholmie: na tratwie pływającej na środku dużej fontanny a właściwie sztucznego stawu w parku Tessin. Trzech mężczyzn z tratwy, kiedy kończy im się żywność, jedyną nadzieję pokłada w tym, że jeden z nich poświęci się dla reszty i da się zjeść. Dobrowolnie nikt się nie zgłasza. Losowanie, czyli zdanie się na ślepy traf – jako niegodne cy- S ławomir Mrożek, en av 1900-talets största polska dramatiker och prosaister, tillhörde sitt lands mest översatta författare och var stundtals mycket populär i utlandet. Det sistnämnda förvånar med tanke på att han skrev polemiskt, kritiskt och hånfullt om polska angelägenheter. Han tog fram den polska mentalitetens mest groteska aspekter: nederlagsdyrkan och en pervers böjelse för att framställa sig som offer för ödet, historien och de illasinnade grannarna. Man hade kunnat tro att ingen utanför landets gränser skulle vara intresserad. Nej, ingen skulle vara det om inte Mrożek hade visat att polackernas provinsialism i kombination med storhetsvansinnet, deras löjeveckande karaktärsbrister och fixa idéer är universella och kan hänföras till alla individer och samfund. Om Mrożeks iakttagelser och diagnoser endast vore tillämpbara på Polen och polacker, skulle han ha fått nöja sig med att vara en vansinnigt rolig satiriker (så uppfattades han av polackerna). Men att kalla Mrożek en satiriker skulle vara som att beteckna Tjechov som en komediförfattare. Jämförelsen med Tjechov är ingen tillfällighet. En av Mrożeks sista pjäser, Kärleken på Krim, anknyter på ett uppenbart sätt till Tjechov genom sin litet sömniga stil, talrika referenser och fria citat. För tjugo år sedan sattes den upp på Stadsteatern i Stockholm. Om jag inte har fel så var det den senaste svenska uppsättningen av Mrożeks teaterpjäs. Mottagandet blev för övrigt föga entusiastiskt. Likadant gick det för andra pjäser från Mrożeks sena period – även i Polen. Kanske är tiden inte mogen för dessa verk. Hans tidigare pjäser: Tango (förmodligen hans mest kända verk), Ambassadören, Emigranterna, hade spelats i Sverige och firat framgångar; likaså enaktare som till exempel I samma båt från 1961. Den sistnämnda utspelar sig på en flotte och just så sattes den upp i Stockholm: på en flotte som guppade intill en stor fontän mitt i dammen i Tessinparken. När maten håller på att ta slut, sätter de tre männen ombord allt sitt hopp till att en av dem skall uppoffra sig för de andra och låta sig bli uppäten. Ingen anmäler sig som frivillig. Att låta saken avgöras genom lottning, dvs. genom att förlita sig på slumpen, förkastar 13 wilizowanego człowieka – odrzucają. Decydują się więc na demokratyczne wybory poprzedzone kampanią wyborczą, podczas której cała trójka na tratwie wygłasza patetyczne tyrady. Wybory zostają jednak unieważnione bo w urnie znalazły się – jakimś cudem – cztery głosy. Szkoda, że do Szwecji nie dotarł Indyk, utwór pochodzący z tego samego okresu twórczości Mrożka, co Na pełnym morzu. Indyk bił w Polsce rekordy popularności, wystawił go m. in. Teatr Telewizji, wskutek czego cała Polska mówiła Mrożkiem. Rozmowy chłopów z tej sztuki pamiętane są do dzisiaj. Indyk jest wielopiętrową kpiącą metaforą, w której autor, bez żenady, przeskakuje swobodnie przez wieki. Najpierw jest to kpina ze stereotypu romantycznego bohatera. Ale, pomimo romantycznego sztafażu, szybko orientujemy się, że chyba jednak jesteśmy w PRLu. Akcja rozgrywa się w położonej na pustkowiu karczmie lub oberży, w której znaleźli się porażeni marazmem ludzie: poeta, który zgubił natchnienie, kapitan, który po przekroczeniu progu karczmy stracił zainteresowanie werbowaniem do wojska, lecz chce grać na skrzypcach itp. Nastrój niemożności i marazmu podkreślają – funkcjonujące jako intermezza – absurdalne rozmowy siedzących przed karczmą chłopów. Jedną z nich przytacza Krzysztof Masłoń w sąsiednim tekście o Mrożku. A oto fragment innej: Chłop III: − Może by zaorać co? Chłop I: − A co? Chłop III: − Ano, czy ja wiem... Choćby i pole... Chłop I: − Iiii... Chłop III: − Albo co... Chłop II: − Eeeee... Nasuwa się pytanie, jak, mająca instynkt samozachowawczy cenzura w totalitarnym ustroju, dopuszcza tego rodzaju teksty do rozpowszechniania na scenie, i to nie w jakimś niszowym teatrze dla inteligencji, lecz w telewizji publicznej (innej zresztą nie było)? Władza, czyli Książę, też pojawiający się w którymś momencie na scenie, czyli w karczmie, wpada na pomysł uspołecznienia, lub może raczej upaństwowienia ostatniego azylu prywatności, osobistej oazy, do której społeczeństwo nie ma dostępu – miłości. Przy tej okazji dostaje się i Kościołowi, który przecież też nie może znieść, że ludzie w miłosnym związku są wobec państwa i religii autonomiczni. Kościół reprezentuje Pustelnik, w którego pustelni szuka schronienia uciekająca przed kimś para kochanków – Rudolf i Laura. Pustelnik przepędza ich jako grzeszników a następnie donosi, dokąd uciekli, Księciu, który ma ich związek upaństwowić. Sztuka jest – paradoksalnie – niesłychanie feministyczna, w czym Mrożek wyprzedził swój czas o jakieś czterdzieści, pięćdziesiąt lat. Kochanka z Indyka – Laura – jest w ogóle jedyną kobiecą postacią w całej obsadzie. Pod koniec sztuki, kiedy wszystkie postaci męskie już się ostatecznie skompromitowały, Laura znika (ucieka?), nie mogąc znieść instrumentalnego traktowania jakiemu poddają ją mężczyźni, 14 de som ovärdigt en civiliserad människa. De beslutar att genomföra ett demokratiskt val. Valet föregås av valkampanjen och sällskapet på flotten ägnar sig åt patetiska tirader. Valresultatet blir dock ogiltigförklarat efter att urnan oförklarligt nog har visat sig innehålla fyra röster. Det är synd att Kalkonen, en pjäs från samma period som I samma båt, inte har nått Sverige. I Polen har Kalkonen slagit alla popularitetsrekord. Där har den visats bl.a. som TVteater, vilket gjorde att hela landet började låta som Mrożekfigurer. Ännu idag citerar man gärna böndernas scenrepliker. Kalkonen är en raljant metafor på flera plan, där författaren ledigt förflyttar sig mellan seklen. Han inleder med att driva med stereotypen av den romantiske hjälten. Trots den romantiska utfyllnaden börjar vi snart ana att vi nog ändå befinner oss i Folkrepubliken Polen. Pjäsen utspelar sig på ett ödsligt beläget värdshus eller en krog som har fått besök av diverse handlingsförlamade figurer: poeten som har tappat inspiration, kaptenen som efter att ha klivit över värdshusets tröskel har förlorat allt intresse för att värva till det militära och i stället bara vill spela fiol, och så vidare. En stämning av oförmåga och viljelöshet understryks av mellanspelen i form av absurda samtal mellan bönderna utanför krogen. Krzysztof Masłoń citerar ett av dem i texten bredvid. Här är ett annat fragment: tredje bonden: − Om man skulle plöja något? Första bonden: − Som vadå? tredje bonden: − Tja, vad vet jag … En åker går väl an … Första bonden: − Iiii … tredje bonden: − Eller något … Andra bonden: − Eeeee … Man frågar sig hur en censor med en gnutta självbevarelsedrift kunde godkänna sådana texter för spridning inte bara till sofistikerad teaterpublik utan även via den statliga televisionen (någon annan fanns inte i det totalitära systemet). Överheten, representerad genom Fursten som så småningom gör sitt inträde på scenen, dvs. på värdshuset, kommer på idén att socialisera – eller snarare förstatliga – privatlivets sista värn, den personliga oas som samhället inte äger tillträde till: kärleken. I samma veva utdelas en smocka åt kyrkan som ju inte tål att människor i sin kärlek undandrar sig statens och kyrkans auktoritet. Kyrkan representeras av Eremiten i vars hydda Rudolf och Laura, ett förälskat par på flykt från någon, har sökt fristad. Eremiten jagar iväg det enligt hans mening syndfulla paret och anger dem för Fursten som skall förstatliga deras förbund. Pjäsen är paradoxalt nog starkt feministisk och där är Mrożek fyrtio eller femtio år före sin tid. Laura är den enda kvinnan i rollistan. I pjäsens final, när alla manliga rollfigurer till slut har misskrediterat sig, försvinner (flyr?) Laura som är trött på att bli behandlad som männens redskap, men framför allt utled på den manliga världens falskhet, dumhet, hyckleri, högmod och barnslighet – på allt det som får den manliga världen att sakta upplösas i en gyttjig sörja. Där slutar pjäsen. Såvida den inte ytterst avslutas av samtalet mellan bönderna som äntligen har lyckats att åstadkomma något, även om det manliga elementets svaghet uppenbarar sig även där: Första bonden: Medan hos mig har kalkonen gift sig med en höna [...] Först ville han inte riktigt utan bara kluckade. Men jag tog honom åt sidan och förklarade [...] Andra bonden: − Och hönan? Första bonden: − Hönan som hönan, har lagt ett ägg. [...] Det är bara att det inte är runt [...] Andra bonden: − (plockar upp ett konformat ägg) Sannerligen, verkar liksom spetsigt … I likhet med flera andra av Mrożeks pjäser förblir Kalkonen förbluffande aktuell. Det är dock inte sannolikt att dessa verk hittar till svenska bokhandlar, för att inte tala om svenska teaterscener. Även om några av dem en gång i tiden blev översatta, sattes upp och fick positivt mottagande, har ingen polsk kulturinstitution sett till att få dessa översättningar utgivna i en samlingsvolym. Ja, jag vet att man i Sverige sällan ger ut pjästexter i bokform, och allra mest sällan dem som har översatts till svenska. Just därför säger jag ”sett till”, läs: finansierat, samordnat, lämnat stöd till lämpliga personer och institutioner för att möjligöra för dem att ta sig an uppgiften. Var skulle dagens svenska regissörer, även om de på något sätt hade fått nys om Mrożeks verk, få tag på de svenska texterna? Efter de trettio år gamla uppsättningarna finns bara gulnade tidningsrecensioner och stencilerade spelmanus kvar. Värre är det med Tadeusz Różewicz vars verk tämligen ofta sattes upp i Sverige vid ungefär samma tid som Mrożeks pjäser och även litet tidigare. Hans teaterpjäser i svensk tappning finns över huvud taget inte att få tag på. Samma öde, dvs. glömskan, väntar Dorota Masłowska vars båda utmärkta teaterpjäser i Jarema Bielawskis förträffliga översättning sattes upp för sex år sedan i Stockholm och Göteborg och blev mycket positivt mottagna. Två fattiga rumäner som talar polska gavs ut av Folkteatern i Göteborg. Metallflickan (i ordagrann översättning från polska lyder titeln Mellan oss är det bara bra) bevaras endast i teaterpublikens minne – den finns inte i tryckt form. Tadeusz Słobodzianek, författaren till Vår klass vars Stockholmsuppsättning lär följas av en i Göteborg, kommer säkert att bli nästa offer för tjänstemännens oförmåga. Texten finns inte i bokform och så lär det förbli framöver. Mrożek har ändå lämnat ett avtryck i Sveriges kulturliv även om hans närvaro har varit blygsam i förhållande till omfattningen av hans konstnärliga värv. Han har ändå skrivit tolv novellsamlingar och närmare fyrtio teaterpjäser, utöver detta även två kortromaner, kåserier och andra korta litterära former samt även mängder av brev. Han var en utsökt tecknare. En särskild plats intar Dagboken som han skrev under större delen av sitt liv. Krzysztof Masłoń berättar om den i detta nummer. ❒ ale, przede wszystkim, zbrzydzona fałszem, głupotą, obłudą, pychą i infantylizmem męskiego świata, który powoli rozpływa się w błotnistą breję. I tak kończy się ta sztuka. Chyba że za ostateczny koniec sztuki uznamy ostatnią rozmowę chłopów, którym coś się w końcu udało, chociaż i tu demonstruje się słaba jakość elementu męskiego: Chłop I: − Zasię u mnie indyk się ożenił z kurą [..] Na początku nawet nie chciał, jeno gulgotał. Alem go wziął na bok i przetłumaczył [...] Chłop II: − A kura? Chłop I: − Kura jak kura. Jajko zniosła. [...] Cała bieda tylko w tym, że nie jest ci ono okrągłe [...] Chłop II: − (bierze do ręki jajko w kształcie stożka) W samej rzeczy, spiczaste jakieś... Aktualność Indyka i wielu innych utworów Mrożka jest niewiarygodna. Szansa na powrót tych dzieł do szwedzkich księgarni a szczególnie na sceny nie jest jednak duża. Mimo że kiedyś kilka jego sztuk zostało przetłumaczonych i z sukcesem wystawionych, żadna polska instytucja kultury nie zadbała, by te przekłady – różnych tłumaczy – zostały zebrane i wydane w jednym tomie. Tak, tak, wiem, że w Szwecji mało wydaje się dramatów w formie książkowej a już szczególnie obcych. Dlatego właśnie piszę – zadbała, czytaj: sfinansowała, zorganizowała, wsparła osoby lub instytucje, który umiałyby się tym zająć. Skąd bowiem dzisiejszy szwedzki reżyser, gdyby się już skądś dowiedział o istnieniu twórczości Mrożka, miałby wziąć szwedzki tekst dramatu? Ma przeprowadzać kwerendę biblioteczną? Po sztukach wystawianych przed trzydziestu laty pozostały tylko recenzje w pożółkłych gazetach oraz maszynopisy przekładów zdeponowane w bibliotekach. Znacznie gorzej jest z Tadeuszem Różewiczem, również dość obficie wystawianym w Szwecji mniej więcej w tym samym czasie, co Mrożek a chyba nawet trochę wcześniej. Jego sztuk nie ma w w ogóle w żadnej formie. Taki sam los – czyli zapomnienie – czeka i twórczość teatralną Doroty Masłowskiej, której obie znakomite sztuki – znakomicie przełożone przez Jaremę Bielawskiego – zostały z sukcesem wystawione przed sześciu laty w Sztokholmie i Göteborgu. Dwoje biednych Rumunów mówiących po polsku wydał Teatr Ludowy w Göteborgu. Między nami dobrze jest (po szwedzku Metallflickan) została tylko w ludzkiej pamięci bo w druku jej nie ma. Tadeusz Słobodzianek, autor Naszej klasy, właśnie wystawionej w Sztokholmie, a kolejna inscenizacja ma być, zdaje się, w Göteborgu, będzie niechybnie kolejną ofiarą indolencji urzędników. Tekstu w formie książkowej nie ma i nic nie zapowiada, że będzie. Autor Indyka zaistniał jednak w obiegu kultury Szwecji chociaż, w porównaniu z jego całą twórczością, jest to obecność dość skromna. Mrożek napisał przecież dwanaście tomów opowiadań i około czterdziestu sztuk; poza tym dwie krótkie powieści, pisywał felietony i inne krótkie formy, oraz Listy. Był też znakomitym rysownikiem. Osobnym dziełem, pisanym przez większość życia jest Dziennik, o którym opowiada w tym numerze Krzysztof Masłoń. ❒ 15 Sławomir Mrożeks samtal med Samuel Beckett Sławomir Mrożek rozmawia z Samuelem Beckettem Krzysztof Masłoń O d lat 60. zeszłego wieku do początków XXI stulecia Sławomir Mrożek był jednym z najważniejszych polskich twórców. Mówiąc dzisiejszym językiem – jak najsłuszniej uchodził za ikonę kultury polskiej. Zmarły 15 sierpnia 2013 roku w Nicei Sławomir Mrożek, największy po wojnie dramaturg polski, także znakomity prozaik i… rysownik, wciąż przypomina o sobie czytelnikom nowymi tytułami, a to za sprawą ukazujących się w ostatnim czasie, nieznanych wcześniej, kolejnych tomów, prowadzonego od roku 1962, dziennika oraz wydawanej korespondencji z luminarzami życia kulturalnego nad Wisłą, m.in. Stanisławem Lemem, Adamem Tarnem, Erwinem Axerem. Jeśli chodzi o Dziennik autor Tanga pisał go w trzydziestu kilku miastach na trzech kontynentach. A miejsca stałego pobytu pisarz zmieniał wielokrotnie: w 1963 roku wyjechał z Polski do Włoch i podjął decyzję o emigracji, w roku 1968 przeniósł się do Paryża, gdzie – po zamieszczeniu w „Le Monde” protestu przeciw interwencji wojsk Układu Warszawskiego w Czechosłowacji – wystąpił o azyl polityczny, w 1989 roku wyjechał do Meksyku, w 1996 r. powrócił do Polski – do Krakowa i wreszcie w 2008 roku przeniósł się do Nicei. Dwie godziny milczenia Dzięki wydobytym na światło dzienne osobistym zapiskom Mrożka, wiedza o nim znacznie się powiększyła, dziennik dopowiada bowiem to, o czym milczą jego sztuki, a co tylko w zarysach ujawnia jego eseistyka i biografistyka. A Mrożek był autorem wyjątkowym. Jego milkliwość była legendarna, a nieliczne z nim wywiady owiane zost ały legendą. Po powrocie autora Emigrantów z Meksyku znana dziennikarka, Elżbieta Sawicka, po bezskutecznych próbach ożywienia rozmówcy i wy dobycia z niego czegoś więcej niż „tak” lub „nie”, poprosiła go, by opowiedział jej o swoim ranchu La Epifania. Mrożek wyciągnął plik fotografii i po