ARTICLES

ARTICLES
Deprywacja psychiczna przyczyną
funkcjonowania psychiki
Mg r Juliana Terlecka -
dok tor antk a
Ur. w 1987 roku w Stryju ob. lwowskiego (Ukraina). Szkołę podstawową i ogólnokształcącą ukończyła we Lwowie. W l. 2005-2009 studia na Lwowskim Państwowym Uniwersytecie Spraw Wewnętrznych z psychologii zarządzania zachowaniem i działalnością człowieka. W r. 2011 roku ukończyła
studia magisterskie z psychologii. Od marca 2011 roku pracuje na Lwowskim Państwowym Uniwersytecie Spraw Wewnętrznych na stanowisku wykładowcy katedry teorii i metodyki praktycznej
psychologii wydziału psychologii. Jest wykładowcą psychologii osobowości”, psychodiagnozy. Od
października 2011 roku rozpoczęła studia doktoranckie. Uczestniczyła w wielu konkursach naukowych. Jest autorem 13 prac naukowych, w tym 7 specjalistycznych. Prowadzi badania z zakresu
psychicznej deprywacji i jej oddziaływania na zachowanie i działalność człowieka we współczesnym
społeczeństwie. Przygotowuje pracę doktorską nt. „Wpływ społecznej i gospodarczej deprywacji
pracowników naukowo-pedagogicznych na ich działalność zawodową”.
Wstęp
Na dzień dzisiejszy w psychologii brak
jednoznacznego określenia sensu i treści
deprywacji psychicznej człowieka. Najczęściej deprywację psychiczną w psychologii określa się jako stan psychiczny
człowieka, spowodowany różnorodnymi
niekorzystnymi czynnikami, które mają
miejsce w różnych sytuacjach życiowych.
Takie podejście niewątpliwie jest oparte na
wynikach zaproponowanych przez czechosłowackich uczonych J. Langmeiera і Z. Matějčeka w pierwszej fundamentalnej pracy
poświęconej problemom deprywacji psychicznej “Deprywacja psychiczna w wieku dziecięcym” [8]. Badacze jednak się nie
podjęli próby wyjaśnienia i udowodnienia
w oparciu o stanowisko psychologiczne zagadnienia wpływu deprywacji psychicznej,
będącej przejawem odpowiedniego stanu
psychicznego, na uczynki oraz zachowanie człowieka. Wygląda na to, że deprywacja psychiczna to bardziej skomplikowane
zjawisko psychiczne, niż stan psychiczny.
122
Nawet wspomniani wyżej pierwsi badacze
deprywacji psychicznej - J. Langmeier і Z.
Matějček - podważyli precyzję swojej definicji zjawiska deprywacji psychicznej [8, 1920]. Dlatego więc odkrycie prawdziwego
sensu i treści deprywacji psychicznej wciąż
wymaga wnikliwych dociekań naukowych.
Analiza stanu badań problemu.
Analiza stanu badań deprywacji psychicznej wskazuje na to, że z terminu «deprywacja» (z ang. Deprivation— utrata,
pozbawienie) jako jedni z pierwszych skorzystali Z. Freud i R. Spitz, opisując przejaw
deprywacji macierzyńskiej [20]. Słowo stało
się terminem, którym oni nazywali sytuację
gwałtownego odłączenia dziecka od matki,
w wyniku czego w życiu dziecka zaistniały
takie zmiany, które destrukcyjnie wpłynęły
na jego osobowość.
Jednak terminu «deprywacja» przez
długi czas nie odnotowywały zarówno zagraniczne, jak i rodzime słowniki. Naszym
zdaniem, jednym z pierwszych zagranicz-
ARTYKUŁY
nych opracowań, gdzie deprywacja jest
rozpatrywana jako poważny skomplikowany problem psychologiczny, jest już wspomniana praca autorstwa J. Laugmeiera і Z.
Matějčeka [8].
Jeśli chodzi o były Związek Radziecki
i kraje postradzieckie, to rozpatrywane pojęcie po raz pierwszy się wspomina w artykule hasłowym “Rosyjskiej encyklopedii pedagogicznej”, która została wydana w 1993
roku i jest poświęcona problemom deprywacji dziecięcej [17]. W opracowaniach
ukraińskich o deprywacji jako problemie
psychologicznym zaczęto wspominać dopiero na początku XXI wieku, na przykład
w encyklopedii psychologicznej [16, 18].
