docMonika Szwarc Zasada niedyskryminacji ze względu na
download 
Reklamacja Transkrypt
Monika Szwarc Zasada niedyskryminacji ze względu na
ARTYKUŁY I ROZPRAWY Monika Szwarc Zasada niedyskryminacji ze względu na obywatelstwo a odmowa wykonania ENA wydanego w celu odbycia kary (uwagi na tle art. 4 pkt 6 decyzji ramowej 2002/584) Przestrzeń Wolności Bezpieczeństwa i Sprawiedliwości (dalej jako PWBiS), której rozwijanie jest jednym z celów Unii Europejskiej, wymaga, z jednej strony, zapewnienia swobodnego przemieszczania się obywateli Unii Europejskiej (art. 67 ust. 2 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej1, dalej jako TFUE), a z drugiej strony – zapewnienia wysokiego poziomu bezpieczeństwa za pomocą środków zapobiegających przestępczości, rasizmowi i ksenofobii i zwalczających te zjawiska oraz współpracy organów policyjnych i sądowych, wzajemnego uznawania orzeczeń sądowych w sprawach karnych i harmonizacji prawa karnego państw członkowskich UE (art. 67 ust. 3 TFUE). Najnowsze orzecznictwo Trybunału Sprawiedliwości (dalej jako TS) dotyczące interpretacji art. 4 pkt 6 decyzji ramowej 2002/584 w sprawie europejskiego nakazu aresztowania (dalej jako ENA)2 w sprawach Kozłowski3, Wolzenburg4 i Lopes Da Silva Jorge5, skłania do refleksji, że między swobodą przemieszczania się obywateli UE, rozumianą jako wolność wyboru miejsca pobytu i zamieszkania, a mechanizmem wzajemnego uznawania orzeczeń, w którym państwa członkowskie mają obowiązek wykonać orzeczenie wydane przez sąd karny innego państwa członkowskiego, może występować szczególny konflikt polegający na tym, że nawet jeżeli obywatel UE osiedlił się i przebywa legalnie w państwie członkowskim przyjmującym – musi zostać przekazany do państwa członkowskiego pochodzenia w celu odbycia kary, ponieważ wymaga tego zasada wzajemnego uznawania orzeczeń. Konieczność wyważenia dwóch równorzędnych celów Unii, uwzględnionych w art. 67 TFUE, wymaga odpowiedzi na pytania zarówno o obowiązywanie w ramach współpracy sądowej w sprawach karnych, w szczególności zaś wzajemnego uznawania orzeczeń, zasady niedyskryminacji ze względu na obywatelstwo, jak i o zakres ochrony obywateli UE wynikający z tej zasady. 1. Wprowadzenie Cele, jakie stawia sobie Unia przy realizacji PWBiS, mają być osiągane w poszanowaniu praw podstawowych i praw obywateli UE (art. 67 ust. 1 TFUE). Z nowym brzmieniem postanowień TFUE dotyczących rozwijania PWBiS koresponduje Program sztokholmski6, w którym Rada Europejska uznała, że realizacja PWBiS wymaga wzmocnienia aspektu poszanowania praw podstawowych i praw obywateli, o czym świadczy tytuł dokumentu: 1 Dz. U. z 2004 r. Nr 90, poz. 864/2. 2 Decyzja ramowa Rady z 13.06.2002 r. w sprawie europejskiego nakazu aresztowania i procedury wydawania osób między Państwami Członkowskimi (Dz. Urz. WE L 190 z 2002 r., s. 1; polskie wyd. specj. Dz. Urz. UE, rozdz. 19, t. 6, s. 34), dalej jako decyzja ramowa 2002/584. 3 Wyrok TS z 17.07.2008 r. w sprawie C-66/08, Kozłowski, Zb. Orz. 2008, s. I-6041. 4 Wyrok TS z 6.10.2009 r. w sprawie C-123/08, Wolzenburg, Zb. Orz. 2009, s. I-9621. 5 Wyrok TS z 5.09.2012 r. w sprawie C-42/11, Lopes Da Silva Jorge, por. http://curia.europa.eu/jcms/jcms/P_90683/. 6 Program sztokholmski – Otwarta i bezpieczna Europa dla dobra i ochrony (Dz. Urz. UE C115 z 4.05.2010 r., s. 1), dalej jako Program sztokholmski. „Otwarta i bezpieczna Europa dla dobra i ochrony obywateli”, jak i zawarte w nim postulaty. Obywatelstwo Unii Europejskiej, wprowadzone do prawa unijnego na mocy Traktatu z Maastricht, przyczyniło się niewątpliwie do rozszerzenia uprawnień i umocnienia statusu prawnego obywatela państwa członkowskiego w UE. Ze swobody przemieszczania się, gwarantowanej na podstawie art. 21 ust. 1 TFUE, oraz zasady niedyskryminacji ze względu na obywatelstwo, wynikającej z art. 18 TFUE, TS wywiódł szeroki zakres uprawnień obywateli unijnych względem organów państw członkowskich (zarówno państwa pochodzenia, jak i państwa przyjmującego)7. Uprawnienia te nie mają jednak charakteru absolutnego, bowiem TS nadal dostrzega i szanuje kompetencje państw członkowskich w odniesieniu do ochrony własnych obywateli w niektórych obszarach, jak i do ograniczania uprawnień przysługujących obywatelom innych państw członkowskich. 7 Zob. K. Kowalik-Bańczyk, Komentarz do art. 21, w: A. Wróbel, D. Miąsik, N. Półtorak (red.), Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej. Komentarz. Tom I, Warszawa 2012, s. 455–468; A. Frąckowiak-Adamska, O istocie praw wynikających z obywatelstwa Unii, „Europejski Przegląd Sądowy” 2012/10, s. 21. Europejski Przegląd Sądowy maj 2013 11 ARTYKUŁY I ROZPRAWY Jedną z dziedzin, w których państwa członkowskie nadal zachowały kompetencje do ochrony własnych obywateli i ograniczania uprawnień obywateli innych państw członkowskich, jest wzajemne uznawanie orzeczeń w sprawach karnych. Orzecznictwo TS dotyczące interpretacji art. 4 pkt 6 decyzji ramowej 2002/584 w sprawie europejskiego nakazu aresztowania wskazuje, że urzeczywistnianie PWBiS wymaga wyważenia dwóch równorzędnych celów Unii, wynikających z art. 67 TFUE i potwierdzonych w Programie sztokholmskim: z jednej strony zapewnienia wykonywania orzeczeń karnych w UE, z drugiej zaś strony – ochrony prawa wyboru miejsca pobytu, ochrony przed dyskryminacją ze względu na obywatelstwo oraz możliwości odbywania kary kryminalnej w tym państwie członkowskim, w którym istnieją szanse na skuteczną resocjalizację w wyniku odbycia kary. 2. Możliwość odmowy wykonania ENA z uwagi na skuteczną resocjalizację skazanego Europejski nakaz aresztowania stanowi decyzję sądową wydaną przez państwo członkowskie w celu aresztowania i przekazania przez inne państwo członkowskie osoby, której dotyczy wniosek, w celu przeprowadzenia postępowania karnego lub wykonania kary pozbawienia wolności bądź środka zabezpieczającego8. Celem decyzji ramowej 2002/584 jest zastąpienie systemu wielostronnej ekstradycji między państwami członkowskimi systemem przekazywania między organami sądowymi osób skazanych bądź podejrzanych w celu wykonania wyroku lub ścigania, przy czym ten drugi system jest oparty na zasadzie wzajemnego uznawania9. Na mocy decyzji ramowej 2002/584 państwa członkowskie zobowiązały się wykonywać każdy europejski nakaz aresztowania, opierając się na zasadzie wzajemnego uznawania i zgodnie z jej przepisami10, która implikuje obowiązek uwzględnienia europejskiego nakazu aresztowania, i możliwość odmowy jego wykonania jedynie w przypadkach wskazanych w art. 3 i art. 4 decyzji ramowej 2002/58411. Takie stanowisko prezentuje konsekwentnie także Sąd Najwyższy12. Spośród fakultatywnych przesłanek odmowy wykonania ENA na szczególną uwagę w kontekście prowadzonych rozważań zasługuje art. 4 pkt 6 decyzji ramowej 2002/584, zgodnie z którym