kolei 16 F rån 1960-talet fram till början av 2010-talet var Sławomir Mrożek en av Polens viktigaste konstnärer. Har var, som man säger, en ikon för den polska kulturen. Med all rätt. Sławomir Mrożek, den störste polske dramaturgen efter kriget, likaså en utmärkt tecknare, avled den 15 augusti 2013 i Nice, men gör sig ännu påmind bland läsarna i takt med att nya titlar kommer ut, senast de okända dagböckerna från 1962 och framåt, liksom brevväxlingen med berömdheter från kulturlivet vid Wisła, som Stanisław Lem, Adam Tarn och Erwin Axer. Författaren till Tango skrev på Dagboken i mer än trettio städer över tre kontinenter. Han växlade ofta hemvist: 1963 lämnade han Polen för Italien och beslöt sig där för att emigrera, 1968 flyttade han till Paris där han, efter att ha protesterat i Le Monde mot Warszawapaktens invasion i Tjeckoslovakien, ansökte om politisk asyl, 1989 reste han till Mexiko, 1996 återvände han till Polen – till Kraków och 2008 flyttade han till Nice. Två timmars tystnad Tack vare att Mrożeks personliga anteckningar nu har fått se dagen ljus, har kunskapen om honom ökat betydligt. Dagboken talar om det hans verk tiger om och hans essäistik och biografi bara delvis avslöjar. Och Mrożek var en säregen författare. Hans tystlåtenhet var legendarisk och det fåtal intervjuer som gjordes blev mytomspunna. Efter flera fruktlösa försök att liva upp sin samtalspartner och få ut mer än ”ja” och ”nej”, bad den kända journalisten Elżbieta Sawicka den från Mexiko nyss återvände Mrożek att han skulle berätta för henne om sin ranch La Epifania. Mrożek tog fram en packe fotografier och visade upp dem i turordning: ett fotografi, två, tre, upp till ungefär ett trettiotal. Utan vidare kommentar. I Antoni Liberas bok Godot och hans skugga återfinns en redogörelse för mötet mellan Sławomir Mrożek och Samuel Beckett 1969. Det hela uppstod på initiativ av den, enligt Mrożek, ”godhjärtade Tarn som (...) av någon anledning ansåg att vi måste lära känna varandra. (...) Han menade att det mellan oss fanns något slags släktskap och att vi av det skälet skulle ha mycket att säga varandra. Han tog mig till något slags restaurang och lämnade oss ensamma där. Vi satt i två timmar, smuttade på irländsk whiskey och sade knappt någonting. Ja, för vad skulle vi prata om?” Vilket intryck gjorde då Mrożek på författaren till I väntan på Godot? ”En exceptionellt trevlig människa. Tystlåten, tillbakadragen. Vi hade en utmärkt kontakt.” Inte än Under läsningen av Dagboken kan man spåra författarens glödande kamp mot omgivningens motståndsbenägna materia, mot det tomma pappersarket, till sist mot sin egen mest oförsonliga fiende – sig själv. Givetvis, på de första sjuhundra sidorna i den första volymen av dagboken finner vi reflektioner kring böcker han läst och filmer han sett, konstateranden om den aktuella väderleken och författarens eget sinnestillstånd, och få – får erkännas – betraktelser kring världspolitiken, men de är inte det viktigaste. Mest spännande är Mrożek själv när han tvekar, känner på sig, vet att han kommer att behöva göra ett val, men ännu inte, inte just nu. Strax efter händelserna i mars 1968 skrev han: „Jag kan bara göra en sak, bara en hållning kan jag anta och det är den att inte låtsas att jag lider. Jag befinner mig utanför landet eftersom jag har det bättre så. (...) Det kan komma en stund när den omständigheten börjar bli misstänkt, oetisk. Vi får vänta och se.” Han väntade inte länge. Den 16 oktober 1968 skrev han: ”De polska myndigheterna vill att jag skriva upp mig som förrädare. Jag har de polska myndigheterna i röven”. Mest spännande är att denna författare, som distanserande sig från kommunismen och därefter diskrediterade systemet på alla sätt och vis, i sin ungdom var en aktiv del i PZPR (polska kommunistpartiet). Och det under åren 1953-59. Idag kastar Mrożeks anteckningar nytt ljus över hans tidiga verk som innan 1956 präglades av skapandet av den så kalla den nya verkligheten. Med all kraft hävdade han: ”Kommunismen är inte alls en religion, vilket man ibland säger utan att tänka efter. Kommunismen tog kål på religionen, stal dess papper, fäste sitt foto på dess legitimation och legitimerar sig med den...”, medan han till exempel i juni 1969 gjorde vissa avvikande uttalanden om det som var ”sämre” med nazismen eller fascismen i förhållande till kommunismen. Eller kanske kommunismen var ”sämre”? Han avslutade med meningen: ”... jag själv är nedsänkt och sticker bara ibland upp huvudet”. Terapeutisk självbiografi ”Jag kommer från ett land som ligger öst om väst, och väst om öst”, skrev Sławomir Mrożek 1986 i verket Kontrakt. 2010 frågade jag honom om han tyckte sig förstå sin omvärld. ”Jag förstår den inte”, svarade han. ”Men är det överhuvudtaget värt att försöka förstå den? Jag försöker inte. Dessutom är det inte värt det.” Men oro antecknade han allt oftare i dagboken: ”Ta sig ett bloss. Ta sig ett järn” och vid ett tillfälle avslöjade han sin omåttliga dragning efter flaskan. Överhuvudtaget är demonstrował je: raz, dwa, trzy i tak gdzieś do trzydziestu. Bez słowa komentarza. W książce Antoniego Libery Godot i jego cień znajduje się relacja ze spotkania Sławomira Mrożka z Samuelem Beckettem w 1969 roku. Doszło do niego z inicjatywy – jak mówił Mrożek – „prostodusznego Tarna, który (...) z jakichś względów uważał, że musimy się poznać. (...) Uważał, że między nami jest jakieś podobieństwo i że z tego powodu będziemy mieli sobie wiele do powiedzenia. Przyprowadził mnie wtedy do jakiejś restauracji, zapoznał nas ze sobą i zostawił tam samych. Siedzieliśmy z dwie godziny, sącząc irlandzką whisky i prawie nic nie mówiąc. No bo właściwie o czym mieliśmy rozmawiać?”. A jakie wrażenie zrobił Mrożek na autorze Czekając na Godota? „Nadzwyczaj miły człowiek. Milczący, wycofany. Mieliśmy świetny kontakt”. Jeszcze nie teraz Czytając Dziennik możemy śledzić zażarte zapasy pisarza ze stawiającą opór materią otoczenia, z pustą kartką papieru, wreszcie ze swoim najbardziej nieprzejednanym przeciwnikiem – samym sobą. Oczywiście, na siedmiuset stronach pierwszego tomu Dziennika znajdziemy i refleksje o przeczytanych książkach i obejrzanych filmach, i konstatacje o aktualnym stanie aury oraz o samopoczuciu pisarza, i nieliczne – przyznajmy – odpryski polityki światowej, ale nie to jest tu najważniejsze. Najciekawszy jest Mrożek, który się waha, który już coś przeczuwa, wie, że będzie musiał dokonać wyboru, ale jeszcze nie teraz, jeszcze nie w tej chwili. Zaraz po wydarzeniach marcowych 1968 roku napisał: „Mogę robić tylko jedno, tylko jeden sposób zachowania muszę sobie wyznaczyć. Nie udawać, że cierpię. Siedzę poza krajem, bo mi tak lepiej. (...) Może przyjść moment, kiedy moje siedzenie cicho stanie się podejrzane, nieetyczne. Poczekamy, zobaczymy”. Nie czekał długo, 16 października 1968 r. zapisał: „Władze polskie odmówiły mi przedłużenia ważności paszportu. Władze polskie o mnie każą wypisywać, że jestem zdrajcą. A ja władze polskie mam w dupie”. Najciekawsze, że ten pisarz, dystansujący się od komunizmu, a następnie dyskredytujący ów system pod każdym względem, w młodości był aktywnym członkiem Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej. Dokładnie w latach 1953-1959. Teraz niektóre zapiski Mrożka rzucają nowe światło na jego wczesną twórczość, przed 1956 rokiem mocno zaangażowaną w tworzenie tzw. nowej rzeczywistości. Wprawdzie z całą mocą stwierdza: „Komunizm nie jest wcale religią, jak to czasem się powiada bez zastanowienia. Zabił ją, ukradł jej papiery, przylepił do jej legitymacji swoje zdjęcie i się nią legitymuje…,”, ale np. w czerwcu 1969 roku, dywagacje o «gorszości» nazizmu czy faszyzmu od komunizmu i odwrotnie, kończy zdaniem: ... ja sam jestem zanurzony i tylko czasem wychylam głowę”. Terapeutyczna autobiografia „Pochodzę z kraju położonego na wschód od Zachodu i na zachód od Wschodu”, napisał Sławomir Mrożek w 1986 roku, w sztuce Kontrakt. W 2010 roku spytałem go, czy rozumie otaczający go świat? – Nie rozumiem – odpowiedział. – A czy w ogóle warto starać się, by go zrozumieć? Ja się nie staram. Ale w ogóle to nie – nie warto”. 17 Sławomir Mrożek Foto: englishpen.org Z niepokojem coraz częściej odnotowywał w dzienniku: „Bęc fajeczkę. Bęc szklaneczkę”, w pewnym momencie ujaw niając swój nadmierny pociąg do alkoholu. W ogóle Mrożek jest w Dzienniku zadziwiająco szczery i otwarty. Po śmierci pierwszej żony, w listopadzie 1969 r. wybuchnął, na przykład, niesłychanym, niemożliwym do skomentowania samooskarżeniem. Następnego dnia napisał, że ma ochotę zniszczyć ten, rzeczywiście, mocno histeryczny tekst. „Nie zniszczę jednak tego – napominał sam siebie – jeżeli chcę mieć świadectwa nie tylko mojej wspaniałości i zapisywanie nie tyle ma służyć skomponowaniu siebie w taki czy inny kształt estetyczny, ale chcę mieć świadectwa tout court”. W maju 2002 roku przeszedł udar mózgu, którego wynikiem była afazja – utrata zdolności posługiwania się językiem, spowodowana uszkodzeniem pewnych struktur mózgowych. Po odzyskaniu mowy w ramach terapii zaczął pisać swoją autobiografię. Tak powstał Baltazar, w trakcie pisania którego pamięć stopniowo mu powracała. Kilkakrotnie był o krok od śmierci. W 1989 roku w Meksy ku zdiagnozowano u niego tętniaka aorty. Szansa przeżycia operacji wynosiła 1 do 9. Wykorzystał ją, zamiast usuniętej aorty nosił w sobie rurę z teflonu. Bonjour, Monsieur Dupont Gdy w 1996 r. przyjechał pod Wawel, zdawało się – już na stałe, na Starowiślnej usłyszał od jakiegoś pijaczka: „Panie Mrożek, po coś pan wrócił do tego dziadostwa”? Skomentował to w Dzienniku powrotu: „Tak nigdy by nie zagadnął jeden Francuz drugiego Francuza, Anglik Anglika, Niemiec Niemca. Bonjour, Monsieur Dupont, dlaczego pan wrócił do Francji? Jeszcze mniej jest prawdopodobne, czyli zupełnie już nieprawdopodobne, żeby zamiast nazwy swego kraju użył słowa kwalifikującego i żeby to słowo było zrozumiałe dla obu stron jako synonim. Są kraje, z których ludzie wyjeżdżają i do których wracają, nie zadziwiając tym współziomków, kraje, gdzie nikogo nie obchodzi, czy ktoś z nich wyjechał, czy do nich wrócił. Wynika z tego, że mimo dążenia do europeizacji Polacy nadal zachowują swoją specyficzność”. 18 Mrożek förvånansvärt ärlig och öppen i Dagboken. Efter den första hustruns död i november 1969, fick han ett utbrott som kom till uttryck i en oerhörd självanklagelse, omöjlig att kommentera. Nästa dag skrev han att han ville förstöra den starkt hysteriska texten. ”Men jag ska inte förstöra den”, förmanade han sig själv, ”om jag behöver ha belägg för det som inte bara handlar om min storslagenhet och om historieskrivningen inte bara ska tjäna till att forma självet i en viss estetisk form, jag vill ha vittnesmål tout court.” I maj 2002 drabbades han av stroke med afasi som resultat. Han förlorade förmågan att använda språket, vilket orsakades av att vissa områden i hjärnan hade skadats. Efter att ha återfått talförmågan började han skriva på sin självbiografi. På så sätt uppstod Baltazar, och med skrivandet började hans minne gradvis att återvända. Han befann sig många gånger ett steg från döden. 1989 i Mexiko blev han diagnostiserad med aortabråck. Chansen att överleva operationen var 1 på 9. Han utnyttjade den chansen, och fick istället för aortan ett rör av teflon. Bonjour, Monsieur Dupont När han 1996 kom till Kraków för att, som det verkade, stanna för gott, stötte han på en alkis på ulica Starowiślna som sa: ”Herr Mrożek, varför har ni återvänt till den här gamla hålan”? Mrożek kommenterade det i Dagbok kring återkomsten: ”Så skulle aldrig en fransman tilltala en annan fransman, en engelsman en annan engelsman, en tysk en annan tysk. Bonjour monsieur Dupont, varför har ni återvänt till Frankrike? Det är ännu mindre troligt, det vill säga helt otroligt, att han istället för namnet på landet skulle använda ett nedvärderande ord som samtidigt från båda håll förstods som en synonym. Det finns länder människor lämnar och återvänder till, utan att deras landsmän förvånas däröver, länder där det inte angår någon om någon lämnat eller kommit tillbaka. Av det kan man dra slutsatsen att polacken, trots all strävan efter europeisering, bevarar sin specificitet.” Sławomir Mrożek, världsmannen skulle vi kunna säga, föddes den 29 juni 1930 i den lilla kommunen Borzęcin, åtta kilometer från tågstationen i Biadoliny. Han var son till posttjänstemannen Antoni Mrożek och Zofia, född Kędzior. I Kraków gick han i det berömda Nowodworskigymnasiet. Han tog studenten 1949 och redan efter några månader var han inskriven på tre lärosäten: på universitetet, på tekniska högskolan och på konsthögskolan. Slutligen blev han journalist. 1959 gifte han sig med konstnärinnan Maria Obremba (hennes syster, Gabriela, också hon konstnär, var Andrzej Wajdas första fru), bosatte sig i Warszawa och reste iväg på stipendium till USA. Han var redan då en erkänd författare. Han gav ut Praktiska harnesk och Lillsommaren, och på Dramatiska teatern i huvudstaden ägde den högljudda premiären av Polisen rum. Hela Polen citerade snart fragment från berättelsen Ur mörkret ur samlingen Elefanten: ”Ni säger oss: Europa. Och här hinner vi knappt sätta mjölken att surna, förrän puckelryggiga dvärgar kommer någonstans ifrån och pissar i våra kärl.” Sławomir Mrożek, powiedzielibyśmy – człowiek światowy, urodził się 29 czerwca 1930 roku w małym Borzęcinie, oddalonym o osiem kilometrów od stacji kolejowej Biadoliny. Był synem urzędnika pocztowego, Antoniego Mrożka i Zofii z domu Kędzior. W Krakowie skończył sławne Liceum imienia Nowodworskiego. Maturę zdał w 1949 roku, po kilka miesięcy studiował w trzech krakowskich uczelniach: na Uniwersytecie, Politechnice i w Akademii Sztuk Pięknych. W końcu został dziennikarzem. W 1959 r. poślubił malarkę Marię Obrembę ( jej siostra Gabriela, też malarka była pierwszą żoną Andrzeja Wajdy), zamieszkał w Warszawie, wyjechał na stypendium do Stanów Zjednoczonych. Był już wtedy uznanym autorem, wydał Półpancerze praktyczne i Maleńkie lato, w stołecznym Teatrze Dramatycznym odbyła się głośna premiera Policji. A cała Polska cytowała fragment opowiadania Z ciemności z tomu Słoń: „Wy nam mówicie: Europa. A tu, co postawimy mleko na kwaśne, to skądś wyłażą garbate karzełki i szczają nam do garnków”. Det är inte bra, Martin I juli 1965 på Samtida teatern (Teatr Współczesny) i Warszawa ägde premiären rum för den vid sidan av Emigranterna kanske viktigaste pjäsen av Sławomir Mrożek – Tango. Erwin Axers iscensättning betraktas allmänt som en av de mästerligaste som gjorts inom den polska efterkrigsteatern. Det var ett mästarprov som utfördes av de stora skådespelarna från den tiden: Barbara Ludwiżanka, Tadeusz Fijewski, Mieczysław Czechowicz, Wiesław Michnikowski. Efter premiären följde Tangos segertåg över scenerna i Europa och Polen började på både bredden och tvären att tala på „Mrożiska”. Dramatikerns absurda humor gick rakt in i åskådarnas hjärtan och de kom att slänga sig med citat från hans verk. Som detta – från Tango: Nie jest dobrze, Marcinie W lipcu 1965 r. w Teatrze Współczesnym w Warszawie miała miejsce premiera najważniejszej chyba (może obok Emigrantów) sztuki Sławomira Mrożka – Tango. Tę inscenizację w reżyserii Erwina Axera dość powszechnie uważa się za jedno z najwybitniejszych przedstawień teatralnych w powojennych dziejach polskiego teatru. Był to aktorski majstersztyk z wielkimi aktorami tamtego czasu: Barbarą Ludwiżanką, Tadeuszem Fijewskim, Mieczysławem Czechowiczem, Wiesławem Michnikowskim. Po tej premierze nastąpił triumfalny pochód Tanga po scenach całej Europy. A Polska, jak długa i szeroka, zaczęła „mówić Mrożkiem”. Absurdalne poczucie humoru dramatopisarza trafiło do odbiorców, którzy przerzucali się cytatami z jego sztuk.Takimi jak ten – z Tanga: EDEK − Framsteg, min herre. ARTUR − Hur ska det förstås? EDEK − Ja, framsteg, i största allmänhet. ARTUR − Men vilket framsteg? EDEK − Ett framåtsträvande. Rakt fram. ARTUR − Betyder det... framåt? EDEK − Just det. Med framsidan framåt. ARTUR − Och baksidan? EDEK − Baksidan ska också framåt. ARTUR − Men då blir det framåt bakåt? EDEK − Det beror på hur man ser det. Om det är framåt bakåt, då blir det framåt för framsidan, men från baksidan. ARTUR − Det låter vagt. EDEK − Men framåtsträvande, min herre. EDEK: − Postęp, proszę pana. ARTUR: − Jak to należy rozumieć? EDEK: − No, w ogóle postęp. ARTUR: − Ale jaki postęp? EDEK: − Postępowy. Do przodu. ARTUR: − Znaczy się... naprzód? EDEK: − Tak jest. Przodem do przodu. ARTUR: − A tył? EDEK: − Tył też do przodu. ARTUR: − Ale wtedy przód będzie z tyłu? EDEK: − Zależy jak popatrzeć. Jak od tyłu do przodu, to wtedy przód będzie z przodu, choć do tyłu. ARTUR: − To jakieś mętne. EDEK: − Ale postępowe, proszę pana Och här ett annat citat från Indyk (Kalkonen): BONDE I: – Förra året, innan själva julhelgen, sa kon något till Marcin. BONDE II: – Berätta, dubror. BONDE I: – Jojomän, Marcin han gick till stallet och bland krubborna sa kon till honom: ”Det är inte bra, Marcin. A oto drugi cytat, z Indyka: CHŁOP I: − Łońskiego roku, przed samą wiliją, krowa coś mówiła do Marcina. CHŁOP II: − Opowiedzcie no, kumie. CHŁOP I: − Ano, poszedł Marcin do obory, a krowa powiedziała do niego wedle żłoba: „Nie jest dobrze. Marcinie”. CHŁOP III: − Co nie jest dobrze? 