Większość badaczy deprywację psychiczną traktuje jako stan psychiczny człowieka,
który powstał w wyniku niezaspokojenia
pewnych potrzeb [1; 5; 8; 13 oraz in.]. Tak J.
Laugmeier і Z. Matějček piszą: «Deprywacja
psychiczna jest stanem psychicznym, który
powstaje w wyniku takich okoliczności życiowych, kiedy przez dłuższy czas podmiot
nie ma możliwości w wystarczającym stopniu zaspokajać swoich podstawowych (życiowych) potrzeb psychicznych“ [8, 19]. Chodzi tu o utratę czegoś, co jest niezbędne dla
zaspokajania ważnych potrzeb jednostki.
Właśnie w ten sposób deprywację
psychiczną określa się w ukraińskiej encyklopedii psychologicznej [16, 18]. Na
istnienie bezpośredniej więzi między
deprywacją a stanem psychicznym człowieka również zwracają uwagę współcześni ukraińscy badacze J.O. Hoszowśkyj [5, 109] oraz А.М. Masluk [13, 63].
Jak widać tu już chodzi o “ograniczenie
możliwości zaspokajania podstawowych
potrzeb psychicznych oraz osobowościowych” (tekst został wydzielony przez nas
– J.М.). Następnie autor wyjaśnia sens niektórych rodzajów deprywacji. Na przykład
o deprywacji fizjologicznej pisze: “W wypadku fizjologicznie deprywowanej osobowości, która istnieje w zamkniętym oraz
blokującym podstawowe potrzeby witalne
środowisku, mogą się przesuwać oraz przekształcać podstawowe części składowe jej
kultury psychologicznej, co z kolei jest podstawą powstawania antyspołecznych tendencji zachowaniowych. Motywacja takiej
osoby sprowadza się do witalnej potrzeby,
by jeść” [13, 89].
Naszym zdaniem, nawet w wypadku fizjologicznie deprywowanej osobowości nie
koniecznie zachodzi przesunięcie oraz przekształcenie “podstawowych części składowych jej kultury psychologicznej» (tekst
wydzielony przez nas – J.М.), co tym bardziej
nie musi powodować “antyspołecznych
tendencji zachowaniowych» (teks został
wydzielony przez nas – J.М.). Przykładem
może służyć dobrowolna głodówka pustelników, mnichów, chorych w celach leczniczych, wymuszony głód mieszkańców
miejscowości obleganych przez wrogów
i in. Jeśli jednak dochodzi do przesunięcia
i przekształcenia “podstawowych części
składowych” kultury psychologicznej zdeprywowanej osobowości, to znaczy to po
pierwsze, że w każdym wypadku one są
pierwotne względem tego lub innego stanu psychicznego człowieka. Po drugie, powstaje pytanie: w jaki sposób te przekształcone “struktury psychologiczne” wpływają
na kształtowanie tego lub innego stanu
psychicznego? Czy to jedynie deprywacja
psychiczna ma wpływ na jego kształtowanie? Jeśli założyć, że deprywacja psychiczna powoduje ten lub inny stan psychiczny,
to znaczy, że, na przykład, w wypadku wychowania dziecka bez rodziców, taki proces
trwa całe życie?! Wówczas znowu powstaje pytanie: jaka jest treść tego “stałego”
procesu psychicznego?
123
ARTICLES
Wszystko to wskazuje na to, że deprywacji psychicznej człowieka nie można
sprowadzać jedynie do jego stanu psychicznego, naszym zdaniem, jest ona dużo
bardziej złożonym zjawiskiem psychicznym. Niezbadane pozostają kwestie zmiany parametrów części składowych psychiki
zdeprywowanego człowieka, jak również
skuteczność jej (psychiki) funkcjonowania
w wypadku takich zmian etc. Dlatego więc
celem niniejszych dociekań naukowych będzie: 1) analiza współzależności pomiędzy
deprywacją psychiczną a stanem psychicznym człowieka; 2) wyjaśnienie wpływu
deprywacji psychicznej człowieka na efektywność funkcjonowania jego psychiki.
124
Podstawowy tekst
Bez względu na to, w jakiej płaszczyźnie oraz pod jakim kątem badane było
zjawisko deprywacji, naszym zdaniem,
uwagą pominięta była podstawowa rzecz
— psychika człowieka, gdzie rzeczywiście zachodzą zmiany z powodu niezaspokajania potrzeb: powstawanie lub
usunięcie, zahamowanie rozwoju, rozwój
i regres, kształtowanie lub rujnacja pewnych parametrów jej części składowych.
