Barok, jest to kierunek w kulturze europejskiej XVII i 1 poł

Transkrypt

0
WILEŃSKI UNIWERSYTET PEDAGOGICZNY
WYDZIAŁ SLAWISTYKI
KATEDRA FILOLOGII POLSKIEJ
Alina Serputowska
Literatura baroku na Litwie
Praca magisterska
przygotowana pod kierunkiem
dr. Józefa Szostakowskiego
Wilno 2006
1
Spis treści
Wstęp .........................................................................................................................................2
Rozdział I. Barok......................................................................................................................5
1.1. Znaczenie terminu barok....................................................................................................5
1.2. Barok w Europie.................................................................................................................6
1.3. Specyfika baroku litewskiego.............................................................................................9
1.3.1. Uniwersytet Wileński jako główny ośrodek kształtowania literatury barokowej w
WKL.............................................................................................................................13
Rozdział II. Panorama literatury baroku na Litwie............................................................17
2.1. Twórcy łacińskojęzyczni: Maciej Kazimierz Sarbiewski, Zygmunt Lauksmin.................17
2.2. Twórcy polskojęzyczni: Piotr Skarga, Zbigniew Morsztyn................................................30
2.3. Twórcy litewskojęzyczni: Mikołaj Dauksza, Konstanty Szyrwid......................................43
2.4. Kobiety pisarki: Franciszka Urszula Radziwiłłowa, Elżbieta Drużbacka, Konstancja
Benisławska..........................................................................................................................49
Rozdział III. Gatunki piśmiennictwa barokowego................................................................56
3.1.Teatr......................................................................................................................................56
3.2. Pamiętniki. Dzienniki podróży............................................................................................62
3.3. Literatura okolicznościowa..................................................................................................68
3.4. Poemat.................................................................................................................................73
3.5. Kazania................................................................................................................................80
Zakończenie................................................................................................................................85
Bibliografia.................................................................................................................................87
Aneksy .......................................................................................................................................90
2
Wstęp
Niniejsza rozprawa magisterska nosi tytuł Literatura baroku na Litwie. Od dawna ciekawiła
mnie malowniczość i dynamika epoki baroku, jest to bowiem okres niekończących się przygód,
wyszukanych strojów i teatru. Barok – to epoka zadziwiająca, gdyż potrafiła połączyć dwa
całkiem różne, można by nawet rzec, przeciwne sobie światy - świat antyku i chrześcijaństwa.
Pragnąc poznać ją bliżej, badania swe natomiast przedstawić dla szerszego kręgu odbiorców,
postanowiłam podjąć się opracowania danego tematu. Szczególnie zaciekawił mnie rozwój tej
epoki na terenach naszego kraju.
W pracy swojej spróbowałam przedstawić panoramę literatury barokowej na Litwie w
granicach obecnego państwa. W tym celu analizowałam literaturę owego okresu z trzech
pozycji. Po pierwsze, zbadałam tło historyczno – polityczne kraju od drugiej połowy XVI do
pierwszej połowy XVIII wieku, gdyż miało ono wielki wpływ na
formowanie ówczesnej
literatury. Po drugie, starałam się przybliżyć sylwetki i twórczość najsłynniejszych i mniej dla
nas znanych, lub już częściowo zapomnianych pisarzy. Po trzecie, zarysowałam panoramę
literacką owego okresu poprzez omówienie najpopularniejszych gatunków piśmiennictwa.
Zadanie to jednak nie było łatwe. Podstawową trudność sprawiły dla mnie konsekwencje
wynikające z sytuacji politycznej państwa, a mianowicie unia realna Wielkiego Księstwa
Litewskiego z Polską, w wyniku której większość twórców działała na całym obszarze państwa
polsko - litewskiego. Nie zawsze było więc możliwe ustalić ich bezpośrednią więź z Litwą i to,
że właśnie tu tworzyli swe dzieła. Skomplikowana również była sytuacja językowa kraju. Litwa,
jak wiadomo, była miejscem zamieszkałym przez przedstawicieli różnych narodowości i religii,
którzy żyli w ścisłym kontakcie ze sobą. Skutkowało to powstaniem literatury w wielu językach.
W rozprawie swej jednak ograniczyłam się do trzech podstawowych, czyli do utworów pisanych
w języku łacińskim, polskim i litewskim.
Niestety, literatura baroku na Litwie nie była dotychczas szeroko badana. Jeszcze w ubiegłym
wieku traktowano ją jako część literatury polskiej. Zauważa się to w pracach znanego
wrocławskiego historyka literatury Czesława Hernasa. W wąskim zakresie ogólną litewską
sytuację literacką od XVI do XVIII wieku przedstawiali w swoich opracowaniach poszczególni
badacze, tacy jak Jurgis Lebedys i Zygmunt Stoberski. Poważnie tym tematem zainteresowała
się badaczka litewska Eugenija Ulčinaitė. W swoich rozprawach szeroko omawia ona dorobek
wielu pisarzy owego okresu, których twórczość nie była dotąd głęboko analizowana. Dzięki jej
studiom tym tematem zainteresowali się też inni badacze litewscy, w wyniku czego w ostatnich
3
latach ukazało się wiele nowych opracowań. Od roku zaś 2000 corocznie na sąd czytelnika
przypada po kilka opracowań, których autorzy badają literaturę baroku litewskiego
pod
wieloma względami. Trwa proces przypomnienia zapomnianych już pisarzy, których twórczość
zachowała się w rękopisach szesnasto- i siedemnastowiecznych; uczeni zbierają, opracowują i
wydają drukiem ich twórczość. Przykładem tego jest niedawno odnaleziony i wydany
itinerariusz Jerzego Radziwiłła, diariusz Konstancji z Radziwiłłów Morawskiej, w różnych
bibliotekach zebrano wiersze jej matki Franciszki Urszuli Radziwiłłowej.
Dostęp do twórczości pisarzy epoki baroku i opracowań na temat baroku litewskiego miałam
przede wszystkim w Bibliotece Akademii Nauk Litwy, a także w Bibliotece Akademii
Pedagogicznej w Krakowie, Bibliotece Uniwersytetu Jagiellońskiego, w Zakładzie Narodowym
im. Ossolińskich we Wrocławiu, Bibliotece Uniwersytetu Wrocławskiego oraz w Bibliotece im.
Adama Mickiewicza i Bibliotece Uniwersytetu Pedagogicznego w Wilnie. Dokonując selekcji
materiału, następnie zaś pisząc daną rozprawę stosowałam następujące metody badawcze:
opisową i historyczną. Jako dodatkowe pomocne mi były metody: statystyczna, biograficzna i
biograficzno – zespołowa.
Poniższa rozprawa składa się z trzech rozdziałów. Każdy z nich z kolei podzielony jest na
kilka podrozdziałów. Rozdział pierwszy przedstawia ogólne tło rozwoju baroku w Europie
Zachodniej, skąd później przywędrował on do Litwy. Wyjaśniam też samo pochodzenie terminu
barok oraz zarysowuję warunki społeczno - historyczne i początek rozwoju tego kierunku sztuki
na terenach naszego kraju. Rozwojowi literatury poświęcony jest ostatni podrozdział, w którym
krótko przedstawiłam działalność Uniwersytetu Wileńskiego - placówki kształtowania literatury
barokowej w WKL. Było to miejsce częściowo skupiające wokół siebie najwybitniejszych
pisarzy owego czasu, sylwetki których omówiłam w rozdziale drugim.
Jak już wspomniałam, w swej pracy omawiam literaturę powstałą tylko w trzech
podstawowych językach, toteż rozdział drugi podzieliłam na trzy podrozdziały według kryterium
językowego, przedstawiając po dwóch najsłynniejszych przedstawicieli każdego z nich. Wśród
twórców łacińskojęzycznych wymieniłam poetę Macieja Kazimierza Sarbiewskiego oraz
profesora Uniwersytetu Wileńskiego Zygmunta Lauksmina. Jako najwybitniejszych pisarzy
polskojęzycznych przedstawiłam
kaznodzieję Piotra Skargę i jednego z przedstawicieli
słynnego rodu Morsztynów, Zbigniewa Morsztyna. Obaj oni pochodzili z Polski i tylko czasowo
mieszkali na Litwie, tworzyli tu jednak swoje utwory. W podrozdziale trzecim omówiłam
twórczość prekursorów odrodzenia języka litewskiego Mikołaja Daukszy i Konstantego
Szyrwida. Czwarty podrozdział przedstawia sylwetki pierwszych kobiet – pisarek tworzących na
terenach WKL, których twórczość siłą zbiegu okoliczności przypada na epokę baroku.
4
Rozdział trzeci omawia najchętniej uprawiane w owym czasie gatunki piśmiennictwa. Jest on
– moim zdaniem - ciekawy dlatego, że wiele z nich nie jest już dziś praktykowanych na tak
szeroką skalę, jak w epoce baroku, czego przykładem jest literatura okolicznościowa, lub też
straciła walor literacki, co widać na przykładzie kazań, które w dobie obecnej nie pełnią funkcji
utworu literackiego. Inne gatunki, takie jak poemat, utwory pisane dla sceny i pamiętnikarstwo
stały się podstawą dla różnych nowoczesnych gatunków literackich.
Rozprawa ta została napisana w Katedrze Filologii Polskiej na Wydziale Slawistyki
Wileńskiego Uniwersytetu Pedagogicznego. Słowa głębokiej wdzięczności kieruję pod adres
wielu osób, którzy pomogli mi w pisaniu tej pracy. Szczególnie chciałabym podziękować
promotorowi dr. Józefowi Szostakowskiemu za cenne uwagi i życzliwe rady.
5
Rozdział I
Barok
1.1. Znaczenie terminu barok
Barok - to kierunek w kulturze europejskiej XVII i pierwszej połowy XVIII wieku,
zapoczątkowany we Włoszech w drugiej połowie wieku XVI, przekroczył on granice Starego
Kontynentu i objął także niektóre kraje Ameryki Łacińskiej 1 .
Dużo sprzeczności wywołuje samo pochodzenie terminu barok. Na początku uważano, że ta
nazwa pochodzi od nazwiska włoskiego architekta i teoretyka Barozzi da Vignola (1507 –
1573) 2 i malarza Federigo Barocci (1535 – 1612) 3 . W roku 1563 Garcia da Orta 4 terminem
barok określił nieforemną perłę, natomiast w wydanym w 1611 roku kastylijskim słowniku
wymowy Sebastiano de Covarrubiaso barrueco oznaczył nieoszlifowaną perłę, berrueco zaś
skałę granitową. W słowniku francuskich słów i terminów naukowych wydanym w 1690 roku
Antoine Furetiere (1619 – 1688) 5 pisząc o baroku twierdził, że jest to termin jubilerski,
określający nieidealnie okrągłe perły. Od roku 1570 wyraz barocco spotyka się w burlesce 6
włoskiej, nie ma on jednak jeszcze nacechowania estetycznego. Jako kategorię estetyczną
terminu gust barokowy użył drezdeński malarz Friedrich August Crubsac w 1745 roku 7 . W
wieku XIX tego terminu użył w estetyce szwajcarski historyk kultury i sztuki, eseista Jakob
Burckhardt (1818 - 1897) 8 na określenie zwyrodniałego stylu renesansowego 9 .
1
Encyklopedia PWN w trzech tomach, t. 1, pod red. Macieja Krzywdy – Pogorzelskiego, Wydawnictwo Naukowe
PWN, Warszawa 1999, s. 172
2
Encyklopedia powszechna PWN, t 4, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1973, s. 562.
3
Tamże, t.1, s. 213.
4
Garcia da Orta – urodził się około 1499 roku w Portugalii w rodzinie Ferdenanda Isaaka da Orta i Leonory Gomes.
W 1523 roku studiował medycynę w Salamance. W 1530 roku wykładał logikę na Uniwersytecie w Kembridż. W
1534 roku wyjechał do Goa, w Indiach, gdzie osiadł na stale. Był autorem licznych, znanych w owym okresie
książek. [źr.:] http://en.wikipedia.org / 2006 01 23
5
Antoine Furetiere – urodził się w Paryżu. Początkowo studiował prawo i pracował jako adwokat. W czasie
wolnym pisał satyry. W 1662 roku został członkiem Akademii Francuskiej i wypełnił słownik języka frańcuskiego.
W 1690 roku wydał Słownik Uniwesalny. Furetiere zasłynął przede wszystkim ze swych powieści. [źr.:]
http://en.wikipedia.org / 2006 01 23
6
burleska – utwór satyryczno – komediowy łączący wzniosłą tematykę z pospolitym, niekiedy wulgarnym
stylem,[źr.:] Słownik wyrazów obcych, pod red. Elżbiety Sobol, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2003, s.
151.
7
Vitautas Ališauskas, Leonas Jovaiša, Mindaugas Paknys, Rimvydas Petrauskas, Saulius Raila Lietuvos Didžiosios
Kunigaikštijos kultūra. Tyrinėjimai ir vaizdai, Aidai 2001, s. 58 – 59.
8
Encyklopedia PWN w trzech tomach, t. 1, s. 302.
9
Nowa encyklopedia powszechna PWN, t.1, s. 362 – 363.
6
Termin dany, podobnie jak i sama epoka, którą określał, miał nacechowanie ujemne, dlatego
też pochodzenie omawianej przez nas nazwy odnieść możemy również do innej teorii, która
twierdzi, że słowo barok wywodzi się prawdopodobnie z filozofii scholastycznej, czyli
głównego kierunku średniowiecznej filozofii chrześcijańskiej, charakteryzującej się dążeniem do
rozumowego udowodnienia dogmatów religijnych, opierając się na autorytetach jako głównych
źródłach poznania prawdy, bez odwoływania się jednak do doświadczenia 10 . Niechęć do epoki
barokowej wiązała się więc z niechęcią do owej filozofii. W związku z negatywnym stosunkiem
do scholastyki termin barok stał się później synonimem rozumowań ekstrawaganckich i
zaprzeczenia prostej logiki i miary. Zapewne dlatego nadano tę nazwę literaturze gwałtownej i
malowniczej, ukazującej pierwiastki irracjonalne. Dzięki swej nowości i dynamice styl
barokowy przyjęty został przez rozmaite tendencje i środowiska literackie, dwory monarsze,
koła klerykalne, salony arystokratyczne, a także sfery mieszczańskie 11 .
Do rehabilitacji baroku przyczyniły się studia niemeckiego historyka sztuki Corneliusa
Gurlitta (1850 – 1938) 12 oraz szwajcarskiego historyka sztuki Heinricha Wolfflina (1864 –
1945) 13 . Nazwy baroku natomiast jako stylu literackiego, w monografii o jednym z
najwybitniejszych pisarzy siedemnastowiecznych Janie Andrzeju Morsztynie (1621 – 1693) 14
użył polski krytyk i historyk literatury Edward Porębowicz (1862 – 1937) 15 . O baroku jako
epoce kultury pisał po raz pierwszy włoski filozof i krytyk literacki Beneditto Croce (1868 –
1952) 16 , chociaż cechy jego uważał za sprzeczne artyzmowi 17 .
Nazwa barok jako międzynarodowe określenie epoki przyjęła się dopiero po wieloletnich
studiach różnych badaczy. Podczas prób charakterystyki XVII – XVIII wieków każdy badacz
wysuwał własne propozycje, nie udało się jednak znaleźć bardziej odpowiedniego terminu i styl
między renesansem a oświeceniem nazwano barokowym 18 .
1.2. Barok w Europie
Badania nad barokiem wskazują na związki między zjawiskami zachodzącymi w sztuce i
literaturze a innymi dziedzinami kultury, myśli społecznej i życia społecznego w różnych
10
Słownik wyrazów obcych, s. 998.
Szerzej o tym patrz: Mieczysław Piszczkowski, Literatura powszechna. Wieki Średnie. Odrodzenie. Wiek XVII.
Kraków 1979.
12
Encyklopedia powszechna PWN, t 1, s. 145.
13
14
Czesław Hernas Literatura baroku, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1999, s. 302.
15
Encyklopedia powszechna PWN, t 3, s. 649.
16
17
Nowa encyklopedia powszechna PWN, t.1, s. 362 - 363.
18
Szerzej o tym patrz: Jerzy Starnawski, Barok w literaturze, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Kraków 1973.
11
7
państwach i społeczeństwach, czego wynikiem był odmienny charakter epoki w różnych
kulturach narodowych. Kultura baroku uformowała się pod wpływem sporów religijnych,
teologicznych i filozoficznych. W teologii kontynuowano dyskusję wokół zagadnienia łaski. W
sferze religii wyrazem baroku stała się tzw. pobożność barokowa, odznaczająca się
uczuciowością, moralizatorstwem i przewagą obrzędu liturgicznego nad refleksją wokół
głównych prawd wiary. Sytuacja religijna owego czasu była wynikiem tzw. kontrreformacji,
czyli prądu, kształtującego w Kościele katolickim reformę życia kościelnego, będącym także
reakcją na reformację. Za początek i podstawę programową kontrreformacji uważa się
postanowienia Soboru Trydenckiego (1545 – 1563) 19 , zawierające definicje dogmatyczne w
kwestiach do tej pory spornych, takich jak rola tradycji, czyściec, odpusty, kult świętych oraz
rozporządzenia dotyczące obowiązków duszpasterskich biskupów, zadań kardynałów i zakonów.
W rezultacie tych różnorodnych działań uformowały się elity katolickie, wzrosła pobożność
ludu. Politycznym tłem kontrreformacji były toczące się w Niemczech, Francji i Niderlandach
wojny religijne oraz wzajemne krwawe prześladowania członków różnych wyznań
chrześcijańskich w Anglii, Irlandii i Hiszpanii. Po tych wydarzeniach historycznych nastąpił
okres sprzęgania władzy politycznej z wyznaniem, charakterystyczny zarówno dla krajów
protestanckich, jak i katolickich, a także wzrost nietolerancji religijnej. Poza tak okropnymi
wydarzeniami następstwem kontrreformacji było szerzenie oświaty oraz ukształtowanie się
baroku jako prądu w kulturze europejskiej 20 .
Barok w sztuce został zapoczątkowany we Włoszech w drugiej połowie XVI wieku i trwał do
połowy wieku XVIII. Podzielić go możemy na trzy fazy, a mianowicie na wczesny, dojrzały i
późny. Charakterystyczne dla omawianej epoki było łączenie architektury, malarstwa i rzeźby.
W architekturze sakralnej najczęściej spotykał się typ przestrzenny, wywodzący się z kościoła
rzymskiego, monumentalne założenia klasztorne zbliżone do pałacowych. W architekturze
świeckiej - typ pałacu między dziedzińcem a ogrodem, we wnętrzach zazwyczaj na osi głównej
salon i reprezentacyjna klatka schodowa, ogród o układzie osiowo-geometrycznym i
promienistym. Rozkwit urbanistyki charakteryzowały liczne owalne, okrągłe i prostokątne place,
najjaskrawszymi przykładami tego stylu są place w Rzymie i Wersalu 21 .
Głównymi ośrodkami architektury barokowej były Włochy, Niemcy i Austria. We Włoszech
za najwybitniejszych przedstawicieli owego stylu uznano
19
rzeźbiarza, architekta i malarza
Sobór Trydencki – XIX sobór powszechnie zwołany w 1545 roku w Trydencie przez papieża Pawła III, zakończył
się zaś w 1563 roku za papierza Piusa IV. Sobór ten odrzucił główne idee reformacji, zainicjował reformę Kościoła
rzymskokatolickiego przez wydanie wielu dekretów w sprawach wiary i moralności oraz dyscypliny kościelnej.
[źr.:] Encyklopedia PWN w trzech tomach, t. 3, s. 361.