wykonujący nakaz sąd może odmówić wykonania ENA, jeżeli nakaz został wydany w celu odbycia kary pozbawienia wolności lub środka zabezpieczającego, a osoba, której dotyczy wniosek, przebywa, jest obywatelem lub ma miejsce zamieszkania w państwie wykonania nakazu, a państwo to zobowiązuje się wykonać karę pozbawienia wolności lub środek zabezpieczający zgodnie z jego prawem13. Z brzmienia art. 4 pkt 6 decyzji ramowej 2002/584 prima facie wynika obowiązek zrównania sytuacji osoby przebywającej lub mającej miejsce zamieszkania w państwie członkowskim wykonania nakazu z sytuacją obywatela tego państwa. Wydaje się, że ratio legis art. 4 pkt 6 decyzji ramowej 2002/584 polega na objęciu dobrodziejstwem tego przepisu wszystkich 8 9 10 11 Art. 1 ust. 1, art. 2 decyzji ramowej 2002/584. Wyroki TS: w sprawie Kozłowski, pkt 31; w sprawie Wolzenburg, pkt 56. Art. 1 ust. 2 decyzji ramowej 2002/584. Wyroki TS: z 1.12.2008 r. w sprawie C-388/08, PPU Leymann i Pustuvarov, Zb. Orz. 2010, s. I-5743, pkt 51; w sprawie Wolzenburg, pkt 57. 12 Postanowienie Sądu Najwyższego (dalej jako SN) z 8.12.2008 r. (V KK 332/08), niepubl.; uchwała SN z 20.07.2006 r. (I KZP 21/06), OSNKW 2006/9, poz. 77; postanowienie SN z 12.09.2012 r. (V KK 238/12), niepubl. 13 Z tym przepisem koresponduje art. 5 pkt 3 decyzji ramowej 2002/584, który pozostanie poza zakresem niniejszych rozważań. 12 Europejski Przegląd Sądowy maj 2013 obywateli państw członkowskich, którzy ze względów skutecznej resocjalizacji powinni odbywać karę w państwie wykonania nakazu. Taką interpretację potwierdził TS, wskazując, że celem tego przepisu jest „umożliwienie organowi sądowemu przypisania szczególnej wagi zwiększeniu szans ponownej integracji społecznej osoby ściganej po wykonaniu kary, na którą była skazana”14. Niemniej jednak państwa członkowskie korzystają z pewnego marginesu swobody w zakresie implementacji decyzji ramowej 2002/584, w tym jej art. 4 pkt 6. Trybunał Sprawiedliwości akceptuje możliwość ograniczenia stosowania dobrodziejstwa z art. 4 pkt 6 decyzji ramowej 2002/584 w ten sposób, że państwo członkowskie, które realizuje cel zwiększenia szans ponownej integracji po wykonaniu kary, ogranicza możliwość odmowy wykonania nakazu jedynie wobec osób, które wykazały pewien stopień integracji ze społeczeństwem danego państwa członkowskiego15. W praktyce działania implementujące niektórych państw członkowskich zmierzają w kierunku automatycznej odmowy wykonania nakazu, gdy dotyczy ich własnych obywateli, i maksymalnego ograniczania możliwości odmowy wykonania nakazu, gdy dotyczy obywateli innych państw członkowskich. Tego rodzaju praktyki wywołują pytania o zakres uznania pozostawiony państwom członkowskim przy implementacji art. 4 pkt 6 decyzji ramowej 2002/584, oraz obowiązywania w tym kontekście zasady niedyskryminacji ze względu na obywatelstwo i jej interpretacji. 3. Obowiązek poszanowania zasady niedyskryminacji ze względu na obywatelstwo w ramach współpracy sądowej w sprawach karnych 3.1. Stanowisko TS Kwestia związania państw członkowskich obowiązkiem poszanowania zasady niedyskryminacji ze względu na obywatelstwo przy wdrażaniu decyzji ramowych przyjmowanych w dawnym III filarze, a w szczególności decyzji ramowej 2002/584, pojawiła się po raz pierwszy przed TS w sprawie Kozłowski. W tej sprawie TS analizował przepisy niemieckie implementujące art. 4 pkt 6 decyzji ramowej 2002/584, przy czym skupił się jedynie na tym pytaniu sądu niemieckiego, które dotyczyło interpretacji pojęć „miejsce zamieszkania” i „pobyt” użytych w tym przepisie. Ponieważ przeprowadzona analiza doprowadziła TS do wniosku, że osoba, wobec której wydano nakaz, nie spełniała przesłanek odmowy wykonania nakazu w celu odbycia kary (o których mowa w art. 4 pkt 6 decyzji ramowej 2002/584), TS odmówił udzielenia odpowiedzi na pytanie sądu krajowego dotyczące obowiązywania zasady niedyskryminacji ze względu na obywatelstwo w dziedzinie wzajemnego uznawania orzeczeń karnych. Problem ten rozstrzygnął TS dopiero w sprawie Wolzenburg, w której przedmiotem wątpliwości były przepisy niderlandzkie, przewidujące zakaz przekazania w trybie ENA wydanego w celu odbycia kary w odniesieniu do obywateli niderlandzkich oraz obywateli innych państw członkowskich mających zezwolenie na pobyt na czas nieokreślony. Jednocześnie pobyt na czas nieokreślony 14 Wyroki TS w sprawach: Kozłowski, pkt 45; Wolzenburg, pkt 62; Lopes Da Silva Jorge, pkt 32, a także w odniesieniu do art. 5 pkt 3 decyzji ramowej 2002/584: wyrok TS z 21.10.2010 r. w sprawie C-306/09, I.B., Zb. Orz. 2010, s. I-10341, pkt 52. 15 Wyrok TS w sprawie Wolzenburg, pkt 67. ARTYKUŁY I ROZPRAWY był przyznawany obywatelom państw członkowskich na podstawie przepisów implementujących dyrektywę 2004/38/WE16 po spełnieniu przesłanki 5-letniego nieprzerwanego pobytu na terytorium Niderlandów. Trybunał Sprawiedliwości odpowiadał na pytania sądu niderlandzkiego dotyczące zastosowania zasady niedyskryminacji ze względu na obywatelstwo w rozpatrywanej sprawie Wolzenburg, obywatela niemieckiego, który zamieszkiwał terytorium Niderlandów w momencie otrzymania przez ten sąd ENA wydanego przez sąd niemiecki. W wyroku TS stwierdził, że sytuacja osoby, takiej jak D. Wolzenburg, wchodzi w zakres prawa obywateli Unii do swobodnego przemieszczania się i przebywania na terytorium państw członkowskich, a tym samym wchodzi w zakres stosowania Traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europejska (dalej jako TWE)17. Osiedlając się w Niderlandach, zainteresowany skorzystał z prawa przyznanego przez art. 18 ust. 1 TWE (obecnie art. 21 ust. 1 TFUE) każdemu obywatelowi Unii do swobodnego przemieszczania się i przebywania na terytorium państwa członkowskiego innego aniżeli to, którego jest obywatelem18. Zdaniem TS, bez znaczenia była w tym kontekście okoliczność, że decyzja ramowa 2002/584 została przyjęta na podstawie Traktatu o Unii Europejskiej (dalej jako TUE)19, a nie na podstawie TWE, bowiem nie może to prowadzić do wniosku, iż przepisy krajowe przyjęte przez państwo członkowskie w celu transponowania aktu przyjętego na mocy TUE nie są objęte kontrolą legalności w odniesieniu do prawa wspólnotowego (obecnie prawa unijnego)20. W konsekwencji TS stwierdził w wyroku Wolzenburg, że obywatel państwa członkowskiego, który przebywa legalnie w innym państwie członkowskim, może się powołać na zasadę niedyskryminacji ze względu na obywatelstwo przeciwko przepisom krajowym, wdrażającym decyzję ramową 2002/584. Stanowisko to TS potwierdził również w wyroku w sprawie Lopes Da Silva Jorge, w której przedmiotem analizy były przepisy francuskie zobowiązujące sąd krajowy do odmowy wykonania ENA w celu wykonania kary jedynie w sytuacji gdy nakaz dotyczył obywateli francuskich, z wyłączeniem innych osób, w tym obywateli UE mających miejsce zamieszkania lub pobytu na terytorium tego państwa. W wyroku TS wskazał, że państwa członkowskie dokonując transpozycji art. 4 pkt 6 decyzji ramowej 2002/584 do ich prawa krajowego, mają obowiązek przestrzegania art. 18 TFUE21. 