Potwierdzają to też zwolennicy kognitywizmu, których zdaniem przyczyną
opóźnionego umysłowego rozwoju dzieci jest nędza w środowisku, gdzie rosną.
W wypadku zdeprywowanych dzieci nie
kształtują się “strategie działania”, pod
którymi rozumie się reguły niezbędne
do podejmowania efektywnych decyzji
i zachowań, jak również “modele środowiska”, czyli schematy kształtujące się
w wyniku powtarzających się zjawisk
środowiskowych. W wyniku tego dzieci
mają kłopoty z oceną sytuacji, z przenoszeniem poprzedniego doświadczenia
na nowe warunki, nie umieją efektywnie
rozwiązywać problemów. W tym wypadku chodzi o brak ukształtowania, niedorozwinięcie niezbęnych parametrów części
składowych ich psychiki spowodowane
wpływem deprywacji psychicznej, z kolei
nie chodzi tu o ich stany psychiczne.
Ponieważ deprywacja jest powodowana przez zmiany w ludzkiej psychice (inaczej być nie może), to jest to deprywacja
tylko i wyłącznie psychiczna. Dlatego
warto zajmować się deprywacją psychiczną, która jest centralnym, podstawowym
i hierarchicznie pierwotnym pojęciem,
a wszystkie inne deprywacje — to są jej
rodzaje i podrodzaje.
Biorąc pod uwagę to, że różne rodzaje i podrodzaje deprywacji psychicznej
w życiu człowieka mogą zachodzić jednocześnie, a oprócz tego na niego działa
jeszcze dużo innych wewnętrznych i zewnętrznych czynników (mogą mieć nawet charakter okazjonalny, sytuacyjny),
funkcjonalny stan psychiczny w każdym
bądź razie nie zależy jedynie od deprywacji psychicznej. Otóż więc deprywacja
psychiczna nie jest stanem psychicznym.
Przede wszystkim warto zaznaczyć,
że stany psychiczne człowieka stały się
obiektem badań naukowych stosunkowo niedawno, a mianowicie po okazaniu
się w roku 1964 książki M.D. Lewitowa
“O stanach psychicznych człowieka” [9].
Bez względu na istnienie bogatego materiału empirycznego wcześniej dużo kwestii teoretycznych związanych ze stanem
psychicznym pozostawało bez odpowiedzi. Jednakże obecnie uczeni udowodnili,
że stany psychiczne człowieka powstają
w efekcie współdziałania procesów psychicznych, zachodzących w określonym
odcinku czasu, z jego psychicznymi
właściwościami i tworami. Dlatego deprywacja psychiczna przede wszystkim
ARTYKUŁY
powoduje zmianę parametrów procesów
psychicznych, psychicznych właściwości
i tworów, a dopiero one w zależności od
warunków powodują ten lub inny stan
psychiczny człowieka. W celu udowodnienia tego twierdzenia przede wszystkim zwrócimy się do pracy M.D. Lewitowa [10]. We wspomnianej pracy badacz
podkreśla: “Definiowanie stanu psychicznego jako szczególnej kategorii psychologicznej kształtuje się w następujący sposób: jest to całościowa charakterystyka
działalności psychicznej w określonym
odcinku czasu, która pokazuje swoistość
przebiegu procesów psychicznych w zależności od przedmiotów i zjawisk odzwierciedlanej rzeczywistości, poprzedniego stanu oraz właściwości psychicznych osobowości” [10, 31]. Stąd wypływa
wniosek, że stan psychiczny człowieka
powstaje na podstawie swoistości przebiegu jego procesów psychicznych, przejawu właściwości psychicznych oraz poprzedniego stanu psychicznego.
Zależność stanów psychicznych od psychicznych procesów, właściwości i tworów podkreśla szereg badaczy. Tak Ł.W.
Kulikow, opisując sens i funkcje stanów
psychicznych, pisze w następujący sposób: “W stanie psychicznym odzwierciedla się integralną dynamikę procesów
psychicznych, aktualne fazy zmian (i rozwoju) organizmu, poszczególne sfery osobowości w całości“ [7, 43].
О.О. Prochorow, analizując pojęcie «stanu psychicznego», podsumowuje, że jest
to «zjawisko charakteryzujące się całokształtem, jest to reakcja jednostki na
zewnętrzne i wewnętrzne bodźce, służy
ogniwem przejściowym pomiędzy procesami a właściwościami osobowości oraz
jest z nimi związany, przez jakiś czas cha-
rakteryzuje swoistość działalności psychicznej i ma określone granice czasowe»
[15, 36].