20
21
8
Giovanniego Lorenza Berniniego (1598 – 1680) 22 , architektów Francesco Berniniego (1599 –
1667) 23 i Guarino Guariniego (1624 -1683) 24 , inżyniera Carla Madernę (1556 – 1629) 25 , a także
architektów oraz rzeźbiarzy Baldassarego Longhena (1598 – 1682) 26 i Filippa Juvara (1678 –
1736) 27 . W Niemczech ze swych budynków zasłynęli: architekt i sztukator Dominikus
Zimmermann (1685 – 1766) 28 , architekt Matthaus Daniel Poppelmann (1662 – 1736) 29 oraz
architekci i dekoratorzy bracia Cosmas Damian (1686 – 1739) i Egid Quitrin (1692 – 1750)
Asamowie 30 . Austrię w dziedzinie architektury sławił Johann Lucas Hildebrandt (1668 –
1745) 31 . W architekturze Hiszpanii uprawiano charakterystyczny tylko dla tego państwa
kierunek zwany churrigueryzmem. Cechował się on przewagą elementów dekoracyjnych nad
konstrukcyjnymi oraz obfitością elementów rzeźbiarskich i malarskich 32 . W architekturze
Francji i Anglii natomiast rozwijał się kierunek klasyczny. W Polsce architekturę baroku
reprezentowali architekci włoscy Mateusz Castelli (ok. 1558 -1632) 33 i Pompeo Ferrari (ok.
1660 – 1736) 34 , inżynier i architekt amator Augustyn Wincenty Locci (ok.1650 – 1729) 35 , a
także budowniczy i architekt również pochodzenia włoskiego Józef Fontana (ok. 1670 – 1741) 36
z synem architektem 37 Jakubem Fontaną (1710 – 1773) 38 .
Barokowe rzeźby w kamieniu i drewnie, pomniki, nagrobki, posągi, grupy religijne i
mitologiczne cechowała silna dynamika, ruch, teatralność gestu oraz ujęcie postaci w zwrotnym
momencie akcji (często zwłaszcza w tematyce religijnej). Głównymi rzeźbiarzami na terenach
Włoch byli Alessandro Algardi (1602 – 1654) 39 i wspomniany już Giovanni Lorenzo Bernini.
Rzeźbę barokową we Francji reprezentowali rzeźbiarze Charles Antoine Coysevoux (1640 –
1720) 40 i Francoise Girardon (1628 – 1715) 41 oraz malarz i architekt Pierre Puget (1620 –
22
Tamże, s.260.
24
Tamże, t.1, s.776.
25
Tamże, t.2, s.400.
26
Tamże, t.2, s.351.
27
Tamże, t.2, s.48.
28
Tamże, t.3, s. 892.
29
Tamże, t.3, s.14.
30
Tamże, t.1, s.112.
31
Tamże, t.1, s.826.
32
Słownik wyrazów obcych, s.181.
33
34
Tamże, t.1, s. 612.
35
Tamże, t.1, s. 346.
36
Tamże, t.1 , s.641.
37
38
Tamże.
39
40
Tamże, t.1, s.402.
41
Tamże, t.1, s.714.
23
9
1694) 42 . W Hiszpanii działał Juan Martinez Montanez (1568 – 1649) 43 , w Austrii zaś i
Niemczech - Ignaz Gunther (1725 – 1775) 44 .
Na uformowanie się malarstwa barokowego na przełomie XVI i XVII w. wywarło wpływ
rzymskie
środowisko
artystyczne,
czyli
nurt
naturalistyczny,
reprezentowany
przez
najwybitniejszego twórcę wczesnego malarstwa barokowego Michelangela Merisi da
Caravaggia (1573 – 1610) 45 oraz nurt klasycystyczny, którego reprezentantami byli Włoch
Domenichino (1581 – 1641) 46 i rodzina malarzy Carraccich 47 działająca w Bolonii, a także
kolorystyczna szkoła wenecka. Prądy te, przeplatając się z tendencjami mistyczno –
symbolicznymi i nurtem sztuki dworskiej, były głównymi kierunkami malarstwa barokowego.
W malarstwie religijnym dominowała tematyka mistyczno – symboliczna i martylogiczna,
szczególnie rozpowszechniona w krajach katolickich jako część programu kontrreformacyjnego.
W malarstwie świeckim popularne były sceny mitologiczne, historyczne, portret i pejzaż, natura
martwa, a także tematyka rodzajowa. Kompozycja barokowa opierała się na silnych efektach
światłocieniowych. Ważnymi ośrodkami malarstwa były Hiszpania, Flandria, Holandia i
Francja. W dobie baroku nastąpił też rozkwit rzemiosła artystycznego, zwłaszcza ceramiki,
meblarstwa i tkactwa 48 .
W historii muzyki termin barok, zapożyczony z historii sztuk plastycznych, bywał najczęściej
odnoszony do XVII i pierwszej połowy XVIII wieku. W tym okresie powstały nowe formy
muzyczne, takie jak opera, koncert solowy i symfonia koncertująca. Rozwinęły się formy
muzyki na instrumenty klawiszowe, zwłaszcza organy. Wykształcone w okresie baroku formy
oraz typowe środki techniki kompozytorskiej stały się inspiracją tzw. nurtu neobarokowego w
muzyce XX wieku 49 .
1.3. Specyfika baroku litewskiego
W drugiej połowie XVI w. w Wielkim Księstwie Litewskim rozpoczął się popularny już w
Europie Zachodniej ruch kontrreformacji. Od roku 1578, podobnie jak i w całej
42
Tamże, t.3, s.97.
Tamże, t.2, s. 532.
44
Tamże, t.1, s.781.
45
Tamże, t. 1,s.320.
46
Tamże, t.1, s 489.
47
Tamże, t. 1, s.323.
48
49
Tamże.
43
10
Rzeczypospolitej, działały tu postanowienia Soboru Trydenckiego wykonywane przez wyższe
instytucje kościelne oraz klasztory. Jednym ze środków na szerzenie kontrreformacji na danych
terenach była Brzeska Unia Kościelna, za pomocą której próbowano podporządkować papieżowi
mieszkających w Rzeczypospolitej wyznawców prawosławia oraz wzmocnić pozycję
katolicyzmu w WKL i na należących do Polski ziemiach ukraińskich i białoruskich.
Wielokrotnie w Wilnie dochodziło do starć między katolikami i reformatami, w wyniku których
były burzone świątynie reformackie. Za czasów panowania króla Zygmunta Wazy od
reformatów były odbierane i przekazywane dla katolików budynki oraz posiadłości ziemskie,
które do reformacji należały do Kościoła katolickiego. Do drugiej połowy XVII wieku
ostatecznie sformułowały się parafie katolickie oraz biskupstwa Wileńskie i Żmudzkie, gdzie
znów zaczęto zwoływać synody. Ważną rolę w szerzeniu kontrreformacji odegrał zakon
jezuicki, który w WKL szeroko rozwinął swą działalność 50 .
Wraz z kontrreformacją na nasze tereny zawitał rozwijający się już w Europie styl barokowy.
Epoka baroku w WKL rozpoczęła się jednocześnie z ruchem religijnym w drugiej połowie XVI
wieku. Formy owego stylu zawędrowały tu za pośrednictwem artystów włoskich, którzy
monopolizowali prawie wszystkie dziedziny sztuki. Początkowo barok występował tylko w
architekturze, z czasem jednak objął rzeźbę i malarstwo. Jako pierwsi na Litwie nurt ten
praktykować zaczęli jezuici, którzy w 1569 roku przybyli do Wilna i od razu w stylu barokowym
zaczęli budować założoną przez nich akademię, a trochę później, w 1584 roku w Nieświeżu
położono fundament pod pierwszy barokowy
kościół w WKL. Był to kościół kolegium
jezuickiego, ufundowany przez wojewodę wileńskiego Mikołaja Radziwiłła Sierotkę (1549 –
1616) 51 , wznoszony przez włoskiego architekta jezuitę Giovanniego Mariego Bernardoniego 52
(1541 – 1605) 53 .
Rozpoczynając od daty wzniesienia kościoła w Nieświeżu, barok litewski podzielić możemy
na trzy etapy: wczesny, późny i dojrzały.
Okres baroku wczesnego datuje się od lat 1600 – 1650. Charakteryzuje go więź z architekturą
rzymską, dają się jeszcze zauważyć pewne cechy renesansowe, czyli nieskomplikowana
kompozycja tektoniczna i linie proste. Świątynie były wznoszone w formie krzyża prostokątnego
albo łacińskiego, na wzór kościoła el Gesu w Rzymie. Przykładami baroku wczesnego w WKL
są cerkiew św. Ducha (1637) oraz koscioły św. Kazimierza (1618), św. Ducha, Wszystkich
Świętych oraz św. Teresy w Wilnie, kowieński kościół Karmelitów (1690) i kościół pod
wezwaniem św. Trójcy w Stakliszkach (1776).
50
Lietuviškoji Tarybinė Enciklopedija, pod red. Juozasa Zinkusa, Vilnius 1980, s. 423.
Wielka ilustrowana encyklopedia powszechna, Wydawnictwo Gutenberga, Poznań 1995, s. 251.
52
Lietuvių Enciklopedija, 2 t., pod red.Vaclovasa Biržiški, Boston 1954, s. 476.
53
Encyklopedia PWN w trzech tomach, t. 1, s.203.
51
11
Kompozycja budynków wzniesionych w stylu baroku dojrzałego w latach 1650 - 1730 jest
bardziej urozmaicona i swoista. Charakteryzuje się bogactwem ozdób wewnętrznych. Budowano
jedno- i dwuwieżowe kościoły na planie krzyża łacińskiego. Zauważa się już wpływ architektury
Europy Środkowej. Jaskrawym przykładem baroku dojrzałego jest kościół Wniebowzięcia
Najświętszej Marii Panny w Rosieniach, zespół kościelno – klasztorny w Pożajściu w Kownie
oraz perła baroku litewskiego – kościół św.św. Piotra i Pawła w Wilnie, ufundowany przez
hetmana litewskiego, wojewodę wileńskiego, magnata Michała Kazimierza Paca (1624 –
1682) 54 . Budowę w latach 1650 – 1730 przyhamowały wojny wewnętrzne, zewnętrzne oraz
epidemie.
Późny barok przypada na lata 1730 – 1790 – okres politycznej stabilności, ekonomicznego i
kulturalnego rozkwitu państwa. Rozwijała się przede wszystkim architektura sakralna. Choć
nadal przeważał wpływ architektury Europy Środkowej, jednak dały się już zauważyć swoiste
cechy regionalne. Powstała wileńska szkoła baroku. Budowano kościoły o formie lekkiej,
proporcjach pionowych, z wysokimi wieżami. Przykładem architektury tego okresu są kościoły:
św. św. Apostołów Filipa i Jakuba oraz św. Rafała w Wilnie; kościół św.św. Piotra i Pawła w
Krynczynie, kościół pw.św. Marii Panny Niepokalanego Poczęcia w Szydłowie 55 . Najwięcej
kościołów budowano albo przebudowywano w Wilnie. Gwałtowny rozkwit architektury w tym
mieście w okresie późnego baroku nie jest przypadkowy. Przyczyną stały się wydarzenia z lat
poprzednich, a mianowicie to, iż w 1610 roku podczas pożaru w Wilnie spłonęło 10 kościołów i
ponad 4700 domów mieszkalnych, po czym miasto w 1655 roku zostało napadnięte przez
Moskali 56 . Następne dziesięciolecia w WKL charakteryzowały się ciągłymi wojnami, dżumą i
nieurodzajem, a więc miasto nadal pozostawało zburzone. Bardziej spokojny i umożliwiający
odbudowę okres nastąpił po roku 1730, kiedy właśnie rozpoczęto dźwigać kraj, w tym Wilno 57 .
Jeszcze jedną ważną przyczyną sprzyjającą rozwojowi baroku w Wilnie, a także w całym
WKL było to, że po upadku miast centrum życia umysłowego i w ogóle kulturowego przeniosło
się na dwory magnackie. Magnateria czuła się winna szerzeniu w swoim czasie protestanctwa, a
najlepszym sposobem wykazania skruchy było zbudowanie domu bożego lub klasztoru, dlatego
wszędzie szerzyła się budowa kościołów za środki fundatorów. Szczyt zamówień przypada na
lata 1639 – 1655, lecz wraz z rozpoczęciem wojen stopień mecenatu się obniżył, co ukazuje
poniższa tabela:
54
Tamże, t. 1, s. 753.
Visuotinė lietuvių enciklopedija, 2 t., pod red. Juozasa Tumelisa, Vilnius 2002, s. 233.
56
Lietuvių Enciklopedija, 2 t., Vaclovas Biržiška, Boston 1954, s. 476.
57
Szerzej o tym patrz: Jerzy Ochmański Historia Litwy, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław – Warszawa
1982.
55
12
Tabela 1. Liczba zbudowanych kościołów w WKL w latach 1580 – 1700 58
1580-1595
1596-1615
1616-1635
1636-1655
1661-1680
1681-1700
Kościoły (320)
20
60
91
93
39
17
Klasztory (166)
2
11
49
40
37
27
Kaplice (46)
2
1
7
22
7
7
Ołtarze (193)
1
7
26
75
61
23
Inne, bardziej głębsze powody tak chętnego zwrotu się magnaterii do katolicyzmu wywodzą
się z myśli społecznej panującego dotąd Renesansu. Wracając do epoki poprzedniej, warto
przypomnieć, że w końcu XV i na początku XVI wieku szlachta litewska zetknęła się ze
skomplikowaną atmosferą psychologiczną: przybywający do kraju cudzoziemcy odczuwali tu
jeszcze duch pogaństwa, natomiast Litwinom trudno było przyzwyczaić się do obyczajów
chrześcijańskich. Niejasne były także formujące się stosunki społeczne z Polską. Kształtująca się
w takich warunkach szlachta nie wiedziała kim ona jest. Powstała więc teoria, że jest ona
narodem, przybyłym niegdyś z Rzymu, aby rządzić tym krajem, czyli że szlachcice litewscy są
potomkami arystokracji romańskiej 59 . Idea ta błyskawicznie rozpowszechniła się wśród szlachty,
ponieważ jeszcze w wieku XV podtwierdził ją w swych pracach oświecony człowiek owych
czasów Jan Długosz (1415 – 1480). Pisał on: „ (...) Litwini, Żmudzini i Jaćwingowie, chociaż
otrzymali różne nazwy i podzielili się na wiele rodów, stanowili jedną całość wywodzącą ród od
Rzymian i Itałów. Naród przez długi czas całkowicie nieznany, dopiero w tym czasie po raz
pierwszy wszedł na widownię. Byli to wygnańcy Itałów i Rzymian z okresu zawziętych wojen
między Juliuszem Cezarem a Pompejuszem (...)” 60 . W epoce baroku stała się niezmiernie
popularna kronika ułożona przez Macieja Stryjkowskiego (1547 – 1582) O początkach sławnego
narodu litewskiego, która zawierała legendę o Palemonie i w sposób literacki opiewała wygnanie
Palemona z Rzymu i danie przez niego początku narodowi litewskiemu 61 .
W wyniku chrystianizacji w WKL utwierdził się język łaciński. Do umocnienia pozycji
języka łacińskiego przyczynił się również Kościół katolicki, którego językiem liturgii i
obrzędów, jak wiadomo, była łacina. Język litewski powoli całkiem znikł ze środowiska
magnaterii, ustępując miejsce językowi polskiemu.
58
Mindaugas Paknys, Mecenatystės reiškinys XVII a. LDK. Bažnytinės architektūros užsakymai, Vilniaus Dailės
Akademijos Leidykla, 2003, s. 146.
59
Bronius Genzelis, Žygimantas Liauksminas. Rinktiniai raštai, Mintis, Vilnius 2004, s. 11 – 13.
60
Jan Długosz Przeszłość Litwy [w:] Antologia wileńska Litwa- Korona, pod red. Romualda Karasia, t. 1, Oficyna
Literatów i Dziennikarzy POD Wiatr, Warszawa 1996, s. 19.
61
Szerzej o tym patrz: Maciej Stryjkowski O początkach (...) sławnego narodu litewskiego (...) [w:] Antologia
wileńska Litwa- Korona.
13
Dla większości szlachty tradycje litewskie kojarzyły się z pogaństwem, czyli z zacofaniem.
Co więcej, po zwiększeniu terenów WKL stało się państwem wielonarodowym, w którym
warstwy panujące często nie łączyły ani kultura, ani tradycje, ani religia,
dlatego szybko
integrowały się one z kulturą zachodnioeuropejską i wpadały w wir ówczesnych ideologii 62 .
1.3.1. Uniwersytet Wileński jako główny ośrodek kształtowania literatury
baroku w WKL
Przełom w kulturze Litwy oraz przejście od epoki Renesansu do epoki Baroku sygnalizuje
powstanie w Wilnie w roku 1570 wspomnianego już wyżej kolegium jezuickiego, które w roku
1579 zostało podniesione do rangi uniwersytetu, znanego powszechnie jako Universitas et
Academia Vilnensis Societatis Jesu. Struktura kolegium jezuickiego, metoda nauczania języków
klasycznych: łacińskiego, greckiego i w pewnym stopniu hebrajskiego, studiowanie oraz
naśladowanie autorów starożytnych utrwaliły typ szkoły humanistycznej, tzw. studia humanitatis
i tym samym jakby przedłużyły tradycje humanizmu i Renesansu na Litwie. Z drugiej zaś strony,
kolegium i uniwersytet jezuicki w Wilnie powstał, zgodnie z myślą jego organizatorów, jako
placówka przeznaczona do realizacji programu Soboru Trydenckiego i reformy katolickiej 63 .
Według zamiaru organizatorów, uniwersytet wileński miał się stać centrem kulturalnym nie
tylko WKL, ale także państw sąsiednich. Do obowiązków szesnastowiecznego uniwersytetu
wchodziło przyjmować studentów niezależnie od państwa, z którego przybyli, mieć
przynajmniej jeden wydział studiów wyższych, polecić dla specjalistów wykładanie oddzielnych
przedmiotów oraz udzielać dla kończących studia stopień naukowy, taki jak bakałarz, licencjat
albo doktorat 64 .
Jak już wspomniałam, szczególną uwagą otoczono nauki humanistyczne, toteż ciągle
zwiększano objętość i czas trwania studiów. W 1570 roku wprowadzono studia pięcioletnie,
czyli trzy klasy gramatyki, poetykę i retorykę, w roku zaś 1580 działało już sześć klas, takich jak
infirma, infirma maior, gramatyka, syntaksa, poetyka i retoryka 65 . W 1616 roku klasy niższe
były podzielone jeszcze bardziej detalicznie, a mianowicie na infirmę, dwie klasy gramatyki,
62
Op.cit.,Bronius Genzelis, s.11 – 13.
Barok w Polsce i w Europie Środkowej – Wschodniej. Drogi przemian i osmozy kultur. Materiały Konferencji
Naukowej Barok w krajach Europy Środkowej i Wschodniej (Warszawa,23 – 25 marca 1999 r.), pod red. Janusza
Pelca, Warszawa 2000, s. 87.
64
Eugenija Ulčinaitė Lietuvos renesanso ir baroko literatūra, Vilniaus universiteto leidykla, Vilnius 2001, s. 253.
65
Tamże, s. 253 – 254.
63
14
syntaxis minor, syntaxis maior, poetykę i retorykę. W roku 1625 działały studia siedmioletnie,
zmieniono też strukturę nauki. Najwięcej uwagi poświęcano językowi łacińskiemu oraz
literaturze antycznej 66 .
Podczas omawiania twórczość pisarzy, wielką uwagę zwracano nie na to, co czytano, lecz na
to, jak czytano. Przytrzymując się regulaminu kolegium jezuickiego Ratio studiorum bardzo
detalicznie omawiano schemat analizy utworu. Po pierwsze nauczyciel tłumaczył znaczenie
utworu poetyckiego i go interpretował, następnie omawiał kompozycję i całą budowę
artystyczną dzieła (artificio ratio), po czym podawał przykłady, jak stosując dane środki
artystyczne pisali inni poeci i oratorzy i jaki był efekt ich użycia; popierał myśl autora
syntencjami innych pisarzy, tłumaczył realia za pomocą wiadomości historycznych,
mitologicznych i innych dziedzin. Ostatnim zadaniem nauczyciela było zwrócić uwagę na
oryginalność słów i konstrukcji składniowych. W kolegium jezuickim skupiano się przede
wszystkim na rozwijaniu pamięci uczniów, pisaniu listów i wypracowań, deklamacji oraz pracy
samodzielnej. W czasie wolnym żakom proponowano zwiększać swoją erudycję poprzez
czytanie dzieł poetów i historyków antycznych 67 .
