Bieszczady

Bieszczady
przewodnik
Opracowanie:
Paweł Luboński
Zdjęcia:
Ryszard Nater
Zygmunt Nater
Stanisław Nater
Opracowanie tekstu i map
Paweł Luboński
Aktualizacje
Anna Chudzik
Sabina Niedzielska
Projekt graficzny, DTP
i aktualzacja map
Jakub Kinel
Zdjęcia:
Ryszard Nater
Zygmunt Nater
Stanisław Nater
Zdjęcie na okadce i na s. 2–3:
Jan Włodarczyk, Połonina Wetlińska
Redakcja
Anna Chudzik
Joanna Kułakowska-Lis
Korekta:
Sabina Niedzielska
Copyright by BOSZ
36-722 Olszanica 311
Biuro: 38-600 Lesko, ul. Przemysłowa 14
tel. 13 469 90 00, 13 469 90 10
faks 13 469 61 88
www.bosz.com.pl
[email protected]
Wydanie X
Olszanica 2012
ISBN 978-83-7576-175-7
Druk i oprawa
Zakład Graficzny „Colonel”, Kraków
Reklamy z wykorzystaniem materiałów zleceniodawców
Spis
treści
Dlaczego warto odwiedzić Bieszczady . .
Po co dziś przyjeżdżamy w Bieszczady? . .
O przewodniku . . . . . . . . . . . . . .
Mapy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Od Autora . . . . . . . . . . . . . . . . .
1
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
11
12
14
15
17
Co o Bieszczadach wiedzieć wypada . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17
Ile Bieszczadów mamy w Polsce, czyli podziały geograficzne . . . . . . . 18
Pasma i pasemka, czyli nieco geomorfologii . . . . . . . . . . . . . . . . 19
Skąd się wzięła nazwa Bieszczady? . . . . . . . . . . . . . . . . 20
O fałdach i płaszczowinach, czyli absolutne minimum geologii . . . . . . 21
Kiedy jeździć w Bieszczady, czyli kilka zdań o klimacie . . . . . . . . . . 23
Buki, niedźwiedzie i połoniny, czyli o bieszczadzkiej przyrodzie . . . . . 23
Pierwotna puszcza?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23
Bieszczadzka roślinność . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25
…i zwierzyna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27
Czy poniosą wilka? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28
Gdy ukąsi żmija… . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30
Ochrona przyrody w Bieszczadach . . . . . . . . . . . . . . . . 30
Od szlaku bursztynowego do Obwodnicy, czyli dzieje Bieszczadów z lotu
ptaka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31
Pod berłem ruskich książąt i polskich królów . . . . . . . . . . . 32
Przez dziejowe zawieruchy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33
Bieszczady zdobywane po raz drugi. . . . . . . . . . . . . . . . 35
Dzisiaj . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38
2
Zanim wyruszysz w głąb gór, czyli podbieszczadzkie miasta . . . . . . 39
Sanok . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40
Zamek i Muzeum Historyczne. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46
Skalne grzyby, czyli z Sanoka na Orli Kamień . . . . . . . . . . . . 47
Chaty w dolinie, czyli o bieszczadzkich Bojkach . . . . . . . . . . . 48
Skansen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50
Jedziemy na wschód . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52
Można też inaczej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52
Szlak nadsańskich umocnień . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53
Lesko . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54
Leski zamek: różne warstwy historii . . . . . . . . . . . . . . . . 57
Tematy żydowskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58
Bieszczadzcy starozakonni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58
Spacerkiem po okolicy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60
Przez europejski wododział . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60
Lotnicze tradycje Ustianowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62
Ustrzyki Dolne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63
Zimowa stolica Bieszczadów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64
Ustrzyckie spacery . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65
Krościenko . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68
Za sąsiedzką miedzą . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69
3
Żagle pod Jaworem, czyli wokół Jeziora Solińskiego . . . . . . . . . . 71
O czym powinni wiedzieć wodniacy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73
Pomoc na wodzie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76
…a o czym wędkarze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77
Jedziemy nad Solinę . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77
…przez Hoczew . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77
Wsie na dnie jeziora, czyli o bieszczadzkich zbiornikach wodnych . 78
Balowie z Hoczwi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83
…przez Uherce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83
Herbowi pod strzechą, czyli o szlachcie zagrodowej w Bieszczadach 84
Siła propagandy, czyli „powstanie leskie” . . . . . . . . . . . . . . 86
Solina i Jawor . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87
Dokąd pójść z Soliny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89
Jawor. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90
Od Polańczyka do Polany, czyli Małą Obwodnicą wokół Jeziora
Solińskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90
Polańczyk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90
Spacery z Polańczyka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92
Po zdrowie do Polańczyka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93
Wołkowyja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95
Widokowym szlakiem do Wołkowyi . . . . . . . . . . . . . . . 95
Między Solinką a Sanem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96
Na Korbanię i nie tylko, czyli wycieczki z Bukowca . . . . . . . . 98
Chrewt i Polana. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100
Pogrzeb pańszczyzny w Polanie . . . . . . . . . . . . . . . . 101
Spacery z Polany i Chrewtu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102
Wschodnie wybrzeża Jeziora Solińskiego . . . . . . . . . . . . 103
Wycieczki z Teleśnicy Oszwarowej . . . . . . . . . . . . . . 104
Myczkowce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105
Bieszczadzkie Centrum Nordic Walking. . . . . . . . . . . . . 106
Spacery z Myczkowiec . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108
Chronimy przyrodę Przedgórza Bieszczadów . . . . . . . . . 110
4
Echo cerkiewnych chórów, czyli doliny Osławy i Osławicy . . . . .
Zagórz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Na c.k. Magistrali . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
W górę Osławy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Rzepedź . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Pod trójramiennym krzyżem, czyli o cerkwi, ikonie i ikonostasie .
Spacery w okolicach Rzepedzi . . . . . . . . . . . . . . . . .
Jawornik, którego nie ma . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Komańcza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Koroliwcy znad Osławy, czyli o wschodniej Łemkowszczyźnie . .
Łacinnicy i schizmatycy, czyli o obrządku wschodnim
w Bieszczadach. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Republika komańczańska, czyli rok 1918 w Bieszczadach . . . .
Wycieczki z Komańczy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Skąd się wzięły Jeziorka Duszatyńskie . . . . . . . . . . . . . .
Przy starym szlaku handlowym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
U stóp Przełęczy Łupkowskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Do źródeł Osławy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Pasmo graniczne – rzecz dla amatora. . . . . . . . . . . . . .
Spacery z Woli Michowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Sobótka nad Osławą . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. 130
132
134
136
. 138
. 140
. 141
141
. 142
145
Lasy i pomniki, czyli okolice Baligrodu i Cisnej . . . . . . . . .
W dolinie Hoczewki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Baligród . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Pod znakiem tryzuba, czyli o walkach z UPA w Bieszczadach
Dolina Rabego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Od Bystrego do Habkowców . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Jak to było ze Świerczewskim. . . . . . . . . . . . . . . .
Cisna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
O cisie słów kilka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Bieszczadzka ciuchcia na turystycznym szlaku . . . . . . .
Historia bieszczadzkiej wąskotorówki . . . . . . . . . . . .
Wycieczki górskie w rejonie Cisnej . . . . . . . . . . . . .
Nad górną Solinką . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Wycieczki w rejonie Roztok Górnych i Solinki . . . . . . . .
Graniczne perypetie u stóp Matragony . . . . . . . . . . .
. 147
. .149
. 151
154
. 158
. 160
161
. 162
162
165
166
168
. 170
172
173
5
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
. 111
. .114
117
. 118
. 120
122
124
. 126
. 126
128
Obwodnicy ciąg dalszy . . . . . . . . . .
„Wyry na Wetłyne”, czyli dookoła Falowej
Łopienka . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Odpust w Łopience. . . . . . . . . .
Na czereśnie do Tyskowej . . . . . . .
6
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
. . . . . .
. . . . . .
. . . . . .
. . . . .
. . . . .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
. . 174
. . 176
. . 178
. 180
. 182
Kraina drewnianych cerkiewek, czyli wschodnie rubieże Bieszczadów 183
W górę od Ustrzyk Dolnych, czyli Bandrów i okolice . . . . . . . . . . .185
Znad Renu w Bieszczady, czyli o kolonizacji józefińskiej . . . . . 186
Stalinowskie roszady, czyli o zmianach granic w Bieszczadach . . 188
W cieniu Żukowa, czyli od Hoszowa do Czarnej . . . . . . . . . . . . 190
Czarna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 190
Na grzbiecie Żukowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 192
Dzikie pola pod Żukowem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 193
Lipie, Bystre i Michniowiec . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 193
Bieszczadzka nafta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 194
Lutowiska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 196
Na surowym korzeniu, czyli jak zasiedlano Bieszczady . . . . . 198
W roli ukraińskiego stepu. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 200
W zakolach Sanu: Smolnik i Stuposiany . . . . . . . . . . . . . . . . . 203
W cieniu Otrytu, czyli dolina Sanu poniżej Smolnika . . . . . . 205
Błądząc po Otrycie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 205
Od Dwerniczka do Zatwarnicy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 206
Z Dwernika na grzbiet Otrytu . . . . . . . . . . . . . . . . . . 208
Doliną Sanu z Zatwarnicy do Rajskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . 210
Hulskie i Krywe – świątynie w gruzach . . . . . . . . . . . . . 210
Nie polować na eskulapy! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 212
Tworylne – miejsce magiczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . 212
7
Ocean falujących traw, czyli Bieszczady Wysokie . . . . . . . . . . .
Wetlina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Nie zadeptać połonin, czyli o Bieszczadzkim Parku Narodowym
Wycieczki górskie w rejonie Wetliny. . . . . . . . . . . . . . .
Od końca do końca, czyli czerwonym szlakiem przez Połoninę
Wetlińską . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
„Pasała wołki na połoninie”, czyli o bieszczadzkim pasterstwie .
W poprzek, czyli żółtym szlakiem do Suchych Rzek . . . . . .
Z Wetliny przez Dział na Wielką Rawkę . . . . . . . . . . . .
Dla wytrawnego turysty, czyli pasmo graniczne . . . . . . . . .
Prawdziwa przepaść, czyli na Płaszę i Rabią Skałę . . . . . . .
U zbiegu trzech granic, czyli na Kremenaros . . . . . . . . .
215
.218
220
225
225
228
229
229
230
230
231
Berehy Górne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Pomiędzy połoninami, czyli dolina Prowczy, Nasiczne i okolice . . . .
Zbójeckim tropem, czyli przez Dwernik-Kamień do Zatwarnicy .
Na kolanach w błocie, czyli bieszczadzkie jaskinie . . . . . . . .
Bieszczadzki azyl niezrozumianych, czyli Caryńskie . . . . . . .
Ustrzyki Górne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Jeszcze jedna ciuchcia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Wycieczki piesze z Ustrzyk Górnych . . . . . . . . . . . . . . .
Serce Parku Narodowego, czyli wycieczka na Tarnicę i Halicz .
Bieszczady w wersji ulgowej, czyli Połonina Caryńska . . . . . .
Renesans hucuła . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Wołosate . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ucz się, wspinając, czyli z Wołosatego na Tarnicę . . . . . . . .
W bieszczadzkim „worku” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Muczne i Tarnawa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Po pas w trawie, czyli wsie w dolinie Sanu . . . . . . . . . . .
Co to jest torfowisko wysokie? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
W stronę Przełęczy Użockiej, czyli dolina Sanu powyżej Tarnawy
Do Beniowej i Grobu Hrabiny . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Aby pamięć nie zaginęła . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
8
Informacje praktyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Informacja turystyczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ciekawsze strony internetowe poświęcone Bieszczadom
Jak dojechać . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Gdzie mieszkać, czyli bieszczadzka baza noclegowa . . .
Gdzie zjeść . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Przez Bieszczady w siodle . . . . . . . . . . . . . . . . .
Przez Bieszczady na rowerze . . . . . . . . . . . . . . .
Bieszczady zimą . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Bieszczadzki Park Narodowy . . . . . . . . . . . . . . .
Zdrowie i bezpieczeństwo . . . . . . . . . . . . . . . .
Służba zdrowia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Policja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Straż graniczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
233
234
235
235
236
236
238
240
240
242
244
245
247
247
249
251
252
253
255
257
259
260
260
261
264
277
278
280
280
282
283
284
285
286
Indeksy
Indeks map i planów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 287
Indeks nazw geograficznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 288
Dlaczego
warto
odwiedzić
Bieszczady
O przewodniku
Jest to przede wszystkim przewodnik krajoznawczy. Najwięcej miejsca
poświęciliśmy w nim na wiedzę o regionie, zarówno ogólną, jak i szczegółową, dotyczącą konkretnych miejsc i miejscowości. Staraliśmy się
nie tylko informować o historii i zabytkach czy innych atrakcjach danej
miejscowości, ale także oddawać jej charakter i atmosferę. Te ostatnie
to oczywiście subiektywne odczucia autora, których Czytelnik może nie
podzielać.
W większości przypadków zrezygnowaliśmy natomiast ze szczegółowego opisywania tras pieszych, zakładając, że nie ma sensu powtarzać
informacji, które można wyczytać z mapy. Bieszczadzkie szlaki są starannie oznakowane i utrzymane; przy odrobinie uwagi nie ma mowy
o zabłądzeniu. Nasze opisy wycieczek pieszych mają więc charakter propozycji i informacji o miejscach szczególnie ciekawych.