І.І. Czasnokowa pisze: «Względem procesu psychicznego stan psychiczny jest
sposobem jego organizacji w pewnym
okresie czasu» [19, 21].
Akademik S.D. Maksymenko o stanie
psychicznym pisze następujące: 1) «Stany
psychiczne – to psychologiczna charakterystyka osobowości, która odzwierciedla jej względnie trwałe przeżycia duchowe…» [12, 56]; 2) «Stan psychiczny – to
pojęcie wykorzystywane do warunkowego wyodrębniania w psychice względnie
trwałych, stałych momentów» [12, 56].
Następnie autor kontynuuje swoją myśl:
«Stany psychiczne są mocno związane
z indywidualnymi osobowościami osobowości» [12, 56].
A w swojej monografii pt. «Geneza realizacji osobowości» S.D. Maksymenko
dochodzi do wniosku, że «����������
…���������
stan psychiczny to skoncentrowane i syntetyczne
odzwierciedlanie wszystkich osobliwości
psychologicznych osobowości» [11, 200].
Po tym możemy wywnioskować, że stan
psychiczny również powstaje “w oparciu
o wewnętrzne, subiektywne warunki,
które mają miejsce w człowieku”. Takimi
warunkami jest przebieg procesów psychicznych, przejaw właściwości psychicznych i tworów psychicznych.
Co dotyczy deprywacji psychicznej, to
ona po pierwsze nie jest jedynie sytuacyjna; po drugie może nie mieć ram czasowych, tylko w większym lub mniejszym
stopniu przejawiać się w ciągu życia człowieka (ewentualne powody: brak miłości
macierzyńskiej spowodowany na przykład śmiercią matki po porodzie, dzieci
Maugli, trwałe głodowanie spowodowa-
125
ARTICLES
ne wojną lub głodem, wychowywanie
w domu dziecka etc.).
W oparciu o powyższe możemy dojść
do wniosku, że względem procesów,
właściwości oraz tworów psychicznych
stan psychiczny występuje jako odzwierciedlenie ich zintegrowanego wpływu
w pewnym okresie czasu. To potwierdza
T.S. Kyryłenko, która uważa, że “w stanach psychicznych dochodzi do połączenia, spojenia charakterystyk procesów
psychicznych i właściwości osobowości”
[6, 379].
Zgodnie z koncepcją psychiki i psychicznego M.J. Warija „stany psychiczne – to
różne rodzaje zintegrowanego odzwierciedlania przez człowieka współdziałania
wewnętrznych i zewnętrznych wpływów
w pewnym statycznym odcinku czasu»
[2, 126].
To wszystko jeszcze raz wskazuje na
to, że deprywacja psychiczna nie może
być stanem psychicznym, ponieważ ona
przede wszystkim powoduje zmianę parametrów części składowych psychiki
człowieka (procesów psychicznych, właściwości psychicznych oraz tworów psychicznych), a z kolei dopiero te ostatnie
wraz z innymi czynnikami wpływają na
kształtowanie się tego lub innego stanu
psychicznego człowieka. Na to wskazuje
wielka ilość badań empirycznych stanów
psychicznych ludzi podczas różnych rodzajów działalności, szczególnie tej ekstremalnej (3; 14; 18 i in.).
Otóż więc w rzeczywistości pewny stan
psychiczny człowieka zależy od procesów
psychicznych, które mają miejsce w tym
czasie; ostanie z kolei zachodzą na jego
właściwości psychiczne oraz twory psychiczne. Dlatego w wypadku jednych
i tych samych warunków deprywacyjnych
126
oraz form deprywacji stan psychiczny
człowieka może być różny. Na przykład,
dwoje dzieci jest intruzami w klasie, czyli przebywa w jednakowych warunkach
deprywacyjnych, jednak jedno dziecko
nie chce chodzić do szkoły, a inne dziecko
nie tylko stawia czoła swoim prześladowcom, a nawet staje się agresywne, mści
się na nich, samo się znęca nad nimi.