Studiowanie pisarzy antycznych wszakże nie było podstawowym zadaniem studiów. W
programach nauczania wymagano, aby studenci uczyli się od czytanych przez nich autorów
języka i stylu, a także starali się ich naśladować. W XVII – XVIII stuleciach imitacja zajmowała
podstawowe miejsce w nauczaniu retoryki 68 .
Konsekwentnie dążąc od podstawowej wiedzy z gramatyki łacińskiej do analizy utworów
pisarzy łacińskich, zapoznawszy się na lekcjach poetyki z regułami tworzenia wierszy, na
lekcjach retoryki studenci już byli w stanie samodzielnie tworzyć wierszowane przemówienia,
pozdrowienia, epigramaty, epitafia i inne utwory literackie. Niemało ćwiczeń takiego charakteru
wydrukowano w XVII – XVIII stuleciach. Większość ich tworzyły przemówienia
okolicznościowe i panegiryki, pozdrowienia, epigramaty, emblematy, anagramy, ody, dyteramby
i treny, o czym później. Nauka retoryki przyczyniła się do formowania literackiej kultury
ogólnej, gdyż tego rodzaju twórczość literacka była ważną częścią literatury barokowej.
Najczęściej pisano w kilku językach: po polsku, po litewsku, po białorusku i po łacinie. O
wyborze języka świadczyła nie narodowość autora, lecz tematyka i przeznaczenie utworu 69 .
Profesorowie i studenci Uniwersytetu Wileńskiego nie tylko tworzyli teksty poetyckie, lecz
również organizowali przedstawienia teatralne i brali w nich udział. Ważną figurą szkolnego
66
Ludwik Piechnik Rozkwit Akademini Wileńskiej w latach 1600 – 1655, Instytum Hisroricum Societatis Jesu,
Rzym 1983, s. 70 – 71.
67
Eugenija Ulčinaitė Lietuvos renesanso..., s.254 – 257.
68
Eugenija Ulčinaitė, Teoria retoryczna w Polsce i na Litwie w XVII wieku. Próba rekonstrukcji schematu
retorycznego, Wrocław 1984, s. 85 – 90.
69
Eugenija Ulčinaitė Lietuvos renesanso ..., s. 254 – 257.
15
jezuickiego teatru był profesor retoryki i poetyki, równocześnie był on autorem dramatu, jego
redaktorem i reżyserem przedstawienia 70 .
Utwory poetyckie i rozprawy naukowe, które wyszły spod pióra wychowanków Uniwersytetu
Wileńskiego stanowiły większość produkcji książek w WKL. Utwory literatury pięknej były
przeznaczone przede wszystkim dla czytelników miejscowych, gdyż przypominały im o
znaczących wydarzeniach historycznych, pobudzały do państwowego patriotyzmu i miłości do
Ojczyzny. Naukowe rozprawy profesorów pomogły uczelni zaangażować się do inteliktualnego
życia Europy Zachodniej i rozpowszechniać powstające tu, na miejscu idee naukowe. Przede
wszystkim wymienić należy kurs logiki profesora Marcina Smigleckiego, w którym komentował
on dzieła Arystotelesa według interpretacji Tomasza z Akwinu 71 . Wielkiej popularności
doczekało się dzieło profesora Uniwersytetu Wileńskiego Zygmunta Lauksmina Praxis oratoria
sive praecepta artis rhetoricae, o czym poniżej 72 .
Znaczący ślad w życiu kulturalnym Litwy zostawili dwaj bracia Kojałowiczowie. Albert
Wijuk-Kojałowicz, był autorem Historii Litwy, wykładał filozofię, teologię, wygłaszał kazania,
pełnił obowiązki rektora uniwersytetu. Po sobie zostawił 40 dzieł z dziedziny literatury, filozofii,
teologii, historii i heraldyki 73 . Z kolei jego brat Kazimierz Kojałowicz słynął jako profesor
retoryki, autor panegiryków i teoretyk wymowy 74 .
Na Uniwersytecie Wileńskim zaczęła powstawać nauka o języku litewskim. Zostały tu
przygotowane i wydane pierwsze gramatyki, zbiory kazań i słowniki języka litewskiego. W 1595
roku w drukarni uniwersyteckiej wydano Katechizm kanonika żmudzkiego Mikołaja Daukszy,
który stał się pierwszą litewską książką wydrukowaną w WKL 75 . Dzieła Daukszy na
uniwersytecie kontynuował Konstanty Szyrwid. Około roku 1620 wydał on słownik trójjęzyczny
Dictionarium trium linguarum, przeznaczony dla studentów retoryki, przyszłych poetów,
literatów i oratorów 76 . Do innych znanych profesorów Uniwersytetu Wileńskiego epoki baroku,
którzy wyróżnili się popularyzując język litewski zaliczyć należy: Arona Aleksandra
Olizarovijego, Salomona Sławoczyńskiego, Daniela Butwiła, Jana Grużewskiego 77 .
70
Vanda Zaborskaitė Prie Lietuvos teatro ištakų. XVI – XVIII a. mokyklinis teatras, Lietuvos TSR Mokslų
Akademijos Istorijos Institutas, Vilnius 1981, s.16 -18.
71
Op.cit., Bronius Genzelis, s. 21 - 22.
72
Eugenija Ulčinaitė Periodas Žygimanto Liauksmino Retorikoje [w:] „Literatūra 43(3)“ Literatūra. Antikinė
literatūra. Retorika, poetika, stilistika. Vilniaus Universiteto leidykla, Vilnius 2001, s. 160.
73
74
Polski słownik biograficzny, t. 13, pod red. Emanuela Rostworowskiego, Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk,
Wrocław – Warszawa – Kraków 1967, s. 268.
75
Mieczysław Jackiewicz Dzieje literatury litewskiej do 1917, t.1, Ex libris – Galeria Polskiej Książki, Warszawa
2003, s. 36.
76
Jurgis Lebedys Senoji Lietuvių literatūra, Leidykla Mokslas, Vilnius 1977, s. 32 -33.
77
Eugenija Ulčinaitė Lietuvos renesanso …, s. 263.
16
Szczytu mistrzostwa artystycznego w łacińskojęzycznej barokowej literaturze Litwy dopiął
profesor Uniwersytetu Wileńskiego, poeta Maciej Kazimierz Sarbiewski. Dokładne omówienie
jego osobowości w rozdziale następnym 78 .
Reasumując przytoczone fakty możemy stwierdzić, że w XVI – XVIII stuleciach Uniwersytet
Wileński był rzeczywiście centrum tworzenia i rozpowszechnienia kultury. Był to ośrodek życia
intelektualnego, formułował tradycje literackie i estetyczne tego okresu, toteż najbardziej
zadecydował o cechach stylistycznych i gatunku literatury barokowej na Litwie 79 .
78
79
Op.cit., Czesław Hernas, s. 118 - 119.
17
Rozdział II
Panorama literatury baroku na Litwie
2.1. Twórcy łacińskojęzyczni: Maciej Kazimierz Sarbiewski, Zygmunt
Lauksmin
Język łaciński był używany na Litwie już od XIII wieku. Do dnia dzisiejszego zachowały się
pisane po łacinie listy wielkich książąt litewskich: Mendoga, Giedymina i Witolda. Na początku
XV wieku na język łaciński przetłumaczono najstarszą część kroniki litewskiej o pochodzeniu
króla litewskiego Jagiełły i księcia Witolda. Świadczy to o tym, że od XIII wieku łacina była na
Litwie językiem, za pomocą którego komunikowano się z władcami Europy Zachodniej.
Natomiast na formowanie się piśmiennictwa oraz literatury pięknej w tym języku wpłynęło, jak
już wspominałam w rozdziale poprzednim, wprowadzenie chrześcijaństwa oraz humanistyczny
ruch epoki Renesansu, rozpowszechniany tu wraz z ideami reformacji 80 .
Język łaciński, który utwierdził się w epoce renesansu, był niezmiernie popularny w
następnym stuleciu, w epoce Baroku. Stał się językiem powszechnie używanym w piśmie. Za
pomocą łaciny komunikowano się i wykładano w tym języku na uniwersytetach. W języku
łacińskim wyrażali swe myśli filozofowie, publicyści i poeci 81 .
Szczytu mistrzostwa artystycznego w łacińskojęzycznej literaturze barokowej na Litwie
osiągnął profesor Uniwersytetu Wileńskiego Maciej Kazimierz Sarbiewski (1595 – 1640).
Można śmiało stwierdzić, że jest to najsłynniejszy poeta państwa litewsko – polskiego oraz całej
Europy, piszący po łacinie. Swoje wiersze Sarbiewski wydawał w Kolonii, Wilnie, Antwerpii,
Paryżu, Warszawie, Rzymie i innych miastach. Ogółem w XVII – XVIII wiekach ukazało się
ponad 60 wydań jego poezji. Utwory Sarbiewskiego były tłumaczone na języki angielski,
niemiecki, francuski, włoski, polski, czeski, litewski i inne. Kartę tytułową jego liryk Matthail
Casimirus Sarbievii Lyricorum libros IV wydanych
w 1632 roku projektował i rysował
najsłynniejszy flamandzki malarz XVII wieku Peter Paul Rubens (1577 – 1640) 82 .
Sarbiewskiego nazywano „Sarmackim Horacjuszem” oraz „Chrześcijańskim Horacjuszem”.
80
Vitautas Ališauskas, Leonas Jovaiša, Mindaugas Paknys, Rimvydas Petrauskas, Saulius Raila,Lietuvos Didžiosios
Kunigaikštijos kultūra. Tyrinėjimai ir vaizdai. Aidai 2001, s. 303.
81
Bronius Genzelis, Žygimantas Liauksminas. Rinktiniai raštai, Mintis, Vilnius 2004, s. 14.
82
PWN, Warszawa 1999, s. 219.
18
Jego poezję czytano w szkołach europejskich obok utworów poetów antycznych. W wieku
XVII- XVIII Sarbiewski miał licznych uczniów i naśladowców, o czym poniżej 83 .
Maciej Kazimierz Sarbiewski urodził się 24 lutego 1595 roku w Sarbiewie pod Płońskiem 84 ,
na Mazurach. W wieku 17 lat wstąpił do Towarzystwa Jezusowego i dwa lata spędził w
nowicjacie przy kościele św. Ignacego w Wilnie. W latach 1614 - 1615 wykładał syntaksę w
Kolegium w Krożach 85 , później przez trzy lata studiował filozofię w Braundenburgu, po czym,
według wymagań Ratio studiorum, przez rok wykładał poetykę w Krożach, przez następny rok
retorykę w kolegium w Połocku, gdzie po raz pierwszy przeczytał swój traktat De acuto et
arguto (O poincie i dowcipie)
86
. W latach 1620 – 1622 Sarbiewski studiował teologię na
Uniwersytecie Wileńskim, jednak już na drugim roku nauki jako zdolny student został wysłany
kształcić się do Rzymu. Po powrocie do Rzeczypospolitej Sarbiewski raz jeszcze został
skierowany wykładać retorykę w kolegium jezuickim w Połocku. Później wrócił do Wilna, gdzie
na tutejszym Uniwersytecie w latach 1627 –1628 roku wykładał retorykę, w 1628 – 1631 filozofię, zaś w 1631 – 1635 – teologię. Tu nie tylko pracował jako wykładowca, lecz także
wykonywał różne obowiązki administracyjne: był doradcą rektora uniwersytetu, kierownikiem
kongregacji Marii, dziekanem Wydziału Filozofii i Teologii. W 1635 roku został mianowany
kaznodzieją w kościele św. Jana, jednakże w tym samym roku wyjechał do Warszawy, gdzie
przez pięć lat pracował jako kaznodzieja i spowiednik króla Władysława IV Wazy. Zmarł w
Warszawie 2 kwietnia 1640 roku 87 .
Twórczość Sarbiewskiego możemy podzielić na trzy okresy, odpowiadające konkretnym
etapom w jego życiu oraz charakteryzujące się pewną problematyką i zmianami w poetyce.
Pierwszy to jest okres do wyjazdu do Rzymu, drugi - okres studiów w Rzymie, trzeci - okres po
powrocie z Rzymu 88 .
Pierwszy okres zbiega się z jego pracą w kolegiach jezuickich w Krożach i Połocku. W tym
czasie zostały napisane i wydane w Wilnie takie utwory, jak Gratulatio Stanislao Kiszka,
Episcopo Samogitiae, occasione primi in metropolim suae dioecesis adventus. (Pozdrowienia
Stanisławowi Kiszce, biskupowi Żmudzkiemu, po raz pierwszy przybywającemu do stolicy swego
biskupstwa) wydany w 1618 roku, i rok później Obsequium gratitudinis illustrissimo domino
Joanni Carolo Chodkiewicz…(Pokorne podziękowanie Janowi Karolowi Chodkiewiczowi 89 );
83
Literatura polska, przewodnik encyklopedyczny,pod red. Juliusza Krzyżanowskiego, Czesława Harnasa,
Państwowe Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1984, s. 508.
85
Krystyna Stawecka Maciej Kazimierz Sarbiewski – prozaik i poeta, Wydawnictwo Towarzystwa Naukowego
Katolickiego Uniwersytetu lubelskiego, Lublin 1989, s. 144.
86
Literatura polska, przewodnik encyklopedyczny,, s. 510.
87
Motiejus Kazimieras Sarbievijus Lemties Žaidimai, Baltos Lankos, Vilnius 1995, s. 22 – 23.
88
Jurgis Lebedys Senoji Lietuvių literatūra, Leidykla Mokslas, Vilnius 1977, s.133
89
Jan Karol Chodkiewicz (1560 – 1621) – hetman polny litewski, znakomity wódz, zwycięzca Szwedów pod
Kircholmem w 1605 roku, dowódca obrony Chocimia przed Turkami w 1621 roku [źr:] Encyklopedia PWN w
84
19
dedykowany temu samemu Chodkiewiczowi zbiór epigramatów Sacra lithothesis in prima
templi Magnae virgini Matri dedicati erectione… wydany w 1621 roku, i rok wcześniej zbiór
epigramatów
na
cześć
zawarcia
małżeństwa
Jana
Stanisława
Sapiegi 90
z
Anną
Chodkiewiczówną Hymenodora<…>Joanni Stanislao Sapieha<…> et Annae Chodkieviciae….
Niektórzy naukowcy uważają, że w tym okresie Sarbiewski napisał także inne utwory, które
wydawał pod pseudonimem 91 .
We wczesnej twórczości Macieja Kazimierza Sarbiewskiego wyraźnie zauważa się cel:
zachwycić czytelnika swoją erudycją i obfitością nazw mitologicznych. W Pozdrowieniu
Stanosławowi Kiszce jest wiele abstrakcyjnych personifikowanych pojęć, takich jak lato, jesień,
cnota, zgoda. Akcja rozgrywa się nie tylko na Żmudzi, ale i na mitologicznej Błogosławionej
Wyspie, skąd Lato i Jesień przywożą na Żmudź „złoty wiek”. Zbiega się on z przybyciem
nowego biskupa Stanisława Kiszki i nadzwyczajnym rozkwitem nabożności. W tym utworze jest
dużo motywów z literatury antycznej, na przykład: „złoty wiek” z rzekami mleka i wina oraz
kapiącym z dębu miodem, bogini sprawiedliwości Astrea, która wróciła na ziemię, kowale i inni.
Oprócz tego wiele jest tu realnych faktów historycznych, obok istot mitologicznych wymienia
się miasteczka żmudzkie: Wornie, Miedniki, Szkudy, Rosienie, Kretynga. Ten utwór w 1623
roku Sarbiewski przerobił, nazwał Aureum saeculum (Złoty wiek) i dedykował papieżowi
Urbanowi VIII 92 .
O podobnym temacie jest utwór dedykowany Janowi Karolowi Chodkiewiczowi Sacra
lithothesis. Wspomina się tu niemało prawdziwych faktów z jego biografii, wypraw, cech
charakteru, takich jak szlachetność, odwaga i talent wojskowy. Jednak wyraźnie widać, że celem
poety było nie stworzyć prawdziwy portret Chodkiewicza, lecz naśladując model poematu
antycznego przedstawić doskonałego bohatera i odpowiednią dla niego sytuację. Czytelnika
musiały zachwycić nazwy egzotycznych państw, obfitość zwierząt, ptaków, drogich kamieni i
metali. Podobnie jak i w Pozdrowieniu Stanisławowi Kiszce, w poemacie fantastyczne motywy
przeplatają się z obrazami realnymi, obok prawdziwych miejscowości żmudzkich występują
nazwy mitologiczne 93 .
Drugi etap twórczości Sarbiewskiego przypada na okres jego studiów w Rzymie w latach
1622 – 1625. Spędzone w tym mieście lata były bardzo ważne dla pisarza; określiły charakter,
kierunek i artystyczne właściwości jego dalszej twórczości 94 .
trzech tomach, t. 1, pod red. Macieja Krzywdy – Pogorzelskiego, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1999, s.
366.
90
Jan Stanisław Sapiega (1589 – 1635) – marszałek nadworny WLK, od 1617 roku wojewoda litewski, uczestnik
wojny ze Szwedami w Inflantach. [źr.:] tamże, t.3, s.277
91
Eugenija Ulčinaitė, op.cit., s. 266.
92
Rita Katinaitė Ankstyvoji Motiejaus Kazimiero Sarbievijaus kūryba (Kražių laikotarpis), Aitvarai 1997, s. 12 – 13.
93
94
Motiejus Kazimieras Sarbievijus, op.cit., s. 25.
20
W Rzymie Sarbiewski studiował teologię, wygłaszał wykłady według tez swego traktatu O
poincie i dowcipie, uczestniczył w pracy kanonizowania hymnów Kościoła Katolickiego, w
1625 roku w Kolonii wydał swój pierwszy zbiór wierszy Lyricorum libri tres (Trzy księgi liryk).
Dużo czasu udzielał badaniom dziejów Rzymu: zbierał materiał o mitologii, archeologii,
numizmatyce rzymskiej, zapoznał się z pomnikami architektury, ciekawił się nową literaturą,
teatrem i muzyką włoską. Prawdopodobnie przyjaźń ze słynnym badaczem przeszłości Rzymu,
autorem książki Roma vetus et recens Aleksandrem Donatem, zachęciła Sarbiewskiego do
napisania utworu o podobnym charakterze. Zebrany materiał Sarbiewski opatrzył tytułem
Antiquitates Romanae (Zabytki antyczne). Składał się on z dwóch części: Dii gentium (Bogowie
Pogan) i dodatku - Liber de Urbe et Romanis (Książka o Rzymie i Rzymianach) 95 . Dii gentium
jest podzieloną na 72 rozdziały encyklopedią bogów antycznych, gdzie umieszczono imiona
bogów, epitety, atrybutykę i ich funkcje. Każdy bóg rozpatrywany jest z kilku aspektów: w jaki
sposób występuje on w gramatyce, historii, filozofii, etyce, ekonomii, polityce i innych
dziedzinach nauki. Dodatek zawiera 13 rozdziałów opisujących historię i tradycje narodu
rzymskiego 96 .
Podczas studiów poeta z własnych chęci dokładnie zapoznał się ze słynnymi
przedstawicielami literatury antycznej. Właśnie Horacy 97 stał się źródłem natchnienia
Sarbiewskiego: naśladował on wersyfikację, styl, kompozycję, obraz artystyczny, poglądy
filozoficzne antycznego poety. Nie była to jednak ślepa imitacja. Tematykę wierszy Horacego
Sarbiewski łączył z motywami biblijnymi. Z tego powodu, jak już wspominałam, Sarbiewskiego
nazwano
Horatius
Sarmaticus
(Sarmackim
Horacjuszem)
i
Horatius
christianus
(Chrześcijańskim Horacjuszem) 98 .
Napisane w Rzymie wiersze były włączone do pierwszego zbioru poezji Sarbiewskiego
Lyricorum libri tres, wydanego w 1625 roku w Kolonii. Zawierał on 59 od 99 , z których
większość była dedykowana papieżowi Urbanowi VIII i kardynałowi Franciszkowi
Berberiniemu. W wierszach Sarbiewski wychwalał papieża i cały ród Berberinich. Berberini był
przedstawiany jako mądry i lubiany przez Rzymian władca. Widać to wyraźnie w wierszu Do
Franciszka Kardynała Berberiniego:
Ty na swem szczupłem państwie siedząc niezachwiany
Nie kupujesz oklasków, nie zmyślasz męczarnie,
95
Szerzej patrz: Maciej Kazimierz Sarbiewski Dii gentium (Bogowie Pogan), Wydawnictwo Polskiej Akademii
Nauk 1972.