Uwaga: Podane w przewodniku czasy przejścia tras dotyczą średnio sprawnego turysty obciążonego plecakiem. Wytrawny piechur lub
osoba idąca bez bagażu może je znacznie skrócić. Uwzględniono tylko
„czysty” marsz, co najwyżej z krótkimi przerwami na złapanie oddechu.
Na użytek przewodnika podzieliliśmy Bieszczady umownie na sześć
części, różniących się krajobrazem, nastrojem i rodzajem oferowanych
Połonina Wetlińska
14|15
atrakcji. Każdej z nich poświęciliśmy osobny rozdział. Na początku rozdziału znajdzie Czytelnik orientacyjną mapkę opisanego w nim terenu ze
zwięzłą informacją o najbardziej interesujących miejscach (z odsyłaczami), zaś na następnych stronach – szczegółowe opisy miejscowości i tras.
Przewodnik zawiera również fragmenty wyodrębnione graficznie
z głównego tekstu. Są to przeważnie dygresje lub nawet obszerniejsze
artykuły, rozwijające najciekawsze tematy i wątki bieszczadzkie.
Tym, których kontakt z Bieszczadami dopiero się zaczyna, radzimy
najpierw zapoznać się z rozdziałem wstępnym, w którym ujęto w zwięzłej
formie podstawowe informacje geograficzne, przyrodnicze i historyczne
o tych górach.
Szczegółowe informacje praktyczne o komunikacji, noclegach, gastronomii, pomocy w górach itp. zawiera w skondensowanej formie osobny
rozdział końcowy. Ilustrują go orientacyjne mapki rozmieszczenia różnego typu placówek.
Mapy
Żaden inny region Polski, może
poza Tatrami, nie może się pochwalić takim bogactwem dostępnych map. W sprzedaży jest
obecnie kilka różnych map turystycznych w skali od 1 : 50 000
do 1 : 100 000 obejmujących całe
Bieszczady, nie licząc map wycinkowych. Rzecz jasna z reguły nie
spotkamy ich wszystkich na raz
w jednym kiosku czy księgarni.
Przede wszystkim chcielibyśmy
polecić wydaną przez wydawnictwo Ruthenus z Krosna mapę
w skali 1 : 60 000 Bieszczady.
Mapa dla wytrawnego turysty.
Przydrożny krzyż w Wołosatem
Oprócz dokładności, czytelności
i aktualności jej zaletą jest wielkie bogactwo nazw terenowych – efekt
wieloletnich prac badawczych autora, Wojciecha Krukara. Może nawet
zbyt wielkie, bo wprowadzono na nią w wielu miejscach nazewnictwo
tradycyjne, zebrane od dawnych mieszkańców Bieszczadów, w miejsce
nazw nowszej proweniencji, ale już zakorzenionych w literaturze i świadomości turystów, co może niekiedy prowadzić do nieporozumień.
Podobne walory ma mapa Bieszczady Wysokie 1 : 40 000 tegoż wydawnictwa i autora, obejmująca Bieszczadzki Park Narodowy z najbliższym
o
Co
1
Bieszczadach
wiedzieć
wypada
górski o łagodnych kształtach, w całości pokryty starymi lasami bukowymi, wypuszczający we wszystkie strony liczne i długie ramiona boczne.
Na północ od Sanu, a więc już na Przedgórzu Bieszczadzkim, wyróżniają się dwa równoległe grzbiety: na południu Otryt (Trohaniec, 939 m),
na północy Żuków (Jaworniki, 908 m). Oba mają charakterystyczną postać prostego wału o słabo zróżnicowanej linii grzbietowej, wyrastającego 200–300 m ponad otaczające doliny.
Główną rzeką polskich Bieszczadów jest San, którego długość na omawianym terenie wynosi 163 km, a powierzchnia dorzecza 2222 km².
Odwadnia on góry głównie za pośrednictwem swoich lewych, południowych dopływów, z których największe to Wołosaty (28 km długości),
SKĄD SIĘ WZIĘŁA NAZWA „BIESZCZADY”
Nieznanego pochodzenia słowo bieszczad (a także pokrewny mu ruski
beskid) oznaczało od wieków nie tyle konkretne góry, ile górskie pogranicze – niezamieszkany i niezagospodarowany pas terenu oddzielający Polskę i Ruś od położonego na południe od Karpat państwa węgierskiego.
„Na bieszczad” uciekali przed prawem przestępcy, zbóje „z bieszczadu”
grabili podkarpackie wioski. W staropolskiej literaturze można znaleźć
określenia: „bieszczadź łez” (tzn. padół płaczu) czy „świat zbieszczadział” (zdziczał). Było to więc miejsce dzikie i nieprzyjazne człowiekowi.
Miejscowa ludność Bieszczadem lub Beskidem nazywała jeszcze w ubiegłym stuleciu cały grzbiet graniczny; nazwę tę nosiły i noszą do dziś także
liczne przełęcze w tym grzbiecie, np. Beskid nad Wołosatem (785 m).
W takim też znaczeniu występują Bieszczady w najstarszych dokumentach i piśmiennictwie. Dzisiejsze rozumienie i nazewnictwo grup górskich ukształtowało się dopiero w XIX i XX w. za sprawą zawodowych
geografów.
Dodajmy na marginesie, że dawni mieszkańcy gór nie używali w ogóle
nazw na określenie dużych pasm górskich. Nie były im potrzebne, gdyż
spędzali na ogół całe życie w obrębie jednej doliny; miana nadawali
przede wszystkim obiektom o znaczeniu gospodarczym, a więc polom,
łąkom, fragmentom lasu czy grzbietom wyznaczającym granice wsi. Te
same miejsca często nazywano różnie w różnych miejscowościach. Dopiero nowożytni kartografowie zaczęli uogólniać te ludowe nazwy i przenosić je na obiekty ważniejsze z ich punktu widzenia: szczyty, przełęcze.
Tak np. nazwa szczytu Hulskie w paśmie Otrytu dotyczyła pierwotnie
polan, na których wypasali bydło mieszkańcy wsi Hulskie. Dochodziło
nieraz do zabawnych nieporozumień, np. koło Łupkowa jest szczyt o paradoksalnej nazwie Siwakowska Dolina, a na Krzemieniu, drugim co do
wysokości wierzchołku bieszczadzkim, nie ma krzemieni, tylko zębate
skałki przypominające grzebień.
20|21
Solinka z Wetlinką (48 km), Hoczewka (28 km) i Osława z Osławicą
(65 km). Jedynym większym prawym dopływem jest Czarny (23 km).
Niewielkie skrawki wschodniej części Bieszczadów (okolice Ustrzyk Dolnych i Czarnej) o łącznej powierzchni ok. 200 km² należą do dorzecza
Dniestru, a więc zlewiska Morza Czarnego.
O fałdach i płaszczowinach
czyli absolutne minimum geologii
Jak całe Karpaty Zewnętrzne, położone po północno-wschodniej stronie
łuku karpackiego, Bieszczady są zbudowane z tzw. fliszu. Jest to formacja
skalna powstała na dnie głębokiego zbiornika morskiego, zwanego Oceanem Tetydy, który istniał na tym terenie przez ok. 100 mln lat. W wyniku
odkładania się różnego rodzaju osadów dennych ukształtowały się wówczas naprzemienne warstwy twardych piaskowców oraz miększych od
nich zlepieńców i łupków. Około 28 mln lat temu w wyniku ruchów tektonicznych flisz uległ silnemu sfałdowaniu; poszczególne fałdy nałożyły
się na siebie, tworząc szereg tzw. płaszczowin. W Bieszczadach mamy
do czynienia z dwiema płaszczowinami: dukielską na południu i śląską na
północy. Regularny układ fałdów znajduje odbicie w charakterystycznym,
rusztowym układzie grzbietów, o którym mówiliśmy wyżej.
Płaszczowina dukielska tworzy pasmo graniczne i Wysoki Dział. Jej krawędź efektownie zaznacza się w terenie: przebiega wzdłuż linii, gdzie
strome, zalesione stoki przechodzą w łagodnie nachylone dna dolin. Jest
to dobrze widoczne np. w rejonie Wetliny.
W południowej strefie płaszczowiny śląskiej grzbiety górskie nie wytworzyły się na wypukłej części fałdu (tzw. antyklinie), lecz na jego
Krzemień i Halicz
o
Co
1
Bieszczadach
wiedzieć
wypada
GDY UKĄSI ŻMIJA…
Przede wszystkim: żmija nie kąsa człowieka z własnej inicjatywy. Jeśli
może, usiłuje zejść mu z drogi, a atakuje tylko nadepnięta bądź zaskoczona z bliska. Jest niewielka (do 70 cm), nie potrafi skakać w powietrzu
jak pyton ani wyprostować się na całą długość. Aby zabezpieczyć się
przed wypadkiem, wystarczy nosić wysokie obuwie i grube skarpety, no
i oczywiście patrzeć, gdzie się stąpa i na czym się siada.
Jeśli jednak dojdzie do ukąszenia, nie wpadajmy w panikę. Jad żmii
nie jest tak śmiercionośny, jak się często sądzi; zdrowy, dorosły człowiek
nawet bez podania surowicy ma wszelkie szanse przeżyć tę przygodę.
Ponieważ jednak każdy organizm reaguje indywidualnie, nie wolno
sprawy lekceważyć.
Pierwsza pomoc powinna polegać na nacięciu ranki nożem i wyciśnięciu możliwie dużej ilości krwi. Im szybciej się to zrobi, tym lepiej. Nie
wolno rany wysysać, gdyż grozi wówczas znacznie bardziej niebezpieczne
zakażenie, np. przez dziurę w zębie. Dobrze jest nałożyć powyżej miejsca
ukąszenia opaskę uciskową, która powstrzyma rozprzestrzenianie się
jadu. Poszkodowanemu należy podawać środki wzmacniające serce, nie
pozwolić mu zasnąć i jak najszybciej zorganizować pomoc lekarską.
i czarnej – na tej ostatniej charakterystyczny zygzak jest niewidoczny.
Najłatwiej ją rozpoznać po sercowatej, wyraźnie wyodrębnionej z reszty
ciała głowie. Na żer, którym są zwykle drobne gryzonie, żmija wychodzi
nocą, w dzień lubi wygrzewać się w miejscach dobrze nasłonecznionych
– na polanach, porębach, jagodziskach.
Ze świata płazów najefektowniejsza jest czarno-pomarańczowa salamandra plamista, którą można w ciepły dzień spotkać nawet na środku
drogi.
Ochrona przyrody w Bieszczadach
Najwyższe i najcenniejsze przyrodniczo partie Bieszczadów obejmuje
obecnie Bieszczadzki Park Narodowy o powierzchni ok. 29 tysięcy ha
(patrz s. 220). Większa część jego terenu podlega ścisłej ochronie, a turyści mogą się poruszać wyłącznie po szlakach znakowanych. Otulinę
BPN stanowią dwa parki krajobrazowe: Ciśniańsko-Wetliński (46 tysięcy ha) i Doliny Sanu (33 tysiące ha). Na ich terenie ruch turystyczny nie
jest regulowany, natomiast ogranicza się budownictwo i działalność
gospodarczą. System ochrony przyrody w Bieszczadach uzupełniają
rezerwaty: leśne i krajobrazowe (m.in. „Olszyna łęgowa w Kalnicy”,
„Hulskie”, „Sine Wiry”, „Przełom Osławy pod Duszatynem”, „Przełom
Osławy pod Mokrem”, „Przełom Strwiąża”, „Przełom Sanu pod Grodziskiem”, „Cisy na górze Jawor” i „Woronikówka” w gminie Baligród,
30|31
„Góra Sobień”
„Przełom Osławy
pod Mokrem”
„Przełom
Strwiąża”
1
4
22
1 - „Grąd w Średniej Wsi”
2 - „Koziniec”
3
3 - „Nad Jeziorem
Myczkowieckim”
4 - „Przełom Sanu
pod Grodziskiem”
5 - „Śnieżyca wiosenna
w Dwerniku”
5
„Grąd w Średniej Wsi”, „Koziniec” i „Nad Jeziorem Myczkowieckim”
w Myczkowcach, „Góra Sobień”), faunistyczne („Bobry w Uhercach”
i „Krywe” – ochrona stanowisk węża Eskulapa), florystyczne („Olsza kosa
w Stężnicy”, „Śnieżyca wiosenna w Dwerniczku”), przyrody nieożywionej
(„Jeziorka Duszatyńskie [Zwiezło]” i „Gołoborze” w Rabem), wreszcie jeden torfowiskowy („Zakole”). Cztery inne dawne rezerwaty torfowiskowe
w dolinie górnego Sanu weszły w 1999 r. w skład Bieszczadzkiego Parku
Narodowego.
Od szlaku bursztynowego do obwodnicy
czyli dzieje Bieszczadów z lotu ptaka
Trudno mówić o odrębnej historii Bieszczadów i w ogóle o historii jakichkolwiek gór. Góry bowiem, odległe od wielkich miast, głównych centrów
cywilizacji i ośrodków władzy, z natury rzeczy bywają widownią jedynie
epizodów wielkich wydarzeń i procesów historycznych, które rozgrywają
się na dalekich nizinach, i to zwykle epizodów mniej ważnych. Spróbujmy
jednak naszkicować tło dziejowe, bez którego trudno będzie Czytelnikowi zrozumieć szczegółowe fakty z przeszłości omawianych w przewodniku wsi i miasteczek. Kilka najciekawszych tematów historycznych
przedstawiliśmy bardziej szczegółowo w osobnych artykułach, więc tu
tylko je zasygnalizujemy.