3.2. Komentarz Przed wejściem w życie Traktatu z Lizbony (czyli w stanie prawnym spraw Kozłowski i Wolzenburg) ówczesny art. 12 TWE (obecnie art. 18 TFUE) ustanawiał zakaz dyskryminacji ze względu na obywatelstwo „w zakresie stosowania niniejszego traktatu”, czyli jedynie w sprawach wchodzących w zakres stosowania dawnego prawa wspólnotowego (obecnie prawa unijnego). Z tego względu niektóre państwa członkowskie interweniujące w sprawie Wolzenburg zwracały uwagę, że zakaz dyskryminacji ze względu na obywatelstwo nie ma zastosowania do środków przyjętych przez państwa członkowskie w celu implementacji decyzji 16 Dyrektywa 2004/38/WE Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie prawa obywateli Unii i członków ich rodzin do swobodnego przemieszczania się i pobytu na terytorium (Dz. Urz. WE L 158 z 30.04.2004 r., s. 77; polskie wyd. specj. Dz. Urz. UE rozdz. 5, t. 5, s. 46–61), dalej jako dyrektywa 2004/38/WE. 17 Dz. Urz. UE C 321 E z 29.12.2006 r., s. 37. 18 Wyrok TS w sprawie Wolzenburg, pkt 46. 19 Wersja skonsolidowana: Dz. Urz. UE C 83 z 30.03.2010 r., s. 13. 20 Wyrok TS w sprawie Wolzenburg, pkt 44. 21 Wyrok TS w sprawie Lopes Da Silva Jorge, pkt 39. ramowej, jako aktu przyjętego na podstawie TUE22. Argumenty te zostały odrzucone przez TS, co nie mogło być zaskoczeniem w świetle wcześniejszego orzecznictwa TS na tle zasady niedyskryminacji ze względu na obywatelstwo. Państwa członkowskie, nawet działając w ramach ich kompetencji wyłącznych (takich jak organizacja sił zbrojnych, podatki bezpośrednie, czy wreszcie prawo i procedura karna), nie mogą naruszać reguł wynikających z bezpośrednio skutecznych przepisów traktatu, w tym zasady niedyskryminacji ze względu na obywatelstwo23. Trybunał Sprawiedliwości wielokrotnie orzekał też przed wejściem w życie Traktatu z Lizbony, że obowiązek poszanowania zasady niedyskryminacji ze względu na obywatelstwo, jako zasady prawa wspólnotowego, wiąże państwa członkowskie również w obszarze prawa karnego i procedury karnej, w dziedzinach nieobjętych współpracą sądową w sprawach karnych24. Jedynym warunkiem zastosowania tej zasady jest bowiem spełnienie przesłanki, by dany stan faktyczny i prawny znajdował się „w zakresie stosowania TWE”. W tym znaczeniu, w stanie prawnym obowiązującym w momencie orzekania w sprawie Wolzenburg, przepisy prawa krajowego implementujące decyzję ramową 2002/584 zostały przez TS potraktowane tak, jak wszelkie inne przepisy krajowe, które nie stanowią wdrożenia prawa wspólnotowego. Z tego względu, aby zastosować zakaz dyskryminacji ze względu na obywatelstwo, TS musiał znaleźć łącznik z prawem unijnym, pozwalający stwierdzić, że stan faktyczny i prawny sprawy znajduje się „w zakresie stosowania TWE”. Począwszy od wyroku w sprawie Martinez Sala25, TS przyjmuje konsekwentnie, że ochrona przed dyskryminacją ze względu na obywatelstwo w państwie członkowskim przyjmującym przysługuje każdemu obywatelowi UE, który skorzystał ze swobody przemieszczania się zagwarantowanej na podstawie TWE, które to przesłanki spełnił Wolzenburg. Trybunał Sprawiedliwości potwierdził zatem, że obywatele Unii są objęci ochroną przed dyskryminacją ze względu na obywatelstwo także w dziedzinie wzajemnego uznawania orzeczeń karnych. Wnioski te pozostają tym bardziej aktualne obecnie, przede wszystkim z uwagi na fakt, że w obecnym brzmieniu art. 18 TFUE (dawny art. 12 TWE) zakazuje wszelkiej dyskryminacji ze względu na obywatelstwo „w zakresie stosowania traktatów”, czyli zarówno TUE, jak i TFUE. Sytuację prawną jednostek w tym zakresie niewątpliwie wzmacniają postanowienia Karty Praw Podstawowych UE (dalej jako Karta)26, gwarantujące m.in. ochronę przed dyskryminacją ze względu na obywatelstwo (art. 21 ust. 2 Karty) i swobodę przemieszczania się (art. 45 Karty)27. Karta wiąże państwa członkowskie w zakresie, w jakim stosują prawo UE (art. 51 ust. 1 Karty), a zatem również w zakresie, w jakim dokonują wdrożenia aktów prawa pochodnego (w tym aktów przyjętych w ramach współpracy sądowej w sprawach karnych) do prawa krajowego. Należy jednak przypomnieć, że jeszcze przed wejściem 22 Por. argumenty państw członkowskich przytoczone przez rzecznika generalnego Y. Bota w opinii przedstawionej 24.03.2009 r. w sprawie C-123/08, Wolzenburg, pkt 95–96, por. http://eur-lex.europa.eu/. 23 Zob. szerzej A. Frąckowiak-Adamska, Obowiązek poszanowania prawa wspólnotowego w dziedzinach należących do kompetencji wyłącznych państw członkowskich, „Europejski Przegląd Sądowy” 2005/3, s. 19. 24 Wyroki TS: z 2.02.1989 r. w sprawie 186/87, Ian Cowan, ECR 1989, s. 195; z 24.11.1998 r. w sprawie C-274/98, Bickel i Franz, ECR 1998, s. I-7637; zob. szerzej M. Szwarc-Kuczer, Wpływ prawa Unii Europejskiej na prawo karne państw członkowskich – wybrane zagadnienia, w: A. Wróbel (red.), Stosowanie prawa Unii Europejskiej przez sądy, t. 1, Warszawa 2010, s. 847. 25 Wyrok TS z 12.05.1998 r. w sprawie C-85/96, Martinez Sala, ECR 1998, s. I-2691. 26 Dz. Urz. UE C 303 z 2007 r., s. 1. 27 Zob. A. Wróbel (red.), Karta Praw Podstawowych. Komentarz, Warszawa 2012. Europejski Przegląd Sądowy maj 2013 13 ARTYKUŁY I ROZPRAWY w życie Karty TS uznał, iż państwa członkowskie mają obowiązek dokonywać implementacji aktów prawnych przyjętych w III filarze w poszanowaniu praw człowieka, zagwarantowanych w Europejskiej Konwencji Praw Człowieka28 oraz wynikających ze wspólnych tradycji konstytucyjnych państw członkowskich, jako zasad ogólnych prawa unijnego29. Natomiast badając ważność decyzji ramowej 2002/584 w sprawie Advocaten voor de Wereld30, TS uznał, że przy implementacji tej decyzji ramowej państwa członkowskie mają obowiązek respektować zasadę niedyskryminacji ze względu na obywatelstwo. Zatem chociaż omawiane wyroki TS zapadły w świetle interpretacji art. 4 pkt 6 decyzji ramowej 2002/584, to jednak zachowują one aktualność w odniesieniu do wszystkich innych aktów prawa unijnego, przyjętych w ramach współpracy sądowej w sprawach karnych, w szczególności zaś wzajemnego uznawania orzeczeń w sprawach karnych. Oznacza to bowiem, że zasada niedyskryminacji ze względu na obywatelstwo musi być respektowana nie tylko w kontekście omawianego przepisu decyzji ramowej 2002/584, lecz także innych jej postanowień (np. art. 5 pkt 3) oraz innych decyzji ramowych wdrażających zasadę wzajemnego uznawania orzeczeń. Powoduje to zatem, że zakres oddziaływania omawianych wyroków TS znacznie wykracza poza analizę wyłącznie art. 4 pkt 6 decyzji ramowej 2002/584. 