97
Horacy – (65 r. – 8 r.p.n.e.) jeden z najwybitniejszych liryków rzymskich [źr.:] Encyklopedia PWN w trzech
tomach, t. 1, s. 847
98
Motiejus Kazimieras Sarbievijus, op.cit., s. 26.
99
Eugenija Ulčinaitė, op.cit, s. 269.
96
21
Miłością i zakonem sprawujesz Rzymiany
Do ciebie się obfitość i bogactwo garnie 100 .
(tłumaczył Władysław Syrokomla)
Natomiast w wierszach poświęconych papieżowi przeważało przekonanie, że pontyfikat Urbana
VIII przyniósł światu pokój i dobrobyt. Wyraźnym przykładem tego przekonania jest wiersz
Pochwały Urbana VIII:
(...) Wojna była nad Tyrem przed niedawną dobą, Zwycięsko błysnął triumf naszego żołnierza,
Urbanie! Muza moja tak dłużna przed tobą,
Niech ci na strunach liryk jak może uderza.Tyś wiek żelazny zmienił w wiek diamentowy,
Na nim złoto, klejnoty, i perły się mienią,
Jasne promyki blasku w koło jego głowy,
A czoło umajone najświeższą zielenią. (...)
Poeta zachęca wszystkich magnatów i królów Europy wspierać działalność papieża 101 , gdyż
tylko dzięki niemu możliwe jest zakończenie wszelkich wojen. Przykładem tego jest wiersz Do
Urbana VIII Papieża iż wszystkie narody są dzisiaj Dziedzictwem chrystusowym:
(...) Urbanie! Już Medów proporzec rozdarty,
Już Arab nie myśli o wojnie,
Już klęczą przed tobą i Scyty, i Party,
Składając oręże spokojnie (...) 102 .
Ten zbiór poezji przyniósł Sarbiewskiemu wielką popularność, a papież uwieńczył go laurem
poetyckim 103 , jak niegdyś byli uwieńczeni Dante 104 i Petrarka 105 .
Swój stosunek do twórczości Horacego Sarbiewski określił dwoma terminami: parodia i
palinodia. Oba one oznaczały, że autor opiera się na wcześniej napisanych cudzych tekstach,
100
Księga III Pienia Liryczne, s. 141[w:] Poezje księdza Macieja Kazimierza Sarbiewskiego[w:]Przekłady poetów
polsko – łacińskich Epoki Zygmuntowskiej, t.4, Nakładem i Drukiem Józefa Zawadzkiego, Wilno 1851.
101
Eugenija Ulčinaitė, op.cit., s. 270 -275.
102
Księga I Pienia Liryczne, s. 71.[w:] Poezje księdza Macieja Kazimierza Sarbiewskiego.
103
Czesław Hernas Literatura baroku, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1987, s. 118.
104
Dante Alighieri (1265 – 1321) najwybitniejszy poeta włoski [źr:] Encyklopedia PWN w trzech tomach, t. 1, s.
442.
105
Francesco Petrarka (1304 – 1374) poeta włoski, otwierający okres humanizmu europejskiego [źr.:] tamże, t.2,
s.822.
22
tworzy jednak nowe ich wariacje, czasem nadając swemu utworowi całkiem przeciwne
znaczenie 106 .
Antyk i Biblia - to były dwa podstawowe źródła poezji Sarbiewskiego, których poeta nie
przeciwstawiał, ale próbował połączyć, filozofię antyczną uzupełniając regułami etyki
chrześcijańskiej.
Jedno z najważniejszych miejsc w jego poezji zajmowało pojęcie virtus, w moralnym
znaczeniu rozumiane jako siła i uczciwość duszy, jako przeciwieństwo pustym ziemskim
uciechom i skłonnościom. Sarbiewski twierdził, że uczciwość oddziela ludzi od zwierząt.
Propagowana przez Sarbiewskiego uczciwość nie odpowiadała rozpowszechnionemu wśród
ludzi poglądowi na nią, gdyż - według niego - żyje ona w wyższych sferach. Pisarz używał także
pojęcia privata virtus (osobista uczciwość) i semota virtus (uczciwość oddzielna), podkreślając,
że tylko tak można odgraniczyć się od zewnętrznej sławy, zazdrości, obmów i cieszyć się pełnią
swego ducha. Sława zewnętrzna jest niestała, przychylność ludzi – tylko puste rozmowy,
ponieważ prawdziwa sława jest ta, o której nikt nie wie 107 .
Najwyższej emocjonalności liryk miłosnych osiągnął poeta w swoich epigramatach. Cały
czas przeciwstawiając Boską i ludzką miłość, tworząc niespodziewane metafory, porównania i
oksymorony, Sarbiewski praktycznie zrealizował teoretyczne tezy, które niegdyś wygłosił w
traktacie O poincie i dowcipie. W epigramatach znajdujemy wszystkie środki tego stylu: anafory,
epifory, powtórzenia, gradacje, aliteracje i inne. W epigramatach religijnych często występuje
motyw łuku i strzały 108 , uważany za najstarszy symbol mitologiczny 109 . Jako przykład
przytoczyć można urywek epigramatu
Na dwie strzały ku ziemi i niebu zwrócone, herb
najjaśniejszego Eustachego Wołłowicza, biskupa wileńskiego:
(...)Bliźniacze Chrystusowi Piotr pokazał miecze,
gdy Jeruzalem Boga pojmało w niewolę.
O, gdybyś wtedy, Piotrze, wskazał strzały obie,
jakże słusznie by Chrystus uznał, że to dosyć (...) 110 .
( tłumaczyła Magdalena Piskala)
106
Parodia w epoce baroku nie miała teraźniejszego komicznego znaczenia, a świadczyła o poetyckiej parafrazie na
podstawie motywów innych tekstów. Taką parodią jest In D. Virginem Matrem carmen saeculare, Lyric.II,
stworzona na postawie hymnu Apolla do Diany Horacego. Palinodia jest to aluzja literacka, kiedy na podstawie
słynnego tekstu tworzy się przeciwne mu znaczenie. Taka jest trzecia epoda Sarbiewskiego Laus otii religiosi,
wychwalająca klasztorne życie, oparta na drugiej epodzie Horacego Beatus ille, qui procul negotiis. [źr.:] Eugenija
Ulčinaitė, op.cit, s. 271.
107
108
Tamże, 284.
109
Tamże, s. 284 [za:] M. Lurker Słownik obrazów i symboli biblijnych, Poznań, 1989, s.227.
110
Maciej Kazimierz Sarbiewski Księga epigramatów, Wydawnictwo IBL, Warszawa 2003, s. 99.
23
Pierwszy zbiór poezji Sarbiewskiego, wydany w Kolonii w 1625 roku, wkrótce po powrocie
autora na Litwę, został uzupełniony o nowe ody, epody i epigramaty. Ponownie wydano go w
Wilnie w 1628 roku, w Antwerpii w latach 1630, 1632 i 1634, zaś w 1631 roku w Leidnie.
Ostateczny projekt strony tytułowej o nazwie Lyricorum libri quatuor, Epodon liber unus
alterque epigrammatum powtarzano we wszystkich późniejszych wydaniach. O takiej nazwie w
XVII wieku ukazało się 23 wydania i mniej więcej tyle samo w wieku XVIII 111 .
Zwiększyła się nie tylko objętość książki Sarbiewskiego, lecz także jej treść. Motywy
filozoficzne i religijne uzupełniono utworami zawierającymi aktualia polityczne. Poeta wielką
uwagę poświęcił tematowi groźby ze strony Turków, nawoływał chrześcijańskich władców
Europy łączyć się przeciwko temu islamskiemu zagrożeniu. Przykładem może służyć wiersz Do
Książąt Europy – o potrzebie wyjarzmienia Wschodniego państwa:
(...) Czyliż na zawsze Stambuł się weseli?
Że pyszny Ganges, że Afryka skwarna,
Że mocne niegdyś baszty Dardaneli,
Korzą się przed nim jak pastwa ofiarna (...)?
(...) O! My fałszywi przyszłości wróżbici,
Którzy się dziejów prorokować ważym!
I wróżym szczęście – klęska nas pochwyci
Jeżeli miecza z pochew nie obnażym (...) 112 .
Wiele miejsca w poezji Sarbiewskiego zajmuje historia Litwy oraz aktualne w tym czasie
wydarzenia. Poeta przypomina mit o Palemonie, państwo Witolda „od morza do morza”, zamek
Giedymina, górę Łukiską, rzekę Wilię. Sporo wierszy poświęca słynnym w owym czasie
ludziom, takim jak
Jan Karol Chodkiewicz, Stefan Pac, Albert Władysław Radziwiłł, Jan
Tyszkiewicz i inni. Szczególnie dużo wierszy poświęca Janowi Karolowi Chodkiewiczowi, w
których wychwala słynnego wojewodę, jak na przykład w epigramacie Potęga J. K.
Chodkiewicza:
Chszęści żelazo wśród bojowiska,
Działo gromowe pioruny ciska,
Kula jak deszczem, jak gradem spada,
Czyż to na Turki przyszła zagłada?
Księżyc Islamski co błyszczał zdradnie
111
112
Eugenija Ulčinaitė, op.cit., s. 275 – 284.[za:]A. W. Mikołajczyk Studia Sarbieviana, Gniezno, 1998.
Księga I Pienia Liryczne, s. 33.[w:] Poezje księdza Macieja Kazimierza Sarbiewskiego.
24
Czyż to się zaćmi i z nieba spadnie?
Snadź Chodkiewicza by wzrosła siła
Niebo zastępy swoje przysyła,
Pierzchną niewierni, biada im biada!
I godło tryumf nasz przypowiada (...) 113 !
W 1625 roku, po ukończeniu studiów teologicznych w Rzymie, Sarbiewski wrócił na Litwę.
Tu zetknął się z innym, niż w Rzymie środowiskiem, włączył się w inne życie. Wracając z
laurami o światowej sławie, cieszącego się uznaniem w Europie poetę na Litwie powitano bez
rozgłosu i skromnie. Dla hierarchów Towarzystwa Jezusowego był on przede wszystkim jej
członkiem i bez żadnych wyjątków musiał trzymać się wszystkich reguł. Sarbiewski wykonał
trzecią probację 114 w Nieświeżu, potem nauczał retoryki w kolegium w Połocku. Jesienią 1627
roku przyjechał do Wilna, gdzie na uniwersytecie wykładał retorykę, filozofię i scholastykę 115 .
Najbliżej twórczości poetyckiej Sarbiewskiego była retoryka i poetyka. Uczeni badając jego
twórczość uważają, że właśnie w Wilnie Sarbiewski napisał i wygłosił dla studentów jedną z
części swojej poetyki De virtutibus et vitiis carminis elegiaci, seu Ovidius ( O cechach dodatnich
i wadach poezji elegijnej, albo Owidiusz). Nie zważając na mnóstwo zajęć, twórca znajdował
czas na poezję, wspinał się też po schodach kariery: w 1632 roku przyznano mu stopień magistra
sztuk wyzwolonych i filozofii 116 .
Na czas studiów i pracy Sarbiewskiego w Uniwersytecie Wileńskim przypada rozkwit nauk
humanistycznych na tej uczelni. Do tego niemało przyczynił się również sam poeta.
Reprezentował on
kulturę uniwersytecką, typ ludzi o wykształceniu humanistycznym, o
chrześcijańsko-jezuickim pojęciu świata. Antyk, Biblia i łacina – to są trzy źródła, na których
opierała się ta kultura, twórczość Sarbiewskiego i jego współczesnych 117 .
Sarbiewski miał wielki wpływ na formowanie się szkoły poetyckiej przy Uniwersytecie
Wileńskim. Ta szkoła wychowała niemałą liczbę nowych poetów, którzy nie tylko starali się
naśladować nauczyciela, ale także podtrzymywać rozpowszechnioną w tym czasie na Litwie
tradycję literatury łacińskiej, opartej na literaturze antycznej. Najsłynniejsi naśladowcy
Sarbiewskiego są to Jan Chondziński, Mikołaj Kmicic, Tomasz Klagij, Andrzej Młodzianowski,
Tomasz Pożecki, Jan Rywocki, Andrzej Zienewicz i inni 118 .
113
Epigramata, s. 251. [w:] Tamże.
Probacja – w niektórych zakonach jest to okres poprzedzający nowicjat, czyli okres przygotowania kandydatów
do zakonu [źr.:] Słownik wyrazów obcych, pod red. Eugenii Sobol, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2003
s. 778, s.898.
115
116
tamże, s.285.
117
Bronius Genzelis, Žygimantas Liauksminas. Rinktiniai raštai, Mintis, Vilnius 2004, s. 25 – 27.
118
114
25
Wśród najbliższych uczniów Sarbiewskiego najczęściej wspominany jest Mikołaj Kmicic
(1601 – 1632). Urodził się on w 1601 roku w województwie witebskim na Białorusi, w 1617
roku wstąpił do Towarzystwa Jezusowego w Wilnie, dwa lata później wysłuchał kurs poetyki,
wykładany przez Sarbiewskiego w seminarium nauczycielskim w Połocku, następnie studiował
filozofię w Pułtusku. Po ukończeniu kursu filozofii Kmicic powrócił do Połocka na stanowisko
nauczyciela poezji. W latach 1627 – 1628 wykładał poetykę na Uniwersytecie Wileńskim.
Prawdopodobnie już wtedy zaczął pisać wiersze. Na to, że Sarbiewski wysoko cenił talent
Kmicica, wskazuje fakt, że właśnie jemu dedykował swoją elegię Iter Romanumi i ósmą odę z
III książki Liryk. Kmicic odwdzięczył się swemu nauczycielowi napisaniem dyterambu
Dithyrambus ad Mathiam Sarbievium, który był umieszczony w Epicitharismata, zbiorze
utworów najsłynniejszych poetów XVII wieku na cześć Sarbiewskiego. Mikołajowi Kmicicowi
przypisywane jest autorstwo dwu większych utworów Josaphatidos sive de nece Josaphat
Kuncewicz…libri II Ii Dithyrambus, seu panegyricus Georgio Tyszkiewicz…wydanych w Wilnie
w 1628 i 1638 latach. Albert Kojałowicz – Wijuk twierdził, że Kmicic jest nie mniej
utalentowany, niż sam Sarbiewski 119 .
Innym uczniem Sarbiewskiego był jezuita Tomasz Pożecki (1609-1657). W latach 1643 –
1646 wykładał on retorykę na Uniwersytecie Wileńskim, w latach zaś 1646 –1649 - filozofię.
Pracował także jako rektor kolegium w Pułtusku. Zmarł podczas epidemii w Pułtusku,
pięlęgnując chorych. Pożeckiego uważa się za najwybitniejszego przedstawiciela filozofii
scholastycznej na Litwie. Napisał on wiele panegiryków, elegii i kazań. Większość z nich znana
jest tylko dzięki wzmiankom w źródłach biograficznych pisarza. Przyznaje się mu autorstwo
utworu Aeternitas serenissimorum stirpis Jagellonicum regum… wydanego w Wilnie w 1639
roku 120 .
O dwadzieścia lat młodszy od Pożeckiego był Andrzej Młodzianowski (1626 – 1686).
Urodził się on prawdopodobnie w Kownie. Za przykładem swego brata, Jana, wstąpił do
nowicjatu jezuickiego. W latach 1644 – 1646 studiował retorykę w Wilnie, następnie w latach
1646 – 1648 logikę, fizykę i matematykę w Pińsku, po czym znów wrócił do Wilna na studia
teologiczne. Po wybuchu wojny z Moskwą wyjechał do Czech, gdzie w kolegium jezuickim w
Ołomuńcu kontynuował studia. W 1660 roku wrócił na Litwę i przebywał tu do 1672 roku na
przemian w Kownie i w Krożach jako dyrektor szkół, kaznodzieja polski i litewski oraz profesor
retoryki. W Krożach wystawił swoją sztukę De Trebelli Bulgariae regis filio. Jako ceniony
poeta, Młodzianowski pełnił funkcję oficjalnego panegirysty zakonnej prowincji litewskiej 121 .
119
Wrocław – Warszawa – Kraków 1976, s. 80 – 81.
120
Eugenija Ulčinaitė, op.cit., s. 296 – 297.
121
Polski słownik biograficzny, t. 21, s.421 – 422.
26
Bogatszą jednak spuściznę literacką zostawił po sobie Andrzej Zienewicz (1609-1687),
pochodzący z województwa nowogródzkiego. W wieku lat dwudziestu wstąpił do Towarzystwa
Jezusowego, a poukończeniu akademii wykładał retorykę, filozofię i teologię, zasłynął też jako
mówca. Katalogi jezuickie podają, że w 1645 roku pracował w kolegium w Krożach jako
kaznodzieja litewski, a w roku 1659 – w kolegium w Kownie. Różne źródła przypisują mu
autorstwo sześciu panegiryków. Tak, jak większość członków Towarzystwa Jezusowego, swoje
książki wydawał on nie wskazując nazwiska, dlatego trudno jest je zidentyfikować 122 .
Szerzej zbadana jest twórczość pisarza i profesora jezuickiego Tomasza Klagija (ok. 1598 –
1664). Urodził się on w bogatej rodzinie chłopskiej w Cegłowie pod Olsztynem. Uczył się w
kolegium jezuickim w Braniewie. Wbrew woli ojca wstąpił do nowicjatu jezuickiego w Wilnie.
W latach 1620 – 1621 studiował retorykę w Połocku, a w 1621 – 1624 – filozofię w Pułtusku,
następnie przez trzy lata słuchał wykładów poezji i retoryki w Nieświeżu, zaś w latach 1627 –
1631 – teologii w Wilnie. W 1631 roku jako misjonarz wyjechał do Królewca, gdzie uczył
matematyki i przez pewien czas kierował szkołami. Na prośbę jezuickich dostojników
kościelnych napisał rozprawę polemiczną wymierzoną przeciwko luteranowi, profesorowi
uniwersytetu w Królewcu Abrahamowi Kulwieciowi, dzięki której stał się bardzo popularny. Po
tej rozprawie zaproszono go na stanowisko profesora retoryki akademii wileńskiej, gdzie w 1641
roku nadano mu stopień magistra sztuk wyzwolonych i filozofii. W Wilnie Klagij napisał
największe swe dzieło Linda Mariana 123 .
Niewątpliwie najbardziej utalentowanym i produktywnym naśladowcą Sarbiewskiego był
jezuita litewski Walenty Białowicz (1637 – 1678). Ukończył naukę w Akademii Wileńskiej,
otrzymał stopień magistra filozofii i sztuk wyzwolonych na Uniwersytecie w Morawach, do
zakonu jezuickiego w Wilnie wstąpił w 1661 roku. Wykładał poetykę w Krożach, retorykę w
Warszawie i Wilnie. Zmarł w wieku 41 lat, jednak zdążył już wydać 12 utworów. Prawie
wszystkie swoje
dzieła wydawał anonimowo, a jego autorstwo wiadome jest tylko dzięki
wzmiankom w bibliografiach jezuickich. Na pewno wiadomo, że jest autorem czterech utworów:
Cynthiae hlebovicianae decora; Lilium D. Casimiri natali carmine celebratum; Soli polique
decus, Sagitte Wollowicianae…wydanych w Wilnie w 1669 roku oraz Aetas liliata
Chrapoviciorum wydanym tamże w roku 1671. Białowicz pisał ody, parodie, epiniki,
pozdrowienia, treny, dramaty i panegiryki. W jego twórczości wyraźnie zauważa się
naśladownictwo poezji Sarbiewskiego 124 .
Sarbiewski był cytowany i naśladowany w różnych utworach okolicznościowych XVII –
XVIII wieku, także na kursach retoryki i poetyki interpretowano i analizowano go obok
122
123
Polski słownik biograficzny, t. 12, Wrocław – Warszawa – Kraków 1966, s. 537 – 538.