19 CHŁOP I: −Także samo i Marcin się zapytał: „Co nie jest dobrze, krowo?” A krowa na to: „A tak w ogóle to nie jest dobrze” – i tylko siano jadła. Marcin jeszcze trochę poczekał, bo myślał, że może co więcej powie. Stoi, a ona nic, tylko siano je. Postał godzinę, postał i dwie, aż go nogi zabolały i wyszedł. CHŁOP II: − Krowy to jeszcze nic. Barany – te jak coś powiedzą! CHŁOP III: − Musi była wiedząca. (Pauza) CHŁOP II: − Może by zasiać co... CHŁOP I: − Ijiii tam... CHŁOP III: − E, mówicie.... W następnych latach tworzył historię polskiego teatru, zapisywał jej najpiękniejsze karty: a to Vatzlavem, a to Rzeźnią, to znów Garbusem czy Portretem. Prozę pisywał rzadziej, ale jak już, to miała ona rangę Monizy Clavier z takimi niepowtarzalnymi frazami: „O tu! – krzyknąłem, szeroko otwierając jamę ustną i wskazując palcem na zęby trzonowe. – O tu, wybili, panie, za wolność wybili! Nastąpiło zamieszanie. Ucichli, patrzyli na mnie, nie mogąc zrozumieć o co mi chodzi. A przecież chciałem tylko uprzytomnić im w sposób jasny i przystępny, niejako poglądowy, cierpienia mojego narodu. To, że najwidoczniej nie doceniali martyrologii, bardzo mnie rozgniewało. – Popatrz, pan – powiedziałem, podchodząc do jednego grubszego i szerzej otwierając usta. – Tu, aaoo... Gruby odchrząknął i odwrócił wzrok. – Przepraszam – powiedział i odszedł. Rzuciłem się więc do następnego z kolei, tak samo demonstrując. – Tu. O! Brakuje. Wybili, panie, za wolność! Ooo!” Ostrożnie z Panem Bogiem Żadnego chyba polskiego pisarza nie pytano tak często, jak jego właśnie, o to, jak żyć. Jakbyśmy przeczuwali, że ma na to nasze życie jakąś skrywaną przed całym światem receptę, którą nagle – Bóg raczy wiedzieć dlaczego – udostępni. – O tym jak żyć, napisałem tysiące stron. I dalej tego nie wiem, powtarzając sobie, że już się nie dowiem. Wobec tego czuję się swobodniejszy. Dużo czytam, to jedna z moich ostatnich przyjemności – mówił mi z uśmiechem w przywoływanej już tutaj rozmowie z 2010 roku – jakie mi pozostały. Choć, oczywiście, lektura nie każdej książki jest przyjemna. Samochodem już wówczas od dawna nie jeździł, o paleniu zapomniał, ale po kieliszek wina sięgał chętnie, tyle że natychmiast spoczywało na nim czujne spojrzenie żony (po raz drugi ożenił się w roku 1987 z Suzaną Osario Rosas, Meksykanką, reżyserką teatralną). Czy choroba i wiek sprawiały, że częściej niż kiedyś myślał o sprawach ostatecznych, eschatologicznych? Pamiętam, że pokręcił głową przecząco i powiedział: – To co najważniejsze, jest najprostsze. Ale z Panem Bogiem trzeba ostrożnie. Cóż za głupstwa! Zdumiony rozmiarami prowadzonej przez niego przez lata korespondencji (ukazały się właśnie ogromne tomy 20 BONDE III: – Vad är inte bra? BONDE I: – Det frågade Marcin också: ”Vad är det som inte är bra, ko?” Och kon svarade: ”Det är i största allmänhet inte bra” – och fortsatte äta hö bara. Marcin väntade en stund till för han tänkte att hon kanske skulle säga något mer. Så han stod där, men hon sa inget, åt hö bara. Han stod en timma, två timmar, tills han fick ont i benen och fick gå ut. BONDE II: – Kor är väl inget. Får däremot – när de säger något! BONDE III: – Hon måste ha vetande. (Paus) BONDE II: – Man skulle kanske ta och så nu, va ... BONDE I: – Äääsch... BONDE III: – Äh, ni snackar ni .... Påföljande år skrev han några av de vackraste sidorna inom den polska teaterhistorien med Vatzlav, Rzeźnia, Garbus och Portret. Prosa skrev han mer sällan, men när han väl gjorde det var det av en sådan kaliber som Moniza Clavier med oefterhärmerliga fraser som: ”O, här – utropade jag, öppnade munhålan och pekade med fingret på oxeltänderna. – O, här slogs de ut, för frihetens skull slogs de ut! Förvirring uppstod. De tystnade, såg på mig, utan att förstå vad det handlade om. Jag som bara ville få dem att på ett klart och begripligt och liksom åskådliggörande sätt inse min nations lidande. Att de uppenbarligen inte värderade martyrskapet gjorde mig mycket förargad. – Se här herrn, sa jag, och gick fram till en tjockare man och öppnade munnen på vidare gavel. – Här, aaoo... – Den tjocke harklade sig och vände bort blicken. – Förlåt – sa han och gick. Jag kastade mig alltså över nästa man och demonstrerade på samma sätt. – Här, O! De fattas. De slogs ut, herrn, för frihetens skull! Ooo!” Försiktigt med Herren Gud Det finns nog ingen polsk författare som så ofta som Mrożek blivit tillfrågad om hur man bör leva. Som om folk kände på sig att han ägde ett för hela världen dolt recept för våra liv som han plötsligt – Gud vet varför – skulle visa upp. ”Jag har skrivit tusen sidor om hur man bör leva. Mer än så vet jag inte och säger till mig själv att jag inte kommer få veta mer heller. Men jag känner mig fri i förhållande till det. Jag läser mycket, det är ett av de sista nöjen jag har kvar”, sa han till mig leende när vi samtalade 2010. ”Men givetvis, var bok är inte angenäm.” Han hade inte kört bil på länge, hade glömt bort rökningen, men sträckte sig gärna efter ett glas vin, så gärna att hans frus vaksamma blick genast vilade på honom (han gifte sig för andra gången 1987 med Suzana Osario Rosas, mexikanska, teaterregissör). Var det sjukdomen och åldern som gjorde att han oftare än annars tänkte på slutet och de eskatologiska frågorna? Jag minns hur han skakade på huvudet och sa: ”Det viktigaste är det enklaste. Men med Herren Gud gäller det att vara försiktig.” Jan Młodożeniec, „Indyk”/”Kalkon”, 1961 Franciszek Starowieyski, „Szczęśliwe wydarzenie”/”En lycklig händelse”, 1973 Sådana dumheter! Imponerad av måttet på den korrespondens han fört över flera år (de stora volymerna med brev från Mrożek till Tarn, Axer, Skalmowski blev nyligen utgivna) frågade jag om det inte varit synd på hans tid som han istället skulle ha kunnat ägna åt att skapa något originellt. ”Nej, breven var också en del av mitt skapande, oberoende av att jag kunde hålla mig med vänskap och få information. Ibland skrev jag också vissa saker i breven som jag inte kunde rymma någon annanstans. Och Dagboken? Varför höll han den hemlig så länge? Varför publicerade han inte delar av den redan tidigare? Efter Witold Gombrowiczs död 1969 skulle Jerzy Giedroyć säkert med största glädje trycka Mrożeks dagbok i parisiska ”Kultura”. ”Jag förstörde den dagbok jag förde som ung. Sådana dumheter jag skrev i den! Med Dagboken, som jag förde med mig över hela världen, skulle jag kunna ha gjort detsamma. Bränna eller ge ut? På förlaget läste man igenom den, eller snarare, försökte tyda den, för min skrivstil förändrades genom åren, och man beslöt sig för att ge ut den. Nå, låt så vara. Och så blev det. ❒ listów Mrożka do Tarna, Axera, Skalmowskiego) zapytałem, czy nie szkoda mu było czasu, który mógłby poświęcić na twórczość oryginalną. – Nie, to też była część mojej twórczości, niezależnie od tego, że podtrzymywałem w ten sposób przyjaźnie i czerpałem z listów informacje. Czasem też pisałem w tych listach rzeczy, których gdzie indziej nie mógłbym zamieścić. – A Dziennik? Dlaczego tak długo utrzymywał fakt jego prowadzenia w tajemnicy? Dlaczego nie publikował jego fragmentów? Nie mówiąc o tym, że Jerzy Giedroyć, po śmierci Witolda Gombrowicza w 1969 roku, zapewne z radością udostępniłby na druk Dziennika Mrożka łamy paryskiej „Kultury”. – Wcześniej zniszczyłem dziennik, który prowadziłem w latach młodzieńczych. Cóż za głupstwa w nim wypisywałem! I z tym następnym Dziennikiem, który woziłem ze sobą po świecie, mogłem zrobić to samo. Spalić albo wydać? W wydawnictwie przeczytano go, czy raczej odczytano, bo przecież przez lata zmienił mi się także charakter pisma, i zadecydowano, że drukować warto. No to niech będzie. I jest. ❒ Krzysztof Masłoń Krzysztof Masłoń 21 Nieznane przestrzenie Okända rymder Sånger från en reaktorhall Pieśni z hali reaktora Foto: Mila Zaydel Mila Zaydel W wydrążonej w skale pod jednym z budynków KTH ogromnej hali reaktora reaktora nie ma od trzydziestu prawie lat, ale podziemna komora, której przeciwległe ściany oraz sklepienie toną w mroku wygląda tak, jakby urządzenie wyrwano stąd wczoraj i jeszcze nie zdążono zatrzeć śladów i posprzątać. Na środku hali znajduje się okrągła pusta dziura, o średnicy dwunastu metrów i głęboka na osiem, w której musiała siedzieć podstawa reaktora. (Kto korzystał, w takim razie, z żelaznych drzwi przy dnie dziury?) Wokół niej, pod nogami, na ścianach, na żelaznych schodkach prowadzących na wielopiętrową antresolę przy jednej ze ścian sterczą i wiją się kilometry kabli, niektóre wchodzą do metalowych szafek przytwierdzonych do ścian i wolnostojących lub poprzewracanych i pogiętych, inne rozbiegają się we wszystkich kierunkach i giną w ciemnościach. Komora znajduje się sześćdziesiąt metrów pod ziemią. Zjeżdżają tam duże windy, a kto chce może wrócić na powierzchnię na własnych nogach, po krętych, wąskich, metalowych schodkach, jakie na dużych statkach prowadzą z maszynowni na pokład. Miejsce jest zatem dostępne dla niepełnosprawnych, ale nie dla wszystkich, osoby z klaustrofobią nie dadzą się tam zwieźć, a zwabione, w ten czy inny sposób, nie będą czuły się dobrze. 22 I den bergsprängda enorma reaktorhallen under en av KTH:s byggnader finns sedan trettio år tillbaka ingen reaktor, men den underjordiska kammaren med sina dunkelhöljda sidoväggar och valv ser ut som om anläggningen hade rivits ut igår och man inte hade hunnit sopa igen spåren och städa efter. Mitt i hallen finns ett runt tomt hål, tolv meter på tvären och åtta meter på djupet, där reaktorns bas måste ha suttit. (Vem var järndörren i hålets vägg vid botten avsedd för i så fall?) Runt hålet, under fötterna, på väggarna, vid ståltrappor som leder upp till mellanvåningarna sticker kilometerlånga kablar ut och virvlar runt – en del kliver in i de metallskåp som är fastsatta i väggarna, fristående eller omkullvräkta och inbucklade, andra springer iväg åt alla håll och försvinner in i dunklet. Den underjordiska kammaren ligger 60 meter under marknivån. Man tar sig dit med en av de stora hissarna; vill man klättra tillbaka för egen maskin så får man ta den vingliga, smala metalltrappan – samma modell som brukar förbinda maskinrummet och däcket på ett stort fartyg. Tillgängligheten är alltså god men personer som lider av cellskräck kommer inte att trivas därnere. Hålet i marken är omgärdat av ett räcke. Strax intill finns ett litet podium för orkestern, än så länge tomt. Medan vi väntar på konserten, dyker en envis tanke upp: om en stund kommer vi att delta i den svenska kärnkraftens begravning. Det är kanske för tidigt för det, men nog blir reaktorhallen en utmärkt lokal för begravningsceremonin ifall de gröna någon gång når ända dit. Ensemble Lipparella består av Anna Lindal (violin), Kerstin Frödin (blockflöjt), Louise Agnani (viola da gamba), Peter Söderberg (teorb) och den fenomenale kontratenoren Mikael Bellini. Ensemblens sammansättning för tankarna till barockens kammarmusik, men den konstnärliga idén grundar sig snarare på kontrasten mellan den barockinfluerade instrumentuppsättningen och avantgardistisk musik som vilar – med någons ord – på tonalitetens ruiner. Lipparellas musiker betecknar det de gör som ”ny musik på sensträngar”. Kvällens program hette Okända rum och bestod av sånger som hade komponerats av tre svenska tonsättare till dikter skrivna av vår tids största poeter (i vid bemärkelse, dvs. sedan förra seklets början). Kent Olofssons verk heter Champs d’Étoiles (Stjärnfält). Tonsättaren har tagit tillvara fragment av Rainer Maria Rilkes långdikter samt verk av Arthur Rimbaud och Adrienne Rich. Olofsson väcker intresse. Han har vandrat den långa vägen till den musik som han sysslar med idag. Han är gitarrist, ledde på slutet av sjuttiotalet rockbandet Opus Est (s.k. symfonisk rock), sedan studerade han komposition. Gitarren spelar en viktig roll i hans verk. Hans kompositioner kännetecknas av traditionella instrumentklanger i kombination med ett kraftigt inslag av elektronisk musik. Olofssons fascination med modern vetenskap framgår tydligt av titeln av ett av hans tidiga verk: Higgs boson. Rainer Maria Rilke, en österrikare född i Prag, och amerikanerna T.S. Eliot (författaren till dikten Det öde landet) och Ezra Pound (författaren till Cantos) bildar 1900-talets stora modernistiska diktartrio. Rilkes Duinoelegier utkom nästan samtidigt med Det öde landet. Det tre poeterna förenas i en strävan efter att beskriva världen i all dess komplexitet, dekadens och avhumanisering som följer av den explosiva utvecklingen av människans tekniska möjligheter under frånvaro av en moralisk ordning. Låt oss påminna om att dikterna skrevs strax efter första världskriget. Det är intressant att både Eliot och Pound skulle bryta med Amerika och byta medborgarskap. I sin mentala flykt från den själslösa kapitalistiska världen på fallrepet skulle den antikälskande Pound fjärma sig allra mest och bosätta sig i Italien. Under andra världskriget arbetade han där på en fascistisk radiostation och sände engelskspråkiga program där han kritiserade USA, president Roosevelt och judarna. Hitler var för honom en ny Jeanne d’Arc, ett helgon. Efter att ha intagit norra Italien utsatte amerikanerna den arresterade Pound för en sannerligen medeltida åtgärd: han fick tillbringa tre veckor i en järnbur under bar himmel. Brottstycken ur den tionde Duinoelegin ligger till grund för Olofssons sångkomposition som framförs av Mikael Bellini i sällskap med Lipparella. Verket är monumentalt och totalt såtillvida att det utnyttjar alla möjligheter att nå ut till mottagaren. Den elektroniskt bearbetade musiken åtföljs av videoprojektioner på väggarna runt- Dziurę w podłodze otacza balustrada. Obok niej niewielkie podium dla orkiestry, na razie jeszcze puste. Gdy czekamy na rozpoczęcie koncertu, do głowy przychodzi natrętna myśl, że za chwilę będziemy uczestniczyć w pogrzebie szwedzkiej energii jądrowej. Chyba jeszcze na to za wcześnie, ale jeśli kiedyś „zieloni” do takiego pogrzebu doprowadzą to hala reaktora jest z pewnością doskonałym miejscem na żałobne uroczystości. Zespół Liparella to Anna Lindal (skrzypce), Kerstin Frödin (flety proste), Louise Agnani (viola da gamba), Peter Söderberg (teorban) i fenomenalny kontratenor Mikael Bellini. Skład zespołu kojarzy się z kameralną muzyką barokową, ale artystyczna idea zespołu polega właśnie na kontraście pomiędzy barokowym instrumentarium a awangardową muzyką budowaną – jak to ktoś ujął – na gruzach tonalności. Muzycy Liparelli sami określają to, co grają tak: Dzisiejsza muzyka na dawnych strunach (Nu musik på sensträngar). Program wieczoru nosił tytuł Nieznane przestrzenie (Okända rum) a składały się nań pieśni napisane przez trójkę szwedzkich kompozytorów młodego i średniego pokolenia do poematów największych poetów naszych czasów. (Nasze czasy rozumiem tu dość szeroko: od modernizmu, tj. początku zeszłego