4. Interpretacja zasady niedyskryminacji ze względu na obywatelstwo w kontekście odmowy wykonania ENA na podstawie art. 4 pkt 6 decyzji ramowej 2002/584 4.1. Stanowisko TS W sprawie Kozłowski TS udzielił sądowi krajowemu wskazówek w odniesieniu do interpretacji użytych w art. 4 pkt 6 decyzji ramowej 2002/584 pojęć „miejsce zamieszkania” i „przebywa”. W tej sprawie TS analizował przepisy niemieckie implementujące art. 4 pkt 6 decyzji ramowej 2002/584, różnicujące sytuację obywatela Niemiec i obywatela innego państwa członkowskiego stale przebywającego w Niemczech, względem których wydany został nakaz w celu odbycia kary. Na mocy tych przepisów przekazanie własnego obywatela na podstawie ENA w celu wykonania kary nie jest możliwe, jeżeli nie wyrazi on na to zgody; natomiast przekazanie cudzoziemca mającego zwyczajowe miejsce pobytu w tym państwie nie jest możliwe, jeżeli nie wyrazi on zgody i jeżeli prawnie chronione interesy przemawiają za wykonaniem kary w Niemczech. Trybunał Sprawiedliwości opowiedział się za autonomiczną wykładnią pojęć użytych w art. 4 pkt 6 decyzji ramowej 2002/584, opartą na przesłankach faktycznych, wynikających z sytuacji danej osoby objętej nakazem. Wskazał ponadto, że pojęcia „ma miejsce zamieszkania” i „przebywa” odnoszą się odpowiednio do sytuacji, w których osoba objęta ENA albo ma rzeczywiste miejsce zamieszkania w państwie członkowskim wykonania nakazu, albo zbudowała z tym państwem, w następstwie odpowiednio długiego stałego pobytu, więzi porównywalne do tych, które są wynikiem 28 Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności sporządzona w Rzymie 4.11.1950 r. (Dz. U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284 ze zm.). 29 Wyrok TS z 16.06.2005 r. w sprawie C-105/03, Pupino, Zb. Orz. 2005, s. I-5285. 30 Wyrok TS z 3.05.2007 r. w sprawie C-303/05, Advocaten voor de Wereld, Zb. Orz. 2007, s. I-3633. 14 Europejski Przegląd Sądowy maj 2013 zamieszkania. Ponieważ TS uznał, że Sz. Kozłowski nie posiadał miejsca zamieszkania w Niemczech, odniósł się do pojęcia przebywania w tym państwie. Wskazał w tym zakresie, że aby ustalić, czy w konkretnej sytuacji pomiędzy osobą, której nakaz dotyczy, a państwem członkowskim wykonania nakazu istnieją więzi pozwalające na stwierdzenie, iż taką osobę obejmuje pojęcie „przebywa” w rozumieniu art. 4 pkt 6 decyzji ramowej 2002/584, należy dokonać ogólnej oceny kilku obiektywnych elementów charakteryzujących sytuację, w której znajduje się dana osoba, wśród których znajdują się w szczególności długość, charakter i warunki pobytu osoby, której nakaz dotyczy, a także więzi rodzinne i ekonomiczne, które utrzymuje ona z państwem członkowskim wykonania nakazu. Zdaniem TS, okoliczność, że osoba objęta nakazem nie przebywa nieprzerwanie oraz iż przebywa w nim z naruszeniem przepisów prawa wjazdu i pobytu obowiązujących w tym państwie, sama w sobie nie może stanowić podstawy uznania, że taka osoba nie przebywa na terytorium tego państwa, ale jednocześnie są to okoliczności, które sąd dokonujący oceny może uwzględnić. Bez znaczenia dla sądu krajowego powinny być natomiast inne okoliczności wskazane przez sąd niemiecki, mianowicie okoliczność, że osoba ta popełnia przestępstwa w sposób zawodowy lub/i że odbywa w zakładzie karnym karę pozbawienia wolności. Biorąc pod uwagę okoliczności sprawy, mianowicie długość, charakter i warunki pobytu Kozłowskiego, a także brak więzi rodzinnych i istnienie bardzo słabych więzi ekonomicznych z państwem członkowskim wykonania nakazu, TS uznał, że osoba ta nie spełnia przesłanki „przebywania” w rozumieniu art. 4 pkt 6 decyzji ramowej 2002/58431. Podkreślenia wymaga, że TS pozostawił sądowi krajowemu dużą swobodę uznania, czy dana osoba „przebywa” w państwie wykonania nakazu, dając wskazówki dotyczące przesłanek uwzględnianych przy interpretacji tego pojęcia. To rozstrzygnięcie TS należy jednak skonfrontować z wyrokiem w sprawie Wolzenburg, w której TS analizował przepis krajowy, uzależniający możliwość odmowy wykonania europejskiego nakazu aresztowania wydanego w celu odbycia kary względem obywatela innego państwa członkowskiego, jeżeli osoba ta zamieszkiwała na terytorium Niderlandów przez co najmniej 5 lat. Trybunał Sprawiedliwości nie miał wątpliwości, że przepis niderlandzki wprowadza zróżnicowane traktowanie ze względu na obywatelstwo, ponieważ przesłanką odmowy wykonania nakazu w celu odbycia kary, dotyczącego obywatela Niderlandów, jest sam fakt posiadania obywatelstwa niderlandzkiego (bez dodatkowych warunków), natomiast przesłanką odmowy wykonania nakazu w celu odbycia kary, dotyczącego obywatela innego państwa członkowskiego, jest wymóg, by zamieszkiwał on legalnie przez nieprzerwany okres 5 lat na terytorium tego państwa. Stwierdzenie tego zróżnicowania nie jest jednak równoznaczne z dyskryminacją, bowiem – jak przypomniał TS – zasada niedyskryminacji ze względu na obywatelstwo wymaga, by porównywalne sytuacje nie były traktowane w sposób odmienny, a sytuacje odmienne nie były traktowane w sposób identyczny, chyba że jest to obiektywnie uzasadnione32 oraz nie wykracza poza to, co jest konieczne dla realizacji słusznego celu wyznaczonego przez prawo krajowe33. 31 Zob. szerzej R. Kierzynka, T. Ostropolski, Znaczenie pojęć „miejsce zamieszkania” oraz „pobyt” w procedurze ENA – glosa do wyroku ETS z 17.07.2008 r. w sprawie C-66/08, Kozłowski, „Europejski Przegląd Sądowy” 2009/1, s. 42–48. 32 Wyroki TS: w sprawie Wolzenburg, pkt 63; w sprawie Advocaten voor de Wereld, pkt 56. 33 Wyroki TS w sprawie Wolzenburg, pkt 69, oraz wyrok TS z 18.11.2008 r. w sprawie C-158/07, Förster, Zb. Orz. 2008, s. I-8507, pkt 53. ARTYKUŁY I ROZPRAWY Trybunał Sprawiedliwości uznał, że skoro art. 4 pkt 6 decyzji ramowej 2002/584 ma na celu przypisanie szczególnej wagi zwiększeniu szans ponownej integracji społecznej osoby ściganej po wykonaniu kary, to państwa członkowskie mogą ograniczyć korzystanie z dobrodziejstwa odmowy wykonania nakazu w celu odbycia kary jedynie do osób, które wykazały pewien stopień integracji ze społeczeństwem danego państwa członkowskiego. Następnie zaś zaakceptował rozwiązanie przyjęte w prawie niderlandzkim, wskazując, że ocenę istnienia tego stopnia integracji ze społeczeństwem umożliwia spełnienie przesłanki przynależności państwowej w przypadku obywateli tego państwa oraz spełnienie przesłanki pobytu przez nieprzerwany okres 5 lat przez obywateli innych państw członkowskich. Zdaniem TS, obywatel UE, który nie ma obywatelstwa państwa wykonującego nakaz i nie przebywał w tym państwie przez określony czas w sposób nieprzerwany, wykazuje ogólnie silniejszą więź ze swoim państwem członkowskim pochodzenia niż ze społeczeństwem wykonującego nakaz państwa członkowskiego. Następnie TS uznał zróżnicowanie traktowania obywateli innych państw i obywateli państwa wykonującego nakaz za proporcjonalne do zamierzonego