Zanim wyruszysz
w
2
głąb gór
czyli
podbieszczadzkie
miasta
Z osiemnastowiecznych opisów wynika, że zabudowa była już wówczas
wyłącznie drewniana.
W XIX w., pod zaborem austriackim, miasto zaczęło się odradzać.
Powstały pierwsze zakłady przemysłowe, w 1848 r. rozpoczęła działalność drukarnia Karola Pollaka, znana miłośnikom dawnej książki z serii
wydawniczej „Biblioteka Polska”, obejmującej klasykę polskiej literatury.
W okolicy rozwijało się kopalnictwo ropy naftowej. Prawdziwy przełom
nastąpił po wybudowaniu transkarpackiej linii kolejowej Przemyśl–Budapeszt (1872) i podkarpackiej linii ze Stróż (1884). Pod koniec stulecia Sanok przekształcił się w znaczący, na skalę Galicji, ośrodek miejski. W tym
okresie ukształtował się obecny wygląd centrum miasta, m.in. wzniesiono
nowy kościół parafialny (1874–1887), przebudowano zespół franciszkański, a z trzech połączonych kamienic utworzono ratusz. Rozwinęło się
życie kulturalne. W 1889 r. powstało Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół”,
ORLI KAMIEŃ – efektowne wychodnie piaskowcowe w formie grzybów. Polecany cel spaceru z Sanoka (s. 47).
BYKOWCE – cmentarz żołnierzy słowackich poległych w 1941 r. (s. 52).
SOBIEŃ – ruiny zamku wzniesionego
z rozkazu Kazimierza Wielkiego
(w XV w. ośrodek dóbr Kmitów
nad górnym Sanem) (s. 52).
SANOK – główne
miasto regionu, duży
węzeł komunikacyjny,
ośrodek przemysłowy
i handlowy. Największy
w Polsce skansen z ekspozycję budownictwa ludowego
Bieszczadów, Beskidu Niskiego
i pogórzy. W Muzeum Historycznym cenna kolekcja ikon i Galeria
Zdzisława Beksińskiego (s. 40).
ZAGÓRZ – węzeł drogowy, monumentalne
ruiny klasztoru Karmelitów (s. 114).
LESKO – stare miasteczko z dobrze zachowanym
układem urbanistycznym i częścią zabudowy.
Zabytki żydowskie: jeden z najstarszych w Polsce
cmentarzy żydowskich i synagoga (XVI–XVII w.).
Kościół farny (1530, przebudowany w XVIII w.).
Dawny zamek Kmitów (XVI w.), przebudowany
w XIX w. wg projektu Wincentego Pola (s. 54).
BEZMIECHOWA – lotnisko
szybowcowe, ośrodek szkolenia szybowcowego i lotniarskiego (s. 54).
KAMIEŃ LESKI w Glinnem – pomnik przyrody,
okazały ostaniec piaskowcowy (s. 59).
UHERCE – barokowy kościół
i zrujnowany dwór obronny
z XVI w. (s. 85).
42|43
zajmujące się patriotycznym wychowaniem młodzieży, a w 1903 r. Towarzystwo Upiększania Miasta Sanoka, które istnieje do dziś (od 1999 r. jako
Towarzystwo Przyjaciół Sanoka i Ziemi Sanockiej) i wydaje wartościowy
periodyk „Rocznik Sanocki”. W przeddzień I wojny światowej Sanok liczył
ok. 12 tysięcy mieszkańców. Pomyślny dla rozwoju gospodarczego miasta
był także okres międzywojenny. Po ostatniej wojnie, mimo zagłady siedmiotysięcznej społeczności żydowskiej i znacznych strat ludności polskiej,
Sanok szybko wrócił do dawnej liczby mieszkańców, a nawet znacznie
ją przekroczył.
Sanok jest w stanie zaoferować turyście niemal wszystko, czego dusza
zapragnie: urokliwe, zabytkowe centrum, wspaniały park i inne tereny
zielone, liczne wystawy i koncerty, zespół basenów, tor lodowy, nowoczesną halę widowiskowo-sportową „Arena” (z lodowiskiem), a także sklepy i punkty usługowe wszelkich branż. Jest też gdzie się posilić
OLSZANICA – siedziba gminy,
romantyczny pałacyk Jordanów z 1905 r. (s. 61).
USTIANOWA – przed wojną
największy w Polsce ośrodek
szkolenia szybowcowego. Zabytkowa cerkiew drewniana.
Teren zlikwidowanego wielkiego kombinatu drzewnego
(s. 61).
USTRZYKI DOLNE – drugie co
do wielkości miasto regionu,
największy ośrodek sportów zimowych. Połączenia autobusowe
z miejscowościami wschodniej
części Bieszczadów. Ośrodek
Naukowo-Dydaktyczny BPN
(Muzeum Przyrodnicze). Stary
cmentarz żydowski i przebudowana synagoga, czynna cerkiew
grekokatolicka (s. 63).
KROŚCIENKO – przed wojną
duża osada, lokalny ośrodek,
przemysłowo-handlowy. Pamiątki
po wielonarodowej ludności. Jedna z ciekawszych bieszczadzkich
cerkwi. Przejście graniczne na
Ukrainę (s. 68).
JASIEŃ – lokalne sanktuarium maryjne, jedna
z najstarszych parafii
rzymsko-katolickich
w Bieszczadach (s. 67).
GŁÓWNY WODODZIAŁ
EUROPEJSKI – oddziela
zlewiska Bałtyku i Morza
Czarnego.
RÓWNIA – wyjątkowo
piękna cerkiew drewniana (I poł. XVIII w.) (s. 63).
Zanim wyruszysz
w
2
głąb gór
czyli
podbieszczadzkie
miasta
Ze wzgórza w dół skarpy wiodą Schody Zamkowe, przy których
w 1909 r. Towarzystwo Upiększania Miasta Sanoka umieściło tablicę ku
czci Ksawerego Krasickiego i jego towarzyszy. 100 lat wcześniej, podczas wojny Księstwa Warszawskiego z Austrią, Sanok został zajęty przez
niewielki oddział polski, wspierany przez miejscowych ochotników pod
przywództwem pana Ksawerego. Wkrótce jednak nadciągnęły posiłki austriackie. Okrążeni na zamku Polacy, po bohaterskiej obronie, brawurowo
przebili się przez linie nieprzyjacielskie. Osłaniający samotnie odwrót Krasicki na oczach zdumionych wrogów zjechał konno po stromej skarpie
i przepłynął San, uchodząc z życiem z tej ciężkiej opresji.
Skansen
Teraz czeka nas dłuższy spacer. Trzeba zejść ze śródmiejskiego wzgórza
na północ, ulicami Mickiewicza i Białogórską, obok „Domu Turysty” PTTK
i centrali bieszczadzkiego GOPR dotrzeć do mostu na Sanie, po czym za
rzeką skręcić w prawo. Razem od rynku ok. 1,5 km. Można też dojechać
autobusem MKS nr 3 lub 14 lub po prostu samochodem (przy skansenie
duży parking).
Utworzone w 1958 r. z inicjatywy wspomnianego już Aleksandra Rybickiego, a otwarte dla zwiedzających w 1966 r. Muzeum Budownictwa
Ludowego w Sanoku to największy skansen w Polsce – ma powierzchnię
38 ha. Obecnie składa się z pięciu głównych sektorów, odpowiadających
głównym grupom etnograficznym południowo-wschodniej Polski, i liczy
łącznie około 150 obiektów, od wiejskich chat i kapliczek przydrożnych,
po cerkwie i kościół rzymskokatolicki. Obok nich powstały w ostatnich
latach dwa nowe sektory – naftowy i małomiasteczkowy. Ten ostatni, przyciągający licznych turystów, nosi nazwę
Rynek Galicyjski – to zrekonstruowane
domy mieszkańców, handlarzy i rzemieślników typowego podkarpackiego miasteczka w XIX wieku, zgrupowane wokół
prostokątnego rynku ze studnią. Można
odwiedzić fryzjera, aptekarza, szewca,
piekarza, sklep kolonialny, pocztę, a nawet zagrać w drewniane kręgle.
W „nizinnej” części skansenu, na nadrzecznej równinie, rozmieszczono obiekty
przeniesione z wsi Dolinian (polsko-ruskiej ludności okolic Sanoka) oraz Pogórzan Wschodnich i Zachodnich – Polaków
Skansen w Sanoku –
cekiew z Ropek
50|51
Karczma w sanockim skansenie
zamieszkujących podgórskie tereny położone dalej na zachód. Na zalesionym stoku wzgórza umieszczono sektory góralskie: łemkowski i bojkowski.
Od 2004 r. w skansenie, w sektorze Pogórzan Zachodnich można też
obejrzeć bardzo interesującą ekspozycję poświęconą historii przemysłu
naftowego. W skansenie zgromadzono zarówno budynki mieszkalne,
mieszkalno-gospodarcze i gospodarcze, jak i obiekty sakralne (kościół,
cerkwie, kapliczki), budynki użyteczności publicznej (szkoła wiejska, zajazd)
oraz obiekty przemysłowe (młyn wodny, wiatraki, kuźnie) wraz z wyposażeniem. W sezonie letnim w jednym z budynków czynna jest stała wystawa
ikon karpackich, organizowane są też ekspozycje czasowe.
Sanocka placówka muzealna ma ambitne plany. W 2003 r., po latach
starań, udało się odkupić od właściciela zrujnowany dworek szlachecki
z miejscowości Święcany pod Jasłem. W tej chwili w skansenie rekonstruowane jest całe założenie dworsko-parkowe.
Muzeum jest czynne od maja do września w godzinach 8.00–18.00,
w październiku i kwietniu – 8.00–16.00, od listopada do marca – 8.00–
14.00. Najlepiej zwiedzać skansen z przewodnikiem, który otworzy
wnętrza obiektów i opowie o szczegółach ich wyposażenia. Na terenie
skansenu odbywają się również interesujące imprezy folklorystyczne i rozrywkowe, m.in. Jarmark Folklorystyczny i Festiwal Eurofolk.
Wyjeżdżając z Sanoka w stronę Leska, mijamy Sanocką Fabrykę Autobusów „Autosan”, największy zakład przemysłowy miasta.
„Autosan” jest późnym potomkiem skromnego warsztatu kotlarskiego,
założonego w 1832 r. przez Walentego Lipińskiego i Mateusza Beksińskiego, przodka wybitnego malarza. Jeszcze przed I wojną światową przekształcił się w dużą Sanocką Fabrykę Wagonów. Obecny profil produkcji
Zanim wyruszysz
w
2
głąb gór
czyli
podbieszczadzkie
miasta
Z tego założenia przetrwała do dziś tylko opasła, cylindryczna baszta,
dobrze widoczna od strony ul. Piłsudskiego. Pozostałe części budowli oraz
ogólny wygląd całości to efekt klasycystycznej przebudowy dokonanej
w latach 1836–1838 według projektu poety Wincentego Pola, przyjaciela
i częstego gościa Krasickich, ostatnich właścicieli zamku (od 1799 r. do
II wojny światowej).
W XIX w. zamek leski był najważniejszym ośrodkiem towarzyskim i kulturalnym regionu. Zjeżdżała się tu tłumnie sanocka szlachta, Krasiccy
utrzymywali kontakty z wieloma twórcami i działaczami patriotycznymi.
Gdy po wrześniu 1939 r. Lesko znalazło się na terytorium sowieckim,
zamek zajęło wojsko. Całe wyposażenie wraz z biblioteką i cennymi zbiorami historycznymi uległo zniszczeniu. Dzisiejsze wnętrza zamkowe to
efekt powojennej adaptacji. Poniżej zamku, nad brzegiem Sanu, położony jest kemping oraz amfiteatr – miejsce dorocznego, lipcowego festiwalu
„Country w Bieszczadach”.
Od zamku główną ul. Piłsudskiego idziemy na nowy rynek, wokół
którego skupiają się placówki handlowe. Zabudowa jest w większości
współczesna, w zachodniej części rynku udanie stylizowana na dawną
małomiasteczkową architekturę. Zachował się ratusz z 1896 r.; starannie
odremontowany, pełni właściwe sobie funkcje reprezentacyjnej siedziby władz miejskich. Na rynku zatrzymują się autobusy jadące w stronę
Ustrzyk Dolnych, natomiast pasażerowie w kierunku Cisnej muszą dreptać
na nowy dworzec PKS.
W pobliżu rynku ma swoją siedzibę księgarnia firmy Bosz, dobrze zaopatrzona w publikacje na temat Bieszczadów.