27
twórczości Horacego. Nawet w kolegiach protestanckich opierano się na jego poetyce, czytano
jego ody, a na Uniwersytecie w Oksfordzie przedstawiano nie utwory Horacego, lecz
Sarbiewskiego. Tradycję imitacji Sarbiewskiego w literaturze łacińskiej Litwy kończył Włoch
Paolo Tarengi, który w 1803 – 1805 latach wykładał język łaciński i literaturę na Uniwersytecie
Wileńskim 125 .
W 1635 roku Sarbiewski został kaznodzieją w kościele św.św. Janów. To stanowisko
rozsławiło go nie mniej, niż poezja. W tym samym roku został zaproszony jako kaznodzieja na
dwór króla Władysława IV Wazy i z Wilna wyjechał do Warszawy. Później Sarbiewski nieraz
bywał w Litwie. 5 lipca 1636 roku w kościele św. św. Janów w Wilnie otrzymał stopień doktora
teologii, zaś w sierpniu tego samego roku wygłosił kazanie z okazji przeniesienia relikwii św.
Kazimierza do zbudowanej dla nich kaplicy przy Katedrze 126 .
Okres pobytu w Warszawie był dla Sarbiewskiego najtrudniejszy. W listach do biskupa
Macieja Łubieńskiego (1572 – 1652) 127 poeta skarżył się, że nie ma pomocnika, a pięć kazań w
tygodniu, do których trzeba się przyszykować, odbierają mu wszystkie siły i czas. Oprócz tego,
jako nadworny kaznodzieja musiał wszędzie towarzyszyć królowi, bądź to polowanie,
odpoczynek, czy wyjazd do obcych krajów. To męczyło Sarbiewskiego: coraz cięściej skarżył
się on na słabe zdrowie, marzył o spokojnym życiu, o możliwości oddać się wyłącznie
twórczości
poetyckiej.
Na
pogorszenie
zdrowia
wpłynęły
także
intrygi
dworskie,
niesprawiedliwe oskarżania: podejrzewano go o działalność przeciwko królowi, kilka razy
znalazł swe listy otwarte 128 .
Jednak i w tak trudnym okresie Sarbiewski nie zapomniał o twórczości. Kontynuował pisanie
poematu Lechiada i stworzył dla teatru królewskiego wesoły utwór Silviliudia 129 (Zabawy
leśne). Dzieło to składało się z dziesięciu części, w których na różne sposoby pozdrawiano i
wychwalano króla Władysława IV, np:
(...) Zielonych borów milczące zacisze,
Dosyć wam dosyć drzymać uroczyście,
Pozdrówcie króla, na szczęśliwe przyjście
Niech spracowane myśli ukołysze. –
Wioń słodki wietrze od pieszczoty twojej,
Niech się królewska dusza uspokoi (...) 130 .
124
Eugenija Ulčinaitė, op.cit., s. 297 – 298.
tamże, s. 307. [za:] L. Piechnik Rozkwit akademii Wileńskiej w latach 1600 – 1655, Rzym, 1983.
126
tamże, s. 290.
127
PWN, Warszawa 1999, s. 390.
128
Eugenija, op.cit., s. 290.
129
Tamże.
130
Zabawy leśne (Silviludia), s. 171 – 172 [w:] Poezje księdza Macieja Kazimierza Sarbiewskiego.
125
28
Akcja utworu rozgrywa się w okolicach Wilna. Występuje w nim wiele nazw miejscowości
litewskich, a więc dlatego właśnie dzięki temu utworowi Sarbiewski wszedł do historii literatury
litewskiej 131 .
W Warszawie Sarbiewski mieszkał przez pięć lat. 2 kwietnia 1640 roku podczas głoszenia
kazania zmarł prawdopodobnie na atak serca 132 . Kilka dzieł poety, takich jak Podziękowanie
Janowi Karolowi Chodkiewiczowi fundatorowi Krożskiego Gimnazjum – w roku 1619 oraz .... w
druku ukazało się już po jego śmierci 133 .
Swoje utwory pisał Sarbiewski wyłącznie po łacinie.
W języku łacińskim tworzył też o rok starszy od Sarbiewskiego, jeden z najsłynniejszych
profesorów Uniwersytetu Wileńskiego Zygmunt Lauksmin. Uzyskał on stopień doktora filozofii
i teologii. Był autorem podręczników z retoryki, języka greckiego i muzyki. Zasłynął również
jako kaznodzieja i literat 134 .
Lauksmin urodził się w 1596 roku
135
(niektóre źródła podają rok 1597 136 ) na Żmudzi, w
rodzinie szlacheckiej. W roku 1616 wstąpił do nowicjatu jezuickiego. Na Uniwersytecie
Wileńskim w latach 1619 – 1622 studiował filozofię, w latach zaś 1625 – 1629 - teologię 137 ,
później w kolegiach jezuickich w Połocku, Nieświeżu i Wilnie wykładał retorykę, filozofię i
teologię. W najtrudniejszy okres działania Uniwersytetu Wileńskiego w latach 1655 – 1657 był
jego prorektorem, od roku natomiast 1655 i do śmierci – wicekanclerzem, równocześnie
wykładając w kolegium w Braunsburgu. W latach 1661 - 1665 był także rektorem kolegium w
Krożach
138
. Na jego wiek przypadło panowanie aż czterech króli polsko - litewskich, najazdy
szwedzkie i rosyjskie. Przeżywając tak trudny okres historyczny napisał on wiele dzieł z
dziedziny retoryki, teologii i filozofii. Najbardziej jednak zasłynął ze swego podręcznika
wymowy Praxis oratoria et praecepta artis rhetoricae (Praktyka wymowy, albo reguły sztuki
retoryki). W dziele tym, opierając się na poglądy Arystotelesa i Cycerona, Lauksmin bronił
humanistycznych zasad retoryki 139 . Ostro występował przeciwko sztucznej i psującej gust
mowie barokowej. Jego zdaniem, mowa powinna być czysta, bez domieszki wyrazów obcych, a
131
Tamże, s. 290.
133
Dzieła pośmiertne, s. 199 - 220.[w:] Poezje księdza Macieja Kazimierza Sarbiewskiego.
134
„Literatūra 43(3)” Literatūra. Antikinė literatūra. Retorika, poetika,stilistika. Vilniaus Universiteto leidykla
2001, s.160.
135
Lietuvių literatūros enciklopedija, pod red. Vitautasa Kubiliusa, Vitautasa Rakauskasa, Vitautasa Vanagasa,
Lietuvių Literatūros ir Tautosakos Institutas, Vilnius 2001, s. 503.
136
Bronius Genzelis, op.cit., s. 33 – 36.
137
„Literatūra 43(3)“, s. 160.
138
Lietuvių literatūros enciklopedija, s. 503.
139
Žygimantas Liauksminas Ars et praxis musica, Vaga, Vilnius 1977, s. 23
132
29
także jasna i ozdobna. Za podstawę doskonałej mowy uważał mądrą treść 140 , dlatego
proponował dla mówców studiować filozofię 141 . Do owego podręcznika dołączył krótki kurs
Medula dialecticae (Jądro dialektyki), gdzie tłumaczył niektóre pojęcia logiki, analizował sam
proces myślenia, którego sens, według niego, jest wiedzieć “jak może odbywać się nasze
myślenie bez błędów”. W podawanych przykładach odzwierciedlało się humanistyczne
wykształcenie profesora, jego poglądy na etykę, czego przykładem są stwierdzenia, że „Ten jest
człowiekiem, który potrafi się śmiać”, „Każda uczciwość jest dobrem” albo „Każdy uczony
człowiek jest wart pochwały” 142 . Dzieło Praxis oratoria et praecepta artis rhetoricae w XVII –
XVIII wiekach cieszyło się ogromnym uznaniem i było wydawane ponad 14 razy w Niemczech,
Czechach i Austrii 143 . Z drukarni litewskiej wyszło ono, niestety, tylko raz 144 .
Aktywna natura Lauksmina i wspaniałe wykształcenie humanistyczne dały mu możliwość
wykazać się również w innych dziedzinach: biografowie zanotowali mowę Lauksmina na
pogrzebie Stanisława Dziewałtowskiego w 1653 roku i mowę poświęconą patronowi Litwy św.
Kazimierzowi z 1635 roku. Napisał on także panegiryk królowi Władysławowi IV Wazie, który
w 1634 roku wydano w Wilnie. Tą niewielką książeczkę sam autor uważał za przykład swoich
teoretycznych tez o sztuce wymowy 145 .
Będąc przedstawicielem duchowieństwa, tworzył on również dzieła o treści religijnej. Znane
są jego prace o nazwie Obraz kościoła katolickiego i Teologia kościelna. Dzięki notatkom z
wykładów nieznanego studenta, zachowały się rękopisy traktatów teologicznych O jedynym
Bogu i Traktat teologiczny o prawie i sprawiedliwości 146 .
O wszechstronnym rozwoju profesora świadczy też jego zamiłowanie do języka greckiego.
Był on prefektem naukowego kółka hellenistycznego na uniwersytecie wileńskim, fundował
specjalne nagrody dla dobrze uczących się tego przedmiotu studentów. Napisał także bardzo
popularny w owym czasie pierwszy podręcznik języka greckiego w Rzeczypospolitej Krótki kurs
języka greckiego, który, niestety, nie przetrwał do naszych czasów 147 . Nie zachowały się również
pisane po grecku wiersze Lauksmina oraz łacinojęzyczne utwory przeznaczone dla szkolnego
teatru jezuickiego 148 .
140
Ludwik Piechnik Rozkwit Akademii Wileńskiej w latach 1600 – 1655, Instytum Hisroricum Societatis Jesu, Rzym
1983, s. 84.
141
Žygimantas Liauksminas , op.cit., s. 25
142
Bronius Genzelis, op.cit., s. 34.
143
Literatūra 43(3), s. 160.
144
Ludwik Piechnik, s. 84
145
Žygimantas Liauksminas, op.cit., s. 26 – 27.
146
Tamże.
147
148
Žygimantas Liauksminas, op.cit , s. 29.
30
Chociaż profesor nie wykładał na wydziale humanistycznym, przyczynił się on bardzo do
jego rozwoju. Należał do koła humanistów akademii wileńskiej 149 , na którego posiedzeniach
dyskutowali i czytali swoją twórczość słynni w owym czasie ludzie, tacy jak, wspomniani
powyżej, Maciej Kazimierz Sarbiewski, Jan Chondzinski i Mikołaj Kmicic 150 .
Bardzo cenione są dzieła Lauksmina w sferze muzyki. Jego książka Ars et praxis musica w
drukarni uniwersyteckiej w Wilnie w latach 1667 – 1693 ukazała się trzy razy. Przypisywane mu
jest również autorstwo anonimowej książki nut gradual i antyfona, także wydanej trzy razy. W
nauce muzyki Lauksmin stosował te same metody, co i w nauce retoryki, czyli wymagał, aby
początkowo były tłumaczone proste rzeczy i stopniowo przechodzono do trudniejszych. Potępiał
tych nauczycieli, którzy od razu obładowują uczniów trudnymi tematami, a mylących się łajają,
gdyż, według niego, nie daje to oczekiwanych wyników. Potępiał także praktykę wydawania
dużych, drogich ksiąg kościelnych, na które nie każdy może sobie pozwolić.Uważa się, że był on
również praktykiem w dziedzinie muzyki: organizował chóry i prawdopodobnie był ich
dyrygentem. Z inicjatywy Lauksmina przy Uniwersytecie Wileńskim były organizowane kursy
śpiewu gregoriańskiego dla chłopców 151 .
Zygmunt Lauksmin bardzo się przyczynił do rozwoju nauk humanistycznych w Litwie, do
wzmocnienia tradycji antycznej, pedagogikę szkolną owych lat wzbogacił o elementy szkoły
narodowej. Jego naukowa i pedagogiczna działalność miała wielki wpływ na duchowy rozwój
całej Litwy 152 .
2.2. Twórcy polskojęzyczni: Piotr Skarga, Zbigniew Morsztyn
Wiek XVI to okres, kiedy zaczynająca się już wcześniej ekspansja polszczyzny doprowadziła
do całkowitej polonizacji warstwy szlachecko – magnackiej w WKL. To także wiek, w którym
mamy do czynienia w Wielkim Księstwie z lokalną odmianą polskiego języka ogólnego, której
można nadać miano polskiego dialektu północnokresowego. Jest to odmiana szczególna, bo
wytworzona tu i używana przez pewną tylko warstwę społeczną, t.j. stan szlachecko – magnacki.
Powstanie dialektu północnokresowego stało się jednym z przejawów polonizacji tej warstwy.
Inny ważny jej przejaw to poczucie wspólnoty obywatelskiej w ramach Rzeczypospolitej Obojga
Narodów. Ulegająca polonizacji warstwa szlachecko – magnacka, jak już wspominałam, nie była
wcześniej na Litwie narodowościowo, językowo i kulturowo jednolita, lecz przeszła w XIII –
149
Ludwik Piechnik, op.cit., s. 84.
Bronius Genzelis, op.cit.,s. 49.
151
Tame, s. 49 - 50.
150
31
XVI wiekach w części litewskiej proces głębokiego zruszczenia 153 , co niewątpliwie przyczyniło
się do łatwiejszyego przyjmowania później kultury polskiej.
Kulturę polską wprowadziło do WKL kilka czynników. Po pierwsze, czynniki etniczno –
osadnicze, czyli przenikanie na tereny Księstwa ludności polskiej od XIV do XVI wieku wzdłuż
linii styku dwu narodowości: litewskiej i białoruskiej 154 . Na takim styku narodowościowym
zazwyczaj łatwo wciska się pomiędzy dwa obszary etniczne narodowość trzecia 155 .
Po drugie, czynniki polityczne – unie polsko-litewskie scalające stopniowo dwa państwa, od
unii w Krewie w 1385 roku do unii lubelskiej w roku 1569.
Po trzecie, czynniki ekonomiczno – społeczne, czyli przywileje stanowe nadawane bojarstwu
litewskiemu na wzór przywilejów szlachty polskiej, przyczyniające się do powstania w WKL
nowej siły społecznej – średnio zamożnej szlachty, przyswajającej sobie świadomość i ideały
szlachty polskiej.
Po czwarte, czynniki religijne, a mianowicie reformacja, za pośrednictwem duchowieństwa
przenosząca język polski do obrzędów nowego Kościoła i piśmiennictwa religijnopropagandowego, a także kontrreformacja umacniająca polskość poprzez polskie piśmiennictwo
i szkoły, nastawiona z czasem na unię Kościoła katolickiego z prawosławnym, do której doszło
w 1596 roku
156
. Do tego przyczynił się również działacz społeczny i pisarz owych czasów Piotr
Skarga.
Użytkownicy języka polskiego i ruskiego obcując ze sobą w różnych okolicznościach
przechodzili z jednego języka na drugi i stopniowo wytworzyli wspólny język trzeci. Był on
wynikiem dostosowywania języka masowo osiedlających się w WKL Polaków do miejscowego
języka ruskiego oraz świadomego przyjmowania języka polskiego przez Rusinów i
zruszczonych Litwinów. Ów „trzeci język” to właśnie dialekt północnokresowy, który dość
szybko, czyli już od połowy XVI wieku zaczął przyjmować także funkcję języka pisanego.
Zanim w 1696 roku oficjalnie uznano go za język urzędowy, to już do połowy XVII wieku
wysunął się on na pierwsze miejsce, obejmując aż 65% dokumentów i usunął zupełnie język
ruski, a od drugiej połowy XVII wieku do końca wieku XVIII objął 90% dokumentów, 10%
pozostawiając łacinie 157 . Taka oto statystyka przedstawiona jest w źródłach polskich, natomiast
inaczej sytuacja językowa na Litwie wygląda w źródłach litewskich, gdzie twierdzi się, że po
152
tamże.
Zofia Kurzowa Język polski w Wielkim Księstwie Litewskim w XVII – XVIII wieku, Kraków, s. 109. [w:] Barok w
polskiej kulturze, literaturze i języku. Materiały z konferencji naukowej 25 – 29 sierpnia 1987 r. w Krakowie, pod
red. Mariana Stępa i Stanisława Urbańczyka, wydawnictwo naukowe PWN, Warszawa - Kraków 1992 [za:] J.
Ochmański, Historia Litwy, Wrocław – Warszawa – Kraków 1967, s.135 oraz L. Wasilewski, Kresy wschodnie,
Litwa, Podlasie i Chełmszczyzna, Galicja wschodnia, Ukraina, Warszawa – Kraków 1917, s.260.
154
tamże, s. 110.
155
Tamże [za:] W. Wielhorski Polska a Litwa, stosunki wzajemne w biegu dziejów, Londyn 1947, s. 50 – 51.
156
Tamże, s. 110-111.
157
Tamże, s. 111.
153
32
osłabieniu ruchu reformacyjnego język polski powoli zaczęto usuwać z piśmiennictwa. Zamiast
go rozpowszechnił się używany przez jezuitów język łaciński. Fakt ten podtwierdzić można
porównując liczbę ksiąg wydanych przez obywateli WKL w XVII wieku:
Liczba ksiąg w języku polskim i łacińskim wydana przez obywateli WKL w XVII wieku 158
Lata wydań
Książki w języku łacińskim
Książki w języku polskim
1651 - 1660
111
46
1661 - 1670
91
36
1671 - 1680
98
73
1681 - 1690
140
50
1691 - 1700
107
64
Powyższa tabela świadczy o tym, że liczba ksiąg łacińskich więcej niż o połowę przewyższała
liczbę ksiąg polskich. Zmniejszenie wydań literatury polskiej tłumaczyć można również tym, że
zwiększyła się liczba użytkowników języka litewskiego i pojawiły się pierwsze wydania w tym
języku, których nakład ciągle wzrastał:
Liczba wydań w języku litewskim w XVII – XVIII wieku 159
Lata wydania
Liczba książek
Liczba tytułów
1600 - 1649
26
17
1650 - 1699
34
21
1700 - 1749
139
91
Sytuacja językowa owych czasów była bardzo interesująca: języki były między sobą
pomieszane, łączyły się za pomocą dziwnych konstrukcji gramatycznych i znaczeniowych.
Często ten sam utwór wydawano po łacinie i po polsku, albo do tekstu polskiego wtrącano cytaty
łacińskie z literatury antycznej albo Pisma Świętego 160 .
W pewnym okresie swego życia w Litwie mieszkał i tworzył słynny kaznodzieja Piotr
Skarga, który, żyjąc na przełomie XVI i XVII wieków, kształcił się jeszcze w okresie pełnego
renesansu, tworzył zaś i był promotorem ruchu potredynckiego, czyli barokowego.
158
Vitautas Ališauskas Lietuvos Didžiosios Kunigaikštijos kultūra. Tyrinėjimai ir vaizdai, Aidai 200, s. 288.[za:] V.
Urbalionienė 1547 – 1861 m. lietuviškų knygų statistika, Iš bibliografijos aruodų, Vilnius 1985, s. 128.
159
Vitautas Ališauskas, op.cit., s. 288.
160
Tamże, s. 316 – 317.
33
Piotr Skarga (pierwotnie używał nazwiska Powęski) urodził się 1536 roku w Grójcu
Mazowieckim w rodzinie podającej się za szlachecką. W latach 1552 – 1555 studiował w
Akademii Krakowskiej, zyskując stopień bakałarza. Jako wychowawca Jana Tęczyńskiego
przebywał z nim w latach 1560 – 1562 w Wiedniu. Przypuszczalnie w 1564 roku przyjął
święcenia kapłańskie 161 i pracował jako kaznodzieja w kościele Matki Boskiej Śnieżnej we
Lwowie. W 1568 roku zmienił bieg życia i wstąpił do nowicjatu Jezuitów w Saint Angrea del
Quirinale w Rzymie 162 . W Rzymie także odbył kilkuletnie studia 163 . Po powrocie do kraju w
roku 1571 objął stanowisko wykładowcy i kaznodziei w kolegium jezuickim w Pułtusku,
następnie zaś w Wilnie 164 , gdzie od 1573 roku był wicerektorem 165 , od roku zaś 1579 - rektorem
akademii wileńskiej 166 . Tereny Wilna były w owym okresie bardzo zróżnicowane religijnie,
mieszkali na nich wyznawcy katolicyzmu, prawosławia, arianie i przedstawiciele innych
wyznań. Skarga przybył tu w celu walczenia z prawosławnymi i nawrócenia ich na wiarę
katolicką, którą uważał za jedynie prawdziwą 167 . We wrześniu 1574 roku Skarga donosił
prowincjałowi Sunyerowi, że napisał po polsku książkę De Schizmate, którą dedykował
pewnemu Rusinowi. Dzieło to wójt wileński Rotundus posłał samowolnie do druku, lecz z
niejasnych przyczyn Skarga wycofał je z drukarni 168 .