stulecia do dzisiaj.) Utwór Kenta Olofssona nosi tytuł Champs d´Étoiles (Pola Gwiezdne). Kompozytor wykorzystał w nim fragmenty poematów Rainera Marii Rilkego i wiersze Artura Rimbauda i Adrienne Rich. Olofson jest bardzo ciekawą postacią, do muzyki, jaką uprawia dzisiaj doszedł z bardzo daleka. Jest gitarzystą, w końcu lat siedemdziesiątych był liderem rockowego zespołu Opus Est (tzw. rock symfoniczny), później studiował kompozycję. W jego kompozycjach wciąż ważną rolę grała gitara. Charakterystyczne dla jego muzyki jest połączenie brzmień tradycyjnych instrumentów z dużą dozą muzyki elektronicznej. Olofsson musi być zafascynowany nauką współczesną skoro tytuł jednego z jego wcześniejszych utworów brzmi Boson Higgsa. Rainer Maria Rilke, urodzony w Pradze Austriak, razem z Amerykanami T. S. Eliotem (autorem poematu Ziemia jałowa – The Waste Land) i Ezrą Poundem, autorem Pieśni (Cantos) tworzy wielką trójkę modernistycznych poetów XX w. Elegie duinejskie (Duinoelegierna) Rilkego ukazały się prawie jednocześnie z Ziemią jałową. Trójkę poetów łaczy pragnienie opisanie świata w jego złożoności, dekadencji i odhumanizowaniu na skutek burzliwego rozwoju ludzkich możliwości technicznych, którym nie towarzyszy żaden porządek moralny. Poematy powstawały, przypomnijmy, tuż po pierwszej wojnie światowej. Ciekawe, że Eliot i Pound wyrzekli się Ameryki, zmienili obywatelstwa. W swojej ucieczce od upadającego kapitalistycznego bezdusznego świata najdalej mentalnie uciekł zakochany w antyku Pound, który osiadł we Włoszech. W czasie II wojny światowej nadawał z faszystowskiej rozgłośni angielskojęzyczne audycje, w których krytykował Amerykę, prezydenta Roosevelta i Żydów. W Hitlerze widział nową Joannę d´Arc, świętego. Amerykanie, po zajęciu pólnocnych Włoch, zastosowali wobec aresztowanego Pounda iście średniowieczny środek zapobie23 gawczy: umieścili go na trzy tygodnie w żelaznej klatce pod gołym niebem. Fragmenty dziesiątej Elegii duinejskiej są kanwą pieśni skomponowanej przez Olofssona śpiewanej z towarzyszeniem Liparelli przez Mikaela Belliniego. Jest to utwór monumentalny i totalny w sensie wykorzystywania wszystkich możliwości dotarcia do odbiorcy. Wzbogaconej elektronicznie muzyce towarzyszą, wyświetlane na wszystkich ścianach, filmy wideo, przedstawiające lub kompletnie abstrakcyjne, ciemne i niepokojące jak muzyka i jak słowa Elegii duinejskiej brzmiące w podziemnej grocie. Zaczynające się od inwokacji do gwiazd. A wyżej gwiazdy. Nowe. Gwiazdy Krain Cierpienia. Powoli wymienia je Skarga: - Tu, spojrzyj: Jeździec, Pastorał, i obfity gwiazdozbiór zwany Wieńcem Owoców. A dalej w stronę bieguna: Kołyska, Droga, Płonąca Księga, Lalka, Okno Lecz na południowym niebie, wyraźnie i jak we wnętrzu błogosławionej dłoni jasno błyszczące M, które oznacza Matki...- Hemligheten Madeleine Isaksson (podczas wieczoru usłyszeliśmy prawykonanie) jest kompozycją do słów Tomasa Tranströmera. Te słowa to wybrane haiku z tomu Den stora gåtan. A więc poezja znajdująca się na przeciwległym biegunie w porównaniu z wyżej wspomnianymi poematami. A jednak obracająca się wokół tej samej problematyki, podanej jednak minimalistycznie, czyli w sposób maksymalnie uproszczony. Stoję na balkonie w klatce promieni jak tęcza. Wielki spokojny wiatr od biblioteki morza. Tutaj spocznę. Podobnie minimalistyczna i zagadkowo pulsująca jest muzyka Isaksson, która jest bardzo wykształconą i doświadczoną kompozytorką. Studiowała w Wyższej Szkole Muzycznej (Musikhögskolan) w Sztokholmie a następnie w Holandii i Francji, gdzie obecnie mieszka. I tak doszliśmy do bardzo znaczącego motywu polskiego, czyli do trzeciej pozycji programu, chociaż na koncercie wykonanej jako pierwsza. Czarne latawce Chrichana Larsona, kompozytora i wiolonczelisty ze szkoły Mścisława Rostropowicza, to również prawykonanie. Tytuł w programie podany jest po polsku, bo też, zgodnie z zasadami operowymi, Mikael Bellini śpiewa po polsku, czyli w języku oryginału. Śpiewanym tekstem są bowiem fragmenty wiersza Czesława Miłosza Campo di Fiori z wydanego krótko po wojnie tomu Ocalenie. Czarne latawce to płaty sadzy z płonącego warszawskiego getta unoszące się w Wielkanoc 1943 roku nad miastem. Miłosz, młodszy od trójki angielsko- i niemieckojęzycznych gigantów poezji, nie ustępujący im skalą talentu i ambicjami, podążał podobnymi ścieżkami twórczymi. 24 omkring; dessa föreställande eller fullständigt abstrakta bilder är lika mörka och oroande som Duinoelegins musik och ord i denna underjordiska grotta. Först kommer en invokation till stjärnorna. Och högre stjärnorna. Nya. Sorgelandets stjärnor. Långsamt nämner dem Klagan: Där ser du Ryttaren, Staven, och den rikare stjärnbilden kallas för Fruktkransen. Längre bort, närmare polen: Vaggan, Vägen, Den brinnande boken, Dockan, Fönstret. Men på himlen i söder, rent som i insidan av en välsignad hand, detta strålande M, som är Mödrarnas tecken...... Hemligheten är Madeleine Isakssons komposition till Tomas Tranströmers text. Vi fick vara med om dess uruppförande. Orden består av valda haikuer ur samlingen Den stora gåtan – alltså poesi som utgör en motpol till de nämnda dikterna i storformat. Ändå kretsar verket kring samma problematik som dock behandlas minimalistiskt, det vill säga ytterst förenklat. Står på balkongen i en bur av solstrålar – som en regnbåge. Stor och långsam vind från havets bibliotek. Här får jag vila. Isakssons musik är lika minimalistisk och gåtfullt pulserande som Tranströmers diktning. Den erfarna tonsättarinnan har studerat vid Musikhögskolan i Stockholm, sedan i Holland och i Frankrike där hon numera är bosatt. Och därmed är vi framme vid det pregnanta polska motivet, det vid säga vid programmets tredje verk som dock fick inleda konserten. Även Czarne latawce (Svarta flygdrakar) av Chrichan Larson, en tonsättare och cellist som har studerat bl a för Mstislav Rostropovitj, uppfördes här för första gången. Programmet återger titeln på polska eftersom Mikael Bellini framför sången på polska, det vill säga på originalspråket. Texten utgörs av fragment av Czesław Miłoszs dikt Campo di Fiori ur den strax efter kriget publicerade diktsamlingen Räddningen. Svarta flygdrakar – originalets czarne latawce – är de sotflagor från Warszawas brinnande getto som svävade över staden under påskhelgen 1943. Miłosz, yngre än de tre engelsk- och tyskspråkiga diktargiganterna men lika begåvad och ambitiös, rörde sig i snarlika konstnärliga banor. Hans ungdomsdikt med titeln Poem om en förstenad tid behärskas av tvivel i liknande grad som Eliots Det öde landet. I mogen ålder skapade Miłosz tre storslagna långdikter som i likhet med föregångarnas verk förklarar, försvarar och förändrar världen. Dessa dikter är Traktat om moralen, Traktat om poesin och Traktat om teologin. Deras utmärkta översättningar väntar fortfarande på en svensk förläggare – förhoppningsvis inte länge till. Foto: www.kth.se Chrichan Larson har översatt Campo di Fiori till musikens språk. Jag mindes Campo di Fiori I Warszawa vid karusellen En fager afton om våren Till toner av livlig musik. Melodin dövade salvor Som ljöd bakom gettomuren, Och paren lyfte högt upp Mot den molnfria himlen. Ibland kom svarta flygdrakar Med vinden från brinnande hus, De åkande i karusellen Fångade flagor i luften. Vinden från brinnande hus Lyfte flickornas kjolar, Skarornas glada skratt hördes En ljuv söndag i Warszawa. Jego młodzieńczy poemat nosi tytuł Poemat o czasie zastygłym i jest opanowany zwątpieniem w podobnym stopniu jak Ziema jałowa Eliota. W dojrzałym wieku stworzył Miłosz trzy wspaniałe poematy, które, podobnie jak dzieła poprzedników, objaśniają świat, usprawiedliwiają go i zmieniają. Są to: Traktat moralny, Traktat poetycki i Traktat teologiczny. Jeszcze czekają one – znakomicie przełożone na szwedzki – na szwedzkiego wydawcę, miejmy nadzieję, że niedługo. Chrichan Larson przełożył Campo di Fiori na język muzyki. Wspomniałem Campo di Fiori W Warszawie przy karuzeli, W pogodny wieczór wiosenny, Przy dźwiękach skocznej muzyki. Salwy za murem getta Głuszyła skoczna melodia I wzlatywały pary Wysoko w pogodne niebo. Czasem wiatr z domów płonących Przynosił czarne latawce, Łapali skrawki w powietrzu Jadący na karuzeli. Rozwiewał suknie dziewczynom Ten wiatr od domów płonących, Śmiały się tłumy wesołe W czas pięknej warszawskiej niedzieli. Mila Zaydel Foto: Mila Zaydel 25 Siedem dobrych lat ze wspomnień Michała Wróblewskiego Sju goda år ur Michał Wróblewskis minnen 26 Michał Wróblewski urodził się 29 października 1911 roku w Pińsku (dzisiejsza Białoruś). Ojciec był nauczy cielem, matka lekarką. W Pińsku w 1931 roku zdaje maturę po czym wyjeżdża do Warszawy. Dzięki reko mendacjom nawiązuje kontakt z Januszem Korcza kiem. Korczak jest już wtedy znanym społecznikiem, pedagogiem i pisarzem. W prowadzonym przez Korczaka domu dziecka zostaje Michał tzw. bursistą. Otrzymuje pokój i wyżywienie w zamian za pracę z dziećmi – cztery godziny dziennie. Ten krok zmie nia całe jego życie. Mając mieszkanie i wyżywienie może rozpocząć studia w Wyższej Szkole Technicznej Wawelberga. Półtora roku później, pod wpływem pracy u Korczaka, decyduje się na zmianę kierunku studiów: rozpoczyna studia pedagogiczne w Wolnej Wszechnicy Polskiej. W 1936 roku otrzymuje stałe zatrudnienie jako nauczyciel-pedagog w Domu Sierot Korczaka przy ulicy Krochmalnej. Pracuje tam rów nież w czasie okupacji, Dom Sierot mieści się wówczas w getcie między ulicami Sienną i Śliską. Michal (Misza) Wróblewski föddes den 29 oktober 1911 i staden Pinsk (numera Belarus). Hans far var lärare vid läroverket, modern var läkare. 1931 tog han studenten varpå flyttar han till Warszawa. Ge nom rekomendationer får han kontakt med Janusz Korczak som redan då var en känd socialarbetare, pedagog och författare. På Korczaks barnhem får Michal en plats som studentlärare, vilket innebär fyra timmars arbete per dag mot mat och logi. Det steget ändrar hela hans liv. Samtidigt med arbete hos Kor czak studerar han vid Wawelbergs Tekniska Högskola i Warszawa. Efter ett och ett halvt års studier bestäm mer han sig för att avbryta de tekniska studierna och börjar läsa vid pedagogiska fakulteten vid Wolna Wszechnica Polska. Detta steg är naturligtvis inspi rerat av hans arbete på Janusz Korczaks barnhem. År 1936 blir Michal fast anställd som lärare-pedagog vid Korczaks barnhem vid Krochmalnagatan. Han arbetar där även under den tyska okupationen då barnhem met fick flytta till getto till Siennagatan. Zaraz po wojnie, w 1945 roku, zakłada w Polsce Komi tet Korczakowski. W 1969 roku, po kampanii antyse mickiej zainicjowanej przez komunistyczne władze, emigruje, razem z żoną Zofią, do Szwecji. W 1971 roku zakłada w Szwecji Föreningen för Janusz Korczaks Levande Arv. Kort efter kriget, år 1945, startar Michal tillsammans med andra lärare och f d invånare på Korczaks barn hem Komitet Korczakowski – Polsk Janusz Korczaks Förening. År 1969, till följd av kommunisternas an tisemitisk kampanj, emigrerar han med fru Zofia till Sverige. År 1971 grundas Föreningen för Janusz Kor czaks Levande Arv. Wspólnota Gemenskapen Na Krochmalnej powstał jeżeli nie pierwszy, to jeden z pierwszych domów, w którym zastosowano (chyba nie bez obaw) koedukację. A więc chłopcy i dziewczynki mają się wychowywać razem, nie w sztucznej izolacji. Wszystko ma być jak najbardziej zbliżone do życia. Grupy też były mieszane. Nie było również podziału ze względu na wiek, np. grupa starszych, średnich i młodszych chłopców. Przeważały grupy nieformalne. Na przykład dzieci siedzące przy jednym stole stanowiły też taką grupę. Wychowankowie mieli prawo wybierać sobie stół, a także zmieniać miejsce raz na 3 miesiące, a więc nie pod wpływem chwilowego kaprysu czy jakiejś przejściowej urazy. Tymczasem między dziećmi siedzącymi przy jednym stole wytwarzała się pewnego rodzaju więź. Uprawiały m. in. wspólnie grządkę na podwórku i radośnie częstowały kolegów z innego stołu swoimi plonami – świeżymi rzodkiewkami lub szczypiorkiem. A ci z kółka „Pożytecznych Rozrywek”? A ci którzy należeli do kółka dramatycznego i chóru prowadzonego przez byłą wychowankę Domu Sierot Basię NewerIy? Ile wspólnoty było między nimi wywołanej wspólnymi przeżyciami i działaniem! Wspomnieć chyba wypada o jakiejś nici łączącej „opiekuna” z podopiecznym (...). Ta nić nie urywała På Krochmalnagatan skapades om inte det första, så i varje fall ett av de första barnhem där man införde (kanske inte utan rädsla) umgänge mellan barn av båda könen. Såväl pojkar som flickor hade alltså rätt att uppfostras tillsammans, utan konstgjord isolering. Allt skulle i möjligaste mån efterlikna det verkliga livet. Grupperna var också blandade. Det fanns inte heller någon uppdelning efter ålder, t.ex. grupper för äldre, yngre och yngsta pojkar. Olika informella grupper övervägde. Till exempel utgjorde barn som satt vid samma bord en sådan grupp. Barnen hade rätt att själva välja bord samt rätt att byta det var tredje månad, alltså inte efter något enstaka bråk eller på grund av en tillfällig nyck. Barnen som brukade sitta vid samma bord förenades av ett sorts band. De brukade t.ex. tillsammans odla trädgårdsland på gården och glatt delade de med sig av sin skörd till kompisar från andra bord – färska rättikor eller gräslök. Och de från ”Cirkeln för nyttiga nöjen”? Eller de som tillhörde teatercirkeln och kören under ledning av en före detta barnhemsbo, Basia Newerly? Hur mycket gemenskap fanns det inte mellan dem till följd av gemensamma upplevelser och aktiviteter! Det bör även nämnas något om de band som förenade ”beskyddaren” med sin skyddsling (...). Denna tråd bröts aldrig tvärt. Till och med efter några år 27 W środku/I mitten Misza Wróblewski, ul. Krochmalna/-gatan Foto: Arkiv RW się nagle. Nawet po kilku latach pozostawało między nimi coś na kształt stosunków łączących rodzeństwo. fanns det kvar något som snarast kunde liknas vid de band som förenar syskon. Dom Sierot a szkoła Barnhemmet och skolan (...) nasze dzieci stanowiły niełatwy element. Nie chciałem przez to powiedzieć, że były mniej zdolne, mniej inteligentne. Osiągały w końcu zupełnie zadowalające wyniki w nauce. Nie każdy inny uczeń mógł liczyć w przypadku trudności na taką pomoc, jaką miały u nas. Zdarzały się kłopoty innego rodzaju. W szkole panowała dość surowa dyscyplina. W Domu Sierot było daleko swobodniej, a przede wszystkim liczono się jak najbardziej z głosem dzieci. Dlatego też one pozwalaly sobie często wypowiadać w szkole własne zdanie, bronić przed – według nich – jakąś niesłuszną uwagą lub jawną niesprawiedliwością, stawać solidarnie w obronie kolegi. To prowadzilo do różnych dysonansów, zakłóceń w pracy, skarg nauczycieli. Ukształtowała sie niezasłużona opinia, że dzieci z Krochmalnej bardzo często są niegrzeczne. Plebiscyt Poza ogólną obserwacją istniał w Domu Sierot, od lat przez Radę Samorządową prowadzony i uznawany powszechnie, plebiscyt. Dużo wcześniej niż socjologowie zaczęli stosować różnorodne socjogramy, Korczak urządzał coś na kształt badania opinii publicznej. Dzieci głosują kartkami, na których są symboliczne znaki +, –, 0. Plus oznacza lubię, Minus – nie lubię, Zero – jest mi obojętny, nie wiem, nie znam dobrze. Dzięki plebiscytowi poznawaliśmy często ukryty, jakby podziemny nurt życia gromady dziecięcej. I to była rzecz niewątpliwie cenna. Większość liczyła się najbardziej z opinią publiczną. Na podstawie plebiscytu ustalała Rada Samorządowa tzw. miana, czyli kategorie obywatelskie: towarzysz, mieszkaniec, obojętny mieszkaniec. Dziecku, które otrzymało tę ostatnią kategorię było naturalnie przykro, smutno, ale drogi poprawy nie były zamkniete. Dzieci same dążyły do poprawy. 