Tematy żydowskie
Opadająca w dół ulica Moniuszki wiedzie z nowego rynku do najcenniejszych i najbardziej oryginalnych zabytków Leska. Zaraz na początku
trafiamy na murowaną synagogę, wybudowaną prawdopodobnie na
przełomie XVI i XVII w., wyremontowaną w latach 60. po zniszczeniach
wojennych. W szczycie fasady płaskorzeźba tablic Dekalogu i napis po
BIESZCZADZCY STAROZAKONNI
Opowiadają, że pierwszymi Żydami w Lesku byli wygnańcy z Hiszpanii,
gdzie pod koniec XV w. bardzo konsekwentnie wcielano w życie zasadę
cuius regio eius religio; legenda ta nie znajduje jednak potwierdzenia
w dokumentach. Faktem jest natomiast, że społeczność żydowska była
w mieście niemal od początku jego istnienia, a na pewno od drugiej połowy XVI w., kiedy wyznawcy religii mojżeszowej stanowili w Lesku około 10% mieszkańców. W spisie z 1580 r. wymieniany jest rabin i szkoła
żydowska oraz 23 żydowskich mieszczan. Pod koniec XVIII w. Żydów
było już w mieście około
58|59
STARY KIRKUT
legły
długim gościńcem
cmentarze
tam
łagodne westchnienia ziemi
góry Słonne
cicho
w niebo spływają
tu
pod obłokami
pod koronami dębów
zarył się w ziemię
zjeżył
czarnym ścierniskiem
nagrobnych kamieni
kirkut
z pogromu grobów
ocalony
pod obłokami
które biegną
i barwią się w milczeniu
pod zielonymi koronami
dębów
opłakany przez deszcze
zapada w czas
w ciszę.
Tadeusz Różewicz
Kirkut w Lesku
hebrajsku: „O, jakimże lękiem napawa
to miejsce! Nic tu innego, tylko Dom
Boży i brama nieba”. Budowla ma
cechy obronne, gdyż pierwotnie stanowiła element fortyfikacji miejskich.
Obecnie mieści się tu Galeria Sztuki,
prezentująca dzieła bieszczadzkich
twórców. Przy wejściu piętrowa przybudówka, w której dawniej znajdowała się sala modlitw dla kobiet (do
głównej sali miały wstęp wzbroniony).
Na porośniętym drzewami wzgórzu,
na wschód od synagogi, rozciąga się
leski kirkut, jeden z cenniejszych w kraju. Wejście z dolnej części po wąskich
Synagoga w Lesku
Zanim wyruszysz
w
2
głąb gór
czyli
podbieszczadzkie
miasta
Spróbujmy pójść śladami tej barwnej, wielonarodowej przeszłości
Krościenka. Na samym początku miejscowości, po lewej stronie szosy,
zachowała się podmurówka wspomnianego kościoła. Obok obelisk,
ustawiony przez miejscowych Polaków z okazji 100. rocznicy powstania
listopadowego, i kilka nagrobków. Nieco dalej, na wzgórku za Strwiążem,
stoi dawna cerkiew pw . Narodzenia NMP, wybudowana w 1794 r., jeden
z cenniejszych zabytków budownictwa drewnianego w Bieszczadach.
Wyposażenie wnętrza nie zachowało się. Dojście do cerkwi pomiędzy
zabudowaniami, od bocznej drogi do Stebnika. Przy tej drodze, 4 km od
centrum Krościenka, w przysiółku Stara Huta działała jeszcze w XIX w.
huta szkła.
Nieco dalej mijamy stację kolejową, okazałą jak na niewielką miejscowość, gdyż spełniającą funkcję przejścia granicznego. Przy szosie budynek dawnego domu kultury i pomnik niejakiego Nikosa Belojannisa.
Skąd greckie nazwisko w Bieszczadach? To ślad jeszcze jednej etnicznej
osobliwości Krościenka.
Po 1951 r. w Krościenku i sąsiednich wsiach Wolica i Liskowate osiedlili
się… właśnie Grecy. Byli to komuniści, którzy po przegranej w latach
1946–1949 wojnie domowej musieli opuścić swój kraj. Przygarnęły ich
państwa socjalistyczne, wśród nich Polska. Tutejsze miejscowości stały
opustoszałe i gotowe do przyjęcia nowych mieszkańców; sądzono, że
górski teren będzie uciekinierom przypominał ojczyznę. Przybysze z południa założyli w Krościenku spółdzielnię rolniczą „Nowe Życie”, ale słabo
radzili sobie w nowych dla siebie warunkach gospodarowania i w surowym bieszczadzkim klimacie. Stopniowo rozproszyli się po Polsce, a część
z nich w latach 70., po zmianie sytuacji politycznej, powróciła do Grecji.
Belojannis zaś, postać z pomnika, to jeden z czołowych przywódców
Komunistycznej Partii Grecji, aresztowany i stracony w 1952 r. Drugą
pamiątką po „helleńskiej” przeszłości Krościenka jest grecki cmentarz,
położony na lewo od drogi wiodącej do granicy, ok. 1200 m za odgałęzieniem szosy do Przemyśla.
Przy szosie do Przemyśla, tuż za wiaduktem kolejowym, po drugiej
stronie potoku, wprawne oko odnajdzie jeszcze dwa ślady przeszłości.
Wieniec starych lip znaczy miejsce cerkwi greckokatolickiej, w której Grecy urządzili sobie kino „Partyzant” (rozebrana w latach 70.), a obok, za
jarem, zachowały się ślady ewangelickiego cmentarza używanego przez
niemiecką ludność kolonii Obersdorf.
A teraz pozostaje zrobić w tył zwrot i wrócić do Ustrzyk Dolnych.
Na południu czekają dalsze bieszczadzkie atrakcje, którym poświęcony
został rozdział Kraina drewnianych cerkiewek (s. 183).
3
Żagle
pod Jaworem
czyli wokołoJeziora
Solińskiego
3
Żagle
pod Jaworem
czyli wokołoJeziora
Solińskiego
Jawor
Lesista góra Jawor (741 m) dominuje w pejzażu okolic Soliny, nic więc
dziwnego, że tak wiele placówek wzięło od niej swoją nazwę. Największe
do tego prawo ma jednak niewątpliwie Wojskowy Zespół Wypoczynkowy
„Jawor”, położony na odosobnionym półwyspie u samych stóp góry.
Jedzie się tam sześciokilometrową drogą od strony Łobozewa, wijącą
się w niezliczonych serpentynach po stoku. Nie ma żadnej komunikacji
publicznej – rzecz tylko dla zmotoryzowanych. Można też dojść za znakami zielonymi, zaczynającymi się przy końcu ciągu handlowego koło
przystani w Solinie (ok. 1 godz. pięknym bukowym lasem, ścieżka miejscami dość stroma i niewygodna).
W okolicach ośrodka wyznakowano kilka tras spacerowych (do Soliny, na
szczyt Jawora, do Teleśnicy), ale wędrówka nimi sprowadza się głównie do
krążenia po lesie – na rozległe widoki nie ma co liczyć. Na stoku masywu
Jawora działa od niedawna szybowisko lotniarskie.
Od Polańczyka do Polany
czyli Małą Obwodnicą wokół Jeziora Solińskiego
Polańczyk
Wjeżdżając do Polańczyka od strony Soliny lub Hoczwi, trafiamy najpierw
na skrzyżowanie przy nowym osiedlu mieszkaniowym. Warto zatrzymać
się tu i wspiąć na zbocze powyżej niezbyt pasujących do bieszczadzkiego
krajobrazu bloków, na skraj zabudowy willowej. Z tego miejsca roztacza się jedna z najpiękniejszych panoram w Bieszczadach. Widać całe
górskie otoczenie Jeziora Solińskiego, plątaninę zatoczek i półwyspów,
dominujące wzniesienia Jawora i Stożka za wodą, daleko na południowym wschodzie równy wał Otrytu, a za nim – przy dobrej widoczności
– bieszczadzkie połoniny.
Ten największy bieszczadzki kurort składa się co najmniej z czterech
części, każda o innym charakterze. Pierwszą już znamy: to niewielkie blokowisko, zamieszkane głównie przez pracowników sanatoriów
i administracji, oraz rozrastające się powyżej niego osiedle willowe.
W najbliższym szosy budynku mieści się Urząd Gminy Solina.
Ulica od skrzyżowania wiedzie do Polańczyka Zdroju – skupiska kilku
dużych sanatoriów i domów wczasowych, które rozłożyły się na dawnym grzbiecie górskim, a obecnie półwyspie wrzynającym się pomiędzy dwie zatoki jeziora (północna nosi nazwę Fiord Nelsona). Ruchliwie jest tu przez cały rok. Przy ulicy są liczne sklepy, kioski z pamiątkami, poczta, ośrodek zdrowia z apteką, posterunek policji, kawiarnie,
restauracje, cukiernie. Wyróżnia się stylowa żeglarska tawerna „Róża
Wiatrów”, w której odbywają się wieczorki taneczne i inne imprezy.
90|91
Na polecenie zasługują także: tania i smaczna kuchnia domowa p.
Maliny Czyżewskiej w barze „Pod Malwami”, bar „Pod Batem”, o westernowym wystroju, oraz przyjemna pizzeria w pensjonacie „Korona”.
Mimo położenia na półwyspie Polańczyk Zdrój odwrócił się tyłem do
jeziora. Można oczywiście zejść alejką do którejś z przystani (ok. 40 m
niżej), kto jednak chciałby przespacerować się samym brzegiem, będzie
Polańczyk zimą
3
Żagle
pod Jaworem
czyli wokołoJeziora
Solińskiego
CHRONIMY PRZYRODĘ PRZEDGÓRZA BIESZCZADÓW
W latach 2003–2004 w najbliższym otoczeniu Jeziora Myczkowskiego powstały nowe rezerwaty przyrody o charakterze krajobrazowym
i krajobrazowo-leśnym.
Rezerwat „Przełom Sanu pod Grodziskiem” o powierzchni 100,24 ha
obejmuje wzgórze Grodzisko położone naprzeciwko Myczkowiec, po drugiej stronie jeziora, oraz fragment przełomowej doliny Sanu. Ochronie
podlegają tutaj leśne zbiorowiska grądu subkontynentalnego, buczyny
karpackiej i jaworzyny karpackiej ze stanowiskami rzadkiej paproci – języcznika zwyczajnego. Skrajem rezerwatu przebiega zielony szlak turystyczny
ze Zwierzynia do Myczkowa.
Rezerwat „Nad Jeziorem Myczkowieckim” o powierzchni 164,17 ha
obejmuje grzbiet Berda ciągnący się wzdłuż zachodniego brzegu jeziora.
Rosną tu te same zespoły leśne, a w runie występują liczne rośliny rzadkie
i chronione, m.in. wawrzynek wilczełyko, bluszcz pospolity, języcznik zwyczajny, lulecznica kraińska, tojad mołdawski i czosnek niedźwiedzi. Przez
rezerwat przebiega niebieski szlak spacerowy łączący Myczkowce z Soliną.
Rezerwat „Koziniec” (28,68 ha) leży na stromym południowym stoku
wzgórza o tej samej nazwie, wznoszącego się po wschodniej stronie Jeziora
Myczkowskiego. Jego krajobrazową atrakcją są niewielkie urwiska i wychodnie skalne. Występują tu zbiorowiska roślin kserotermicznych (ciepłolubnych)
i liczne rzadkie gatunki roślin runa. Szczególną osobliwością botaniczną
są stanowiska lepnicy gajowej, znanej głównie ze stanowisk w Pieninach,
oraz gnieźnika leśnego – pozbawionego liści storczyka, pasożytującego na
grzybach. Grzbietem Kozińca wiedzie znakowany szlak spacerowy (niebieski)
z Myczkowiec do Bóbrki i (zielony) z Myczkowiec do Stefkowej przez Orlec.
W tym samym rejonie, lecz nieco dalej w dół Sanu, na jego prawym
brzegu, utworzono w 2003 r. rezerwat leśny „Grąd w Średniej Wsi” (powierzchnia ok. 58 ha). Ochroną objęto w nim fragment naturalnego lasu
lipowo-grabowego z domieszką dębu, wiązu, brzozy i sosny. Tego rodzaju
lasy porastały niegdyś niższe partie karpackich pogórzy, dziś w większości
zamienione w pola uprawne.
Ptaki na wolnym od lodu fragmencie Jeziora Myczkowskiego
Echo cerkiewnych
chórów czyli
4
doliny
Osławy i Osławicy
Echo cerkiewnych
4
chórów czyli doliny
Osławy i Osławicy
SPACERY W OKOLICACH RZEPEDZI
Prawie połoniny, czyli widoki z Rzepedki
Skoro już jesteśmy przy cerkwi w starej części Rzepedzi, warto poświęcić
trochę czasu i wspiąć się którąś z polnych dróżek na górujący nad wsią
od zachodu grzbiet Rzepedki (706 m). Miejscowa ludność nazywała go
dawniej Rożynkanią. To skrajne pasmo Beskidu Niskiego jest niemal w całości bezleśne i oferuje rozległe widoki, na południowy wschód sięgające
przy dobrej widoczności po Smerek i Połoninę Caryńską w centralnej
części Bieszczadów. Łagodny, porośnięty wysokimi trawami grzbiet nasuwa skojarzenia z „prawdziwymi” połoninami. Spacer tam i z powrotem
zajmie ok. 2 godz.
Jeśli mamy więcej czasu, możemy udać się grzbietową dróżką dalej na
północny zachód. Po 15 min od Rzepedki druga kulminacja – Połoński
Wierch (688 m), na którego stoku działa zimą wyciąg narciarski z Karlikowa. Stąd można zejść na zachód, do bezludnej doliny Przybyszowa, gdzie
napotykamy czerwone znaki głównego szlaku beskidzkiego prowadzące
w jedną stronę do Komańczy-Letniska, a w drugą na pobliski szczyt Tokarni (777 m) – również niezły punkt widokowy. Na całą wycieczkę na
trasie Rzepedź–Komańcza potrzeba 5–6 godz.