celu. W szczególności w odniesieniu do sytuacji obywateli innych państw członkowskich przebywających legalnie w państwie wykonania nakazu TS odwołał się do art. 16 dyrektywy 2004/38/WE, z którego wynika, że takie osoby uzyskują prawo stałego pobytu po upływie 5 lat nieprzerwanego legalnego pobytu na terytorium państwa przyjmującego, a także do art. 4 ust. 7 lit. a decyzji ramowej 2008/90934, który umożliwia państwom członkowskim jeszcze bardziej ułatwienie przekazywania wyroku, jeżeli osoba skazana mieszka i legalnie przebywa w sposób ciągły od co najmniej 5 lat w wykonującym nakaz państwie członkowskim i zachowa prawo stałego pobytu. Zdaniem TS, obywatel państwa wykonywania nakazu wykazuje więź umożliwiającą zagwarantowanie jego reintegracji po odbyciu kary, zaś w przypadku obywateli innych państw członkowskich istnienie tej więzi gwarantuje nieprzerwany legalny pobyt przez 5 lat. Skoro więc zróżnicowanie traktowania obywateli innych państw członkowskich, przebywających legalnie w państwie wykonania nakazu, i obywateli tego państwa jest obiektywnie uzasadnione i proporcjonalne do zamierzonego celu, zasada niedyskryminacji ze względu na obywatelstwo (art. 12 TWE, obecnie art. 18 TFUE) obywateli UE, którzy skorzystali ze swobody przemieszczania się (art. 18 TWE, obecnie art. 21 TFUE), nie sprzeciwia się stosowaniu przepisów niderlandzkich analizowanych w sprawie Wolzenburg. Do innej konkluzji doszedł TS w sprawie Lopes Da Silva Jorge, w której przedmiotem analizy były przepisy francuskie ograniczające możliwość odmowy wykonania nakazu wydanego w celu odbycia kary jedynie do obywateli francuskich (z wyłączeniem innych osób, w tym obywateli innych państw członkowskich). Trybunał Sprawiedliwości uznał, że jeżeli państwa członkowskie dokonują transpozycji art. 4 pkt 6 decyzji ramowej 2002/584 do prawa krajowego, nie mogą one bez jednoczesnego naruszenia zasady niedyskryminacji ze względu na przynależność państwową ograniczyć owej podstawy odmowy wykonania jedynie do obywateli krajowych, poprzez absolutne i automatyczne wyłączenie obywateli innych państw członkowskich, którzy przebywają lub zamieszkują na terytorium państwa członkowskiego wykonania, niezależnie od rodzaju powiązania, jakie mają oni z tym państwem członkowskim. Państwo członkowskie, zdaniem TS, nie musi koniecznie odmówić wykonania ENA wydanego przeciwko osobie zamieszkałej lub przebywającej w tym państwie, ponieważ decyzja ramowa pozostawia możliwość, że jeżeli osoba, której nakaz dotyczy, jest zintegrowana ze społeczeństwem rzeczonego państwa członkowskiego w stopniu porównywalnym do obywatela tego kraju, to sąd wykonania nakazu może ocenić, czy istnieje interes prawny uzasadniający wykonanie kary nałożonej w państwie członkowskim wydania nakazu na terytorium państwa członkowskiego jego wykonania35. Natomiast swoboda państwa członkowskiego w zakresie implementacji art. 4 pkt 6 decyzji ramowej 2002/584 kończy się wówczas, gdy państwo członkowskie automatycznie ogranicza sądowi krajowemu możliwość odmowy wykonania nakazu jedynie do przypadków obywateli tego państwa, z wyłączeniem możliwości rozważenia sytuacji obywateli innych państw członkowskich mających miejsce zamieszkania lub pobytu w państwie wykonania nakazu. 34 Decyzja ramowa Rady 2008/909/WSiSW z 27.11.2008 r. o stosowaniu zasady wzajemnego uznawania do wyroków skazujących na karę pozbawienia wolności lub inny środek polegający na pozbawieniu wolności – w celu wykonania tych wyroków w Unii Europejskiej (Dz. Urz. UE L 327 z 5.12.2008 r., s. 27), dalej jako decyzja ramowa 2008/909. 35 Wyrok TS w sprawie Lopes Da Silva Jorge, pkt 50–51. 36 Ustawa z 6.06.1997 r. – Kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 89, poz. 555 ze zm.), dalej jako k.p.k. 37 Zob. S. Steinborn, Komentarz aktualizowany do art. 607(s) kodeksu postępowania karnego, LEX/el. 2012, teza 2 oraz powołana tam literatura. 4.2. Komentarz 4.2.1. Przyjęcie przez TS obiektywnej przesłanki zastosowania dobrodziejstwa z art. 4 pkt 6 decyzji ramowej 2002/584, opierającej się na ocenie, że odbycie kary w państwie wykonania nakazu przyczyni się do skutecznej resocjalizacji skazanego po odbyciu kary, nie budzi wątpliwości. Na aprobatę zasługuje również stanowisko TS, że gwarancją skutecznej resocjalizacji jest ograniczenie w prawie krajowym kręgu osób korzystających z dobrodziejstwa wynikającego z art. 4 pkt 6 decyzji ramowej 2002/584 do tych, które wykazują więź z państwem członkowskim wykonania nakazu. Taka interpretacja tego przepisu opiera się na obiektywnej przesłance związanej z indywidualną sytuacją osoby objętej nakazem. Wątpliwości wywołuje natomiast stosowanie przez TS różnych kryteriów oceny, czy istnieje więź danej osoby z państwem członkowskim wykonania nakazu, w odniesieniu do obywateli państwa wykonania nakazu oraz obywateli innych państw członkowskich mających miejsce zamieszkania lub pobytu w tym państwie. Zastosowanie tych różnych kryteriów może prowadzić bowiem do wniosku, że dochodzi do dyskryminacji ze względu na obywatelstwo. 4.2.2. Po pierwsze, analizowane w omówionych powyżej sprawach ustawodawstwa krajowe przewidują automatyczną odmowę wykonania nakazu w celu odbycia kary w sytuacji gdy dotyczy on obywatela tego państwa członkowskiego. Warto tu dodać, że podobną regulację wprowadził polski ustawodawca, bowiem z art. 607s § 1 kodeksu postępowania karnego36 wynika obowiązek odmowy wykonania nakazu wydanego w celu odbycia kary, jeżeli dotyczy obywatela polskiego. Tym samym fakultatywna przesłanka odmowy wykonania nakazu, zawarta w decyzji ramowej, została przekształcona w obligatoryjną przesłankę odmowy wykonania nakazu, zawartą w przepisach krajowych, co wydaje się rozszerzeniem podstaw odmowy wykonania nakazu w porównaniu ze standardem wynikającym z decyzji ramowej37. W sprawie Wolzenburg TS zaakceptował działanie państw członkowskich, które przyjęły, że sam fakt posiadania obywatelstwa Europejski Przegląd Sądowy maj 2013 15 ARTYKUŁY I ROZPRAWY państwa członkowskiego wykonania nakazu daje wystarczającą gwarancję skutecznej resocjalizacji w rozumieniu art. 4 pkt 6 decyzji ramowej 2002/584, uznając, iż obywatelstwo daje gwarancję istnienia z państwem więzi umożliwiającej zagwarantowanie jego reintegracji społecznej po odbyciu kary38. Utożsamienie posiadania obywatelstwa danego państwa z istnieniem więzi między zainteresowaną osobą a tym państwem jest równoznaczne z akceptacją działań państw członkowskich, które na etapie implementacji art. 4 pkt 6 decyzji ramowej 2002/584 zapewniają automatyczną ochronę przed wydaniem w trybie europejskiego nakazu aresztowania własnym obywatelom. Z jednej strony, takie działanie można byłoby oceniać krytycznie, ponieważ w istocie stanowi ono powrót do zasady niewydawania własnych obywateli i działanie sprzeczne z