28 (...)våra barn utgjorde ett svårt element. Med detta ville jag inte påstå att dessa barn var mindre kapabla, mindre intelligenta. De hade ju mycket tillfredsställande studieresultat. Inte alla barn kunde räkna med sådan hjälp, när de hamnade i svårigheter, som hos oss. Det förekom problem av annat slag. I skolan rådde det en ganska sträng disciplin. På barnhemmet var det väsentligt friare, framför allt lyssnade man mera på barnen. Därför tillät de sig ofta i skolan att säga sin mening, att försvara sig mot en, i deras uppfattning, obefogad anmärkning eller uppenbar orättvisa. Det har skapats ett oförtjänt rykte att barnen från Krochmalnagatan ofta var ohövliga. Omröstning Förutom den allmäna uppmärksamheten existerade på Barnhemmet den av självförvaltningsrådet införda och allmänt erkända institutionen med omröstning. Långt innan sociologer började använda sig av sociogram, genomförde Korczak något i likhet med opinionsundersökningar. Barnen röstade på andra barn med sedlar på vilka de skrev symboliska tecken: +, -, 0. Ett plus betydde ”tycker om”, ett minus – ”tycker inte om”, en nolla betydde ”jag bryr mig inte om, vet inte, känner inte så bra”. Tack vare omröstningarna fick vi ofta insikt om de dolda, underjordiska strömningarna i barnskarans liv. Med omröstningsresultaten som grund fastslog självförvaltningsrådet tre kategorier av invånare: kamrat, invånare, likgiltig invånare. Det barn som hänfördes till den sista kategorin blev naturligtvis ledset, men vägen till en förbättring var å andra sidan inte stängd. Barnen strävade själva efter en förbättring. Den allra högsta positionen i barnsamfundet fick den, som lyckades samla in plus från Barnhemmets samtliga invånare och denne fick då titeln barnens kung. Ingen skulle väl av den anledningen betrakta Korczak som rojalist. I enlighet med den rådande offentlighetsprincipen tillkännagavs omröstningsresultatet. Personligen tyckte jag om omröstningsidén, som ett sorts diagnostiskt försök som gav pedagogerna insikt om saker som annars inte gick att se med blotta ögat. Inte bara barnen omfattades av omröstningarna. Vuxna också. Och dessa bevis på sympati eller likgiltighet var för oss en stor upplevelse och gav oss viktiga anvisningar. Det förekom överraskningar, såväl när det gällde barnen som internatborna. Vi var, till exempel, förvånade över att den i allmänhet omtyckte herr Rafał i omröstningen fick förhållandevis få plus. Lögnaren Zygmuś däremot, som brukade berätta påhittade historier om sina föregivna äventyr, åtnjöt allmän sympati. Så denna vår förvåning gav oss en del att fundera över. Jag tror däremot inte – även om hittills ingen annan har kommit med en liknande kritik – att det faktum att samtliga barn fick reda på omröstningsresultatet hjälpte de barn som kollektivet tilldelade det sämsta betyget. Jag vet att det alltid var en obehaglig överraskning och gav upphov till en större sorg än när ett barn förflyttades till en sämre kategori. Detta var mitt största tvivel – tvivel från en man som ju ville att barnen skulle leka och vara glada. Efter dessa reservationer måste jag erkänna att våra barn pluggade (man ägnade mycket uppmärksamhet åt studierna), fullgjorde de efter deras möjligheter anpassade jourerna, men även hade tid för att leka ute i det fria, och glada barnskratt och babblande hördes oftare på Krochmalnagatan än gråt. Till och med de mest seriösa angelägenheterna var på ett underligt sätt av en dubbel karaktär: å ena sidan just lek, spel, men å andra sidan – en kanske för tidig övergång till vuxenlivet och betraktandet av saker på största allvar. Var våra barn idealiska? Säkert inte! Finns sådana barn överhuvudtaget? Enligt vilka parametrar skulle någon kunna bestämma de karakteristiska dragen hos ett sådant barn? Hos oss förekom det konflikter, motsättningar, krav, avundsjuka, vrede, ilska, kollektiva protester. Inte särskilt ofta, men de förekom. Korczak skrev: ”Vi gör inga under, vi vill inte vara charlataner. Vi värjer oss mot den bedrägliga längtan efter perfekta barn.” Barnrepubliken I skolan skymdes ofta barnet av elevens skugga. För att tala klarspråk, ville lärarna, som ju måste handskas med överfulla klasser (50 barn) just ha bekväma elever. Vi däremot ville ha bättre barn, litet bättre barn. Här fanns kanske källan till de två skilda omdömen om våra barn som gjordes i skolan och på Barnhemmet. En annan, kanske minst lika viktig: på Barnhemmet betraktades barnen aldrig som undersåtar utan som medborgare i den Barnrepubliken. För det tredje: hos oss ställde man krav på dem, de hade plikter, med de hade också rättigheter. För det fjärde, strävade man efter att barnen skulle ha det så bra som möjligt i förhoppningen om att även de själva skulle bli bättre. Här menar jag inte enbart den särskilda miljön, utan hur denna miljö, en miljö i ständig omstöpning, påverkade barnen. Av de vuxna möttes barnen aldrig av likgiltighet, snarare mötte de välvilja och förståelse, från de andra invånarna bemöttes de i allmänhet med ett gott ord och hjälpsamhet, inte sällan Najwyższa pozycję w społeczności dziecięcej na Krochmalnej przyznawano temu, kto zebrał plusy od wszystkich mieszkańców Domu i taki wychowanek uzyskiwał tytuł króla dzieci. Nikt chyba w związku z tym nie będzie uważał Korczaka za rojalistę. Wyniki plebiscytu, zgodnie z panującą u nas jawnością ogłaszano publicznie. Mnie osobiście podobał sie pomysł plebiscytu jako pewnego rodzaju próby diagnostycznej, uz mysławiającej wychowawcom to, czego gołym okiem nie daje się uchwycić. Nie tylko dzieci podlegaly plebiscytom. Dorośli również. I te dowody sympatii czy obojętności stanowiły dla nas przeżycie i ważne wskazówki. Zdarzały się niespodzianki zarówno jeśli chodzi o bursistów, jak i o dzieci. Dziwiliśmy się na przykład, że lubiany na ogół pan Rafał otrzymał w plebiscycie stosunkowo mało plusów. Natomiast łgarz Zygmuś, który opowiadał zmyślone historie o swoich rzekomych przygodach, cieszył się sympatią większości. A więc to nasze zaskoczenie dawało wiele do myślenia. Nie wydaje mi się natomiast – choć nikt dotychczas takich zarzutów nie stawiał – aby fakt, że wszystkie dzieci znały wy niki plebiscytu, pomagał tym negatywnie przez gromadę ocenianym dzieciom. Wiem, że stanowił nawet przykre zaskoczenie i stawał się przyczyną większego smutku, aniżeli przesunięcie do gorszej kategorii. Na tym polega główna wątpliwość moja – człowieka, który pragnął, aby dzieci bawiły się i były wesołe. Przy tych zastrzeżeniach muszę przyznać, że nasi wychowankowie uczyli się (i przywiązywano do tego wiele uwagi), pełnili nie przekraczające ich możliwości dyżury, ale mieli czas na zabawy i gry na świeżym powietrzu, a radosny dziecięcy śmiech i gwar częściej się na Krochmalnej rozlegał, aniżeli płacz. Nawet załatwianie najpoważniejszych spraw miało w jakiś dziwny sposób charakter dwojaki: z jednej strony jakby właśnie gry, zabawy, z drugiej zaś – przedwczesnej może dojrzałości i traktowania rzeczy serio. Czy w Domu nasze dzieci były idealne? Nic podobnego! Czy w ogóle istnieją takie dzieci? Według jakich parametrów potrafiłby ktoś wymienić cechy charakterystyczne takiego ideału? Zdarzały się u nas spory, sprzeciwy, pretensje, sceny zazdrości, gniewu, rozgoryczenia, objawy zbiorowego protestu. Niezbyt często, ale się zdarzały. Korczak pisał – Nie jesteśmy cudotwórcami, nie chcemy być szarlatanami. Zrzekamy się obłudnej tęsknoty do dzieci doskonałych. Obywatele republiki dziecięcej W szkole cień ucznia przesłaniał najczęściej dziecko. Mówiąc oględniej: nauczyciele w przeładowanych klasach (ponad 50 uczniów) pragnęli mieć właśnie dzieci wygodne. My natomiast – lepsze, trochę lepsze. Tu chyba kryje się źródło odmiennej oceny dziecka przez szkołę i przez Dom Sierot. Drugie niemniej ważne: w Domu Sierot wychowanków nie traktowano jako poddanych, tylko jako obywateli tej wyjątkowej republiki dziecięcej. Trzecie: u nas stawiano im wymagania, mieli obowiązki, ale mieli również prawa. Czwarte: starano się, żeby było im możliwie jak najlepiej, żywiąc przekonanie, że i one staną się lepsze. Mam na myśli nie wyłącznie zmianę środowiska, ale fakt, jak owo ukształtowane i kształtujące się wciąż środowisko z kolei wpływa na dzieci. Ze strony dorosłych nigdy nie spotykały obojętności, raczej życzliwość i wyrozumiałość, ze strony innych wychowanków, na ogół, dobre słowo, często chęć 29 pomocy, nawet jej rzeczowe dowody. A więc rodziło się ważne poczucie bezpieczeństwa i przekonanie, że nikt tu ciebie nie lekceważy i nie chce dotknąć, poniżyć, zgnębić. Czy w pełni uświadomione? Nie wiem. Ale odczute. Kamieniem węgielnym naszego zakładu było prawo dziecka do szacunku, a nawet do protestu ... Życie i współżycie regulowała na codzień, swoiście pojęta i dostępna dla naszych młodziutkich wychowanków, „umowa społeczna“. A drogi do zmian, zachodzących w naszych dzieciach, bywały różne i liczne. Niewątpliwie pozytywne wyniki dawało zarówno działanie pośrednie, jak i bezpośrednie. Korczak pisał z przesadną skromnością: – „Mogę stworzyć tradycje prawdy, ładu, pracowitości, szczerości. Ale nie przerobię żadnego z dzieci na inne niż jest ... Nie powiem chabrom, żeby były zbożem.” Zakłady med konkreta bevis på det sistnämnda. På det sättet växte alltså en känsla av trygghet fram, samt en viktig övertygelse om att här kommer ingen att negligera dig, ingen vill såra dig, förödmjuka eller plåga dig. Var detta fullt medvetet? Jag vet inte. Säkert kändes det så. Hörnstenen i uppfostran på vår anstalt var barnens rätt till respekt, till och med till protest... Livet och samvaron reglerades i det dagliga livet av ett av våra unga invånare specifikt uppfattat socialt kontrakt. Och sätten att förändra våra barn var många och olika. Utan tvekan fick man positiva resultat genom såväl direkt som indirekt påverkan. Korczak skrev med en överdriven blygsamhet: ”Jag kan skapa en tradition av sanning, ordning, arbetsamhet och ärlighet. Jag kan dock inte göra om något av dessa barn till något annat än vad de redan är … Jag kan inte befalla blåsippor att bli spannmål.” Pan Doktor zaobserwował, że dzieci wciąż się o coś za- Vadslagning kładają: kto pierwszy przybiegnie, wyżej skoczy, więcej Doktorn märkte att barnen hela tiden slog vad om någonzbierze kasztanów, dalej plunie, kto nie zaśmieje się, gdy ting: om vem som kommer att springa fortare, hoppa högre, inny będzie stroił zabawne miny itp. Ogólnie rzecz bio- vem som kommer att samla in fler kastanjer, spotta längre, rąc, zakładali się, kto wygra. I oto przyszło vem som inte kommer att skratta när nåKorczakowi na myśl, że ową skłonnosć do ”Jag kan skapa en tradition av gon annan gör roliga miner, osv. Och då zakładów można z powodzeniem wykorzykom Korczak på tanken att man kunde sanning, ordning, arbetsamhet utnyttja denna böjelse för uppfostringsänstać dla celów wychowawczych. I tak na och ärlighet. Jag kan dock inte damål. Och så började barnen på KrochKrochmalnej dzieci zakładały się z Doktogöra om något av dessa barn till malnagatan slå vad med Doktorn om att rem, że już nigdy ..., że ani razu więcej nie obrażą nikogo, przestaną mówić cholera, något annat än vad de redan är de aldrig mera... skulle förolämpa någon, czy psia krew, nie pociągną dziewczynek … Jag kan inte befalla blåsippor att de skulle sluta svära, sluta dra flickorza warkocz, nie skłamią itp. itd. Korczak na i hästsvansen, inte ljuga, osv. Korczak att bli spannmål.” odradzał, tłumaczył, że to nie łatwo tak avrådde, förklarade för dem att det inte od razu przestać. Za wygrane wypłacano var alldeles lätt att sluta på en gång. Som dwa cukierki. Oczywiście nie o te cukierki chodziło, ale o vinst utbetalades två karameller. Självklart var det inte kazwycięstwo nad samym sobą, o ukazanie drogi do walki ramellerna saken gällde, utan en seger över sig själv, att visa ze swymi wadami, drogi wiodącej do samowychowania. barnen hur man bekämpar sin egen ofullkomlighet, att visa Mnie osobiście podobały się zakłady o „niewiadome”. på den väg som leder till självuppfostran. Dziecko zakładało się o coś bardzo intymnego i nie chciało, Själv tyckte jag om när de slog vad om det ”okända”. by inni wiedzieli. To było także jego prawo. Ett barn slog då vad om något mycket intimt och ville då inte att andra skulle veta vad det gällde. Detta var också barnets rättighet. Sąd koleżeński Sąd koleżeński – wielkie osiągnięcie pedagogiczne Korczaka – budzi obecnie sporo kontrowersji, na które większy bodaj wpływ ma sama nazwa, aniżeli istota rzeczy. Warto przypomnieć, że „Kodeks” układał Doktor mozolnie, podczas pierwszej wojny, gdy jako lekarz pracował w przyfrontowym szpitalu. Rozmyślał nad tym, co można uczynić, aby ludzie nie musieli się zabijać, żeby docho„Mogę stworzyć tradycje prawdy, dzić swoich praw. Swojej słuszności możładu, pracowitości, szczerości. Ale na dowodzić nie siłą lecz drogą rozwagi i nie przerobię żadnego z dzieci na sprawiedliwości. Temida nie powinna być inne niż jest ... Nie powiem cha- ślepa ....Dziecko, które doznało krzywdy ze strony innego, nie odpłacało u nas pięknym brom, żeby były zbożem.” za nadobne, ale też w poczuciu własnej słabości nie musiało bezradnie cierpieć w milczeniu... Broniono jednostki przed złośliwością jakiejś grupki. Broniono własności dziecka. Broniono jego godności. Mały i dorastający człowieku, twoje własne ja, twoje pragnę, marzę, nie zgadzam się, nie pozwalam, czyli twoje prawa obywatelskie, ważne są! Już teraz, a nie dopiero wtedy, gdy dorośniesz. 30 Kamratdomstolen Kamratdomstolen – denna Korczaks stora pedagogiska succé – ger numera upphov till många kontroverser, vilket nog mera har orsakats av dess namn än av själva sakens väsen. Värt att påminna om är att ”Stadgan” sammanställde Doktorn mödosamt under första världskriget, när han arbetade som läkare vid ett frontsjukhus. Han funderade över vad man kunde göra för att folk skulle slippa döda varandra när de kämpar för sina rättigheter. Sin rätt behöver man inte få genom våld, utan genom sans och rättvisa. Rättvisan borde inte vara blind ... Ett barn hos oss, som behandlades illa av andra brukade inte återgälda tand för tand, men samtidigt slapp han, i sin egen svaghets vanmakt, hjälplöst lida i tysthet... Man försvarade den enskilde mot ondskan hos gruppen. Man skyddade barnens egendom. Man försvarade dess värdighet. Du lilla, växande människa, ditt eget jag, dina jag vill, jag drömmer, jag håller inte med, dvs. dina medborgerliga rättigheter är viktiga redan nu, inte bara när du blir vuxen. Wszystkie osoby, które pracuja lub mieszkaja w Szwecji, maja prawo do emerytury. Zapraszamy do naszych biur obsługi, gdzie odpowiemy na Twoje pytania dotyczące emerytury. Więcej informacji na temat emerytury znajduje się na stronie pensionsmyndigheten.se/polska Tutaj można znaleźć adresy naszych biur obsługi pensionsmyndigheten.se/servicekontor Jeżeli chodzi o sąd, Korczak uważał, że będzie to zawiązek równouprawnienia, prowadzącego do deklaracji praw dziecka. Sprzeciwiał się despotyzmowi opiekunów, którzy lekceważyli „błahe” krzywdy i skargi wychowanków, a rozpatrywali je zależnie od swojego dobrego czy złego humoru. Przypominam też, że pięcioosobowy skład sędziowski stanowiły u nas dzieci. Pamiętam dobrze, że słowa [wychowanka] Felka „ja też byłem sędzią”, sam początkowo przyjąłem jako mistyfikację, lub kiepski żart. Z naciskiem podkreślam fakt, że u nas wychowanek mógł podać do sądu nie tylko inne dziecko, ale również dorosłych. Wszystkich nas obowiązywały te same prawa. Gdy twierdzę, że Sąd był na Krochmalnej instytucją wychowującą, daję wyraz głębokiemu przekonaniu wyrosłemu z wieloletniej praktyki. Na tablicy ogłoszeń wisiała lista z nastepującymi rubrykami: kto podaje do sądu, kogo i za co. Wypełnianie ostatniej rubryki nie było obowiązkowe, bo młodsze dzieci miały trudności z pisemnym formułowaniem skarg. Przez dłuższy czas pełniłem funkcję sekretarza sądu. Zdejmowałem z tablicy tę listę i wzywałem oskarżającego i oskarżonego, aby złożyli zeznania. Zapisywałem podawane fakty i wyjaśnienia. Odbywało się to publicznie, przy stole w dużej sali jadalnej. Przy ustalaniu szczegółów, skłócone strony bywały często trochę zbite z tropu, początkowe podniecenie mijało. Posiedzenie sądowe odbywało się dopiero w soboty. Przez ten czas po namyśle niejednokrotnie wycofywano skargi. Komplet sędziowski nie był stały. Wybierano doń dzieci drogą losowania spośród tych, które w danym tygodniu same nikogo do sądu nie podały i których nikt nie oskarżał. Jako sekretarz