Do Turzańska i na Suliłę
W Turzańsku, podobnie jak w Rzepedzi, można zobaczyć cerkiew w stylu
wschodniołemkowskim. Droga do Turzańska odgałęzia się od głównej
szosy nieopodal stacji w Rzepedzi i prowadzi na zachód, przez most
nad Osławą. Do cerkwi jest ok. 1 km, sama wieś natomiast ciągnie się
w bocznej dolinie na przestrzeni blisko 3 km. Można tu jeszcze zobaczyć
tradycyjne chyże, chałupy łemkowskie, niestety, zamiast strzechą, kryte
już eternitem.
Cerkiew greckokatolicka pw. św. Michała Archanioła (obecnie prawosławna), położona na wzgórzu nad wiejską drogą, została zbudowana
w 1803 r. Wewnątrz można obejrzeć kompletny ikonostas z ikonami
z końca XIX w. oraz dwa ołtarze boczne z czasów budowy świątyni.
Obok cerkwi okazała, drewniana dzwonnica, najwyższy taki obiekt
w polskiej części Karpat.
Turzańsk to kolejna na naszej trasie dawna wieś królewska, założona
na prawie wołoskim w 1514 r. Lustracja z 1565 r. wykazała tu 23 i 1/2
łana uprawnego. Po siedemnastowiecznym najeździe Rakoczego pozostał tylko jeden.
W czasie I wojny światowej otaczające wieś wzgórza były terenem
ciężkich walk. Poległych pochowano m.in. na prowizorycznym cmentarzu, na grzbiecie na północ od cerkwi. W 1992 r. upamiętniono to
miejsce nowym krzyżem na kamiennym cokole.
124|125
Kontynuując wędrówkę drogą w górę doliny, w niespełna godzinę od
cerkwi osiągamy płaską przełęcz rozdzielającą doliny Osławicy i Kalniczki.
Przebiega przez nią niebieski szlak turystyczny z Sanoka na Chryszczatą.
Tym szlakiem jeszcze tylko 20 min na północ na zarastający młodym
lasem szczyt Suliły (759 m). Z podejścia widoki na masyw Chryszczatej.
Można stąd wrócić tą samą drogą, ale ciekawiej będzie schodzić prosto
ze szczytu grzbietową dróżką na zachód (już bez znaków), równolegle
do widocznego w dole Turzańska. Na całą wycieczkę z Rzepedzi potrzeba
2,5–3 godz.
Cerkiew
w Turzańsku
z największych zakładów przemysłowych Bieszczadów, który w szczytowym momencie zatrudniał ok. 700 osób. Obok zwykłej produkcji tartacznej wytwarzano w nim m.in. płyty wiórowe i sztuczny dym wędzarniczy.
W celu umożliwienia transportu drewna z głębi gór doprowadzono do
Rzepedzi ze Smolnika specjalne, kilkunastokilometrowe odgałęzienie
bieszczadzkiej kolejki leśnej. Jeszcze w latach 70. codziennie wcześnie
rano wyruszała z Rzepedzi ciągnięta przez parowy „samowarek” karawana towarowych platform na drewno. Po uzgodnieniu z obsługą ciuchcią mogli zabierać się też turyści. Przy rzepedzkich zakładach powstało
osiedle robotnicze o quasi-miejskiej zabudowie. Po przerwie w latach
90., kiedy większa część dawnych pracowników powiększyła grono bezrobotnych, obecnie zakłady znów pracują, już pod szyldem prywatnej
spółki akcyjnej.
Echo cerkiewnych
4
chórów czyli doliny
Osławy i Osławicy
Spadkiem po mieście była też spora, jak na górską wieś, społeczność
żydowska (w 1921 r. mieszkało tu 148 osób wyznania mojżeszowego),
której jedynym śladem jest dziś kirkut z ok. 30 zachowanymi nagrobkami.
Dojście: od przystanku PKS boczną szosą w stronę przełęczy Żebrak; za
ostatnimi zabudowaniami (przed mostkiem) gruntową drogą w prawo,
wzdłuż niewielkiego grzbietu i pasma zarośli. Cmentarza szukać należy
w miejscu, gdzie zarośla się kończą, po prawej stronie, w lesie na stoku.
Jest mocno zarośnięty i zaniedbany.
48 km – Maniów, najwyżej położona osada w dolinie Osławy. Przy
moście dwie stare chałupy i ładna kapliczka z początku XX w.
Na dawniejszych mapach zaznaczano w Maniowie „schronisko studenckie Szczerbanówka”. Jego budowa, rozpoczęta pod koniec lat 70.
w ramach radosnej twórczości biura podróży „Almatur”, miała być prowadzona głównie siłami odbywających praktyki robotnicze studentów.
Ślimaczyła się też niemożliwie, aż wreszcie zamarła. W prowizorycznych budynkach zaplecza budowy przez jakiś czas można było nocować
w dość prymitywnych warunkach. Później stały się ostoją hipisów i innych
bieszczadzkich włóczęgów. Dziś stoi w tym miejscu dom, którego gospodarze udzielają noclegów w warunkach turystycznych. Miejsce, gdzie
miało stanąć schronisko, znaczy okazały dół zarośnięty krzewami. Można
tu dojść trzystumetrową boczną drogą od tablicy z napisem „Maniów”
(tej od strony Cisnej). W innym miejscu – skręcając w prawo tuż za mostem (idąc w stronę Cisnej) – można odnaleźć miejsce po cerkwi i cmentarz przycerkiewny. Cerkiew greckokatolicka z 1841 r. zostało zniszczona pod koniec wojny, zachowały się pod niej fragmenty podmurówki,
a także kuty krzyż, umieszczony na sąsiadującym z cerkwią cmentarzu.
W 2012 r. obok leśniczówki w Maniowie stanął obelisk upamiętniający
działalność kurierów na terenie Bieszczadów podczas II wojny światowej.
Jest on jednym z punktów polsko-słowackiej ścieżki edukacyjnej „Udava-Solinka”. Polska część trasy prowadzi od stacji kolejowej w Balnicy przez
Solinkę i tereny dawnej wsi Balnica (zob. spacer opisany na s. 42) do
Woli Michowej (łącznie ok. 10 km). Na starannie przygotowanej trasie
zaznaczono kilkanaście przystanków historyczno-przyrodniczych.
I to już koniec naszej rozpoczętej w Zagórzu wycieczki w czasie i przestrzeni. Osława – w tym miejscu niewielki potok – skręca ostro na południe i ginie w niedostępnym dla samochodów wąwozie, zaś szosa wspina się teraz na przełęcz (746 m) pomiędzy Wołosaniem i Matragoną,
mijając zarośniętą lasem i krzakami dolinę, w której do wojny istniała
Szczerbanówka, najbardziej odległa i najpóźniej założona (1606) z królewskich wsi starostwa sanockiego. Do Cisnej zostało jeszcze 7 km. Za
przełęczą czeka dolina Solinki, nieco inny krajobraz i inny nastrój. O tym
jednak już w innym rozdziale.
Lasy i pomniki
czyli
5
okolice
Baligrodu
i Cisnej
Lasy i pomniki
czyli
5
okolice
Baligrodu
i Cisnej
Dolina Rabego
„Za Baligrodem wjeżdża się jak w czarne gardło. Droga i rzeka jest tu
jedno i to samo, a od rzeki z jednej i drugiej strony wznoszą się czarne
ściany jodeł i smereków”. Krajobraz nie zmienił się zbytnio od czasu, gdy
Aleksander Fredro jako kilkuletni chłopiec przebywał tę drogę w towarzystwie ojca – właściciela huty żelaza w Cisnej. Tylko asfaltowa szosa
nie wiedzie już oczywiście wprost korytem potoku. I zaraz za pierwszym
zakrętem na stoku zamiast ubogich chat góralskich ukazuje się okazały dom wczasowy z własnym wyciągiem narciarskim, krytym basenem
i innymi wygodami.
Po prawej otwiera się boczna dolina Rabiańskiego Potoku, podchodząca
aż pod główny grzbiet Wysokiego Działu. Niby-asfaltową drogą, która
tędy prowadzi, można przedostać się przez przełęcz Żebrak na drugą
stronę tego pasma – do odległej o kilkanaście kilometrów Woli Michowej. Godne uwagi miejsca są jednak znacznie bliżej.
Dolina Rabiańskiego jest dziś niemal bezludna, jeśli nie liczyć leśniczówki i baraku robotników leśnych. Po opuszczeniu Obwodnicy, zaraz
za mostem, mijamy obelisk pamięci Aleksandra Fredry, nieco dalej ośrodek wczasowy „Wisan”, a następnie teren stanicy ZHP chorągwi skierniewickiej. Po niespełna 2 km po prawej stary kamieniołom – atrakcyjne miejsce dla miłośników geologii, do którego prowadzi ścieżka dydaktyczna.
W rejonie na południe od Baligrodu, określanym przez geologów jako
Łuska Bystrego, wychodzą na powierzchnię najstarsze w Bieszczadach
utwory skalne: tzw. warstwy cieszyńskie i lgockie, powstałe w dolnej
kredzie. To z nich są zbudowane strome, stożkowate „kopki”, charakterystyczne dla krajobrazu tej okolicy. W skałach kamieniołomu można
odnaleźć rzadkie minerały, wśród nich realgar, czyli siarczek arsenu, występujący w postaci drobnych, pomarańczowych pasemek w szczelinach
piaskowca, a także aurypigment (arsen żółty) i kryształy górskie.
Kilkaset metrów dalej, na stoku po przeciwnej stronie doliny, inna osobliwość przyrody nieożywionej: rezerwat „Gołoborze” o powierzchni 14 ha
– porośnięte rzadkim lasem naturalne rumowisko skalne, zbudowane
z twardych piaskowców istebniańskich. Rezerwat można zwiedzać specjalnie wyznaczoną ścieżką przyrodniczo-geologiczną. U jego stóp odwiert
wody mineralnej „Rabe 1”. Jest tu studnia, z której można się napić. Jest
to rzadko występująca szczawa z domieszką związków arsenu. W latach
70. XX stulecia był nawet plan wybudowania tu zespołu sanatoriów;
istniejąca tylko na mapach miejscowość Rabe otrzymała w związku z tym
na wyrost status uzdrowiska.
Niedaleko za gołoborzem dolina i droga rozgałęziają się. W prawo,
w odległości 1,5 km, leżą bezludne tereny dawnej wsi Huczwice; główna
158|159
droga wiedzie w lewo, gdzie w podobnej odległości zaczynają się równie
bezludne obszary wsi Rabe.
Nazwa wsi pochodzi od ruskiego słowa riabyj (pstry). Jak wszystkie
miejscowości w okolicy, należała ona pierwotnie do Balów. Po raz pierwszy
pojawia się w dokumentach w 1552 r. Na przełomie XVIII i XIX w. Rabe
przeżyło epizod przemysłowy: ówcześni właściciele, Fredrowie, urządzili
tu hutę żelaza, wykorzystującą miejscowe zasoby ubogiej rudy darniowej. Po ostatniej wojnie ludność wsi wysiedlono, a zabudowa, łącznie
z cerkwią, uległa całkowitemu zniszczeniu. W 1977 r., dla uczczenia 30.
rocznicy śmierci gen. Świerczewskiego, nazwę nieistniejącej miejscowości
zmieniono na Karolów. W sześć lat później przywrócono stare miano,
tylko przystanek Karolów, nie wiedzieć czemu, długo jeszcze figurował
w rozkładach jazdy PKS.
Tuż za skrzyżowaniem przez Rabiański Potok przebiega kładka. Potem
jeszcze 300 m leśną drogą w głąb lasu zwanego Synarewa i dochodzimy
do zacisznego, pełnego uroku miejsca – dziewiętnastowiecznej, kamiennej
kapliczki nad źródełkiem uznawanym za cudowne. Kapliczka jest zawsze
otwarta, pełna zarówno współczesnych, jak i bardziej wiekowych ludowych ozdób i dewocjonaliów.
Wróćmy jednak na rozstaje dróg. Kierując się za znakami zielonego
szlaku – w prawo, w kierunku Chryszczatej, a na następnym rozwidleniu
w prawo – dojdziemy po niespełna 3 km do charakterystycznego Jeziorka
Bobrowego, pełnego kikutów drzew wystających nad powierzchnię wody.
Nie powstało ono w sposób naturalny, ale dzięki sztucznemu spiętrzeniu
wód. Nazwę swą zawdzięcza bobrom, licznie zasiedlającym jezioro i jego
podmokłe, zalesione okolice.
Natomiast idąc od skrzyżowania prosto, główną drogą
przez Rabe, dojdziemy po
2 km, już nieopodal przełęczy Żebrak, do działającej
w miesiącach wakacyjnych
studenckiej bazy namiotowej, prowadzonej od lat nieodmiennie przez koło PTTK
z warszawskiej SGGW. Dla
turysty gardzącego wygodami cywilizacji jest to znakomity punkt wypadowy wycieczek w masyw Wołosanki
i Chryszczatej.
Rezerwat „Gołoborze”
Lasy i pomniki
czyli
5
okolice
Baligrodu
i Cisnej
Zejście z Łopiennika do Dołżycy czarnym szlakiem zajmie ok. 1 godz. Kwadrans za szczytem, na wypłaszczeniu, na prawo od szlaku, miejsce, gdzie
stał do pożaru w 1977 r. samotny budynek – w latach 50. przeciwlotniczy
punkt obserwacyjny, później popularne schronisko studenckie.