Ponieważ środowisko zewnętrzne (naturalne, społeczne i kulturowe, duchowe,
emocjonalne etc.) wpływa na rozwój psychiki człowieka i w ogóle na osobowość,
brak wpływu na nie niektórych ich czynników powoduje to, że w psychice człowieka po prostu się nie kształtują (nie
rozwijają się) albo też kształtują się (rozwijają się) nie w pełnej mierze, jedynie
częściowo lub w postaci zniekształconej,
niektóre parametry części składowych
procesów psychicznych, wlaściwości
psychicznych i tworów psychicznych. Na
przykład na deprywację jako podstawową przyczynę opóźnienia rozwoju dziecka wskazywał Ł.S. Wyhotśkyj [4].
Naszym zdaniem warunki i formy deprywacji psychicznej przede wszystkim wpływają na treść i charakter kształtowania
się lub rujnacji parametrów części składowych procesów psychicznych (odczuć, pamięci, myślenie, wyobraźni), właściwości
psychicznych (charakteru, zdolności, ukierunkowania i in.), tworów psychicznych
osobowości (wiedzy, nawyków, umiejętności, przyzwyczajeń, psychomotoryki, stereotypów, ukierunkowań wartościowych,
psi-programów świadomości, samoświadomości i in.), w wyniku czego ostatnie
się nie rozwijają, mają opóźniony rozwój,
rozwijają się częściowo lub nieprawidłowo. Z kolei stan psychiczny człowieka jest
względem nich pochodny.
ARTYKUŁY
Na tej postawie jesteśmy zdania, że
deprywacja psychiczna – to niedorozwinięcie albo brak ukształtowania czy też
rujnacja pewnych parametrów psychiki
człowieka albo ich częściowy lub całkowity brak u niego, co przeszkadza człowiekowi normalnie funkcjonować.
Za parametry części składowych psychiki uważamy zmienne wskaźniki i cechy procesów, właściwości i tworów
psychicznych oraz stanów psychicznych
człowieka.
Wnioski
Otóż więc deprywacja psychiczna – to
niedorozwinięcie lub brak ukształtowania
pewnych parametrów części składowych
psychiki człowieka, albo też ich częściowy
lub całkowity brak, co z kolei przeszkadza
psychice normalnie funkcjonować.
Streszczenie
Dokonano analizy naukowej podejść do
określania sensu i treści deprywacji psychicznej jako samodzielnego zjawiska.
Udowodniono, że deprywacja psychiczna
człowieka nie jest jego stanem psychicznym, a odzwierciedla niedorozwinięcie
albo brak ukształtowania czy też rujnację
pewnych parametrów psychiki człowieka albo ich częściowy lub całkowity brak
u niego, co przeszkadza człowiekowi normalnie funkcjonować.
Summary
Psychic deprivation – violation of normal
functioning of human psyche.
The scientific analysis of the ideas concerning the definitions of the essence and
the contents of the psychic deprivation
as a definite phenomenon is done. It is
proved that the psychic deprivation is not
the psychic state of a human being but
it reveals the facts of underdevelopment ,
underformation or breaking some psychic
structures in human psyche. The partial
or full lack of these structures in psyche
which interferes its normal functioning is
shown in the article.
Summary
Психическая депривация – нарушение
нормального функционирования человеческой психики.
Осуществлено научный анализ подходов к определению сущности и содержания психической депривации как самостоятельного явления. Доказано, что
психическая депривация человека не есть
его психическим состоянием, а отражает
факт или недоразвития, или неоформленности, или разрушения некоторых параметров составляющих психики человека,
частичное или полное их отсутствие в
ней, что препятствует ее нормальному
функционированию.
Bibliografia
Anufrijewa N.М., Zelinśka Т.М., Jermakow N.О. Socialna psychologija: Nawcz.
-metod. posibnyk. – К.: Karaweła, 2009.
– 216 s.
Warij М.J. Psychołogija osobystosti: nawcz.
pos. ? К.: Centr uczbowoji literatury”,
2008. – 592 s.
Warij М.J. Moralno-psychołogicznyj stan
wijśk, jogo ocinka ta pidtrymka na wysokomu riwni ? Monografija: Widp. red.
Ł.W. Sochań, Ł.F.Burłaczuk. – Ł.: WWPDU”ŁP”. – 311 s.
Wygotskij Ł.S. Sobranije soczinienij: w 6
t. // Dietskaja psichołogija / [pod red.
D.B. Elkonina]. – М. : Piedagogika, Т. 4.
– 1984. – S. 243 – 385.