byłem obecny podczas posiedzenia sądu, odczytywałem zebrane zeznania, nie miałem jednak prawa głosu. Utkwiła mi w pamięci sprawa Salci, która do sądu podała Heńka za ... podłość. Nie rozumiałem, o co chodzi w wypadku tej „podłości”. Okazało się, że Heniek podbiegł do Salci i nagle pocałował ją. Dziewczynka zawstydziła się, uważała, że krzywda jakiej doznała ze strony tego chłopca jest ewidentna. On jej tyle wstydu narobił, jest wstrętny i ... podły. Zrozumiałem. Na När det gällde domstolen, tyckte Korczak att detta kunde vara början till en jämlikhet, som skulle leda till en allmän deklaration av barnens rättigheter. Han motsatte sig vårdarnas despotism, som ignorerade ”oskyldiga” oförrätter och klagomål från barnen och tog itu med dem beroende på sitt goda eller dåliga humör. Jag vill också påminna om att de fem domarna var alla barn. Jag kommer väl ihåg att jag själv i början betraktade Feleks ord ”Jag har också varit domare” som en mystifikation, som ett dåligt skämt. Med eftertryck vill jag understryka det faktum att ett barn fick hos oss anmäla inte bara ett annat barn utan även en vuxen till domstolen. Samma lagar gällde oss alla. När jag säger att Domstolen på Krochmalnagatan var en uppfostrande institution, ger jag uttryck för min djupa övertygelse, som har vuxit fram genom en lång praktik. På anslagstavlan fanns en lista med följande rubriker: vem anmäler vilken och för vad till domstolen. Att fylla i den sista rutan var inte obligatoriskt, eftersom de yngre barnen hade svårt att formulera sina klagomål. Under en längre tid var jag anställd som domstolens sekreterare. Jag tog ner listan från tavlan och inkallade den anklagade och målsäganden att avge vittnesberättelser. Jag skrev ner fakta och förklaringar. Detta skedde offentligt, vid bordet i den stora matsalen. När vi försökte slå fast detaljerna blev de stridande parterna ofta något besvärade och den första ivern gick snabbt över. Domstolen sammanträdde först på lördagen. Under denna tid, efter viss eftertanke, tog man ofta tillbaka sin anmälan. Domarkåren var inte konstant. Barnen valdes in i den genom lottning, i vilken enbart de barn fick delta, som under den aktuella veckan inte hade anmält någon till domstolen och som själva inte befann sig bland de anklagade. Som sekreterare var jag närvarande vid domstolsförhandlingarna, jag läste upp vittnesmålen, men hade själv ingen rösträtt. Ett mål har särskilt fastnat i mitt minne, det när Salcia anmälde Heniek för att vara ”förhatlig”. Jag fattade inte riktigt vad denna ”förhatlighet” betydde i detta konkreta fall. Det visade sig att Heniek hade sprungit fram till Salcia och Kolonie/Kollo i Gocławek Foto: Arkiv RW 32 helt plötsligt kysst henne. Flickan skämposiedzeniu sądu przedstawiłem des och tyckte att den skada hon tillfogats same fakty. Heniek bynajmniej się av pojken var uppenbar. Han skämde ut nie wypierał. Zdania sędziów były henne, han var äcklig och ... förhatlig. Jag podzielone. Młodsi dziwili się Salförstod. Inför domstolen presenterade jag ci, dlaczego w ogóle gniewa się na rena fakta. Heniek nekade i alla fall inte Heńka. Przecież ją pocałował – to till någonting. Domarkåren var oenig. znaczy, że ją lubi. Dlaczego gniewać De yngre barnen undrade varför Salcia się, jeżeli ktoś kogoś lubi? Starsi starali överhuvudtaget blev arg på Heniek. Han się tłumaczyć. Wyrok zapadł większohade ju kysst henne, vilket betydde att ścią głosów, wydany był z rozwagą i han tyckte om henne. Varför vara arg när powagą. någon tycker om en? De äldre försökte Skoro już o tym wydarzeniu mowa, förklara. Domen fälldes genom majoripozwolę sobie na krótką dygresję: wytetens röst och kungjordes med största padki nieobojętnego stosunku chłopallvar. ców do dziewcząt i odwrotnie, tylko że Korczak, getto i Warszawa, 1942 Foto: Arkiv RW När vi nu talar om denna händelse så w nieco zawoalowanej formie, dawały vill jag tillåta mig en liten avvikelse: enskilda fall av ett się zauważyć wśród starszych wychowanków. Szeptanie po icke likgiltigt förhållande från pojkarna gentemot flickor kątach, dowcipy o specjalnym posmaku, chichoty, sygnaoch tvärtom, dock i en något mera förtäckt form, kunde lizowały okres dojrzewania. Pan Doktor z chłopcami, märkas bland de äldre invånarna. Det viskades i hörnen, pani Stefa z dziewczynkami zaczęli prowadzić pogadanki vitsar av ett särskilt slag, skratt – allt detta signalerade pu- uświadamiające, które cieszyły się niesłabnącym zainterebertetsåldern. Doktorn och fru Stefa började då föra upp- sowaniem wśród słuchaczy. Miały one charakter erotyczlysningssamtal med pojkar respektive flickor, som alltjämt no-fizjologiczno-społeczny. väckte stort intresse bland åhörarna. Samtalen var av en Wracam do przerwanego wątku zagadnień dotyczących erotisk-fysiologisk-social karaktär. sądu. Wszystkie dzieci lubiły bardzo Pana Doktora. GarJag återgår nu till den avbrutna berättelsen om domsto- nęły się do niego jak do rodzonego ojca. A jednak, właśnie len. Alla barn tyckte mycket om Doktorn. De drogs till Pan Doktor stawał kilkakrotnie przed sądem koleżeńskim. honom som till sin egen far. Ändå fick även han stå inför Subiektywne uczucia nie przesłaniały przewinienia. Opokamratdomstolen ett par gånger. De subjektiva känslorna wiem o kilku takich sprawach. Raz dzieci zobaczyły na fick inte dölja hans överträdelser. Jag ska berätta om ett ulicy, że Pan Doktor wskakuje do tramwaju. Postępowapar av dessa fall. En gång fick barnen se Doktorn hoppa nie surowo zakazane. Podany do sądu powiedział na swoje på en spårvagn på gatan när den redan var i gång. Detta usprawiedliwienie, że się spieszył do Polskiego Radia. Dovar strängt förbjudet. Den anklagade försvarade sig med att stal §100, który głosił, że źle postąpił. säga att han hade bråttom till den Polska Radion. Han fick Chłopak – Abramek Piekło – często i to złośliwie doku§100, som förkunnade att han hade handlat fel. czał innym dzieciom, wywoływał awantury. Raz zirytowany En pojke vid namn Abramek Piekło (po polska helvete) Pan Doktor powiedział na niego „piekielnik”. Podchwyciły brukade ofta vara elak mot andra barn och orsakade bråk. to inne dzieci i nie nazywano Abramka inaczej jak „pieDoktorn, irriterad, kallade honom en gång för ”Piekiel- kielnikiem”. Chłopiec czuł się pokrzywdzony. Którejś nienik” (kan betyda djävul). De andra barnen gillade detta dzieli podał Pana Doktora do sądu za przezywanie. Kilka nya namn och snart kallade ingen Abramek för annat än dni później sam wycofał sprawę. Doktor jednak o tym się ”Piekielnik”. Pojken kände sig kränkt. En söndag anmälde dowiedział i prosił usilnie dzieci, aby już nigdy tego słowa han Doktorn till domstolen för att denne använde föroläm- „piekielnik” nie używały. Przestały! pande epitet på honom. Några dagar senare tog han tillbaka Ostatnią sprawę, którą chcę przytoczyć zaczerpnąłem z anklagelsen. Doktorn fick dock reda på det och bad barnen wydanego drukiem opowiadania Staśka Zyngmana. Ma ona att aldrig mera använda ordet ”Piekielnik”. De slutade! zgoła inny charakter. Łajcie, żyjącą w strasznych warunkach, Det sista fallet som jag vill presentera här har jag hämtat przyjęto w drodze wyjątku do Domu Sierot na interwencję ur en berättelse av Staś Zyngman, som givits ut i tryckt jej nauczycielki. Nie była pierwszoklasistką. Miła, inteligentform. Detta fall var annorlunda på många sätt. Lajcia, som na dziewczynka uczyła się dobrze. W Domu Sierot i w szkohade bott under fruktansvärda förhållanden, blev undan- le jej zachowanie było nienaganne. Doktor zwrócił jednak tagsvis antagen på Barnhemmet efter ett ingripande av hen- uwagę, że dziewczynka jest zbyt spokojna i cierpliwa. Chce nes lärarinna. Hon var inte elev från första klass. Det var en grać z dziećmi w „klasy” czy bawić się skakanką. Każą jej trevlig, intelligent flicka och hon hade goda studieresultat. poczekać. Gdy miejsce się zwalnia, przyjmują kogoś innego. Såväl på Barnhemmet som i skolan var hennes uppförande Ona spokojnie bez słowa usuwa się na bok, patrzy i nie oklanderligt. Doktorn anmärkte dock att hon var alldeles upomina się o swoje prawo, jest bierna. Nie był to bynajför lugn och tålmodig. Hon hade gärna velat spela ”klasy” mniej sporadyczny wypadek. Po miesięcznym pobycie Łajci med de andra barnen eller leka med hopprep. De lät henne w Domu Sierot przeprowadzono plebiscyt. Dziewczynka vänta. När det blev en ledig plats tog de hellre någon annan. otrzymała niemal same zera. A zatem prawie wszystkim Hon drog sig då lugnt åt sidan utan att säga ett ord, såg była wciąż obca, obojętna. Tylko nie Korczakowi! Kiedyś på och förmådde inte kämpa för sin rätt, var passiv. Det- podczas zabawy na dużej sali Pan Doktor podniósł dzieta var inte alls någon isolerad händelse. När Lajcia vistats wuszkę do góry i posadził na szafie. Przerażone dziecko på Barnhemmet en månad genomfördes en omröstning. płakało i prosiło, żeby je zdjąć stamtąd. Obok szafy zbie33 Korczak, Misza, Dom Sierot/ Barnhem Krochmalnagatan Foto: Arkiv RW rała się wciąż rosnąca gromadka dzieci. Wreszcie zdjął Pan Doktor z szafy Łajcie. Otoczyła ją gromadka oburzonych wydarzeniem dzieciaków. Namawiały ją, aby podała Pana Doktora do sądu. Opierała się. Jakże tak? Doktora, który był dla niej taki dobry... Uległa gromadzie, która okazała jej zainteresowanie, życzliwość. I znów stanął Korczak jako oskarżony przed sądem. Przyznał się do winy, ale się nie usprawiedliwiał. Zdania sędziów były podzielone. Niektórzy byli za wysokim wyrokiem skazującym. Biorąc jednak pod uwagę, że to był żart niezłośliwy, ale przykry dali §100. Korczak wydawał się być zadowolony z ogłoszonego wyroku, a jeszcze więcej z konsekwencji, jakie to wywołało. W hierarchii problemów mniej i bardziej ważnych – to było dlań decydujące. Zrozumieliśmy! Zdarzało się, że niektórzy nauczyciele, mający dość skarg uczniów, usiłowali w szkole, czy w klasie wprowadzić sąd koleżeński. Przeważnie doznawali porażki. Ilość skarg się mnożyła, a instytucja nie zdobywała autorytetu. Jedna technika, wyrwana z kontekstu całego systemu zawodziła. Na Krochmalnej i na Bielanach (w drugim domu dziecka kierowanym przez Korczaka – przyp. red.) zdawała na pewno egzamin. ❒ Michał Wróblewski Siedem dobrych lat © Romuald Wróblewski Sid. 24 Collage, bilder medsols 1. vänster, högst upp: Korczak, Misza Wróblewski, kollo i Różyczki 2. Misza, Felek Grzyb, kollo i Różyczki, 3. Barnhemmet Krochmalnagatan, 4. Michał Wróblewski, förra seklets 60-talet, 5. Pojkarnas sovrum på Krochmalnagatan, sista bilden före kriget. Foto: Arkiv RW Fotografie ze str. 24 Collage, ze wskazówkami zegara: 1. lewe górne: Korczak, Misza Wróblewski, kolonie w Różyczkach 2. Misza, Felek Grzyb, kolonie w Różyczkach 3. Dom Sierot, ul. Krochmalna. 4. Michał Wróblewski, lata 60-te XX w. 5. Sypialnia chłopców na Krochmalnej, ostatnie zdjęcie sprzed wojny. Foto: Archiwum RW 34 Flickan fick nästan enbart nollor. Hon var alltså fortfarande likgiltig, främmande för de flesta. Men inte för Korczak! En gång, mitt under en pågående lek i stora salen tog Doktorn upp flickan och satte upp henne på ett skåp. Det förskräckta barnet skrek och grät och bad att någon skulle ta ner henne från skåpet. Framför skåpet samlades då en växande skara barn. Till sist tog Doktorn ner Lajcia. Hon blev omgiven av en skara barn, som var upprörda över det inträffade. De uppmanade henne att anmäla Doktorn till domstolen. Hon ville inte. Varför då? Att anmäla Doktorn, som ju varit så snäll mot henne... Till sist gav hon upp inför barnskaran, som visade henne sitt intresse och sympati. Än en gång stod Korczak som den anklagade inför domstolen. Han erkände sin skuld, men gav inga ursäkter. Domarkåren var oenig. Somliga var för en sträng, fällande dom. Men, med tanke på att detta hade varit ett skämt, inte elakt men ändå obehagligt, gav de honom §100. Korczak verkade nöjd med domen, och ännu mera nöjd var han med konsekvenserna av hela denna händelse. I hela de stora och små problemens hierarki var det just detta som för honom var det avgörande. Vi förstod! Det förekom att vissa lärare, som hade fått nog av elevernas ständiga klagomål försökte upprätta kamratdomstolar i sina klasser. I de allra flesta fall blev detta ett fiasko. Klagomålen blev bara fler och institutionen som sådan fick föga auktoritet. En enskild teknik, som hade ryckts loss ur sitt sammanhang, ville inte fungera. Men på Krochmalnagatan och i Bielany var den säkert en framgång. ❒ Michał Wróblewski Siedem dobrych lat © Romuald Wróblewski Översättning från polska: Wojciech Szrubka recenzja recension Nieustające poszukiwanie o powieści Katarzyny Tubylewicz Rówieśniczki Szwecji, w Sztokholmie. Owe trzy kole żanki z podstawówki to teraz dorosłe kobiety, każda z nich ukształtowana przez swoje środowisko i własne życio we doświadczenia. Trudno o trzy bardziej różne osobowo ści. Joanna, tymczasowo zamieszkała w Szwecji, jest żoną polskiego dyplo maty. Sfrustrowana dyplomatycznym, podporządkowanym skostniałym konwenansom środowiskiem, szuka z niego ucieczki. Swoisty azyl znajdu je – to jeden z drastycznych i bardziej Rówieśniczki wyrazistych paradoksów tej powieści – w ramionach kochanka, imigranta Katarzyna Tubylewicz Wydawnictwo W.A.B., 2914 -muzułmanina z przedmieścia Sztok holmu. Zdaje sobie doskonale sprawę z ewentualnych konsekwencji tego We shall not cease from exploration związku, mogącego zrujnować nie tylko And the end of all our exploring jej małżeństwo (skądinąd nieciekawe), Will be to arrive where we started ale przede wszystkich karierę jej męża; And know the place for the first time świadoma jest też banalności tej sytu T.S. Eliot acji: „Stara baba z młodym, orientalnym kochankiem. Co za kicz!” A jednak trud no jej wykreślić go na dobre ze swojego Już samo motto do najnowszej, wy życia. Życia pozbawionego poza tym danej w Polsce książki Katarzyny Tu większych atrakcji, jeśli nie liczyć spo bylewicz, Rówieśniczki (Wydawnictwo tkań na gruncie dyplomatycznym, na W.A.B., 2914), sygnalizuje nam przes trzeń emocjonalną rozgrywanej w niej których Joanna jest w zasadzie jedynie akcji. Powroty, nawroty, reminiscencje ozdobą swego męża i które śmiertelnie i konsekwencje dawnych zdarzeń z ją nudzą. życia głównych postaci przeplatają się nieustannie ze sobą. Grubo upraszcza W Szwecji mieszka również Zofia – w jąc można powiedzieć, że główną osią przeciwieństwie do Joanny robi wszy powieści jest przyjaźń, ściślej mówiąc stko, co możliwe, aby zintegrować się ze – kobieca przyjaźń. Temat skądinąd nie szwedzkim społeczeństwem. Ma skąd nowy w literaturze, tu jednak obdarzony inąd oddanego męża Szweda, ale też dodatkowym wymiarem: trzy przyjaciół zmuszona jest matkować jego córkom ki, których znajomość i przyjaźń (dość nastolatkom z pierwszego małżeństwa, niejednoznaczna, jak się potem okaże) nie znoszącym nowej żony ojca i dającej bierze początek w Polsce, spotykają się jej to odczuć na każdym kroku poprzez po latach na zupełnie innym gruncie: w wyrafinowaną grę w „wykluczanie tej 36 trzeciej”. Nic jednak nie powstrzymu je Zofii od ciągle ponawianych prób wtopienia się w szwedzkie tło, nawet kosztem zmiany imienia i nazwiska i za tracenia tym samym w pewnym stopniu własnej tożsamości: „Sofia Söderberg, żona Kjella Söderberga, miała zupełnie inne możliwości niż Zofia Skoczylas”. Udało jej się, dzięki znajomościom męża, dostać pracę nauczycielki języka hiszpańskiego, co powstrzymało pro ces, który sama przed sobą określała jako „powolne odmóżdżanie”. Na pozór egzystencja Zofii ma wszelkie cechy wręcz idealnej stabilizacji w nowym kra ju. Na pozór, bowiem uporczywa walka Zofii o asymilację, mająca swoje podłoże w przeżyciach z dzieciństwa i okresu dorastania w Polsce, jak też w trudnych doświadczeniach imigrantki w pierw szych latach pobytu w Szwecji, trwa nieustannie, nie pozwalając jej pozbyć się poczucia wyobcowania. Trzecia z tych kobiet, Sabina, to fana tyczna w swych poglądach żarliwa kato liczka, apodyktyczna, wręcz despotycz na, nie znosząca sprzeciwu i przekonana o swojej własnej nieomylności. Pracuje w odpowiednim do swoich przekonań miejscu: jako zastępca