Księga Skargi O jedności kościoła Bożego pod jednym pasterzem i o greckim od tej jedności
odstąpieniu, dedykowana wojewodzie kijowskiemu Konstantemu Ostrogskiemu, ukazała się
dopiero w roku 1577. We wstępie dzieła znajdujemy nawiązanie do reformacji. Skarga twierdził,
że wprowadziła ona rozłam w świecie chrześcijańskim, który należałoby jak najszybciej usunąć,
a także, że protestanci są pogrążeni w nieustannych sporach i brak wśród nich zgody na pewne
prawdy wiary. Podkreślał, że zbawienia można osiągnąć tylko w jedności wiary, podstawą której
jest kościół katolicki, zachował on bowiem w nieskażonej postaci wiarę głoszoną przez
Chrystusa, ciągłość tradycji od czasów apostolskich aż do chwili obecnej. Przy okazji pisarz
ostro krytykował zwolenników „herezji” w osobach „sasów, luteranów, zwinglanów 169 ,
nowokrzczeńców”, gdyż są oni „bez ojców, bez przodków, bez tradycji i podania dziedzictwa i
mocy raz od Chrystusa wziętej”. Z trzech podstaw, na które jego zdaniem opiera się prawdziwy
161
Literatura polska. Przewodnik encyklopedyczny, t. 1, pod red. Juliusza Krzyżanowskiego, Czesława Hernasa,
Warszawa 1986, s. 368 – 369.
162
Stanisław Windakiewicz Piotr Skarga, Nakładem Krakowskiej Spółki Wydawniczej, Kraków 1923, s. 5.
163
Czesław Hernas Barok, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1976, s. 160.
164
Literatura polska. Przewodnik encyklopedyczny, t. 1, s. 369.
165
Stanisław Windakiewicz, op.cit., s. 5.
166
Literatura polska. Przewodnik encyklopedyczny, t.1, s. 369.
167
szerzej o tym patrz: Janusz Tazbir Piotr Skarga szermierz kontrreformacji, Państwowe Wydawnictwo „Wiedza
Powszechna”, Warszawa 1978, s. 68 - 70.
168
tamże.
169
Zwinglanizm – protestancka doktryna Zwingliego, zbliżona do luteranizmu, bardziej jednak konsekwentna i
zracjonalizowana, głosząca, że Kościół składa się tylko z wybranych, a sakramenty są jedynie znakami
34
kościół, czyli pasterza, wiary i chrztu, posiadają oni tylko tę ostatnią. Prawosławni zaś nie chcą
uznać namiestnika Chrystusa na ziemi w osobie papieża, bez którego niemożliwe są jedność i
pokój w kościele 170 .
W części drugiej przedstawił Skarga dzieje rozłamu pomiędzy kościołami wschodnim a
zachodnim, popierał również rozliczne zarzuty stawiane „łacinnikom”. Całą winą za rozłam
kościoła obarczał jednak zwolenników prawosławia, ciągle powtarzając: „Nie Łacinnicy od
Greków, ale Grekowie od Łacinników odstąpili”. Przyczyną tego miały być cechujące
prawosławnych pycha i wszechwładza cesarzy bizantyjskich. Kościół „ruski”, według niego, nie
może zapewnić zbawienia, ponieważ powstał w wyniku odszczepieństwa i hołduje licznym
błędom. Skarga obszernie omawiał te błędy w części trzeciej swego dzieła. Należą do nich
właśnie nieuznawanie prymatu papieża, jak również nieuznawanie spowiedzi i czyśćca, oraz
przypisywanie zbyt wielkiego znaczenia „ceremoniom i obrządkom”. Oprócz tych „błędów”
wymieniał Skarga małżeństwo duchownych, używanie języka starocerkiewnosłowiańskiego w
nabożeństwach i wpływ świeckich na sprawy kościelne, to - jego zdaniem - główne czynniki
powodujące ciemnotę kleru prawosławnego i upadek jego obyczajów. Żonaty kapłan nie może
się bowiem poświęcić wyłącznie sprawom kościoła, a nieznajomość łaciny uniemożliwia
korzystanie z literatury naukowej w tym języku. Zjednoczenie kościołów - zdaniem Skargi przyniosłoby wiele korzyści 171 .
Rozprawa O jedności kościoła Bożego miała duży rozgłos nie tylko w świecie katolickim, ale
i prawosławnym. Nakład dzieła został całkowicie wyczerpany, jak twierdził Skarga „wykupiła je
bogatsza Ruś i popaliła”. Sam Konstanty Ostrogski niewiele przejął się dedykowaną mu
rozprawą, przygotowanie repliki zlecił arianinowi 172 Motowille, który z kolei ograniczył się do
listu. Na odpowiedź w formie książki prawosławni zdobyli się dopiero w dziesięć lat później,
kiedy wydali rozprawę O jedynej prawdziwej, prawosławnej wierze i o świętej powszechnej
apostolskiej cerkwi… 173
W drugim wydaniu swego dzieła, które ukazało się w roku 1590, Skarga wprowadził kilka
istotnych zmian. Oprócz polemik religijnych rozbrzmiewały już w jego książce echa bliskiej
wówczas konfrontacji zbrojnej z Moskwą. Wyrażając się bez niechęci o narodzie ruskim, Skarga
zarazem bardzo ostro krytykował cara, opisując szczegółowo prześladowanie przez niego
przynależności do Kościoła [źr.:] Słownik wyrazów obcych, pod red. Elżbiety Sobol, Wydawnictwo Naukowe PWN,
Warszawa 2003, s. 1181.
170
Janusz Tazbir, op.cit., s. 68-70.
171
Tamże, s. 72 – 73.
172
Arianie – grupa religijna w Polsce w XVI i w pierwszej połowie XVII wieku, odrzucająca niektóre dogmaty
chrześcijańskie , m. in. wiarę w Trójcę Świętą, zwierzchnictwo papieża, hierarchię kościelną, domagająca się
tolerancji religijne, rozdziału Kościoła od państwaa i eform społecznych. Nazywają się też braćmi polskimi [źr.:]
173
Janusz Tazbir, op.cit., s. 74 – 75.
35
duchowieństwa prawosławnego. Z powodów politycznych Rzym pragnął zwrócić Ruś do
katolicyzmu. Skarga natomiast w maju 1581 roku napisał specjalny list do generała zakonu,
Aquavivy, w którym podkreślał, że „brudne i występne życie” Iwana Groźnego nie rokuje żadnej
nadziei na nawrócenie cara oraz jego państwa. Brzydzi się on katolikami, a jeśli nawet
przymuszony da jakieś obietnice, to i tak ich nie dotrzyma 174 .
Skarga miał do czynienia z duchowieństwem prawosławnym oraz z wyznawcami tej religii
jeszcze będąc we Lwowie, wówczas też poznał język ruski na tyle, że mógł w nim czytać
potrzebne mu do pracy polemiczne teksty 175 .
Korzystając z każdej okazji wygłaszał on kazania dla przedstawicieli prawosławia, przede
wszystkim w Wilnie. Odnotowując liczbę nawróconych do katolicyzmu w okresie wielkiego
postu, podawał, iż było wśród nich „schizmatyków 79, heretyków 55”. Za staraniem Skargi
porzucili „grecką wiarę” przyszły biskup wileński Benedykt Wojna i Katarzyna z Tęczyńskich
Słucka wraz z synami 176 .
Król Stefan Batory przychylnie patrzył na działalność misyjną jezuitów wśród ludności
prawosławnej, toteż obiecał Skardze, że założy w Połocku wspaniałe kolegium. W tym właśnie
celu w czerwcu 1580 roku, w towarzystwie dwóch innych jezuitów misjonarz wyruszył do
Połocka 177 . Rok przed tem wydał Skarga jedno ze swych najsłynniejszych dzieł Żywoty
świętych, w którym bronił podstawowych zasad katolicyzmu jako systemu religijnego. Pisarz
stawał po stronie przede wszystkim Towarzystwa Jezusowego, którego gwałtowny rozwój po
Soborze Trydenckim niepokoił nie tylko heretyków. Wychwalał także Unię Brzeską, która
rozszerzała jedność Kościoła na kresy wschodnie 178 .
W Połocku nie przyjęto jezuitów najlepiej. W swoich listach Skarga stale użalał się na
trudności napotykane w pracy misyjnej. Kiedy na rozkaz króla otworzył on w 1581 dwie
pierwsze klasy uczelni, zgłosiło się do nich zaledwie pięciu uczniów. Powodem tak małej liczby
uczących się w nowootwartym kolegium jezuickim mogło być to, że w Połocku miaszkali
niemal sami prawosławni, a w całym wojewodzie było tylko siedem rodzin szlachty
katolickiej 179 .
Inflanty, do których działacz wyruszył z Połocka, okazały się jeszcze mniej wdzięcznym
terenem dla pracy misyjnej. Król obiecał Skardze, że ufunduje w Rydze, Dorpacie i Narwie
kolegia jezuickie. Natomiast z listów misjonarza wynika, że nawracanie w tych miastach było
bardzo trudne. W tajnej instrukcji do Marcina Kromera Skarga zawiadamiał: „Niemcy, a
174
Tamże.
Tamże.
176
Tamże, s. 71.
177
Tamże, s. 77 – 78.
178
Czesław Hernas Barok, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1976, s. 160 –161.
179
Janusz Tazbir, op.cit., s. 81-82.
175
36
zwłaszcza Ryżanie, trudno skłaniają się do wierzenia Ewangelii, nie chcą szperać ani się
dowiadywać, choć mają nieuczonych ministrów”. W następnym zaś liście do Aquavivy w
Rzymie pisał: „To miasto jakby się sprzysięgło trwać uporczywie dalej przy swojej herezji. Ci,
co przychodzą na niemieckie kazania, są bardzo nieliczni i z niższej warstwy ludzi, lecz dotąd
najmniejszego znaku nawrócenia nie pokazują po sobie”. Powszechne niezadowolenie z
obecności jezuitów wzrastało, nazywano ich diabłami, obrzucając nawet na ulicy kamieniami.
Samego Skargę podobno „o mało nie przebito w kościele”, kiedy wybierał się na kazanie
ministra luterańskiego. Nieco korzystniejsza dla jezuitów przedstawiała się sytuacja w innych
miastach inflanckich, takich jak Dorpat, Parnawa, Wolmar czy Ronnenburg, gdzie zdołali
nawrócić kilkunastu Łotyszów i Estończyków. Donosząc generałowi Aquavivie o tych drobnych
sukcesach Skarga pisał: „W tej bowiem prowincji trzy a właściwie cztery, odrębne istnieją
języki. Dwa panów: niemiecki i polski, i dwa poddanych: łotewski i estoński, które największą
do rozszerzenia religii katolickiej stanowią przeszkodę” 180 .
W jesieni 1582 roku Skarga powrócił z Rygi do Wilna, nadal jednak interesował się losami
katolicyzmu i jezuitów w Inflantach 181 .
Po kilku latach pisarz objął stanowisko przełożonego domu zakonnego św. Barbary w
Krakowie, gdzie obok duszpasterskiej rozwijał działalność filantropijną. Od stycznia 1588 roku
został kaznodzieją nadwornym młodego króla Zygmunta III 182 , prawdopodobnie miał wpływ na
fundację przez Zygmunta III kollegium św. Piotra w Krakowie w 1595 roku, a także zebrał
fundusze na założenie kolegium jezuickiego w Warszawie w roku 1595 183 .
W 1597 roku napisał Skarga Kazania sejmowe, które dołączył do Kazań na niedziele i święta.
W tym dziele wyraził on swoją krytyczną wizję Rzeczypospolitej. Teksty dane nie zwróciły
większej uwagi współczesnych, dopiero u schyłku wieku XVIII – wobec rozbiorów –
dostrzeżono ich walory prorocze 184 .
W 1606 roku ukazało się dzieło Żołnierskie nabożeństwo, dedykowane Karolowi
Chodkiewiczowi i Stanisławowi Żołkiewskiemu. Skarga przypomina tu, że w ogóle „żywot
chrześcijan żołnierskim się zowie”, a podejmowanie wojny jest wyrazem ziemskiego udziału w
kosmicznym zmaganiu się sił dobrych ze złymi, indywidualnym uczestnictwem w strategicznych
działaniach Boga. Wiele uwagi poświęca rozważaniu żołnierskiego istnienia, określa trzy cele,
dla których walczy żołnierz. Są to w kolejności: służba ojczyźnie, służba Kościołowi, a także
nabywanie sławy i wysługi. Oprócz nauki o wzorze żołnierza oraz modlitw włączył Skarga do
swej książki Przykłady nabożnego męstwa i szczęścia rycerskiego wybrane ze Starego
180
Tamże.
Tamże, s. 82 – 83.
182
183
181
37
Testamentu i z historii chrześcijańskich. Jest to krótki katalog bohaterów, także z polskiego
średniowiecza, ukazujący dawność tradycji biblijnej 185 .
Ostatnim dziełem Piotra Skargi było Pobudka do modlitwy 40 godzin, napisane w 1610 roku,
w którym pisarz usiłował naruszyć podstawy pokojowego życia:
Ten pokój i próżnowanie, które macie, w wielkie się wam kłopoty i prace, i nędzę obróci. To okrucieństwo,
które nad poddanemi czynicie, siebie bogacąc, a one wyniszczając, na was się obróci. Wpadniecie w okrutne ręce
nieprzyjaciół waszych, którzy was uciskać będą gorzej, niżeście wy poddane uciskali, którzy jarzmo żelazne na was
włożą i nie dadzą wam odpocznienia we dnie i w nocy
186
.
Skarga zmarł w 1612 roku w Krakowie. Z wielką uroczystością został pochowany w kościele
św. Piotra, który wyświęcono cztery lata przed jego śmiercią. Na jego pogrzebie przemawiał
drugi głośny w owym czasie kaznodzieja domonikanin Fabian Birkowski 187 (1566 – 1636) 188 .
Zasłynął przede wszystkim Skarga ze swych dzieł publicystychnych, natomiast jako literat
nie zasługuje na większą uwagę. Jak pisze Stanisław Windakiewicz: „Skarga pisał zanadto
prędko i zbyt sobie lekceważył wszelką literaturę, żeby na jej rozwój pomyślnie mógł
oddziałać” 189 .
Dzieła swe tworzył przeważnie po polsku, a więc zapytany, dlaczego pisze właśnie w tym
języku, a nie po łacinie, odpowiedział, że „czyni to z miłości do mowy ojczystej, aby ją w ten
sposób coraz bardziej kształcić i wygładzać”. Jego mowa była w ciągłym związku z językiem
mówionym. Dość często pojawiała się w niej frazeologia ludowa, a także porównania
zaczerpnięte z codziennych czynności gospodarskich lub pracy rzemieślnej, np.: „Cóż jest
szlachta bez cnoty? – larwa bez głowy, dym bez ognia, piana bez piwa, czapka bez głowy”, albo
: „Bez miłosierdzia, cnoty inne są jako dom bez jednej ściany, ptak bez skrzydeł, potrawa bez
soli, mowa bez prawdy, wiara bez uczynków”. Jeszcze jedną przyczyną, dlaczego wybrał
właśnie język polski do pisania swych kazań było to, że szlachta chętniej czytała cienkie i pisane
po polsku broszury, niż grube, łacińskie rozprawy zdolne zainteresować tylko teologów 190 .
Pisząc po polsku Skarga głosił równocześnie wyższość języków starożytnych nad
nowożytnymi. W jego prozie zaznaczają się wpływy łacińskie, tłumaczył on nieraz stamtąd
żywcem całe zdania, używał wielu łacińskich rzeczowników i czasowników, które chętnie
polonizował, np.: adumbrować, akomowodać, forytować. Zdaniem Skargi, tylko języki
184
Czesław Hernas Literatura baroku, s. 97.
Tamże, s. 98.
186
Tamże, s. 100.
187
188
189
190
Janusz Tazbir, op.cit., s. 276 - 277.
185
38
starożytne posiadają wartość ponadczasową. Kaznodzieja pisał: „A te trzy języki: łaciński,
grecki, żydowski, iż na pismach są i swoje gramatyki i kalepiny mają, nigdy się nie mienią” 191 .
Kilkanaście lat po śmierci Piotra Skargi na terenach Litwy działał słynny poeta, dziś
występujący przede wszystkim w literaturze polskiej Zbiegniew Morsztyn. Urodził się on
prawdopodobnie około roku 1627 – 1628 w rodzinie o tradycjach ariańskich i zarazem
literackich. Był wnukiem znanego działacza Krzysztofa Morszytna. Kształcił się podobno w
szkołach ariańskich, lokowanych w domach znaczniejszych przedstawicieli wyznania. Nie
wiadomo jednak nic o tym, czy studiował za granicą 192 . W ogóle bieg jego młodości nie jest
bliżej znany, udało się tylko określić, że w latach czterdziestych był związany z kopalnią soli w
Wieliczce 193 . Około 1648 roku rozpoczął służbę wojskową u boku hetmana litewskiego Janusza
Radziwiłła, a w czerwcu 1651 roku miał brać udział w bitwie pod Beresteczkiem u boku jego
stryjecznego brata, Bogusława. Ze służbą wojskową łączył służbę dworską u Radziwiłłów, w
początku 1654 roku był rezydentem radziwiłłowskim przy królu Janie Kazimierzu. W tym
samym roku dowodzona przez Aleksandra Mieczyńskiego chorągiew została rozbita w walce z
wojskami moskiewskimi 194 . Poeta ocalał, ale – jak świadczy jego twórczość – cios ten przeżył
ciężko 195 .
Sylwetka Zbigniewa Morsztyna na tle wydarzeń dramatycznych roku 1655 nie rysuje się
jasno. W sierpniu tego roku Bogusław i Janusz Radziwiłłowie poddali Litwę Szwedom.
Wywarło to bunt części litewskich chorągwi, wiernych królowi polskiemu. Jak zachował się
młody poeta w tej sytuacji, nie wiadomo. W październiku tegoż roku przebywał on w
Małopolsce i tam w Kazimierzu pod Krakowem w podpisał w imieniu całej rodziny akt
poddańczy wobec Karola Gustawa. Były to najcięższe miesiące Rzeczypospolitej. W grudniu
Zbigniew Morsztyn przystąpił do antyszwedzkiego powstania i walczył do czerwca 1656 roku,
kiedy to dostał się do szwedzkiej niewoli. Prawdopodobnie cały rok przesiedział w więzieniu w
Krakowie, później, po wyjściu z niewoli, wrócił na służbę radziwiłłowską, tym razem do księcia
Bogusława, mającego w kraju opinię zdrajcy, u którego pełnił poeta funkcje agenta
dyplomatycznego 196 . W latach 1657 – 1659, nie rezygnując z odnowionych kontaktów z
Bogusławem Radziwiłłem, dążył – korzystając z poparcia Jana Andrzeja Morsztyna 197 - do
191
Tamże, s. 273.
Wrocław – Warszawa – Kraków 1977, s. 1.
193
Czesław Hernas Barok, s. 318.
194
Polski słownik biograficzny, t. 22, s.1.
195
196
197
Jan Andrzej Morsztyn (pierwotnie Andrzej) – urodził się 24 czerwca 1621 roku pod Krakowem. Syn zamożnego
ziemianina w służbie Lubomirskich, kształcił się pod kierunkiem dziadka, potem studiował na uniwersytecie w
Leidzie. Jako dworzanin Lubomirskich przebywał we Francji i Włoszech, a dzięki protekcji wojewody S.
Lubomirskiego nawiązał kontakty z dworem królewskim. W 1648 roku mianowany stolnikiem sandomierskim,
192
39
stabilizacji w rodzinnych stronach.15 listopada 1657 roku przejąć miał po Janie Andrzeju
Morsztynie na krótko godność bachmistrza wielickiego, po kilku dniach zaś król mianował go
miecznikiem mozyrskim 198 .