ideą wzajemnego uznawania orzeczeń w sprawach karnych. Argumenty przemawiające za taką krytyczną oceną stanowiska TS w tej kwestii znaleźć można zwłaszcza w opiniach rzecznika generalnego Y. Bota w sprawach Kozłowski39 i Wolzenburg40. W sprawie Kozłowski rzecznik generalny podkreślił, że decyzja ramowa wyraźnie zrywa z zasadą nieprzeprowadzania ekstradycji własnych obywateli w stosunkach między państwami członkowskimi, co jest logiczne z uwagi na zasadę leżącą u podstaw decyzji ramowej, czyli wzajemne uznawania orzeczeń oraz wskazał, iż równe traktowanie przed wymiarem sprawiedliwości jest kolejnym krokiem w integracji państw członkowskich oraz logicznym następstwem stworzenia rynku wewnętrznego gwarantującego swobodę przemieszczania się i wprowadzenia obywatelstwa Unii Europejskiej41. Dodatkowo, w opinii do sprawy Wolzenburg rzecznik generalny Y. Bot wskazał, że, co prawda, prawodawca unijny przewidując posiadanie obywatelstwa państwa wykonania nakazu w art. 4 pkt 6 decyzji ramowej 2002/584, przyjął, iż ta cecha pozwala domniemywać, że między osobą, której dotyczy wniosek, a państwem wykonania nakazu istnieje więź pozwalająca sądzić, że odbycie kary w tym państwie zwiększy szanse na resocjalizację, lecz jednocześnie – domniemanie to może być wzruszone. Trybunał Sprawiedliwości w ogóle nie odniósł się do rozważań rzecznika w wyroku Kozłowski, zaś w wyroku Wolzenburg odrzucił argumentację rzecznika, akceptując niewzruszalność domniemania istnienia więzi między obywatelem a państwem. Z drugiej strony, należy jednak podkreślić, że stanowisko TS w wyroku Wolzenburg – utożsamiające więź obywatelstwa narodowego z więzią z danym państwem – znajduje uzasadnienie w zasadach prawa międzynarodowego i jest spójne ze stanowiskiem państw członkowskich, wyrażonym w instrumentach współpracy sądowej w sprawach karnych. Rozstrzygnięcie TS w tej sprawie stanowi wyraźny sygnał, że obywatelstwo Unii nadal nie ma na celu zastąpić obywatelstwa narodowego i iż prawo unijne szanuje szczególną więź między obywatelem a państwem jego obywatelstwa. Chociaż z punktu widzenia efektywności wzajemnego uznawania orzeczeń praktyka państw członkowskich, polegająca na automatycznej odmowie wydania własnych obywateli (nawet jeżeli jedynie w zakresie, w jakim został wydany ENA w celu wykonania kary), może podlegać krytyce, to jednak nie można zapominać o tym, że wzajemne uznawanie nie jest zasadą absolutną, lecz podlega 38 Por. wyrok TS w sprawie Wolzenburg, pkt 68 i pkt 70. 39 Opinia rzecznika generalnego Y. Bota przedstawiona 28.04.2008 r. w sprawie C-66/08, Kozłowski, por. http://eur-lex.europa.eu/. 40 Opinia rzecznika generalnego Y. Bota w sprawie Wolzenburg, por. http://eur-lex.europa.eu/. 41 Opinia rzecznika generalnego Y. Bota w sprawie Kozłowski, pkt 100–104; opinia rzecznika generalnego Y. Bota w sprawie Wolzenburg, pkt 138–141, por. http://eur-lex.europa.eu/. 16 Europejski Przegląd Sądowy maj 2013 realizacji na warunkach określanych przez państwa członkowskie w poszczególnych decyzjach ramowych. Wydaje się, że te właśnie okoliczności zadecydowały o ostrożnym podejściu TS do tej kwestii. 4.2.3. Po drugie, prezentowane orzeczenia wywołują pytania o zakres dopuszczalnej swobody pozostawionej państwom członkowskim w kształtowaniu sytuacji prawnej obywateli innych państw członkowskich, mających w państwie wykonania nakazu miejsce zamieszkania lub pobytu dla celów odmowy wykonania nakazu. W sprawie Kozłowski TS uznał, że dokonując oceny przesłanek miejsca zamieszkania lub pobytu, sąd krajowy ma obowiązek uwzględnić faktyczne okoliczności i kryteria związane z indywidualną sytuacją osoby objętej nakazem. Takie podejście zasługuje na aprobatę, ponieważ pozwala sądowi krajowemu na uwzględnienie indywidualnej sytuacji obywatela innego państwa członkowskiego przebywającego w państwie wykonania nakazu. Z tym wyrokiem na pierwszy rzut oka w sprzeczności pozostaje rozstrzygnięcie w sprawie Wolzenburg, w której TS uznał, że zgodne z prawem unijnym jest takie ukształtowanie przepisów krajowych, które dla ustalenia, czy obywatel innego państwa ma miejsce zamieszkania lub przebywa w państwie wykonania nakazu, przyjmuje ustawowe kryterium 5-letniego nieprzerwanego i legalnego pobytu na terytorium tego państwa. Z jednej strony, stanowisko TS w tym względzie można krytykować, bowiem przyjęcie takiego kryterium nie pozostawia sądowi krajowemu swobody oceny indywidualnej sytuacji osoby objętej nakazem. Można sobie wszak wyobrazić sytuację, że zainteresowana osoba ustanowiła więzi rodzinne, ekonomiczne lub społeczne z państwem wykonania nakazu jeszcze przed upływem 5 lat; a także – iż zainteresowana osoba, pomimo upływu wymaganego 5-letniego nieprzerwanego pobytu, nie wykazuje żadnych więzi z państwem wykonania nakazu, nie pracuje, nie zna języka itd. W konsekwencji ustalenie w prawie krajowym kryterium opartego na wyraźnie wskazanym okresie legalnego pobytu może sądowi krajowemu uniemożliwić uwzględnienie celu zamierzonego przez art. 4 pkt 6 decyzji ramowej 2002/584, czyli skuteczną resocjalizację skazanego. Z drugiej strony, stanowisko TS wyrażone w sprawie Wolzenburg w tym względzie, jest podyktowane zamiarem zagwarantowania pewności prawa i spójnej interpretacji prawa unijnego. Trybunał Sprawiedliwości dążył do zapewnienia spójnej, jednolitej interpretacji prawa unijnego, odwołując się – na potrzeby interpretacji art. 4 pkt 6 decyzji ramowej 2002/584 – do innych aktów prawa UE dotyczących prawa pobytu obywateli innych państw członkowskich w państwie przyjmującym, tzn. dyrektywy 2004/38/WE i decyzji ramowej 2008/909. Stanowisko TS w sprawie Wolzenburg jest również zbieżne z wcześniejszym orzecznictwem w świetle swobody przemieszczania się obywateli i zasady niedyskryminacji ze względu na obywatelstwo. Trybunał Sprawiedliwości konsekwentnie akceptuje pewien zakres swobody, pozostawiony państwom członkowskim w zakresie regulowania statusu obywateli innych państw członkowskich, przebywających legalnie na ich terytorium, zwłaszcza w odniesieniu do dostępu do usług lub świadczeń finansowanych z budżetu narodowego. Swoboda ta obejmuje m.in. ograniczenie kręgu osób uprawnionych do świadczeń (np. socjalnych) do osób wykazujących rzeczywisty związek z państwem wypłacającym świadczenie42. Podejście 42 Zob. szerzej na ten temat K. Kowalik-Bańczyk, Próba wprowadzenia solidarności ponadnarodowej w orzecznictwie dotyczącym obywatelstwa UE, w: C. Mik (red.), Solidarność jako zasada działania Unii Europejskiej, Toruń 2009, s. 195–216. ARTYKUŁY I ROZPRAWY to odzwierciedla np. wyrok w sprawie Bidar43, dotyczącej uprawnień studentów migrujących do ubiegania się o pomoc socjalną, w którym TS stwierdził, że państwo przyjmujące może ograniczyć pomoc przeznaczoną na pokrycie kosztów utrzymania takim studentom, którzy