127
ARTICLES
Hoszowśkyj J.О. Stanowlennia obrazu Ja
w pidlitkiw szkoły-internatu w umowach
deprywaciji bat’kiwśkogo wpływu: dys....
kand. psychoł. nauk: 19.00.07 / Hoszowśkyj Jrosław Ołeksandrowycz. – К.,
1995. – 177 s.
Kyryłenko Т.S. Afektywna sfera osobystosti
// Psychołogija: Pidrucznyk / J.Ł.
Trofimow, W.W. Rybałka, P.А. Honczaruk
ta in.; za zag. red. J.Ł. Trofimowa. – 3-tie
wyd., stereotyp. – К.: Łybid;, 2001. – S.
337-382.
Kulikow Ł.W. Suszcznost' i funkcyi psichiczeskogo sostojanija // Psichołogija sostojanij. Chrestomatija / Sostawitieli Т.N.
Wasiljwa, G.Sz. Gabriejewa, А.О. Prochorow. Pod red. А.О. Prochorowa. – М.:
PER SE; SPb: Riecz', 2004. – S. 39-47.
Łangmejer I., Z. Matejczek. Psichiczeskaja
diepriwacyja w dietskom wozrastie /
I. Łangmejer, Z. Matejczek; per. G.А.
Owsiannikowa. – Izd. 1-je russk. – Praga:
CzSSR: Awicenum. Miedicynskoje
izdatielstwo, 1984. – 334 s.
Lewitow M.D. O psichiczeskich sostojanijach czełowieka. – М.: Proswieszczenije,
1964. – 342 s.
Lewitow N.D. Opriedielenije psichiczeskoho sostojanija // Psichołogija sostojanij.
Chrestomatija / Sostavitieli Т.N. Wasiljewa, G.Sz. Gabdriejewa, А.О. Prochorow.
Pod red. А.О. prochorowa. – М.: PER SE;
Spb.: Riecz', 2004. – S. 31 – 34.
Maksymenko S.D. Генеза здійснення
особистості. – К.: Вид-во ТОВ
«КММ», 2006. – 240 с.
Maksymenko S.D. Rozwytok psychiky
w ontohenezi: [W 2 т.]. – К.: Forum,
2002. Т.1: Teoretyko-metodołohiczni
probłemy henetycznoji psychołohoji. –
319 s.
128
Masluk А.М. Osobływosti pereżywannia
ludynoju dowhotrywałoji fiziołohicznoji
deprywaciji (na materiałach hołodomoriw w Ukrajini): dys….kand. psych. nauk:
19.00.01/ Masluk Andrij Mykołajowycz.
– К.: Instytut psychołohiji imeni H.S. Kostiuka NAPN Ukrajiny, 2010. – 231 s.
Otwietczikow А.W. Psichiczeskoje sostojanije wojenosłużaszczich w osobych usłowijach wiedienija bojewych diejstwij. –
М.: GAWS, 1991. – 112 s.
Prochorow А.О. Opriedilenije poniatija
«psichiczeskoje sostojanije» // Psichołogija sostojanij. Chrestomatija / Sostavitieli Т.N. Wasiljewa, G.Sz. Gabdriejewa,
А.О. Prochorow. Pod red. А.О. prochorowa. – М.: PER SE; Spb.: Riecz', 2004. – S.
34 – 39.
Psychłohiczna encykłopedija / Awroruporiadnyk О. М. Stepanow. – К.: «Akademwydaw», 2006. – 424 s.
Rossijskaja piedagogiczeskaja encykłopiedija: w 2 t. / [redkoł.: W.W. Dawydow (gław.
ried.) i dr.]. – М. : BRE, 1993 – 528 s.
Sriedin G.W., Wołkow D.А., Korobiejnikow
М.P. Czełowiek w sowriemiennoj wojnie.
– М.: Wojenizdat, 1981. – 254 s.
Czasnokowa I.I. О tendencyi issledowanija sostojanij czełowieka w sowietskoj
psichołogii // Psichołogija sostojanij.
Chrestomatija / Sostavitieli Т.N. Wasiljewa, G.Sz. Gabdriejewa, А.О. Prochorow.
Pod red. А.О. prochorowa. – М.: PER SE;
Spb.: Riecz', 2004. – S. 17 – 23.
Szpic R.А., Kobliner W.G. Pierwyj god żyzni: psichoanaliticzeskoje issledowanije
normalnogo i otkłoniajuszczegosia razwitija objektnych otnoszenij / R.А. Szpic,
W.G. Kobliner / [pier. s angl.]. – М. :
Gierrus, 2000. – 384 s.