redaktora na czelnego katolickiego tygodnika dla kobiet Nasza misja. Sabina jest, moim zdaniem, najbardziej kontrowersyjną postacią powieści. Jej dewocja i żądza władzy jest porażająca, podobnie jak podglądy, których nie powstydziłaby się sama Inkwizycja. Sabina, decydując się na przyjazd do Sztokholmu i spotka nie z przyjaciółkami, zataja przed nimi największą porażkę swego dotychcza sowego zawodowego życia. Na domiar Cd. str. 38 ▶▶ złego jej ukochany syn Ett oavbrutet sökande om Katarzyna Tubylewiczs roman Rówieśniczki We shall not cease from exploration övrigt är tråkigt), utan framför allt And the end of all our exploring hennes mans karriär: hon inser dessu Will be to arrive where we started tom situationens banalitet: „En gammal And know the place for the first time tant med en ung, orientalisk älskare. Vilken kitsch!” Ändå har hon svårt att för T.S. Eliot passa honom ur sitt liv. Ett liv som dessu tom saknar större tjusning, om man inte Redan mottot till Katarzyna Tubylewiczs räknar de diplomatiska möten som Jo senaste bok Rówieśniczki, utgiven i Po anna, i egenskap av prydnad till sin man, len på förlaget W.A.B 2014, visar prov deltar i och tråkas ut av fullständigt. på den känslorymd som ska ta plats i handlingen. Återkomster, tillbakagån I Sverige bor också Zofia som i motsats gar, reminiscenser och konsekvenser av till Joanna gör allt som är möjligt för att tidigare händelser i huvudpersonernas integreras i det svenska samhället. Hon liv blandas fortlöpande samman. I korth har en svensk hängiven man, men är et handlar huvudtemat i berättelsen också tvungen att vara extramamma åt om vänskap, närmare sagt – kvinnlig tonårsdottern från det första äktenskapet vänskap. Det är inget nytt tema i lit som inte tål pappans nya fru, vilket hon teraturen, men här är det förenat med låter Zofia förstå genom att ständigt och ytterligare en dimension: tre väninnor, raffinerat spela ut henne. Men ingenting vars relationer och vänskap (en rätt håller Zofia borta från att ständigt på nytt mångtydig sådan ska det visa sig) har försöka smälta in i det svenska, även om sin upprinnelse i Polen, träffas efter flera det måste ske till priset av att hon byter år på ett helt annat område: i Sverige, namn och efternamn och därmed i lika i Stockholm. De tre, som varit vänner hög utsträckning förlorar en del av sin sedan grundskolan, är nu vuxna kvinnor, personlighet: „Sofia Söderberg, fru till Kjell var och en utbildad inom sitt område Söderberg, hade helt andra möjligheter och med egna erfarenheter av livet. än Zofia Skoczylas”. Hon lyckas, tack vare sin mans bekanta, att få ett spansklärar Det är svårt att hitta tre personligheter jobb, vilket hindrar den process som som skulle kunna vara mer olika. Joanna, hon själv beskriver som en långsam temporärt bosatt i Sverige, är hustru till „hjärndöd”. Utåt sett verkar Zofias tillvaro en polsk diplomat. Frustrerad över den i det nya landet vara stabil och ideal. Men diplomatiska miljöns tillrättalagda och trots hennes envisa kamp med att smälta förstenade konventioner, försöker hon in, en kamp som bär sina spår från barn fly därifrån. Sin asyl finner hon – och det domens och uppväxttidens upplevelser är en av berättelsens mer drastiska och i Polen, liksom de svåra invandrarerfar uttryckliga paradoxer – i armarna på enheterna från de första åren i Sverige, är älskaren, en muslimsk invandrare i en av hennes inre känsla av främlingskap svår Stockholms förorter. Hon är fullkomligt att göra sig av med. medveten om förbindelsens eventuella konsekvenser: de skulle kunna förstöra Den tredje av dessa kvinnor, Sabina, är inte bara hennes äktenskap (som för en glödande katolik med fanatiska öv ertygelser. Hon är dominerande, till och med despotisk, och står, övertygad om sin egen felfrihet, inte ut med motstånd. Hon arbetar på en för sina övertygelser lämplig plats: som vice chefredaktör på den katolska kvinnotidskriften „Vår mis sion”. Sabina är, enligt min uppfattning, den mest kontroversiella figuren i berät telsen. Hennes fromhet och makthunger är skrämmande, liksom hennes åsikter som inte skulle stå sig slätt inför självaste Inkvisitionen. När Sabina beslutar sig för att åka till Stockholm för att träffa sina väninnor, hemlighåller hon sitt yrkeslivs största nederlag för dem. Till råga på allt visar det sig att hennes älskade son har en avvikande sexuell läggning, vilket Sabina både föraktar och finner motbju dande. Hon skulle inte ha kunnat tänka sig något värre och mer förödmjukande! Hennes värld är skakad i sina grundvalar: „De senaste omstörtande händelserna, berövade henne kontroll och värdighet, och Sabina kunde tåla allt utom att förlo ra just det.” Handlingen i Katarzyna Tubylewiczs bok utspelar sig med dessa tre psykolo giska porträtt som bakgrund. Genom Joannas, Zofias och Sabinas liv avslöjas verkligheten sedd ur en annan synvin kel, tolkad på ett annat sätt med olika slags filter: sociala, historiska, religiösa och känslomässiga. Författaren tar sig an mycket viktiga frågor som hon dessutom framställer ur två kultu rers perspektiv – den polska och den svenska – utan att göra sig skyldig till det vanliga misstaget att glorifiera ena eller den andra. Det som närmast liknar en parodisk beskrivning av den polska diplomatkåren (ibland lite överdriven för min smak) går hand i hand sid 39 ▶▶ 37 recenzja recension okazuje się być odmiennej i dotąd cał kowicie przez Sabinę pogardzanej i nie nawidzonej orientacji seksualnej. Gorszej rzeczy i upokorzenia Sabina nie mogłaby sobie wyobrazić! Jej świat zachwiał się w posadach: „Sokowirówka ostatnich zda rzeń pozbawiła ją kontroli i godności, a Sabina mogła znieść wszystko poza utratą tych dwóch”. Na tle tych trzech portretów psycholo gicznych toczy się akcja książki Katarzy ny Tubylewicz. Perypetie życiowe Joan ny, Zofii i Sabiny odsłaniają nam bowiem rzeczywistość widzianą inaczej, inaczej też interpretowaną, jeśli nałożyć na owe interpretacje różnorakie filtry: społeczne, historyczne, religijne i emocjonalne. Au torka porusza bardzo ważne kwestie, od dając je w dodatku z perspektywy dwóch kultur: polskiej i szwedzkiej, a przy tym bez tak częstej w tego typu tekstach glo ryfikacji jednej czy drugiej. Karykaturalne wręcz opisy polskiego korpusu dyplo matycznego (chwilami, jak na mój gust, zbyt przejaskrawione) idą ręka w rękę z opisami współczesnego szwedzkiego społeczeństwa. Reprezentuje je głównie dobroduszny mąż Zofii, Kjell, typowy (?) Szwed, wychowany w demokratycznym kraju i przekonaniu, że „należy mu się wszystko, co ma podawane od dzieciństwa na tacy”. Ale Tubylewicz konfrontuje też nasta wienie – co ważne: w obu tych krajach! – do innych istotnych kwestii. Bardzo celnie oddaje zjawisko ksenofobii i uprzedzeń do obcych narodów. Wygła szane protekcjonalnym tonem przez szwedzkie panie domu uwagi na temat polskich sprzątaczek, które, jak komen tuje jedna z koleżanek Zofii, „są pracowi te, ale trochę prymitywne”, nie odbiega ją charakterem od komentarzy polskich 38 znajomych Joanny. „Mieszkałam kiedyś w akademiku z takimi Ukrainkami i to była dzicz po prostu, żadnej znajomości polskiej kultury” – zwierza się jedna z nich. Tubylewicz nie oszczędza nam ironii, kiedy postaciom swej książki każe wygłaszać sentencje typu: „Z góry uprzedzam, że nie jestem rasistką (…). Ale pewnych kultur mieszać z sobą nie należy.” Nic dodać, nic ująć! Miejscem akcji jest głównie Szwecja, ale reminiscencje przeżyć bohaterek mają swoje źródło w Polsce – i tej dawnej, obejmującej dzieciństwo i okres dora stania trzech dziewcząt-kobiet, i tej współczesnej, gdzie nadal mieszka Sabi na i do której to Polski duchowo, w pew nym stopniu, nadal przynależy Joanna. Polska stanowi zatem cały czas tło i punkt odniesienia dla aktualnych wyda rzeń. Stąd wiele refleksji dotyczy – obok celnych spostrzeżeń na temat społe czeństwa szwedzkiego – właśnie spraw polskich. Autorka nie waha się podejmo wać wielu innych, poza wspomnianymi powyżej, kontrowersyjnych tematów, jak choćby nastawienie społeczeństwa do odmiennych orientacji seksualnych, antykoncepcji i aborcji, jak również do problemu emigracji żydowskiej i an tysemityzmu. Tubylewicz szczególnie wyczulona jest na wszelkiego rodzaju hipokryzję: społeczną czy (zwłaszcza tę!) religijną. Celnie też podchwytuje i paro diuje różne narodowe stereotypy i wzor ce. Zwłaszcza symbolicznie w polskiej kulturze naładowany obraz Matki-Polki – reprezentowanej w powieści przede wszystkim przez Sabinę – zasługuje na uwagę: wierna swej zasadzie, że „w życiu kobiety najważniejsze jest macie rzyństwo”, Sabina nie potrafi jednak zaakceptować rozwoju i przekonań swo ich dorastających dzieci. Jej fanatyzm religijny, utwierdzony przykazaniami księdza typu „Nieś wytrwale swój krzyż. (...) Wiem, że cierpisz, ale to najświętsza rola matki”, obezwładnia czytelnika swą intensywnością. Ów przedstawiony, jak w krzywym zwierciadle, obraz tradycyj nej Matki-Polki wzbudza zarówno nie dowierzanie (czy wręcz rozbawienie), jak i niesmak. To tylko jeden z przykładów na kunszt karykaturalny Tubylewicz -pisarki i jej cietą ironię: „Niech sobie feministki mówią, co chcą, za to Sabina powie wprost, jest, jak jest – życie bez męża umniejsza kobietę.” Refleksje autorki dotyczą też Szwecji – również tutaj mamy do czynienia z po dobnie celną ironią i karykaturą szwedz kich stereotypów, wyobrażeń i sądów, szczególnie na temat, jak już wspo mniałam, innych narodowości i kultur. Tubylewicz dzieli się również spostrze żeniami odnośnie szwedzkich tradycji i różnic społecznych, nie zawsze widocz nych na pierwszy rzut oka, zwłaszcza dla kogoś, kto nie pochodzi „z narodu, w którego zbiorowej pamięci zostało mało zaschniętej krwi”. Nie wiem, jak odebrałby tę książkę Szwed – gdyby została przetłumaczo na na język szwedzki. Obawiam się, że przewrotna ironia pisarki oraz (cóż z tego, że świadoma) karykatura opisy wanego środowiska i większości posta ci, odbiega zasadniczo od konwencji literackich w tego typu powieściach szwedzkich, zwłaszcza biorąc pod uwa gę różniące oba kraje kody kulturowe, historyczne i społeczne. Istnieje zatem ryzyko, że mogłaby nie trafić do odbior cy, albo zostać odebrana na przekór in tencjom autorki. Polecam jednak tę książkę zarówno Polakom w kraju, jak i zamieszka łym w Szwecji. Złożona Cd. str. 42 ▶▶ med beskrivningar av det samtida svenska samhället. Detta får framför allt företrädas av Zofias man, Kjell, en typisk (?) svensk som uppfostrats i ett demokratiskt land och som tror att „allt han fått på fat sedan barndomen tillhör honom”. Men Tubylewicz konfronterar även inställningen – vilket är viktigt: i båda länderna! – till andra väsentliga frågor. Mycket träffande skildrar hon främlings fientlighet och fördomar kring andra nationaliteter. De svenska kvinnor som i nedlåtande ton anmärker på polska städerskor genom att, som en av Zofias kollegor, säga att de: „är arbetsamma, men lite primitiva”, avviker inte från kom mentarerna från Joannas polska vänner: „En gång bodde jag på studenthem med några ukrainare och vilket pack det var, de visste inget om den polska kulturen” – anförtror en av dem. Tubylewicz sparar inte på ironin när hon låter sina roman figurer yttra saker som: jag är inte rasist (...) men vissa kulturer ska inte beblandas”. Inget att vare sig lägga till eller dra ifrån! Författaren berör även Sverige – och här har åter igen att göra med samma träff säkra ironi och parodiering av de svenska stereotyperna, föreställningar och åsik ter, särskilt på det redan nämnda temat andra nationaliteter och kulturer. Tubyle wicz delar med sig av sina iakttagelser kring svenska traditioner och sociala skillnader, som inte alltid är synliga vid första ögonkastet, särskilt inte för någon som inte kommer från „en nation, där det kollektiva minnet inte bär på så särskilt mycket torkat blod”. Jag vet inte hur en svensk skulle uppfat ta boken om den översattes till svenska. Jag är rädd att författarens omvända ironi (vad hjälper att den är medveten) och parodieringen av miljön och mer parten av karaktärerna avviker funda mentalt från de litterära konventionerna i den här typen av svenska berättelser, särskilt om man beaktar de kulturella ko der som skiljer länderna åt, historiskt och socialt. Det finns dessutom en risk för att mottagaren inte skulle förstå eller läsa berättelsen tvärtemot författarens inten tion. Jag vill ändå rekommendera boken både till polacker i Polen och i Sverige. Problemens sammansättning i den här berättelsen, som framför allt behandlar de komplicerade mellanmänskliga rela tionerna som alltid är desamma när det kommer till problem av existentiell art, kan kanske kasta ljus på hur starkt vi for mas av den kultur vi bor i, oavsett vilket land, och hur snabbt vi ger efter för soci ala och kulturella stereotyper. Men också hur mycket vi är villkorade av vårt förflut na som kan göra sig påmint, även efter många år, som en besvärlig hicka, och som utmanar oss att oupphörligt söka efter meningen med vår existens och till att ta till vissa och inte andra beteenden och handlingar. ❒ M. Anna Packalén Parkman Foto: Wojtek Rudzki Romanen utspelar sig mest i Sverige, men huvudpersonernas minnen har sina ursprung i Polen – både det gamla, som omfattar barndom och uppväxttid för tre flickor-kvinnor, och det samtida, där Sabina ännu bor kvar och dit Joanna ännu hör andligen till en viss grad. Polen utgör dessutom ständigt bakgrund och referenspunkt till de aktuella händels erna. Vid sidan av de träffsäkra tankarna kring samhället i Sverige, är det framför allt polska frågor som berörs. Förutom de kontroversiella teman som redan nämnts, tvekar författaren inte för att ta upp andra, såsom samhällets inställning till avvikande sexuella läggningar, pre ventivmedel och abort, liksom problem med den judiska emigrationen och anti semitismen. Tubylewicz är särskilt käns lig för alla typer av hyckleri: social liksom (i synnerhet!) religiös. Träffande fångar hon och parodierar nationella stereotyper och mönster. Särskilt den i den polska kulturen laddade bilden av Den polska modern – i berättelsen representerad av Sabina – förtjänar att lyftas fram: trogen sin uppfattning att „i en kvinnas liv är moderskapet det allra viktigaste”, kan Sabina inte acceptera utvecklingen och övertygelserna som hennes barn uttry cker under uppväxten. Hennes religiösa fanatism, som bekräftas av prästens predikningar av typen „Bär ditt kors (...) jag vet att du lider, men det är moderns heligaste roll”, överväldigar läsaren med sin intensitet. Denna bild av den tradi tionella polska modern, framställd som i en skrattspegel, väcker både misstro, munterhet och motvilja. Det är bara ett exempel på Tubylewicz förmåga att parodiera och vara bitande ironisk: „Låt feministerna säga det de vill, ändå säger Sabina rakt ut att det är som det är – ett liv utan en man förminskar en kvinna.” Katarzyna Tubylewicz, författarinnan till ro manen, har varit direk tör av Polska Institutet i Stockholm. 