wykażą określony stopień zintegrowania ze społeczeństwem tego państwa, i z tego względu może wymagać od nich zamieszkiwania w państwie przyjmującym przez pewien okres. Jeszcze dalej idące stanowisko zajął TS w sprawie Förster44, w której zaakceptował przepisy krajowe, które jako kryterium przyznania określonych świadczeń studentom ustalały 5-letni okres nieprzerwanego pobytu w tym państwie. Na poparcie swojego rozstrzygnięcia TS powołał również art. 16 dyrektywy 2004/38/WE, jak i odwołał się do konieczności zapewnienia wysokiego poziomu pewności prawa i przejrzystości w zakresie przyznawania stypendiów studenckich na pokrycie kosztów utrzymania. Pozostaje jeszcze do ustalenia wzajemna relacja między rozstrzygnięciami w sprawie Kozłowski, w której TS opowiedział się za swobodą sądu ustalania sytuacji jednostki w danej sprawie, na podstawie obiektywnych przesłanek i indywidualnej sytuacji danej osoby, a rozstrzygnięciem w sprawie Wolzenburg, w której TS zaakceptował ustalony w powszechnie wiążących przepisach krajowych wymóg 5-letniego nieprzerwanego pobytu. Wydaje się, że te dwa rozstrzygnięcia można pogodzić, przyjmując, iż jeżeli przepisy krajowe – tak jak przepisy niemieckie – nie wskazują przesłanek ustalania, czy osoba objęta nakazem ma miejsce zamieszkania lub pobytu w państwie wykonania nakazu, to sąd powinien przy podejmowaniu decyzji uwzględnić wskazówki zawarte w sprawie Kozłowski. Wniosek ten jest użyteczny również na potrzeby interpretacji polskiego uregulowania zawartego w art. 607s § 2 k.p.k. Takie podejście ustawodawcy krajowego pozostawia sądowi krajowemu większy margines swobody w uwzględnianiu indywidualnej sytuacji jednostki. Jednocześnie jednak, jeżeli ustawodawca zdecyduje się na ograniczenie swobody sądów krajowych w tym zakresie (tak jak w przepisach niderlandzkich), to powinien się kierować wskazówkami zawartymi w sprawie Wolzenburg, w której TS zaakceptował wymóg 5-letniego nieprzerwanego pobytu, wskazujący na istnienie więzi z państwem członkowskim wykonania nakazu. 4.2.4. Po trzecie, pojawia się pytanie, w jakim zakresie dopuszczalne w świetle zasady niedyskryminacji ze względu na obywatelstwo jest różnicowanie sytuacji obywateli innych państw członkowskich względem obywateli danego państwa członkowskiego. Kwestia ta pozostaje też aktualna w świetle polskich przepisów implementujących decyzję ramową 2002/584. Artykuł 607s k.p.k., wdrażający art. 4 pkt 6 decyzji ramowej 2002/584, przewiduje obligatoryjną odmowę wydania obywatela polskiego, jeżeli nie wyraża on zgody na przekazanie („nie podlega wykonaniu”); oraz fakultatywną odmowę wydania innej osoby (w tym obywatela innego państwa członkowskiego), która ma miejsce zamieszkania lub stale przebywa na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej („można także odmówić”). W tym przypadku zróżnicowanie procesowe polega na tym, że w odniesieniu do obywatela polskiego przesłanka obywatelstwa ma charakter obligatoryjny, natomiast w przypadku obywatela innego państwa członkowskiego – jedynie charakter fakultatywny. Ponadto, ustawodawca różne znaczenie przypisał zgodzie wyrażonej przez osobę objętą nakazem, jedynie 43 Wyrok TS z 15.03.2005 r. w sprawie C-209/03, Bidar, Zb. Orz. 2005, s. I-2119. 44 Wyrok TS w sprawie Förster. w przypadku obywatela polskiego jest ona wprost uwzględniona w przepisie kodeksu postępowania karnego. W tym kontekście należy wskazać, że w sprawie Wolzenburg przepisy niderlandzkie przewidywały obligatoryjną odmowę wydania zarówno obywatela tego państwa, jak i obywatela innego państwa (pod warunkiem iż spełnia on warunek 5-letniego pobytu). Różnicowanie sytuacji tych osób dotyczyło zatem jedynie sposobu ustalenia więzi z państwem wykonania nakazu, a nie różnej sytuacji procesowej tych dwóch grup osób, jak to występuje w przypadku przepisów polskich. Co prawda, TS w sprawie Wolzenburg pozostawił państwom członkowskim pewien margines swobody przy implementacji art. 4 pkt 6 decyzji ramowej 2002/584, jednocześnie jednak przyznał, że zróżnicowanie traktowania własnych obywateli i obywateli innych państw członkowskich mających miejsce zamieszkania lub pobytu w danym państwie musi być obiektywnie uzasadnione i proporcjonalne. W świetle przepisów art. 607s § 1 i § 2 k.p.k. pojawiają się wątpliwości, czy zróżnicowanie procesowe obu kategorii osób również można usprawiedliwić koniecznością istnienia więzi z danym państwem45. Na marginesie rozważań warto zasygnalizować, że art. 607t § 1 k.p.k., wdrażający art. 5 pkt 3 decyzji ramowej 2002/584, przewiduje, iż jeżeli nakaz europejski został wydany w celu ścigania osoby, która jest obywatelem polskim, to przekazanie może nastąpić, pod warunkiem że osoba ta będzie odesłana na terytorium RP po prawomocnym zakończeniu postępowania w państwie wydania nakazu europejskiego. Przepis ten pomija zatem, wbrew wyraźnemu brzmieniu art. 5 pkt 3 decyzji ramowej 2002/584, obywateli innych państw członkowskich mających miejsce zamieszkania lub pobytu na terytorium RP. W świetle rozstrzygnięcia TS w sprawie Lopes Da Silva Jorge należy przyjąć, że przepis polski pozostaje w sprzeczności z powołanym przepisem decyzji ramowej w zakresie, w jakim automatycznie wyłącza z możliwości skorzystania z tego dobrodziejstwa osoby mające w Polsce miejsce zamieszkania lub pobytu. W tym zakresie, korzystając ze wskazówek udzielonych przez TS w wyroku Lopes Da Silva Jorge, sąd krajowy powinien dokonać prounijnej wykładni w miarę możliwości w świetle brzmienia i celu decyzji ramowej, tak aby osiągnąć przewidziany w niej skutek. Trybunał Sprawiedliwości zaproponował, by sąd krajowy uwzględnił nie tylko przepisy mające na celu transpozycję decyzji ramowej 2002/584, lecz także zasady i przepisy krajowego porządku prawnego regulujące skutki, jakie może wyciągnąć z dyskryminacji zakazanej przez prawo krajowe, a w szczególności te, które pozwalają mu na usunięcie skutków tej dyskryminacji do czasu przyjęcia przez prawodawcę środków koniecznych do jej usunięcia46. 5. Poszanowanie praw obywateli Unii w PWBiS Z dotychczasowych rozstrzygnięć TS w sprawach Kozłowski, Wolzenburg i Lopes Da Silva Jorge wynika, że obywatelom państw 45 Niestety w sprawie Kozłowski, w której TS analizował przepisy niemieckie, ukształtowane podobnie jak art. 607s k.p.k., odmówił udzielenia odpowiedzi na interesujące nas pytanie. 