Przez knieje Wysokiego Działu, czyli z Jabłonek na Wołosań
Trzecie główne pasmo górskie w otoczeniu Cisnej to Wysoki Dział, rozdzielający dorzecza Jabłonki i Solinki z jednej strony, a Osławy z drugiej.
Również tu widokowych miejsc jest niewiele, lecz rekompensuje to wyjątkowa uroda starych, bukowych lasów. Wzdłuż całego grzbietu biegnie
„dalekobieżny” główny szlak beskidzki koloru czerwonego z Komańczy
do Cisnej (pełny czas przejścia 8–9 godz.).
Mniej ambitnym radzimy rozpocząć wycieczkę w Jabłonkach. Czarne
znaki opuszczają szosę przy nowym kościele w Kołonicach i prowadzą bitą
drogą przez zarastające pola nieistniejącej wsi o tej nazwie, potem pod górę
leśnymi dróżkami, na przełęcz 928 m w pobliżu szczytu Jaworne (2 godz.).
Stąd idziemy za znakami czerwonymi na południowy wschód.
Można także wystartować z bazy studenckiej w Rabem (patrz s. 159),
osiągając czerwony szlak na przełęczy Żebrak (812 m). Oryginalna nazwa
nawiązuje do żebraka, który pewnej zimy usiadł w tym miejscu, by odpocząć, i zamarzł. Ponoć przed I wojną światową istniała tu jego mogiła.
W 40 min od zbiegu szlaków osiągamy najwyższy punkt Wysokiego Działu – Wołosań (1071 m). Sam szczyt zarośnięty, kawałek dalej z polanek
fragmentaryczne widoki na wschód. Około 2 godz. zajmie jeszcze zejście
grzbietem do bacówki PTTK „Pod Honem” w Cisnej. Całość wycieczki z Jabłonek 4,5–5 godz.
Nad górną Solinką
Z Majdanu Droga Karpacka i towarzyszące jej tory kolejki wiodą na zachód, pod prąd górnego odcinka Solinki. Po niespełna 2 km wjeżdżamy
do wsi Żubracze.
„Jest ostatnią wsią pod samym Beskidem. Leży w tak nieprzystępnym
wertepie i pomiędzy tak ogromnymi borami, że jeszcze dziś można by
tego nazwać odważnym, kto by sobie ją obrał na stałe zamieszkanie”
– pisał o Żubraczem XIX-wieczny powieściopisarz Zygmunt Kaczkowski.
Odważni znaleźli się trzy stulecia wcześniej. Żubracze lokowano bowiem
na prawie wołoskim około połowy XVI w. Aż do początków XVIII w. wieś
należała do kolejnych przedstawicieli rodu Balów. W 1837 r. nabył ją
z rąk Karsznickich Kazimierz Józef Turowski (1813–1874), poeta i publicysta, a w późniejszym okresie życia redaktor i wydawca zasłużonej dla
naszej kultury narodowej serii „Biblioteka Polska”, obejmującej klasyczne
170|171
dzieła literackie, głównie z XVI i XVII w. W Żubraczem mieszkał Turowski
do 1854 r., kiedy pożar zniszczył cały jego majątek.
Na początku okupacji przez Żubracze przebiegała trasa kurierska „Las”
zorganizowana przez Aleksandra Rybickiego „Jacka”, komendanta placówki ZWZ w Sanoku. W miejscowym dworze schronienia udzielała kurierom jego właścicielka, Jadwiga Kociatkiewiczowa (z domu Giedroyc)
„Renia”. Dalej szlak wiódł przez Użhorod do Budapesztu.
Dziś w Żubraczem działa ośrodek „Cicha Woda” organizujący wakacje
dla dzieci niepełnosprawnych. W jego sąsiedztwie, na dawnym cmentarzu przycerkiewnym, zwraca uwagę nowy nagrobek Władysława ks. Gedroycia (zm. 1943), przedostatniego właściciela miejscowego majątku.
W gospodarstwie p. Kwiatkowskich można wynająć konie wierzchowe.
Za Żubraczem szosa wspina się na przełęcz. Dalej zaczyna się dolina
Osławy, opisana w poprzednim rozdziale. Tory kolejki, którym towarzyszy
droga gruntowa, kierują się na południe, leśną ciaśniną pomiędzy stokami Matragony i Hyrlatej, ku najwyżej położonej miejscowości w dolinie,
noszącej tę samą co rzeka nazwę – Solinka. Na miejscu wsi, liczącej przed
Ujście Wetlinki do Solinki
Lasy i pomniki
czyli
5
okolice
Baligrodu
i Cisnej
Wokół bazy szybko stworzył się krąg miłośników i stałych bywalców
Łopienki. Najbardziej zaangażowani, ze Zbigniewem Kaszubą na czele,
rozpoczęli w 1983 r. pod patronatem Towarzystwa Opieki nad Zabytkami
społeczną odbudowę cerkwi, trwającą do dziś. Obecnie cerkiew w Łopience jest już niemal w całości zrekonstruowana, pomalowana na biało,
a we wnętrzu umieszczono kopię cudownej ikony. Odbudowano też
stojącą obok kaplicę grobową, która była zniszczona do fundamentów.
Ten sam zespół społeczników wyremontował starą kapliczkę na przełęczy
Hyrcza na północ od wsi. Od 2000 r. wznowiono też tradycję odpustów
w pierwszą niedzielę października, a przez teren dawnej wsi poprowadzono znakowaną na niebiesko ścieżkę dydaktyczną „Dolina Łopienki”.
NA CZEREŚNIE DO TYSKOWEJ
Skoro już jesteśmy w Łopience, polecamy lekki, łatwy i przyjemny spacer do Stężnicy (wieś położona 4 km od Baligrodu). Na przejście trasy
potrzeba ok. 2 godz.
Nad łopieńską cerkwią przecina trawiaste zbocze stara droga, mało
dziś używana, lecz na ogół wyraźna. W pół godziny docieramy nią na
lesistą przełęcz Hyrcza (706 m). Stoi tu świeżo wyremontowana kapliczka, przy której kiedyś odpoczywali pielgrzymi zmierzający na odpust do
Łopienki.
Skręcając z przełęczy na północny wschód, można wejść na widokowy szczyt Korbani (z drugiej strony doprowadza nań znakowany szlak
z Bukowca – s. 98). To jednak propozycja dla osób dobrze orientujących
się w terenie.
Wkrótce za przełęczą zaczynają się rozległe polany, na których do
II wojny światowej rozciągała się niewielka, lecz stara wioska Tyskowa (założona przed 1552 r.). Latem można tu skosztować owoców
ze zdziczałych czereśni. Nad potokiem, na miejscu dawnego majdanu
dworskiego – współczesna Tyskowa: dwa baraki zbudowane przez zatrudniające więźniów państwowe gospodarstwo rolne ze Średniej Wsi,
obecnie w rękach prywatnych. Niespełna 1 km dalej osiągamy drogę
Baligród–Wołkowyja, którą idziemy w lewo. To już teren następnej nieistniejącej wsi – Radziejowej. Do początku zabudowy Stężnicy jeszcze
2 km asfaltem, do głównej szosy w Baligrodzie – 6 km.
W 2007 r. na terenie Radziejowej Nadleśnictwo Baligród zainicjowało
wolnościową hodowlę koników polskich. Obecnie stado, liczące już
kilkadziesiąt sztuk, przebywa na wolności; zwierzęta można spotkać
w różnych częściach doliny. Koniki polskie są rasą mało wymagającą,
mogą zimować pod gołym niebem, konieczne jest tylko dokarmianie.
Od kilku lat teren obu wsi jest własnością prywatną, działa tu duże
gospodarstwo turystyczne „Natura Park”, co nieco utrudnia dotarcie do
wszystkich opisanych wyżej miejsc.
6
Kraina drewnianych
cerkiewek
czyli wschodnie
rubieże
Bieszczadów
6
Kraina drewnianych
cerkiewek
Bieszczadów
czyli wschodnie
rubieże
2125 mieszkańców). Chrześcijańska mniejszość zasiedlała przedmieścia:
Posadę Dolną i Górną, które zachowały wiejski charakter. W Posadzie
Dolnej do dziś stoją ostatnie tradycyjne bojkowskie chaty .
Tym dawnym Lutowiskom zagładę przyniosła okupacja. 22 czerwca
1942 r. na północ od kościoła kilkudziesięciu miejscowych chłopów wykopało na rozkaz Niemców obszerne doły. Wieczorem ukraińska policja
spędziła w to miejsce Żydów z Lutowisk i okolicznych wsi. Przez całą noc
dwóch gestapowskich oprawców z Ustrzyk Dolnych prowadziło egzekucję. Zginęło około 650 osób. Następnie Niemcy zniszczyli synagogę
i większość pożydowskich domów. Miejsce kaźni znaczy dziś płyta pamiątkowa. Na tyłach głównej ulicy zachowały się ruiny murowanej synagogi.
W ROLI UKRAIŃSKIEGO STEPU
Pod koniec lat 60. w okolicach Lutowisk kręcono „chreptiowskie” sceny
filmu Pan Wołodyjowski. W Chmielu nad Sanem filmowano pożar Raszkowa, w Skorodnem (na zachód od Lutowisk) stanęła kresowa stanica
– baza „małego rycerza” i jego kompanionów, a na ugorach pomiędzy
Skorodnem i Lutowiskami, występujących w roli podolskiego stepu, pan
Michał stoczył bój z bandą Azba-beja, zaś Baśka podczas ucieczki wpadła
do parowu.
Nie była to pierwsza bitwa kawaleryjska w tym miejscu. Podczas walk
o linię Karpat, w styczniu 1915 r., przy 30-stopniowym mrozie Austriacy
rozbili tu rosyjską konnicę Chana Nachiczewańskiego.
200|201
Kirkut, drugi co do wielkości (po leskim) w regionie, jest najcenniejszą
pamiątką po licznej społeczności żydowskiej, zamieszkującej Lutowiska
od końca XVIII w. Można do niego dojść od nowej szkoły (wybudowanej
na dawnym terenie dworskim), za znakami wspomnianej wyżej ścieżki dydaktycznej – ok. 400 m. Na stoku wzgórza zachowało się ponad
1000 nagrobków. Data na najstarszym to 5 X 1796, najmłodszy pochodzi
z 29 II 1940 roku. Większość macew wykonano z miejscowego piaskowca
fliszowego. Jest on dość nietrwały, więc wiele płyt uległo częściowemu
lub całkowitemu zniszczeniu, stan innych nie jest najlepszy. W ostatnich
latach na cmentarzu prace konserwatorskie prowadzili naukowcy z Uniwersytetu Wrocławskiego.
Jeszcze gorzej obszedł się czas z miejscową cerkwią. Była to okazała
świątynia z 1898 r., bardzo przypominająca tę z Bystrego. Po 1951 r.
niszczała opuszczona. W końcu w 1980 r. rozebrano ją, a drewno wykorzystano do budowy nowego kościoła w Dwerniku. Warto zajrzeć na
cerkwisko, na wzgórku koło głównego przystanku PKS poniżej szkoły,
i spróbować wyobrazić sobie wygląd tego miejsca przed tak niewielu laty.
Przycerkiewny cmentarz był wykorzystywany przez katolików obu obrządków. Można tu m.in. odnaleźć nagrobek policjanta Antoniego Rokoszaka,
zabitego w 1920 r. przez przemytników.
Na przeciwległym krańcu Lutowisk wznosi się neogotycki kościół parafialny. Jego budowę rozpoczęto w 1911 r., a ukończono dopiero po dziewięciu
latach. Inicjator budowy, ks. Michał Huciński, wykazał dużo inwencji przy
zbieraniu funduszy, gdyż niezbyt liczni parafianie nie byli w stanie podźwignąć kosztów dużej świątyni. Zwrócił się o pomoc nawet do koronowanych
głów Europy, lecz tylko król brytyjski przysłał skromny datek.
Godna uwagi jest nazwa miejscowości, wywodzona zwykle od ruskiego
słowa letowyszcze, oznaczającego miejsce letnich wypasów; musiałaby
Panorama Lutowisk
6
Kraina drewnianych
cerkiewek
Bieszczadów
czyli wschodnie
rubieże
Potok Hylaty u podnóża Dwernika-Kamienia
Doliną Sanu z Zatwarnicy do Rajskiego
Jest to jedna z najpiękniejszych bieszczadzkich tras pieszych, choć nie wspina się na połoniny ani w ogóle na żadne szczyty. Powędrujemy bezludnym
niemal odcinkiem doliny Sanu, wśród zarastających krzewami pól i łąk, co
krok napotykając ślady dawnego życia: zrujnowane cerkiewki, ślady domostw, porzucone cmentarze, krzyże przydrożne. Przez setki lat mieszkali
tu i pracowali ludzie, zanim okrutny wiek XX przekreślił dorobek pokoleń.
Przejście trasy zabiera 4–5 godz. czystego marszu, warto jednak zarezerwować sobie cały dzień, bo na pewno zechcemy gdzieś zatrzymać się po
drodze. Trasa dobrze nadaje się także na wycieczkę rowerem górskim. Ci,
którzy wędrują z namiotem, wszędzie bez trudu znajdą urocze miejsca na
biwak. Z Zatwarnicy do Krywego poprowadzą nas czerwone znaki ścieżki
przyrodniczo-historycznej „Przysłup Caryński-Krzywe nad Sanem”, dalej
trzeba już sobie radzić samemu.