Po uchwaleniu w 1658 roku konstytucji przeciw arianom, poeta silniej uzależnił się od od
księcia Radziwiłła. Sterany wieloletnią służbą wojskową, marzył o spokojnym życiu
ziemiańskim. W 1659 roku ożenił się z Zofią Czaplicówną, arianką z Wołynia 199 . Po 10 lipca
1660 roku – terminie, w którym bracia polscy mieli zdecydować się na zmianę wiary lub
opuszczenie ojczyzny, Morsztyn, pozostając przy swojej wierze, usiłował pozostać także na
terytorium Rzeczypospolitej, w majątkach radziwiłłowskich na Podlasiu. Jednakże wobec
interwencji szermierzy kontrreformacji w połowie 1662 roku osiedlił się w Prusach Książęcych,
gdzie Radziwiłł wyjednał mu dzierżawę wsi Rudówka (według innych źródeł otrzymał on też
wieś Małe Jagody 200 ) i godność radcy. Po śmierci księcia Bogusława, Morsztyn opiekował się
jego córką Ludwiką Karoliną, zajmował się zarządzaniem jej dobrami. W latach 1668 – 1681
wielokrotnie wyjeżdżał na teren Rzeczypospolitej, bywał na sejmach w Warszawie, gdzie
załatwiał sprawy swojej wychowanki, kontaktował się z podskarbim Janem Andrzejem
Morsztynem i korzystał z jego protekcji. W Rudówce prowadził ożywioną działalność pisarską,
utrzymując bliski kontakt z Samuelem Przypkowskim 201 , gromadził u siebie elitę braci polskich.
Tu Zbigniew Morsztyn zmarł 13 grudnia 1689 roku i tu został pochowany. Za życia poety tylko
kilka drobnych utworów ukazało się w druku, cała reszta przechowała się w różnych często
odpisach 202 .
Kierując się opinią czytelników, pod koniec lat siedemdziesiątych Morsztyn przystąpił do
uporządkowania swego dorobku poetyckiego, pisał on: „(...) nie zebrałbym też tego do kupy
(jakoż i siłam tych fraszek popalił), gdyby nie na prośbę niektórych (…)” 203 . Zbiorowi temu
nadał tytuł Muza domowa. Nie ukazał się on jednak w druku. Poprzez zbiorek ten Morsztyn
wielokrotny poseł na sejm. Od 1650 roku związany z J.Lubomirskim, w 1653 roku został dworzaninem pokojowym
Jana Kazimierza, od tego też czasu używał podwójnego imienia: Jan Andrzej. Posłował do Szwecji w 1655 roku,
następnie przeszedłszy z kalwinizmu na katolicyzm, do Wiednia. Od 1658 roku piastował urząd referendarza
koronnego. Przez dłuższy czas spełniał funkcje pośrednika między Lubomirskim a królową Ludwiką Marią, dzięki
czemu stał się jedną z najbardziej wpływowych osobistości w kraju. Był konsekwentnym zwolennikiem
profrancuskiej orientacji politycznej, kiedy Jan III związał się z Austrią, oskarżono go o zdradę stanu i musiał
uchodzić do Francji, gdzie spędził resztę życia jako hrabia de Chateauvillain. Zmarł tamże 8 stycznia 1693 roku.
Poezja Morsztyna, za życia poety krążąca w rękopisach, jest najświetniejszym okazem dworskiej poezji barokowej
w Polsce. [źr.:] Literatura polska. Przewodnik encyklopedyczny, t. 1, s. 690.
198
Tamże, s. 691.
199
Czesław Hernas Barok, s. 319
200
tamże.
201
Samuel Pszypkowski (ok. 1592 – 1679) – arianin, przedstawiciel reformacji. Studiował w uniwersytetach
europejskich. Od 1621 roku znajdował się przy dworze hetmana WKL Krzysztofa Radziwiłła. Po śmierci
Radziwiłła wyjechał na Ukrainę, później do wojewodztwa Lubelskiego. Następnie przeniósł się do dworu
Radziwiłłów w Prusach i był tam przewodniczącym arian. Zasłynał też jako poeta. [źr.:] www.lle.lt / 2006 04 26
202
203
Czesław Hernas Barok, s. 319
40
jakby chciał znaleźć swoje miejsce we współczesnej poezji, które wyznaczył sobie przez
porównanie ze słynnym w owym czasie mistrzem poezji Janem Andrzejem Morsztynem. Rolę
swoją określił stwierdzeniem „Zda mi się, że moje jak karazyja 204 przy szkarlacie 205 ”.
Stwierdzenie to przejął poeta z publicystyki, gdzie karazyja była symbolem surowości zasad,
godności przodków, przeciwstawianym luksusom dworskich szkarlatów. A więc wybrał
Morsztyn rodzimą prostotę, ostro jednak odcinając się od prostactwa. Jeszcze w Przestrodze
poprzedzającej Muzę domową, pisanej prawdopodonbie nie wcześniej, niż w latach
siedemdziesiątych XVII wieku, Zbigniew Morsztyn z podziwem mówił o wierszach krewnego
swego Andrzeja, podkreślając jednocześnie, że jego własna muza jest inna, właśnie domowa, w
przeciwieństwie do dworskiej pana podskarbiego wielkiego koronnego 206 .
Kolejność powstawania wczesnych wierszy Morsztyna z lat 1650 – 1660 nie udało się ustalić.
Tworzą one dwie grupy tematyczne: miłość i wojna 207 . Spotkać też tu można oparte na
monorymie wiersze żartobliwo – sarkastyczne, czego przykładem jest fragment utworu Wiejski
Żywot:
Chociaż ty Kasiu, same tylko dwory
I miasta chwalisz, nawiedzić obory
(Wszak się i Dworscy przejeżdżają radzi)
Wiejskie niewadzi.
Nie gardź folwarkiem; tak wielcy panowie,
Zbiegli w pole po pokój i zdrowie;
Tak się bawili ludzie przed potopem,
Bydłem a snopem. (...) 208
W wielu wierszach przewija się również motyw oczu, przykładem czego są fragmenty utworów
Do oczu swoich:
Oczy płaczcie, a ja się z was śmieję,
Choć takem stracił jak i wy nadzieję;(...) 209
oraz Do oczu:
Oczy, serce wam hołduje,
204
Karazyja (kierezja) – długi, obszerny płaszcz męski, podbity futrem, pochodzenia tureckiego, w Rzeczypospolitej
noszony przez slachtę w XVI – XVIII wiekach [źr.:] Słownik wyrazów obcych, s. 546.
205
szkarlat – materiał delikatny, kosztowny, suknia dworu, karazyja zaś to grube, pospolite sukno – szata żołnierza,
patrz: Czesław Hernas Literatura baroku, s. 159.
206
Janusz Pelc Zbigniew Morsztyn arianin i poeta, Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, Wrocław-WarszawaKraków 1966, s.332.
207
monorym- utwór wierszowany, w którym występuje jeden rym. [źr.:] Słownik wyrazów obcych, s. 740.
208
Poezye Zbigniewa Morsztyna, W Księgarni Nowej J. Łukasiewicza, Paznań 1844, s. 46.
41
I tym się psuje;
Kto kiedy dla własnej szkody
Służy Panu, nie w nadzieję nagrody. (...) 210
Metaforyka i symbolika erotyków utrzymana jest w stylu dwornym, sięga do starego wzoru
Petrarki. U niego uczył się Morsztyn błyskotliwej gry pojęć (np. płomień i śnieg), sztuki
portretowania kochanki, różnych sposobów określenia więzi miłosnej, np. jako stosunek
poddanego do feudalnego pana 211 :
(...) Ach! Jeślim myślił zawstydzić cię słowy,
Skarz mię, wszak możesz i zabroń mi mowy; (...) 212
W niektórych wcześniejszych swych erotykach, takich jak Nos, pisarz z powodzeniem
nawiąywał do twórczości podskarbiego Jana Andrzeja Morsztyna i wcześniejszego poety domu
Radziwiłłowskiego, Daniela Naborowskiego 213 .
Obok prób języka, w erotykach zauważa się również próba gatunków, w wyniku czego
powstał zbiór wzorów wypowiedzi miłosnej na różne sytuacje i choć nie wiemy, czy poeta
myślał o wydaniu takiego „wzornika”, faktem jest, że go ułożył. Jest to monolog wewnętrzny
kochanka, cykl komplementów, przymówek adresowanych do panny, wierszowany list miłosny,
poetyckie oświadczyny o rękę, pieśń poranna, pieśń wieczorna, pieśń na pożegnanie 214 .
Szczególnie pięknie zwraca się poeta do swej kochanki w wierszu Do Panny:
Obróć łaskawie Panno, ku mnie oczy,
Że przy ich świetle lutnię mą nastroję (...) 215 .
Pisane u schyłku lat pięćdziesiątych erotyki poświęcone są narzeczonej poety – Zofii
Czaplicównie, dokumentują związki z pieśnią popularną, której formy cieszyły się uznaniem u
poetów pierwszej, a także drugiej połowy XVII wieku 216 . W wierszach tych zauważa się już
tematyka wojenna – grunt jego późniejszej twórczości. Wyraźnym tego przykładem jest
fragment żartobliwego wiersza Oczy wojenne:
Nie nowina to Pannom nas wojować,
I we krwi brodzić i ród męski psować(...);
209
Tamże, s. 11.
Tamże, s. 84.
211
212
Poezye Zbigniewa Morsztyna, s . 96
213
Daniel Naborowski (1573 – 1640) – poeta. Pochodził z niezamożnej rodziny szlacheckiej. Studiował w
Wittenberdze, Bazylii, Orleanie, Strasburgu i Padwie. Przez długie lata był związany z dworem Radziwiłłów. [źr.:]
214
Tamże, s. 160.
215
Poezye Zbigniewa Morsztyna, s. 80.
216
Janusz Pelc, op.cit., s. 333.
210
42
I tak każda z nich bratnią lub mężową,
Straszną jest bronią. A mnie zaś na ziemi,
Zosia oczyma niepożyczanymi
Dobywa, strzela, gromi, bije, siecze
Wojuje, pali, pustoszy i piecze 217 .
Walory epickie Morsztynowego pióra w pełni ujawniły się w wierszach żołnierskich. Opisuje
w nich poeta różne sytuacje żołnierza. Jest to np. scena żołnierskiego hazardu, gry w kości czy w
karty, lub sytuacje komentowane ze znamienną dla Morsztyna ironią liryczną. Gdy na wojnie
przeżywa głód, pisze w liście Do Imci Pana Huryna, że mu „świeżo przywieziono z Rygi:
Pstrągi, łososie, minogi, ostrygi”. Żołnierski strach przed śmiercią na polu bitwy oglądany jest z
dystansu 218 . Wokół wierszy obozowych, odsłaniających prawdziwą psychologię bohaterów,
gromadziły się głębsze refleksje, pytania o stosunek opinii społecznaj do obrońców kraju, o losy
żołnierzy w czasie wojny i po wojnie, o niepokojące zaniedbania państwa wobec własnego
wojska. Rezultaty zaniedbań – zdanien Morsztyna - odbijają się na losie państwa i na osobistej
sytuacji żołnierza, którego status społeczny obniża się, bo opinia czyni go odpowiedzialnym za
niepowodzenia militarne, za zabór mienia, uprawiany czasem przez kupy hultajskie, a czasem
przez żołnierzy pozbawionych żołdu 219 .
Z tych rozterek zrodziła się dłuższa Pieśń (w innym przekazie nosi tytuł Votum),
przedstawiająca „wszelkie sposoby życia na tym świecie i ukazująca, w czym największe
szczęście człowieka nade wszystko zawiera się”. Rozważa z nich poeta sposoby życia i
szczęścia, z których wynika, że są dwie możliwości istnienia: żołnierski i ziemiański - człowieka
włączonego w proces cywilizacji i człowieka włączonego w proces natury. Te dwa sposoby
zostały rozdzielone i przeciwstawione sobie. Człowiek, przyjmujący cywilizacyjne normy życia,
prowadzi pogoń za cieniem, zdobywane wartości nie przynoszą mu szczęścia i harmonii
wewnętrznej, są to bowiem wartości przelotne, których nie można zatrzymać 220 .
Twórczość Morsztyna pociąga nie tylko dlatego, że znakomicie władał on techniką
literackiego opisu, lecz również z tej przyczyny, że zajął go los żołnierza, jego rzeczywiste
trudy, troski, przygody. Jednak pisany na wyganniu i drukowany w 1674 roku poemacik Sławna
wiktoryja na Turkami…Pod Chocimem nie jest jego najlepszym dziełem.
Najważniejsze dzieło Zbigniewa Morsztyna to Emblematy, cykl, który opiewa „wojnę
okrutną i surowe boje” 221 . Głównym motywem Emblematów składających się z cyklu, liczącego
217
Poezye Zbigniewa Morsztyna, s. 84 – 85.
219
Czesław Hernas Literatura baroku, s.162.
220
221
Emblematy – modne w Europie od XVI w. – są swoistym połączeniem grafiki i poezji. Każdy emblemat składał
się z trzech elementów: z obrazka (icon), przedstawiającego alegoryczną scenkę, z nawiązującej do treści obrazka
218
43
113 wierszy z mottem i opisem obrazka, jest analiza pobożnej miłości. Poeta uważa, że tylko
miłość do Boga może uratować człowieka od srogiej wojny z fizycznymi i metafizycznymi
nieprzyjaciółmi. Te założenia zbliżyły twórczość Morsztyna do tradycji poetów metafizycznych.
Przepełniona jest ona topiką przemijania, osamotnienia, błądzenia, omylności w poznawaniu, z
drugiej zaś strony oparta jest na Pismie Świętym. Pojawia się wzór miłosnego dialogu
Oblubienicy z Oblubieńcem, wspomagany erotykami barokowymi, na przykład „serca miłości
ogniem roztopione” i spojone z sobą na „świętym kowadle”, serce spalone od miłości i serce
przebite strzałą, są ogrody miłości, w których kochankowie plotą wianki, przeżywanie miłosnej
zabawy oraz wyrafinowanej syntezy szczęścia i cierpienia, przykładem tych scen może być
Emblemat 9 , przedstawiająca Oblubienica, który „Oblubienicę swoją na krzyżu przybija”, a
Oblubienica wyznaje mu:
Choć, Oblubieńcze mój, na krzyżu Twoim
Chcesz i mnie przybić i na ciele moim
Wyrazić znaki Twej okrutnej męki,
Słodkie są razy Twojej świętej ręki.
Ja Twoje włócznią, Twe goździe całuję,
Nie gorzkość bólu, lecz słodycz w nich czuję (...) 222 .
Emblematy Morsztyna, podporządkowane idei budzenia świętej miłości, należą do literatury
dewocyjnej. Autor unika w nich spraw dzielących arian od katolików na rzecz celów jednego
chrześcijaństwa, ujawniając tym samym nowoczesność myśli braci polskich 223 .
2.3. Twórcy litewskojęzyczni: Mikołaj Dauksza, Konstanty Szyrwid
Objawy feudalnego rozwarstwienia narodu litewskiego wystąpiły już w połowie XVI wieku i
wzmogły się po unii lubelskiej w 1569 roku, kiedy WKL zostało połączone z Polską unią
realną 224 . Jak już wspominałam w podrozdziale poprzednim, wywołane one zostały
inskrypcji (motto, lemma) i z utworu poetyckiego, tzw. subskrypcji, komentującego w sposób dydaktyczny obrazek
i motto. Budowano zwykle krótsze lub dłuższe serie emblematów. W XVI w. szczególną popularność zdobył cykl,
który ogłosił Andreas Alciatus, Emblematum libre. W wieku XVII zdobył sobie czytelników jezuita Hermann Hugo,
autor cyklu Pia desideria (1624 r.), tłumaczonego w Rzeczypospolitej dwukrotnie. [źr.:] Czesław Hernas Literatura
baroku, s. 166.
222
www.staropolska.pl / 2006 02 20
223
Czesław Hernas Literatura baroku, s. 166 - 167.
224
Nowa encyklopedia powszechna PWN, t. 6, s. 556.
44
polszczeniem się poważnej części szlachty, a także mieszczaństwa, od XVI wieku zaś również
chłopstwa. Wzbudziło to wśród współczesnych, świadomych swej narodowości Litwinów
pragnienie zapobieżenia wynarodowieniu się rodaków. Zbiegło się
ono w czasie z
kontrreformacją religijną, która usiłując zwalczyć szerzące się po Europie ruchy różnowiercze,
poczęła kłaść duży nacisk na prowadzenie działalności duszpasterskiej w językach narodowych,
chcąc przez to pozyskać rzesze ludu i poddać je swoim wpływom. Z poniższej tabeli wynika, że
reakcja kościoła katolickiego na reformację w Litwie była niezbędna, gdyż ilość parafii
litewskich od połowy do końca XVI wieku zmniejszyła się więcej niż o połowę, tylko w
powiatach diecezji wileńskiej ze 166 spadła ona do 77 225 :
Liczba parafii w litewskich powiatach diecezji wileńskiej od połowy XVI do połowy XVII
wieku 226
Ośrodkiem
Wiek
Liczba parafii w diecezji wileńskiej
Połowa XVI wieku
166
Koniec XVI wieku
77
Połowa XVII wieku
149
patriotyczno
–
religijnego
ruchu
litewskiego
w
kościele
katolickim,
promieniującym na całą Litwę, stało się biskupstwo żmudzkie za rządów biskupa Melchiora
Giegroycia (1576 – 1609). Ośrodek ten, mimo iż działał głównie w interesie kościoła
katolickiego, położył wielkie zasługi dla narodowej kultury litewskiej. Związany z biskupem
Melchiorem Giedroyciem Polak, Maciej Stryjkowski (1547 –1586?) podjął pracę nad ułożeniem
Kroniki polskiej, litewskiej, żmudzkiej i wszystkiej Rusi, którą ogłosił w Królewcu w 1582 roku.
Dzieło to, będące kompilacją różnych źródeł, latopisów litewskich i ruskich, a także kronik
polskich, w niemałym stopniu przyczyniło się do rozbudzenia dumy narodowej Litwinów 227 ,
których, podobnie jak wspomniany już powyżej mit o Pelomonie, wywodziło od starożytnych
Rzymian. Stryjkowski, żyjąc dłuższy czas w Litwie, poznał język i kulturę Litwinów. Niejedno
też zaczerpnął do swej Kroniki z litewskiej tradycji historycznej, przytaczając po polsku, a
czasem i po litewsku, ludowe opowieści i pieśni historyczne 228 . Działalność Macieja
225
Jerzy Ochmański Historia Litwy, Zakład Narodowy w Ossolineum, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk –
Łódź 1982, s. 146.
226
Tabela przygotowana na podstawie materiałów, podanych w opracowaniu: Jerzy Ochmański , op cit., s. 146.
227
Tamże.
228
Tamże.
45
Stryjkowskiego stała się źródłem natchnienia dla twórczości Mikołaja Daukszy, który zapisał się
złotymi zgłoskami w dziejach kultury litewskiej.
Mikołaj Dauksza, słynny działacz epoki kontrreformacji 229 , urodził się około 1527 – 1538
roku - jak dowodzą badacze litewscy – w Babianach pod Kiejdanami. Prawdopodobnie
studiował w którymś z uniwersytetów europejskich, lecz z braku źródeł trudno ustalić w
którym 230 . Dobrze mówił po litewsku, polsku i łacinie, znał także język ruski - słowiański język
kancelaryjny, używany podówczas w WKL. Wielki wpływ na działalność i poglądy Daukszy
wywarły idee renesansu, troszczył się on o wykształcenie nie tylko szlachty, lecz również
przedstawicieli klas niższych. Pierwsza dokładna data w biografii działacza to rok 1570, kiedy to
właśnie został proboszczem w Krokach koło Kiejdan, dwa lata później pełnił funkcje kanonika
żmudzkiego w Worniach, od roku zaś 1585 – oficjału biskupstwa. W 1592 roku został
przeniesiony do bogatszej parafii w Betygałach, w której po śmierci biskupa Melchiora
Giedroycia w 1609 roku, został mianowany administratorem całego biskupstwa, po roku zaś
stanowisko biskupa przekazał nowemu biskupowi Mikołajowi Pacowi 231 .