46 Kwestią wymagającą odrębnej i pogłębionej analizy jest natomiast możliwość odmowy wykonania nakazu z uwagi na naruszenie praw podstawowych, co rozważył w ostatnim czasie SN w kontekście analizy art. 607p § 1 pkt 5 k.p.k., stwierdzając w postanowieniu z 12.09.2012 r. (V KK 238/12), niepubl., że potencjalnie naruszenie (nie ograniczenie) każdej wolności lub prawa (gwarantowanych zarówno w Konstytucji RP, jak i aktach prawa międzynarodowego) może stanowić podstawę odmowy wykonania ENA. Europejski Przegląd Sądowy maj 2013 17 ARTYKUŁY I ROZPRAWY członkowskich przysługuje ochrona przed dyskryminacją ze względu na obywatelstwo w odniesieniu do przepisów krajowych, stanowiących implementację decyzji ramowej wdrażającej zasadę wzajemnego uznawania orzeczeń, w tym przypadku europejski nakaz aresztowania. Oznacza to, że obywatel UE może się powołać na zasadę niedyskryminacji ze względu na obywatelstwo przeciwko przepisom państwa przyjmującego, implementującym decyzję ramową wdrażającą zasadę wzajemnego uznawania orzeczeń karnych, które różnicują sytuację obywatela innego państwa członkowskiego względem obywatela państwa członkowskiego przyjmującego. Niemniej jednak państwa członkowskie korzystają z pewnego marginesu swobody przy implementacji do prawa krajowego art. 4 pkt 6 decyzji ramowej 2002/584 i mogą ograniczyć możliwość zastosowania przez sąd krajowy odmowy wykonania ENA w celu odbycia kary jedynie do osób, które wykazują więź z państwem członkowskim wykonania nakazu. Stanowisko TS budzi wątpliwości w zakresie, w jakim akceptuje on różne kryteria spełnienia przesłanki istnienia więzi z państwem członkowskim: posiadanie obywatelstwa państwa wykonującego nakaz w odniesieniu do własnych obywateli lub też ustalenie minimalnego okresu legalnego pobytu w państwie przyjmującym w odniesieniu do obywateli innych państw członkowskich. Jak starano się wykazać powyżej, takie stanowisko TS w kwestii interpretacji art. 4 pkt 6 decyzji ramowej 2002/584 znajduje mocne oparcie zarówno we wcześniejszym orzecznictwie w świetle obywatelstwa UE, jak i w aktach prawa unijnego (dyrektywa 2004/38/WE, decyzja ramowa 2008/909), które stanowią wyraz woli instytucji unijnych i państw członkowskich podejmujących decyzje w Radzie. Przemawiają za nim również względy spójności interpretacji prawa unijnego i zasada pewności prawa. Nie można jednak ignorować, że takie stanowisko oznacza, iż w PWBiS są realizowane na pierwszym planie albo partykularne interesy państw członkowskich (automatyczna odmowa wykonania nakazu dotyczącego własnego obywatela), albo nadrzędny interes zapewnienia skutecznego wdrażania zasady wzajemnego uznawania, wyrażającego się w poszanowaniu decyzji sądowych wydanych w innych państwach członkowskich (ograniczanie możliwości odmowy wykonania nakazu dotyczącego obywatela innego państwa członkowskiego). W obu przypadkach intensywnie ujawniają się te mechanizmy polityczne, które do tej pory (przed wejściem w życie Traktatu z Lizbony) mocno oddziaływały na międzyrządowy charakter współpracy sądowej w sprawach karnych. Prawa podstawowe jednostki i prawa obywateli Unii znajdują się na dalszym planie. Zarówno w przypadku automatycznej odmowy wykonania nakazu własnych obywateli, jak i w przypadku ograniczenia możliwości odmowy wykonania nakazu względem obywateli innych państw członkowskich, z różnych względów, o których była mowa wcześniej, na plan dalszy schodzi resocjalizacja skazanego. Na ten aspekt PWBiS zwracał uwagę rzecznik generalny Y. Bot w sprawie Wolzenburg, wskazując, że „cel, jakim jest resocjalizacja, wyrażony w art. 4 pkt 6 decyzji ramowej 2002/584, nie może zostać osiągnięty bez indywidualizacji systemu wykonywania kar, który zakłada, iż sądowi orzekającemu przysługuje całość uprawnień władzy sądowniczej oraz całkowita swoboda oceny”47. dr. hab. Monika Szwarc Autorka jest profesorem nadzwyczajnym w Instytucie Nauk Prawnych PAN. 47 Opinia rzecznika generalnego Y. Bota w sprawie Wolzenburg, pkt 125, por. http://eur-lex.europa.eu/. 48 Opinia rzecznika generalnego P. Mengozziego przedstawiona 20.03.2012 r. w sprawie C-42/11, Lopes Da Silva Jorge, pkt 28, por. http://curia.europa.eu/. 18 Europejski Przegląd Sądowy maj 2013 Ten aspekt wzajemnego uznawania orzeczeń karnych jeszcze dobitniej wskazał rzecznik generalny P. Mengozzi, podkreślając w swojej opinii, m.in. że „przy stosowaniu zasady wzajemnego uznawania w rozumieniu decyzji ramowej – przestrzeganie praw podstawowych, w szczególności godności osoby skazanej, powinno stanowić obsesję ustawodawcy krajowego, gdy dokonuje on transpozycji prawa Unii, krajowych organów sądowych, gdy korzystają z przyznanych im prawem Unii prerogatyw, lecz również TS, gdy zwrócono się do niego o interpretację postanowień decyzji ramowej 2002/584. To przy uwzględnieniu nadrzędnej zasady, jaką jest ochrona ludzkiej godności, kamień węgielny ochrony praw podstawowych w systemie prawnym Unii, należy zapewnić swobodny przepływ orzeczeń w sprawach karnych, lecz również, w razie konieczności, poddać go ograniczeniom”48. Wydaje się, że z rozdźwięku między stanowiskami rzeczników a stanowiskiem Trybunału Sprawiedliwości można wywieść wniosek, iż przed Unią jeszcze długa droga do ustanowienia rzeczywistej Przestrzeni Wolności, Bezpieczeństwa i Sprawiedliwości, w której prawa obywateli Unii Europejskiej mają szansę na skuteczną realizację. Summary Non-discrimination on grounds of nationality and non-execution of european arrest warrant (remarks concerning Art. 4(6) of Framework Decision 2002/584) The article presents the jurisprudence of the Court of Justice concerning Art. 4(6) of the Framework Decision 2002/584 on the European arrest warrant and the surrender procedures between Member States. The analysis of CJEU’s rulings in cases Kozłowski, Wolzenburg and Lopes Da Silva Jorge leads to conclusion that the EU citizens benefit the non-discrimination on the grounds of nationality also in the context of the national provisions implementing the Framework decisions adopted in the framework of the mutual recognition in criminal matters. The Court also accepted that certain margin of discretion should be left to the Member States during the implementation process of Art. 4(6) of the Framework Decision 2002/584, in particular in such a way as to limit the benefit included therein only to persons showing the link with the executing Member State. However, what rises doubts, is the position of the Court as long as it accepts different criteria used to establish the sufficient link with the executing Member State, namely the citizenship or the minimum residence period (for migrating EU citizens). This conclusion resulting from the jurisprudence of the Court may be justified, taking into consideration the earlier, settled case-law on EU citizenship as well as the need to respect the Member States position in the judicial cooperation in criminal matters. Still, there are some considerations concerning the possible conflict between – on one hand – the smooth operation of cooperation in criminal matters, in particular mutual recognition of criminal decisions and judgments and – on the other – the right of EU citizens to move and reside freely in the Area of Freedom, Security and Justice, on the other.