Hulskie i Krywe – świątynie w gruzach
Pierwszy, najmniej przyjemny odcinek trasy wiedzie asfaltową drogą przez
grzbiet Wierszka (689 m) z wieżą przekaźnikową do ruin cerkwi w Hulskiem,
które stoją wśród zarośli nad potokiem, poniżej ostrego zakrętu drogi.
Oprócz resztek świątyni, wymurowanej w 1820 r. z kamienia rzecznego,
w Hulskiem jest dziś tylko jeden samotny dom. W latach 90. tereny wsi
wykupiła osoba prywatna, likwidując znaki szlaku prowadzące do ruin,
stąd trudniej dzis do nich dotrzeć. Kiedyś wszystko wyglądało tu inaczej.
Na kilometr w obie strony od cerkwi ciągnęły się zabudowania, u ujścia
210|211
potoku do Sanu terkotał młyn wodny, a nieco wyżej pracował tartak. Od
ruin cerkwi do ruin młyna wiodła boczna ścieżka spacerowa, dziś to teren
prywatny, alternatywne dojście drogą gruntową z Sękowca.
Opowiadają, że w połowie XIX w. mieszkańcy Hulskiego musieli zrezygnować z wypasu bydła na przysługującej im części Połoniny Wetlińskiej
(zwanej Połoniną Hulską), gdyż dziedzic przegrał ją w karty do kolegi
z Jaworca. Odtąd chudoba pasła się na Otrycie i stąd poszła dzisiejsza
nazwa jednego z jego wierzchołków – Hulskie (846 m). Oczywiście wtedy
nie był on zalesiony.
Asfaltowa szosa po przekroczeniu potoku wspina się na kolejny grzbiet.
Tu ją porzucamy i kierujemy się na północny wschód rozjeżdżoną przez
traktory drogą gruntową. Po wyjściu z lasu osiągamy wierzchołek 624 m,
przez dawnych mieszkańców zwany Szczołb. Przypisywana mu na mapach
nazwa Ryli odnosi się w rzeczywistości do sąsiedniego zakola Sanu. Ładnie
widać stąd obszerną kotlinkę, w której dawniej leżała wieś Krywe, zaś
szczególnie imponująco wygląda ciemny wał Otrytu za Sanem. Na jego
stoku utworzono w 1983 r. 190-hektarowy rezerwat leśny „Hulskie” im .
prof . Stefana Myczkowskiego, obejmujący zachowany w naturalnym stanie
fragment typowego dla Bieszczadów zespołu buczyny karpackiej.
Skrajem innego obiektu chronionego będziemy wędrować przez następne kilka kilometrów. W rezerwacie „Krywe”, który obejmuje 512 ha
dziczejących pastwisk i łąk w dolinie Sanu, chroni się stanowiska bardzo
rzadkiego węża Eskulapa.
Wieś Krywe (niespełna 2 godz. z Zatwarnicy) to dziś tylko dwa budynki.
W jednym działa gospodarstwo agroturystyczne (w sezonie nie należy liczyć
na nocleg bez wcześniejszego uzgodnienia), drugim włada Akademia Medyczna z Lublina. 300 m na zachód od nich, za podmokłą dolinką potoku,
na niewielkim garbku zwanym Diłok sterczą niemal kompletne mury dawnej
cerkwi greckokatolickiej pw . św . Paraskewy. Brakuje dachu i oczywiście nie
ma śladu po wyposażeniu wnętrza. Obok parawanowa dzwonnica i kilka
nagrobków przycerkiewnego cmentarza. Cerkiew stała w tym miejscu już
w 1589 r. Ta, której resztki zachowały się do dziś, prawdopodobnie trzecia
z kolei, została zbudowana w 1842 r. Nad potokiem Krywiec, po drugiej
stronie Diłka, ciągnęła się główna część dawnej zabudowy wsi.
Czerwony szlak znakowany mija zabudowania i kończy się przy pozostałościach zabudowań dworskich. Jest tu duża tablica informująca
o przeszłości wsi. Do ruin cerkwi można stąd dojść w kilka minut ścieżką
oznakowaną kolorem niebieskim.
Dalej prowadzi nieznakowana stara droga, która łączyła kiedyś nadsańskie wsie. Będziemy nią szli już do końca. Na niektórych odcinkach jest
w zupełnie dobrym stanie, gdzie indziej niemal zanika.
Po prawej stronie drogi widać pozostałości obór. Wybudowano je
w 1973 r., kiedy w Krywem działało gospodarstwo wykorzystujące pracę
6
Kraina drewnianych
cerkiewek
Bieszczadów
czyli wschodnie
rubieże
Później, w latach 70. i 80., przyszła epoka studenckiej bazy namiotowej.
Było ich wówczas w Bieszczadach kilkanaście, ale w żadnej nie panowała
taka atmosfera jak w odciętym od świata górami i bezdrożami Tworylnem;
żadna też nie miała tylu powracających rok w rok wielbicieli. W tym samym okresie na dłużej zadomowili się w Tworylnem podhalańscy bacowie
z kierdelem owiec, dla których nie znalazło się miejsce w Tatrzańskim Parku
Narodowym. W połowie lat 90. właściciel terenu, czyli Lasy Państwowe,
przepędził bazę na drugi brzeg Sanu, nieco niżej z biegiem rzeki. Później
znikła i stamtąd. Bo i chyba nie ma już na nią zapotrzebowania. Jedynym
zabudowaniem Tworylnego był do niedawna zdewastowany domek myśliwski, tzw. Chatka Prominenta. Dziś i po nim pzostała tylko kępa pokrzyw.
Nie brak natomiast czytelnych śladów przeszłości: na cerkwisku zachowała się podmurówka i na wpół zasypana krypta grobowa Łęckich,
właścicieli dworu w końcu XIX w. Miejsce po dworze znaczą resztki fundamentów, kamienne filary stodoły i szpaler, starych drzew. Nieco dalej
w stronę Krywego – pozostałości niemieckiej strażnicy granicznej, zbudowanej po 1939 r., gdy San wyznaczał granicę III Rzeszy i Sowietów.
Krajobraz piękny i nostalgiczny. Oby nie padł ofiarą tendencji do zalesiania wszystkiego, co się da, jak to się stało z tyloma uroczymi polanami
w Bieszczadach i Beskidach…
Latem 1993 r. w Tworylnem pojawili się niecodzienni goście: członkowie
Towarzystwa Byłych Mieszkańców Tworylnego z siedzibą w Olsztynie.
Starzy ludzie przewędrowali ładnych kilka kilometrów, by – może po raz
ostatni – ujrzeć ziemię swojego dzieciństwa. Rok wcześniej dolina była
świadkiem zupełnie innej imprezy: międzynarodowego zlotu Rainbow
Family, skrajnego ruchu ekologicznego głoszącego powrót do natury.
Za Tworylnem droga, po pokonaniu kolejnego niewysokiego grzbietu,
wciska się wraz z rzeką w wąski przełom pomiędzy Otrytem a masywami
Połomy i Tołstej. Kiedyś istniał tu niewielki przysiółek Tworylnego, zwany
Obłazy, ze względu na konieczność „obłażenia” wysuniętego ramienia
górskiego. Dziś tylko las i zarośla. Po 3,5–4 godz. od Zatwarnicy osiągamy
most i asfaltową szosę w Studennem, kolejnej nieistniejącej wiosce. Do
Małej Obwodnicy w Rajskiem jeszcze pół godziny szosą.
Jako alternatywę polecamy przejście przez przełęcz pomiędzy Tołstą
a Połomą do Terki albo Bukowca, skąd – w przeciwieństwie do Rajskiego
– nie brak połączeń autobusowych w stronę Sanoka (patrz: Wycieczki
z Bukowca, s. 98).
214|215
Ocean falujących
7
traw
czyli Bieszczady
Wysokie
Ocean falujących
7
traw
czyli Bieszczady
Wysokie
„PASAŁA WOŁKI NA POŁONINIE” CZYLI O BIESZCZADZKIM
PASTERSTWIE
Do wysiedleń ludności wszystkie bieszczadzkie połoniny były intensywnie
eksploatowane gospodarczo. Wypasano przede wszystkim woły (w 1913 r.
na połoninie Halicza pasło się ich 1900 sztuk!), w drugiej kolejności owce,
znaczne fragmenty wykorzystywano jako łąki kośne. Na skraju lasu, w pobliżu
źródeł wody pitnej, pasterze ustawiali swoje prymitywne, przenośne schronienia, tzw. koliby, oraz koszary – drewniane zagrody, w których nocował
żywy inwentarz; przestawiano je co pewien czas, by nawóz użyźniał coraz
to nowe fragmenty łąk.
Urządzano także specjalne koryta-poidła dla zwierząt; tu i ówdzie do dziś
zachowały się ich ślady. Do dziś także miejsca dawnych koszarów znaczą
łany szczawiu alpejskiego, odcinające się ciemną zielenią od płowego tła łąki.
Każda połonina była podzielona na części przynależne do poszczególnych
otaczających ją wsi i noszące odpowiednie nazwy. Na przykład określenie
„Połonina Wetlińska” dotyczyło pierwotnie tylko łąk użytkowanych przez
mieszkańców Wetliny. Niektórzy specjaliści przypuszczają, że dzisiejszy stan
połonin jest w znacznej mierze skutkiem wieloletnich wypasów, w wyniku których znacznie obniżyła się granica lasu i uległ zmianie skład gatunkowy traw.
Do lat międzywojennych przetrwały w Bieszczadach stare obyczaje związane z wypasem. Zaczynał się on tradycyjnie w dniu św. Jerzego (6 maja)
i trwał do października. Cały ten czas pasterze spędzali na połoninie, żyjąc
w bardzo prymitywnych warunkach i prawie nie schodząc do wsi. Kierownikiem szałasu był watah – odpowiednik podhalańskiego bacy, który dzierżawił
pastwisko i rekrutował sobie pomocników. Gospodarze powierzali mu na lato
swoje owce w zamian za określoną ilość sera,
Koniu moj woronieńkij
którą obliczano w ciekawy sposób. Na wstępie
Ja na tja sidaju
wszystkie zwierzęta jednego gazdy dojono do
Bud milejka zdorowejka
jednego naczynia, a następnie na specjalnym
Bo ja tja łyszaju.
patyku, zwanym rewaszem, karbowano ilość
mleka. Patyk rozszczepiano następnie wzdłuż
Woły moje sełenykie
i każda ze stron transakcji otrzymywała jedWoły moje woły
ną połowę, by mieć pewność, że nie będzie
Kto was bude zawertaty oszustwa. Gdy przychodziło do rozliczenia, za
Z wysokoji hory
pomocą rewaszu odmierzano odpowiednią
ilość wody, która służyła potem za odważnik
Kto was bude zawertaty przy ważeniu sera. Ten sposób stosowany był
Kto was bude pasty
niegdyś w całej północnej części Karpat.
Jak to bude popid bućky
W okresie powojennym bieszczadzkie traKutyriamy triasty.
dycje pasterskie kontynuowali, a w niewielkim
stopniu nadal kontynuują, bacowie z Podhala,
piosenka pasterska
wyrugowani z przejętych przez Park Narodowy
z Suchych Rzek
hal tatrzańskich.
228|229
W POPRZEK, CZYLI ŻÓŁTYM SZLAKIEM DO SUCHYCH RZEK
Żółty szlak, wychodzący ze Starego Sioła, przez strome, zalesione stoki
o urozmaiconej rzeźbie wyprowadza w ciągu 1,5–2 godz. na Przełęcz
Orłowicza (patrz wyżej); stąd w dół jeszcze 1 godz. do Suchych Rzek.
Jest to dawny odosobniony przysiółek odległej o 5 km Zatwarnicy.
W latach 1945–1947 miała w nim bazę sotnia UPA „Bira”; działała tu
także upowska szkoła podoficerska. Dziś w Suchych Rzekach znajduje się
Stacja Edukacji Ekologicznej BPN z małym schroniskiem. Stacja prowadzi
działalność oświatową, m.in. dla grup młodzieżowych. Można tu odbyć
wycieczkę z przewodnikiem specjalną ścieżką dydaktyczną, wyprowadzającą z doliny aż na szczyt Smereka.
Wracać pieszo do Wetliny trzeba tą samą drogą. Powrót autobusem
oznacza marsz do Zatwarnicy i absurdalny objazd z przesiadką przez
Smolnik nad Sanem i Ustrzyki Górne.
Z WETLINY PRZEZ DZIAŁ NA WIELKĄ RAWKĘ
Jest to godna polecenia wycieczka na jeden z najbardziej widokowych
bieszczadzkich szczytów. W najdłuższym wariancie (z zejściem do Ustrzyk
Górnych) zajmie ok. 6 godz.
Początek szlaku w pobliżu Hotelu Górskiego na końcu Wetliny. Zielone
znaki prowadzą najpierw stromo pod górę przez las na grzbiet Działu,
a potem przez długi czas łagodnie wznoszącym się grzbietem, na którym co chwilę otwierają się malownicze polany. Wędrówka lekka, łatwa
i przyjemna. Po ok. 3,5 godz. marszu kulminacja Małej Rawki (1267 m).