39 Nanas krönika Ett världsmästerskap i en diktatur O D Kolejny raz powraca dyskusja o polityce i sporcie: czy to stosowne powierzać organizację mistrzostw świata dyktaturze? W tym wypadku jest to reżim, który, poza Alesiem Białackim, ma na sumieniu jeszcze ośmiu więźniów politycznych z długimi wyrokami. Reżim, gdzie nie ma wolności prasy, wypowiedzi ani zgromadzeń. Reżim, który wiosną tego roku przeprowadził dwie egzekucje i planuje w najbliższym czasie wykonać karę śmierci na kolejnych dwóch swoich obywatelach. I który publicznie podkreśla, że uważa Mistrzostwa Świata w hokeju jako dużego formatu wydarzenie polityczne. Tak, odpowiada zdecydowanie na to pytanie Międzynarodowy Związek Hokeja na Lodzie i jego prezes René Fasel. Przed meczem otwierającym mistrzostwa ściskał radośnie dłoń dyktatora Aleksandra Łukaszenki. Postawa Szwedzkiego Związku Hokeja jest równie arogancka. Argumenty Przewodniczącego Christera Englunda, kiedy w wy- Ännu en gång återkommer vi till diskussionen om politik och idrott och om huruvida det är lämpligt att förlägga ett världsmästerskap i en diktatur? I det här fallet en regim som förutom Ales Bialiatski har ytterligare åtta politiska fångar med långa fängelsestraff på sitt samvete. Som saknar press-, yttrande- och mötesfrihet. Som under våren har genomfört två dödsstraff och planerar att inom snar framtid avrätta ytterligare två av sina medborgare. Som offentligen har understrukit att de ser hockey-VM som ett stort politiskt event. Ja, svarar Internationella ishockeyförbundet och dess ordförande René Fasel tydligen på frågan. I samband med öppningsmatchen skakade han gladeligen hand med diktatorn Aleksandr Lukasjenka. Svenska hockeyförbundets hållning till mästerskapen är lika arrogant. Ordföranden Christer Englunds resonemang, när han dbywają się mistrzostwa świata w hokeju na lodzie skutkiem czego w lokalu białoruskiej organizacji praw człowieka Viasna w Mińsku robi się gorąco. − Reżim działa inaczej niż kiedyś. Zamiast zatrzymywać demonstrantów i opozycyjnych dziennikarzy w czasie mistrzostw, aresztowali profilaktycznie trzydzieści osób już przed mistrzostwami, by uniknąć szkodliwego rozgłosu, mówi Tatjana Rewiaka, jedna z czołowych aktywistek organizacji. Lokalne władze same poinformowały, że dodatkowo oczyściły ulice Mińska z tak zwanego „elementu zakłócającego ład”, by móc pokazać miasto z jak najlepszej strony. Organizacja praw człowieka szacuje, że chodzi o ok. trzysta osób: pracownic seksualnych, bezdomnych i alkoholików, których skazano na przymusową terapię. Viasna istnieje od 1996 roku i uważana jest za najważniejszą organizację praw człowieka na Białorusi. Zajmuje się przede wszystkim dokumentowaniem łamania praw człowieka i wspieraniem, w różny sposób, więźniów politycznych, działaczy opozycyjnych i ich najbliższych, którym dzieje się krzywda pod władzą dyktatora Aleksandra Łukaszenki. Przywódca Viasny, działacz i pisarz Aleś Białacki, siedzi w więzieniu od trzech lat. Za murami przymusowo pracuje w fabryce wytwarzającej policyjne mundury. Jednak w dalszym ciągu kieruje pracą organizacji przy pomocy autocenzu rowanych i zaszyfrowanych listów a kilkunastu członków, po drugiej stronie murów, utrzymuje działania organizacji. Poza biurem w stolicy, działa siedemnaście oddziałów lokalnych a w całym kraju zatrudnionych jest sto osób. − Nie wiemy, jakie Aleś ma warunki w więzieniu, tego tematu unika on w swoich listach. Wiemy jednak, że dzieli celę z piętnastoma innymi więźniami, którzy są w różny sposób karani za rozmowy z nim, więc Aleś dużo czasu spędza na pisaniu listów i książki. W tym tygodniu, po raz pierwszy od maja 2012, będzie mogła odwiedzić go żona. Tatjana Reviaka nie widziała go od czasu rozprawy w sądzie, kiedy to Aleś został skazany na 4 i pół roku więzienia za przestępstwo podatkowe. Chodziło rzecz jasna o coś zupełnie innego. 40 et är ishockey-VM och således hektiska dagar på den vitryska människorättsorganisationen Viasnas huvudkontor i Minsk. – Regimen arbetar annorlunda än tidigare. I stället för att gripa demonstranter och oppositionella journalister under VM har de redan innan mästerskapen gripit ett trettiotal personer i förebyggande syfte för att undvika negativ publicitet, berättar Tatsiana Reviaka, en av organisationens ledande aktivister. De lokala myndigheterna har själva informerat om att de dessutom har städat bort så kallade “störande element” från Minsks gator för att kunna visa upp huvudstaden från dess bästa sida. Människorättsorganisationer beräknar att det rör sig om cirka 300 sexarbetare, uteliggare och alkoholister som dömts till medicinsk tvångsvård. Viasna har funnits sedan 1996 och anses vara Vitrysslands mest betydande människorättsorganisation. De arbetar framför allt med att dokumentera människorättsbrott och med att på olika sätt stötta politiska fångar, aktivister och deras anhöriga som har råkat illa ut under den totalitära diktatorn Aleksandr Lukasjenkas styre. Viasnas ledare, aktivisten och författaren Ales Bialiatski, sitter i fängelse sedan tre år tillbaka. Innanför murarna tvingas han ironiskt nog till att arbeta på en fabrik som tillverkar polisuniformer. Han leder dock fortfarande organisationens arbete genom självcensurerade och krypterade brev medan ett tiotal medlemmar håller ställningarna på utsidan. Förutom kontoret i huvudstaden finns det sjutton lokalavdelningar och ett hundratal anställda runtom i landet. – Vi vet inte hur Ales har det i fängelset, han undviker det ämnet i sina brev. Men vi vet att han delar cell med femton andra fångar som får olika bestraffningar om de talar med honom och att han ägnar mycket tid åt att skriva brev och böcker. Den här veckan ska hans fru få komma på besök för första gången sedan maj 2012. Själv har Tatsiana Reviaka inte träffat honom sedan i tingsrätten när Ales Bialiatski 2011 dömdes till 4,5 års fängelse för skattebrott. Det rörde sig naturligtvis om något helt annat. Mistrzostwa świata pod dyktaturą i en intervju med Dagens Nyheter säger att “förutom att stötta ett land med bra hockeyutveckling öppnar ju också VM upp för att belysa vad som händer där”, är naivt. Någon som sett till alla dessa kritiska granskningar under mästerskapet!? Det finns heller ingen forskning, inga exempel, som stödjer tesen om att ett internationellt idrottsevenemang i en diktatur någon gång har påskyndat en demokratiprocess. Även utländska journalister på plats i Minsk flyr sitt ansvar. När Aleksandr Lukasjenka besökte matchen mellan Sverige och Kanada framställde flera svenska medier det som ett celebert och festligt inslag. Detta samtidigt som deras vitryska kollegor kämpar mot väderkvarnar i ett land som alltid tillhör bottenskrapet i Reportrar utan gränsers rapporter. Var är reportagen om förhållandena i diktaturen? Var är uppföljningarna av rapporterna om att underbetalda vietnamesiska och uzbekiska gästarbetare har byggt arenan det svenska hockeylaget spelar på? Varför har ingen intervjuat studenterna som under hösten tvingades ta studieuppehåll för att slutföra det försenade bygget? När jag besökte Vitryssland för första gången 2003 var den utrotningshotade vitryska bisonoxen en symbol för den oppositionella ungdomsorganisationen Zubr. Gruppen hade en kampanj där de spred nidbilder av den hockeyfanatiska Aleksandr Lukasjenka i hockeyhjälm. Nu ett decennium senare är diktatorn i hockeymundering något som regimen själv använder i sin propaganda och maskoten för ishockey-VM i Minsk är just en bisonoxe. Det vitryska parlamentet har beslutat att det under 2014 kommer att ske någon form av amnesti där ett okänt antal fångar kommer att släppas, förmodligen i samband med någon av alla årsdagar som hyllar landets styre. Det är oklart om amnestin kommer att inkludera politiska fångar som Ales Bialiatski. Något som däremot är klart är att ishockey-VM gynnar Aleksandr Lukasjenka och hans propagandaapparat på samma sätt som OS i Sotji gynnade Vladimir Putin. Nästa år är det val och opposition och människorättsaktivister förbereder sig inför ett ökat förtryck. Aleksandr Lukasjenka som har styrt landet med järnhand i tjugo år har ännu inte låtit meddela om han kommer att ställa upp för omval. Den allmänna uppfattningen är emellertid att han kommer att göra det. Och vinna. Förutom med de vanliga diktatoriska fulknepen nu även med ett lyckat internationellt sanktionerat pr-jippo i ryggen. ❒ Nana Håkansson wiadzie dla Dagens Nyheter mówi, że „poza wsparciem dla kraju o dobrych tradycjach hokejowych mistrzostwa przyczyniają się również do większego wglądu w to, co się w tym kraju dzieje”, są naiwne. Ktoś widział te wszystkie krytyczne raporty z Białorusi podczas mistrzostw? Nie ma również żadnych danych, żadnego przykładu, który wspierałby tezę, że międzynarodowe zawody sportowe w dyktatorskim kraju kiedykolwiek przyspieszyły demokratyzację. Również zagraniczni dziennikarze na miejscu, w Mińsku, uciekają przed odpowiedzialnością. Kiedy Aleksander Łukaszenka przyszedł na mecz między Szwecją i Kanadą szwedzkie media przedstawiły to, jako uroczystą, celebrycką migawkę. Dzieje się to wtedy, gdy ich białoruscy koledzy walczą z wiatrakami w kraju, który zawsze plasuje się na dnie rankingów w raportach organizacji Reporterzy bez branic. Gdzie są reportaże o warunkach panujących pod dyktaturą? Gdzie jest ciąg dalszy doniesień, że stadion, na którym grała szwedzka drużyna został zbudowany rękoma wietnamskich i uzbeckich gastarbeiterów płatnych poniżej minimum? Dlaczego nikt nie rozmawiał ze studentami, którzy jesienią zostali zmuszeni do zrobienia przerwy w nauce, by dokończyć opóźnioną budowę? Kiedy po raz pierwszy odwiedziłam Białoruś w 2003 roku, zagrożony wyginięciem białoruski żubr był symbolem opozycyjnej organizacji młodzieżowej pn. Żubr. Grupa prowadziła kampanię, podczas której rozpowszechniała karykatury fanatyka hokeja Aleksandra Łukaszenki w hełmie hokejowym. Teraz, dziesięć lat później, dyktator w stroju hokejowym jest używany przez reżim w propagandzie zawodów a maskotką Mistrzostw świata w Mińsku jest właśnie żubr. Białoruski parlament postanowił, że w 2014 roku będzie na Białorusi amnestia – nie wiadomo, w jakim kształcie – i nieznana liczba więźniów zostanie zwolniona, zapewne dla uczczenia jakiejś rocznicy sławiącej władze kraju. Niejasne, czy amnestia obejmie również Alesia Białackiego. Absolutnie jasnym jest natomiast, że mistrzostwa świata służą Aleksandrowi Łukaszence i aparatowi jego propagandy w taki sam sposób jak Olimpiada w Soczi służyła Władimirowi Putinowi. W przyszłym roku są wybory i opozycja oraz działacze ruchów praw człowieka szykują się na ostrzejsze prześladowania. Aleksander Łukaszenko, który żelazną ręką rządzi krajem od dwudziestu lat, nie ogłosił jeszcze, czy wystartuje w wyborach. Powszechnym przekonaniem jest, że jednak wystartuje. I wygra. Oprocz zwykłych dyktatorskich sztuczek ma przecież jeszcze w arsenale piarowsko udaną, usankcjonowaną międzynarodowo imprezę. ❒ Nana Håkansson 41 Rówieśniczki nr3(41)/2013 3(44)/2014 nr Cd. ze str. 38 ▶▶ problematyka tej powieści, traktującej przede wszystkim o skomplikowanych relacjach międzyludzkich, zawsze tych samych, jeśli chodzi o problemy natury egzystencjalnej, zwróci być może ich uwagę na to, jak silnie jesteśmy ukształ towani przez własną kulturę, niezależ nie od kraju, w którym przyjdzie nam mieszkać i jak łatwo ulegamy społecz no-kulturowym stereotypom. A także, jak bardzo wszyscy jesteśmy uwarun kowani własną przeszłością, która odbija nam się, nawet po latach, jak uciążliwa czkawka, prowokując nas do nieustannych poszukiwań sensu naszej egzystencji i do podejmowania takich, a nie innych zachowań i działań. ❒ M. Anna Packalén Parkman Känner du till två av Sveriges viktigaste telefonnummer? I Sverige är nödnumret 112 och numret 1177 för sjukvårdsrådgivning två viktiga telefonnummer till vården som alla i Sverige behöver känna till. I stora drag kan man säga att man alltid ska ringa 112 när det är en akut nödsituation. För alla andra frågor om vård och hälsa kan man ringa 1177. Då får man prata med en sjuksköterska som svarar på frågor, ger råd och vägleder rätt i vården. Numer alarmowy 112 i numer przewodnika służby zdrowia 1177 to dwa ważne numery do służby zdrowia, które wszyscy mieszkańcy Szwecji powinni znać. Ogólnie można powiedzieć, że pod numer 112 należy dzwonić zawsze w nagłej, nadzwyczajnej sytuacji. Na wszystkie pozostałe pytania związane z opieką zdrowotną i naszym stanem zdrowia dostaniemy odpowiedź pod numerem 1177. Pielęgniarka odpowie na pytania, udzieli porady i skieruje do odpowiedniej placówki służby zdrowia. Läs mer om SOS Alarm och 1177 Vårdguiden på www.sosalarm.se www.1177.se Samhällsinformation från Stockholms Läns landsting The project is co-financed from the funds granted by the Ministry of Foreign Affairs in the competition for the public task ”Cooperation with Polish Diaspora and Poles Abroad in 2014.” Projekt jest współfinansowany ze środków finansowych otrzymanych z Ministerstwa Spraw Zagranicznych w ramach konkursu na realizację zadania "Współpraca z Polonią i Polakami za granicą w 2014 r." ”Suecia Polonia” Polonia” utges utges av av Föreningen Föreningen FoFo”Suecia rumSuecia-Polonia/„Suecia Suecia-Polonia/„SueciaPolonia” Polonia”jest jest rum pismem wydawanym wydawanym przez przez Stowarzyszenie Stowarzyszenie pismem Forum Suecia-Polonia Suecia-Polonia Forum Ansvarig utgivare/ utgivare/ Wydawca Wydawca odpowiedzialodpowiedzialny: Ansvarig Zbigniew Bidakowski ny: Zbigniew Bidakowski Redaktör/Redaktor: Redaktör/Redaktor: Zbigniew Bidakowski Bidakowski Zbigniew Översättningar/Tłumaczenia: Jurek Jurek HirschÖversättningar/Tłumaczenia: berg, Lisa Mendoza Åsberg, Emi-Simone Hirschberg, Tomas Håkanson, Lisa MenZawall doza Åsberg, Emi-Simone Zawall Grafisk form/Opracowanie form/Opracowanie graficzne: graficzne: Grafisk Anna Bidakowska Bidakowska Anna Foto: Mikołaj Archiwum RW, englishpen.org, instyFoto: Grynberg, Dan Hansson, tutksiazki.pl, kth.se,Piotr mwse.edu.pl, Wojtek Stefan Markiewicz, Wacowski/DaRudzki, Anna Skwarcan, Mikael Wallerniel Rudzki, wikipedia.org stedt, wikipedia.org , Mila Zaydel Adress/Adres:”Suecia Polonia”, Adress/Adres:”Suecia Himlabacken 8, 170 78Polonia”, Solna Himlabacken 8, 170 78 Solna Tel/fax:+46-(0)8-85 72 62, Tel/fax:+46-(0)8-85 72 62, +46-(0)704 868 225 +46-(0)704 868 225 e-mail: e-mail: [email protected] [email protected] Alla inbetalningar inbetalningar till till Postgiro/Wszystkie Postgiro/Wszystkie Alla wpłaty na na Postgiro: Postgiro: 194 626-8 194 626-8 wpłaty Föreningen Forum Forum Suecia-Polonia Suecia-Polonia Föreningen Redaktionen tar tar inget inget ansvar ansvar för för innehåll innehåll Redaktionen annonser, återsänder återsänder inte inte obeställd obeställd mamaii annonser, teriall och och har har inga inga möjligheter möjligheter att att svara svara teriall på alla alla insända insända brev. brev. Vi Vi förbehåller förbehåller oss oss på rätter att att förkorta förkorta och och redigera redigera texter texter samt samt rätter ändra rubriker / Redakcja rubriker/ Redakcjanie nieodpowiada odpowiada za ändra treść ogłoszeń, za treść ogłoszeń,nie niezwraca zwracamateriałów materiałów nie zamówionychi inie niema mamożliwości możliwości odpowia zamówionych odpowiadadania na wszystkie nadsyłane zegamy nia na wszystkie nadsyłane listy.listy. ZastrZastrze gamyprawo sobie skracania prawo skracania i adiustacji sobie i adiustacji tekstów oraz tekstówich oraz zmiany ich tytułów. zmiany tytułów. ISSN 1651-0658 1651-0658 ISSN REDAKTIONSRÅDET/Rada redakcyjna: redakcyjna: REDAKTIONSRÅDET/Rada Ordförande/Przewodniczący: Ordförande/Przewodniczący: Leo Kantor, Kantor, publicist, publicist, ordförande ordförande Leo Internationellt Kulturforum Kulturforum ii ii Internationellt Sverige/ publicysta, publicysta, przewodniczący przewodniczący Sverige/ Międzynarodowego Forum Forum Kultury Kultury w w Międzynarodowego Szwecji Szwecji Ledamöter/Członkowie: Ledamöter/Członkowie: Kjell Albin Albin Abrahamson, Abrahamson, publicist publicist och och Kjell författare, utrikes utrikeskkorrespondent orrespondent författare, för Sveriges Sveriges Radio Radio ii Warszawa, Warszawa, Wien Wien för och Moskva/publicysta Moskva/publicysta ii pisarz, pisarz, och korespondent Szwedzkiego Szwedzkiego radia radia korespondent w Warszawie, Warszawie, Wiedniu Wiedniu ii Moskwie Moskwie w Piotr Cegielski, Cegielski, journalist journalist och och F.D F.D Piotr direktör för för Polska Polska Institutet Institutet direktör Stockholm/dziennikarz, Były Były ii Stockholm/dziennikarz, dyrektor Instytutu Instytutu Polskiego Polskiego w w dyrektor Sztokholmie Sztokholmie Katarzyna Janowska, Janowska, journalist, journalist, Katarzyna direktör av av TVp TVp Kultura/ Kultura/ direktör dziennikarka, dyrektorka dyrektorka TVP TVP dziennikarka, kultura kultura Anna M. M. Packalén-Parkman, Packalén-Parkman, professor professor Anna polska vid vid Uppsala Uppsala universitet/ universitet/ ii polska profesor filologii filologii polskiej polskiej profesor uniwersytetu w w Uppsalii Uppsalii uniwersytetu 112 1177 Vilket nummer ringer du om ditt barn har feber? Posttidning B Avsändare: Suecia Polonia Himlabacken 8, 170 78 Solna