Zielonym szlakiem można stąd zejść w pół godziny do bacówki PTTK
„Pod Małą Rawką”, skąd już tylko kwadrans do Obwodnicy na Przełęczy
Wyżniańskiej. Na Wielką Rawkę (1307 m) doprowadza w 20 min krótki,
łącznikowy szlak żółty.
Wielka Rawka jest siódmym co do wysokości szczytem Bieszczadów
i jedynym poza grupą Tarnicy przekraczającym 1300 m. Jest też, ze
Wypas owiec
w Bieszczadach
Ocean falujących
7
traw
czyli Bieszczady
Wysokie
RENESANS HUCUŁA
Koń huculski to archaiczna rasa górska rodem z Huculszczyzny, czyli południowo-wschodniej części obecnych Karpat ukraińskich, gdzie używano
ich dawniej masowo pod wierzch i jako zwierząt jucznych. Pod wpływem
surowego klimatu, intensywnej pracy w górskim terenie, ciągłego przebywania pod gołym niebem wykształciła się w ciągu pokoleń specyficzna
odmiana koni. Hucuły (pisane małą literą, w przeciwieństwie do ich dawnych góralskich hodowców – też Hucułów) są niższe od innych przedstawicieli swojego gatunku, krępe, o gęstej, kudłatej sierści, przeważnie gniade lub bułane. Odznaczają się zdrowiem, odpornością i nie są wybredne.
Nie do pogardzenia są także ich zalety psychiczne: w przeciwieństwie do
większości koni nie lękają się stromizn, a o ich zmyśle orientacji krążyły
legendy: stare przewodniki po Karpatach Wschodnich zalecają w razie
zabłądzenia w górach zdać się na przemyślność wierzchowca.
Już w XIX w. dostrzeżono te zalety. W 1856 r. na Bukowinie władze
austriackie zorganizowały pierwszą profesjonalną stadninę. W okresie
międzywojennym hodowlę hucułów otoczono w Polsce opieką państwa.
Działał Związek Hodowców Koni Rasy Huculskiej z siedzibą w Kosowie na
Pokuciu, podejmowano starania na rzecz ulepszenia rasy.
Dziś, paradoksalnie, najtrudniej spotkać hucuła na Huculszczyźnie, dawne tradycje zniszczyła tam bowiem kołchozowa gospodarka sowiecka,
traktująca konie jako przeżytek. Hoduje się je natomiast nadal w Polsce,
a także na Słowacji. Od 1956 r. duża stadnina działała w Siarach koło
Gorlic (później przeniesiono ją do Gładyszowa), a w ostatnich latach na
koniki huculskie zrobiła się moda i kolejne placówki wyrastają jedna po
drugiej. W Bieszczadach obok stadniny BPN działają także prywatne stadniny, m.in. w Polanie i Seredniem Małym. Stada koni utrzymywane są,
oprócz Wołosatego, także w Ustrzykach Górnych, Tarnawie i Wetlinie.
Konie huculskie
244|245
Wołosate
Jak już było wyżej powiedziane, najbardziej leniwi startują na Tarnicę
z Wołosatego. Z Ustrzyk Górnych do Wołosatego jest co prawda 5 km asfaltu, ale można je przebyć autobusem (w sezonie letnim jest ich sporo).
Kto dojedzie prywatnym samochodem, może go bezpiecznie pozostawić
na strzeżonym parkingu.
Może jednak warto przejść się do Wołosatego na piechotę. Nie asfaltem, lecz ścieżką dydaktyczną „Salamandra”, wyznakowaną zielonym
ukośnym paskiem na białym tle i opatrzoną na kolejnych 19 przystankach tablicami opisującymi różnorodne zjawiska przyrodnicze. Kto łaknie
bogatszej informacji, może nabyć w jednym z punktów kasowych Parku szczegółowy przewodniczek po ścieżce (po innych ścieżkach zresztą
też). Trasa zaczyna się przy rozgałęzieniu dróg w Ustrzykach i biegnie
przeważnie łąkami, często podmokłymi, w pewnym oddaleniu od szosy.
Na jej przejście warto sobie zarezerwować 2–3 godz. Po drodze (przystanek 6) jedno z efektowniejszych bieszczadzkich torfowisk wysokich
(więcej o torfowiskach na s. 235).
Współczesne Wołosate to kilka domów pracowników BPN, schronisko
turystyczne w starym baraku, pole namiotowe, bar „Pod Tarnicą”, wreszcie punkt informacyjno-kasowy u wejścia na szlaki Parku.
W XIX w. Wołosate było jedną z najludniejszych wsi regionu – liczba jego mieszkańców sięgała tysiąca. Tutejsi chłopi trudnili się głównie
hodowlą bydła siwej rasy węgierskiej, które nabywano wiosną po południowej stronie gór, wypasano je przez lato na połoninach, po czym
sprzedawano jesienią na targu w Lutowiskach. Wieś zwracała uwagę
etnografów odmiennością stroju i obyczaju, co należy przypisać odosobnionemu, górskiemu położeniu i ożywionym kontaktom gospodarczym
z Zakarpaciem. Dłużej niż gdzie indziej przetrwały tu np. archaiczne
obrzędy pogrzebowe.
Podczas spisu ludności w 1921 r. ponad połowa mieszkańców Wołosatego zadeklarowała narodowość polską, mimo że wszyscy byli grekokatolikami i mówili ruską gwarą. Podobnie podczas II wojny światowej
nie chciano tu przyjmować od hitlerowców ukraińskich kennkart, chociaż
dawało to znaczne, w porównaniu z polskimi, przywileje. Ta lojalność nie
pomogła. W 1946 r. mieszkańcy Wołosatego, nie czekając na wysiedlenie, sami przeszli wraz z dobytkiem na ukraińską stronę przełęczy Beskid.
Długo tam jeszcze koczowali, zanim władze wymyśliły, co z nimi zrobić.
Ślady po dawnej wsi zostały w większości zniszczone podczas barbarzyńskiej rekultywacji gruntów, przeprowadzonej w latach 80. przez
firmę „Igloopol”, która próbowała uruchomić w dolinie wielką, przemysłową hodowlę bydła. Pozostało tylko kilka starych nagrobków na
przycerkiewnym cmentarzu, 400 m za dzisiejszym centrum miejscowości.
Ocean falujących
7
traw
czyli Bieszczady
Wysokie
kaplicę Stroińskich, której resztki wysadzono w powietrze ok. 1970 r.,
współczesną cerkiew prawosławną (oczywiście za granicą), przebudowaną w latach 1993–1994 z dawnego… baru, wreszcie dom modlitwy,
z którego korzystało przed ostatnią wojną stu kilkudziesięciu miejscowych
Żydów.
Dalszy odcinek szlaku wyprowadza w ciągu kwadransa na otwartą
przestrzeń nad Siankami. Stała tu kiedyś samotna bacówka, w której
nocowali nieliczni wówczas bywalcy Sianek. Miejsce to robi niesamowite wrażenie. Po polskiej stronie zdziczałe łąki i ściana lasu, żywej duszy
wokół i bardzo daleko do cywilizacji. Po stronie ukraińskiej, nie dalej niż
o kilometr, spora osada, ruchliwa linia kolejowa z dużą stacją, na której
stają dalekobieżne pociągi, transkarpacka szosa do Użhorodu, hałas, nocą
światła. A pośrodku płytka dolinka Sanu, przez który przeskoczy nawet
dziecko, pas zaoranej ziemi, ogrodzenie z drutu kolczastego i stalowe
wieże wartownicze – smutne wspomnienie przyjaźni polsko-radzieckiej.
Do 1939 r. życie wrzało na obu brzegach Sanu. Dogodnie położone,
przy linii kolejowej i w sąsiedztwie atrakcyjnych gór, Sianki wyrastały na
znaczącą miejscowość wypoczynkową. Bezpośrednio przed wojną czekało tu na turystów dziesięć domów letniskowych, sześć pensjonatów,
luksusowe schronisko Przemyskiego Towarzystwa Narciarskiego i dwa
inne schroniska turystyczne; łącznie prawie dwa tysiące miejsc noclegowych. Działało kilka restauracji, biblioteka, teatr amatorski, orkiestra,
istniały różnorodne obiekty sportowe, nawet tor saneczkarski. Ech, łezka
się w oku kręci…
Stąd już tylko 20 min marszu trasą oznaczoną tyczkami i osiągamy położone na samej granicy źródło Sanu, oznaczone obeliskiem z ukraińskimi
napisami. Wysokość podana na obelisku – 950 m n.p.m. – jest błędna.
W rzeczywistości jest tu zaledwie niespełna 880 m. Dodajmy, że owo
„urzędowe” źródło, zwane Studnik, nie jest ani najobfitszym, ani najwyżej położonym. W różnych publikacjach można przeczytać o co najmniej
dwóch innych źródłach Sanu. To zresztą czysto akademicka dyskusja.
Do Przełęczy Użockiej, zamykającej Bieszczady Zachodnie, jest stąd ledwie kilkaset metrów. Tyle że najkrótsza legalna droga prowadzi przez
Ustrzyki Dolne – przełęcz leży w całości na terytorium Ukrainy.
Przy źródle Sanu kończy się znakowana ścieżka i wracać należy tą samą
drogą. Jedynie między potokiem Negrylów a parkingiem można skrócić
wędrówkę, idąc dalej drogą stokową, a nie przechodząc ponownie przez
cmentarz w Beniowej.
Tak oto kończy się nasza wędrówka przez Bieszczady, magiczną krainę
o pięknej przyrodzie i niezwykłej historii.
258|259
Informacje
8
praktyczne
Informacje
8
praktyczne
Bieszczadzki Park Narodowy
Ważniejsze placówki
DYREKCJA BPN, 38-714 Ustrzyki Górne, tel. 13 461 06 50
OŚRODEK NAUKOWO-DYDAKTYCZNY BPN
38-700 Ustrzyki Dolne, ul. Bełzka 7, tel. 13 461 10 91
Muzeum przyrodnicze BPN, biblioteka i filmoteka, możliwość organizowania prelekcji i dydaktycznych zajęć terenowych. Punkt informacji
turystycznej i sprzedaży wydawnictw krajoznawczych.
OŚRODEK INFORMACYJNO-EDUKACYJNY BPN
38-713 Lutowiska 2, tel. 13 461 01 66, 461 03 50, faks 13 461 02 34,
www.bdpn.pl.
Ośrodek prowadzi punkt informacji turystycznej, punkt noclegowy
i małą gastronomię, organizuje wykłady, imprezy edukacyjne, wystawy
i konferencje, zapewnia pośrednictwo w usługach przewodnickich
i organizacji imprez turystycznych. Czynny w godz. 8.00–16.00 (w dni
świąteczne 9.00–13.00).
TERENOWA STACJA EDUKACJI EKOLOGICZNEJ W SUCHYCH RZEKACH
kontakt przez ośrodek w Ustrzykach Dolnych
282|283
Organizuje warsztaty ekologiczne prowadzone przez pracowników
naukowych BPN, prelekcje i zajęcia terenowe. Na miejscu możliwość
noclegu.
PUNKT INFORMACYJNY W LEŚNICZÓWCE MUCZNE
Usługi przewodnickie, sprzedaż wydawnictw i pamiątek
PUNKTY KASOWE czynne są w miesiącach letnich przy wejściach na
szlaki znakowane lub w miejscach, gdzie szlaki wkraczają na teren BPN.
Regulamin dla zwiedzających (wyciąg)
1. Turystyka piesza w BPN dozwolona jest wyłącznie na drogach publicznych oraz znakowanych szlakach turystycznych i ścieżkach dydaktycznych. Turystyka rowerowa – wyłącznie na drogach publicznych. Dyrekcja
BPN może ograniczyć poruszanie się po szlakach w porze nocnej.
2. Turystyka konna dozwolona jest wyłącznie za zgodą Dyrekcji BPN
i specjalną opłatą, na wyznakowanych trasach.
3. Biwakowanie, parkowanie samochodów i palenie ognisk są dozwolone wyłącznie w miejscach wyznaczonych.
4. Nie jest dozwolone zrywanie roślin i zbieranie owoców leśnych.
5. Nie jest dozwolone uprawianie sportu lotniarskiego.
6. Imprezy masowe wymagają zgody Dyrekcji BPN.
7. Zwiedzających obowiązuje wykupienie na każdy dzień biletu wstępu.
8. Grupy zorganizowane od 15 osób są obowiązane korzystać z usług
przewodnickich.
Przewodnicy
Przewodnicy turystyczni z uprawnieniami na Bieszczady mogą prowadzić wycieczki na terenie BPN pod warunkiem odbycia zorganizowanego
przez Park szkolenia i uzyskania licencji (ważna 5 lat). Przewodnicy nieposiadający licencji muszą każdorazowo wykupić w punkcie kasowym BPN
wejściówkę ważną jeden dzień.
Zdrowie i bezpieczeństwo
Pomoc w górach
Bieszczady latem nie są zbyt groźne. Spaść nie bardzo jest z czego, a zabłądzenie nie miewa dramatycznych skutków. Największe zagrożenie
i najwięcej tragicznych wypadków wiąże się z wyładowaniami atmosferycznymi. Gdy burza przyłapie cię na grzbiecie połoniny, nie wahaj się
zejść ze szlaku i schronić poniżej granicy lasu. Strażnicy BPN na pewno
okażą w tej sytuacji wyrozumiałość.
Inaczej jest w zimie. Wobec mrozu, głębokiego śniegu i dużej odległości
od siedzib ludzkich nawet błahy uraz, tyle że pozbawiający sprawności