Na polecenie wspomnianego już wyżej biskupa Melchiora Giegroycia, Dauksza przełożył z
języka polskiego na litewski i z wydał w drukarni uniwersyteckiej w Wilnie w 1595 roku
Katechizm 232 hiszpańskiego jezuity Jakuba Ledesmy. Jest to pierwsza książka litewska wydana
na terenie etnicznej Litwy 233 . Do dziś dnia zachował się jeden egzemplarz Katechizmu, który
przechowuje Biblioteka Uniwersytetu Wileńskiego. Tłumaczenie katechizmu Ledesmy zawiera
przedmowę autora Skaitytojop krikščioniškop, w której mówi się, że „katechizemek” jest
najbardziej potrzebny dzieciom, dlatego też napisany on został w formie pytań nauczyciela i
odpowiedzi ucznia. Katechizm ów jest o wiele obszerniejszy od katechizmu Marcina
Mażwidasa 234 (ok.1510 - 1563), jednego z prekursorów piśmiennictwa litewskiego 235 , znajduje
się w nim również jedna z najstarszych chrześcijańskich pieśni Salve Regina (Sveika, Karalyčia)
oraz pieśń Malda šv. Tomašiaus iš Akvino (Modlitwa św. Tomaszu z Akwinu). Są to dwie
pierwsze znane w WKL opublikowane po litewsku pieśni. Ich pojawienie się można wiązać z
próbami rozpowszechnienia w kościele katolickim śpiewu po litewsku. W toku tłumaczenia
Katechizmu tworzył autor litewską terminologię kościelną; tłumacząc, unikał zapożyczeń,
oddalając się od sensu katechizmu Ledesmy, pewne pojęcia dostosował do kultury Litwinów.
229
Lietuvių literatūros enciklopedija, pod. Red. Vitautasa Kubiliusa, Vitautasa Rakauskasa, Vitautasa Vanagasa,
230
Jurgis Lebedys Senoji Lietuvių Literatūra, Leidykla Mokslas, Vilnius 1977, s. 60.
231
232
233
Jurgis Lebedys, op. cit., s. 63.
234
Mieczysław Jackiewicz Dzieje literatury litewskiej do 1917, t.1, Ex libris – Galeria Polskiej Książki, Warszawa
2003, s. 36.
235
46
Wspominał także starolitewskie wierzenia, odrzędy i przesądy, czyli czczenie świętych drzew,
węży, czarowników, wróżby, zatruwania, bożka Perkunasa, boginię Żeminę i Medejnę.
Charakterystyczne właściwości jego tłumaczenia polegały na bogactwie leksyki i obrazowości
czasowników. Wziął je autor z języka żywego, wcześniej pisanych źródeł albo sam stworzył
niemało terminów, takich jak: mokytojas (nauczyciel), skaitytojas (czytelnik), įkvėpimas
(natchnienie), išmintis (mądrość), valia (wola), alga (wynagrodzenie), gydytojas (lekarz) i
inne 236 .
Sławę literacką Daukszy przyniosła jego druga praca – przekład z języka polskiego postylli
polskiego pisarza, rektora wileńskiego kolegium jezuickiego Jakuba Wujka (1541 - 1597) 237 .
Postilla catholicka ukazała się drukiem w 1599 roku także w wydawnictwie Uniwersytetu
Wileńskiego. Została ona przetłumaczona w dialekcie środkowo – auksztockim. Jest
najważniejszym i najcenniejszym zabytkiem języka litewskiego wieku XVI, pozwalającym
poznać ówczesny zasób form gramatycznych oraz słownictwo litewskie. Postilė Daukszy
zawiera sporo ataków na Lutra i jego zwolenników, przejął je autor z polskiego oryginału 238 .
Dzieło dane zawiera także wstęp pisany w językach polskim i łacińskim. We wstępie łacińskim,
napisanym w stylu Cycerona 239 , według najlepszych wzorów prozy antycznej, bez
charakterystycznych dla epoki baroku sztucznych i przesadnych zwrotów, wychwala Dauksza
biskupa Melchiora Giedroycia, zachwyca się Postyllą Wujka, ukazuje też jej wagę dla całego
narodu litewskiego. Najważniejsza jednak jest przedmowa zatytułowana Przedmowa do
czytelnika łaskawego 240 , którą autor wydrukował po polsku w nadzieji, że będą ją mogli
przeczytać ci, którzy już nie znają mowy przodków lub ją zapomnieli. Szydzi w niej pisarz ze
szlachty, która wyrzekła się swego języka, przytaczając takie oto porównania: „Czyż nie dziwnie
byłoby dla zwierząt, gdyby wrona zachciała śpiewać jak słowik, a słowik krakać jak wrona; albo
osioł ryczeć jak lew, a lew beczeć jak osioł? Po takiej zmianie swej natury zanikłyby gatunki
zwierząt, zanikłaby ich różnorodność i przyroda”. Próbuje upewnić swego czytelnika: „Nie ma
takiego marnego narodu, nie ma takiego małego skrawka ziemi, gdzieby nie używali swego
ojczystego języka, w którym są zazwyczaj pisane ustawy, w którym pisana jest historia swoja i
innych narodów, rozważane wszystkie sprawy państwowe, w którym pięknie i uczciwie
załatwiane są sprawy w kościele, na zebraniach i w domu”. Dauksza martwił się, że język
litewski niknie. Według niego naturalne jest, że ludzie dążą uczyć się języków obcych, ale
całkiem co innego, gdy zapominają język swych ojców. Dobrze przez niego widziane są tylko
236
Tamże, s. 109; szerzej o tym: Jurgis Lebedys Mikalojus Daukša,Vilnius 1963.
Tamże.
238
Mieczysław Jackiewicz, op.cit., s. 36.
239
Marcus Tullius Cicero (106 – 43 p.n.e.) – rzymski mąż stanu, mówca i filozof. Patrz: Nowa encyklopedia
powszechna PWN, pod red. Barbary Petrozolin – Skowrońskiej, t.1, Wydawnictwo naukowe PWN, Warszawa 1997,
s. 803.
237
47
tłumaczenia z innych języków. Dauksza omawia znaczenie języka w życiu człowieka, próbuje
podać definicję narodu, którą nikt w Europie Zachodniej dotąd nie sformułował tak dokładnie,
jak ten myśliciel. Według niego, naród, to są ludzie mieszkający na jednym terytorium, mający
wspólne obyczaje oraz mówiący w tym samym języku. Dauksza pisze: „Gdzie w świecie jest
taki marny i nic nie warty naród, który nie miałby swoich trzech jakby wrodzonych składników:
swojej ziemi, obyczajów i języka? Ludzie wszystkich wieków używali swego ojczystego języka,
troszczyli się o jego zachowanie, upiększenie i upowszechnienie” 241 .
Mimo starań Daukszy, tylko Uniwersytet Wileński był jedynym miejscem w WKL, gdzie do
połowy XVII wieku jeszcze trochę interesowano się litewskością. Na początku XVII wieku
zaczęła tu wyrysowywać się sylwetka Konstantego Szyrwida 242 (1579 – 1631) 243 , który kierował
założoną w 1620 roku katedrą języka litewskiego, był to jeden z najwybitniejszych
przedstawicieli baroku litewskiego 244 .
Konstanty Szyrwid urodził się w rodzinie szlacheckiej, osiadłej w pobliżu Oniksztów 245 . W
wieku dziewiętnastu lat wstąpił do Towarzystwa Jezusowego w Wilnie, pierwsze śluby zakonne
złożył po dwóch latach w Dorpacie, tamże kształcił się na wydziale humanistycznym. Już od
roku 1600 zaczął wykładać syntaksę w kolegium w Nieświeżu. W latach 1603 – 1606 studiował
filozofię w Pułtusku, następnie przez cztery lata – teologię na Uniwersytecie Wileńskim. Po
ukończeniu nauki przez rok pracował jako litewski kaznodzieja w kościele św.św. Janów w
Wilnie. W roku 1611 został wysłany do Nieświeżu, skąd wrócił do Wilna w roku 1613, później
przez wiele lat wykładał na Uniwersytecie Wileńskim, pełnił obowiązki kaznodziei litwskiego i
polskiego, kierował Kongregacją Ciała Chrystusowego, a także był spowiednikiem i
kierownikiem duchownym jezuitów 246 .
Około 1620 roku Szyrwid wydał w Wilnie słownik polsko-łacińsko-litewski Dictionarium
trium linguarum, przeznaczony dla studentów i innych osób uczących się języka łacińskiego. Do
1713 roku ukazało się pięć wydań słownika 247 . Cały czas autor doskonalił swoje dzieło:
pierwsze wydanie zawierało około 6000 słów litewskich, później zaś – około 10 000.
Przykładem dla Szyrwida stała się książka Mikołaja Volckmarusa Dictionarium quator
240
Bronius Genzelis op. cit., s. 33 - 34.
242
Tamże, s. 29.
243
Zygmunt Stoberski Historia literatury litewskiej, Zakład Narodowy Imienia Ossolińskich, Wrocław – Warszawa
– Kraków – Gdańsk – Łódź 1986, s.20
244
245
Lietuvių literatūros enciklopedija, s. 453 oraz Mieczysław Jackiewicz, op.cit., s. 40.
246
1983, s.216 - 217.
247
Konstantinas Širvydas Dictionarium trium linguarum, leidykla Mokslas, Vilnius 1979, s. 9.
241
48
linguarum, a zwłaszcza jej część Polonicolatina (1613). Późniejsze wydania były wzorowane na
słowniku Grzegorza Knapskiego Thesaurus polonolatinograecus, wydanym w roku 1621 248 .
Do swojego słownika wprowadził Szyrwid litewski język literacki, wyrazy stworzone przez
niego lub innych autorów, które później się rozpowszchniły i do dziś są w użyciu, np.:
mokytojas – nauczyciel (po raz pierwszy słowo to użył w Katechizmie M. Mażwidas), įkvėpimas
– natchnienie (wyraz ten po raz pierwszy pojawił się w dziele M. Daukszy), także słowa: apkasas
– okop, kokybė – jakość, sargyba – straż, dailė – sztuka, prakalba – przedmowa, spaustuvė –
drukarnia i inne. Litwini nazywają Szyrwida ojcem leksykografii litewskiej. Jedyny egzemplarz
pierwszego wydania słownika Szyrwida, bez karty tytułowej i początku oraz końca, odnalazł
historyk Konstantinas Jablonskis w 1955 roku w Archiwum Akt Dawnach w Moskwie 249 .
Kilka lat po wydaniu pierwszego słownika, a mianowicie w roku 1625 roku Szyrwid z
powodu ciężkiej choroby płuc został zwolniony z większości swoich obowiązków. Nie mógł on
już prowadzić wykładów. Za trudne mu też było wygłaszanie kazań. Wziął się jednak do pisania
pierwszej postylli litewskiej 250 - Punktów sakymų (Punkty kazań), której pierwsza część ukazała
się w Wilnie w 1629 roku, druga zaś już po śmierci autora w roku 1644. Tekst kazań został
napisany i wydrukowany w języku litewskim i polskim. Oryginalny tekst litewski był
równocześnie podręcznikiem języka litewskiego. Punktai sakymų odzwierciedlały barokowe
widzenie świata. Autorowi wydawało się, iż cechą życia ludzkiego jest tragizm, że w duszy
przez cały czas walczą ze sobą dobro i zło. Wyznając światopogląd religijny, Szyrwid szukał
wyjścia z tego dwoistego stanu duszy człowieka. Punktai sakymų były napisane w wyrazistym,
pełen ekspresji języku. Autor przytoczył wiele wyrazów z języka potocznego, nie zapominając
przy tym o ozdobnikach retorycznych, takich jak porównania, alegorie i inne, które dowodzą o
barokowej proweniencji utworu. Punktai sakymų były bardzo popularne na Litwie. Jeszcze w
1841 roku Ludwik Adam Jucewicz pisał, że widział dwa egzemplarze Punktai sakymų w
bibliotece ojców dominikanów w Rosieniach 251 .
248
Mieczysław Jackiewicz, op.cit., s. 40 – 41.
Tamże.
250
Ludwik Piechnik, op.cit., s. 216 - 217.
251
Mieczysław Jackiewicz, op.cit., s.40 – 41.
249
49
2.4. Kobiety pisarki: Franciszka Urszula Radziwiłłowa, Elżbieta Drużbacka,
Konstancja Benisławska
Ważnym zjawiskiem w literaturze barokowej drugiej połowy XVIII wieku stał się coraz
większy udział kobiet, pochodzących z wyższych warstw społecznych, w życiu kulturalnym
państwa 252 .
Jedną z pierwszych pisarek na terenach Rzeczypospolitej była Franciszka Urszula z
Korybutów Wiśniowieckich - Radziwiłłowa, urodzona w 1705 roku 253 w rodzinie kasztelana
krakowskiego, tłumacza, Janusza Wiśniowieckiego i Teofilii Leszczyńskiej 254 . Jeszcze przed
małżeństwem słynęła ona jako poetka, pisała wiersze okolicznościowe, dramaty, listy (z tego
okresu zachowało się ponad 1300 jej listów), lubiła muzykę, malarstwo i literaturę. Już wtedy
nazywano ją Safo polska. W 1725 roku wyszła zamąż 255 za syna kanclerza litewskiego Karola
Stanisława Radziwiłła (1669-1719) 256 , Michała Kazimierza Radziwiłła (1702-1762) 257 ,
zwanego Rybeńko. Młoda para zamieszkała na ziemiach WKL w Nieświeżu, od czasu do czasu
wyjeżdżała na karnawały lub wesela do Warszawy. Jednak gdy jej mąż Michał Kazimierz
Radziwiłł został wojewodą wileńskim, później też hetmanem WLK, wyjeżdżał w sprawach
służbowych najczęściej sam, zostawiając żonę w Nieświeżu. Z tego okresu zachował się liczny
dorobek epistolarny 258 Urszuli Radziwiłłowej. Referowała ona mężowi wszystkie sprawy
codzienne, wysyłała wypisy z gazet, itp. 259 Prócz listów pisanych prozą, wysłała 4 listy
wierszowane. Oto fragment jej pierwszego listu:
Jaśnie Oświecony i kochany Książę,
Z którym mnie miłość w stan małżeński wiąże!
Gdy nas rozdziela kraina daleka,
Nim się widoku me serce doczeka,
Tę sobie ulgę znajduję i radę:
Wyrazić wierność przez liter gromedę;
252
Tamże, s. 184.
254
Aida Užubalytė, Brigita Speičytė, Giedrė Šmitienė Trys baroko saulėlydžio literatai, Vilniaus universiteto
leidykla, Vilnius 2003, s. 9. [za:] E. Kotlubajus Radvilos, Vilnius 1995, 7, s. 343 – 387.
255
Eugenija Ulčinaitė, op.cit.,s. 184.
256
257
258
Epistolarny-dotyczący utworów pisanych w formie listu, właściwy listom. [źr] Słownik wyrazów obcych, pod red.
Elżbiety Sobol, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2003, s. 304.
259
Aida Užubalytė, op.cit., s. 9. [za:] E. Kotlubajus Radvilos, Vilnius 1995, 7, s. 343 – 387. [za:] E. Kotlubajus
Radvilos, Vilnius 1995, 7, s. 324 – 325.
253
50
Lubo w tym trudną zakładam motywę
Oświadczać chęci, tak jak są, życzliwe,
Lecz jakimkolwiek sposobem i kształtem,
Serce dyktując, pisać każe gwałtem.
Wierz mi, że mało wszystkich słów komputy
Wynurzyć, jako tęskliwe minuty,
Bo lubo z mego zniknąłeś widoku,
Przecież mi zawsze stojący na oku (...) 260 .
Od drugiej połowy XVIII wieku w praktyce pisania listów zawirowały nowe tendencje. Listy
stają się szczersze, kobiety już nie przypisują sobie roli niewolnicy albo służącej. Listy
Radziwiłłowej jeszcze z pierwszej połowy wieku XVIII wydają się ulegająć tej tendencji.
Spotyka się w nich prosty język potoczny, czasami nawet ordynarny, charakterystyczna dla nurtu
barokowego maniera ludowa 261 , np.:
Mam też dług u W. Ks. Mości Dobrodzieja, a nie mam ni szelęga. Gdybym umarła, to by mnie chyba psy
chowały, o mię i mąż, i dzieci nie lubią
262
.
Sama będąc jedynaczką, Radziwiłłowa doczekała się siedmiu dzieci, z których tylko troje
przeżyło dłużej niż dziesięć lat. Księżna zasłynęła ze swych Przestrog dla córki Anny 263 , w
których ukazała pozycję kobiety magnatki 264 .
Los rodziny Urszuli Radziwiłłowej był bardzo paradoksalny: córka umarła o wiele wcześniej
od matki, a jeden z synów, Karol Stanisław, konfederat barski i radomski, stał się legendą wieku.
Zasłynął on ze swych awantur i rozwiązłego trybu życia. Po śmierci, do szerzenia jego sławy
przyłożyło się wielu pamiętnikarzy. Niektórzy z nich za charakter syna winili matkę, która,
jakoby, zamiast tego, by troszczyć się o wychowanie dziecka, urządzała święta. Z jej listów
wynika, że jeszcze w dzieciństwie miała z synem kłopoty 265 :
260
Listy do męża pisane. List pierwszy.[w:] Aida Užubalytė, op.cit., s. 28.
Tamże, s. 10.
262
tamże, s. 11. [za:] B. Judkowiak Słowo inscenizowane. O Franciszce Urszuli Radziwiłłowej – poetce, Poznań
1992, s. 9 – 12.
263
Inne utwory o podobnym gatunku:
Przestroga, że bardziej powinniśmy dbać o życie wieczne, niz doczesne.
Przestroga, że trzeba być pokornego zdania o samiem sobie.
Punkta dla każdej żony, jaki ma mieć wzgląd na męża z francuskiego na polėki język przeze mnie przetłumaczone.
Respons od żony mężowi [ode mnie skomponowany]. [za:] Aida Užubalytė, op.cit., s. 11.
264
Eugenija Ulčinaitė op.cit.,s. 186.
265
Aida Ažubalytė, op.cit., s. 13 [za:] A. Sajkowski „Karol Radziwiłł“, Życiorysy historyczne, literackie i
legendarne, Warszawa 1980, s. 135 – 154.
261
51
Karolu,
Dziwno mi, że mię, matki, nie słuchasz. Wstań, idź do szkoły, bo pojadę do połacu, a jak ciebie w szkołach nie
zastanę, to sto plag dam. Dość tych wymysłów! Wolę, żebyś chorował, aniżeli żebyś był błaznem. Co ci zalecam i
dam taki ordynans, żebyś choć półżywy poszedł do szkoły.
F.K.s.Radziwiłłowa.
Pociechę księżna miała ze swej młodszej córki Teofilii Konstancji. Podobnie jak matka lubiła
ona literaturę. W Archiwum Głównym Akt Dawnych w Warszawie przechowuje się 55 jej
listów, natomiast w bibliotece Uniwersytetu Wileńskiego znajduje się obszerny diariusz, w
którym Teofilia Konstancja z Radziwiłłów Morawska opisała podróż z lat 1773 – 1774 266 .
W Nieświeżu Radziwiłłowa musiała troszczyć się o majątek, rozwój fabryki luster, drukarnię
i olbrzymią bibliotekę. Prócz tego cieszyła się z wielu rozrywek: wizyt sąsiadów, balów, tańców,
karuzeli, jazdy na sankach itd. Według ówczesnej mody, księżna spędzała czas z robótkami
ręcznymi, muzyką, malowała 267 . Była inteligentną, wykształconą, twórczą kobietą. Znała języki
francuski i włoski. Obok literatury pięknej, ciekawiła się także geografią, historią, filozofią i
opisami podróży. Z jej wysiłku biblioteka Radziwiłłów w Nieświeżu osiągnęła rozmiarów
dwóch tysięcy tomów i pełniła, zdaniem badaczy, funkcję biblioteki publicznej, tzn. korzystali z
niej mieszkańcy pobliskich miejscowości, nie zawsze związani z dworem Radziwiłłów 268 .
Ulubionym zajęciem księżny było pisanie. Tworzyła ona prozę i wiersze w języku polskim i
francuskim 269 . Nie wszyscy jednak badacze przypisują jej tytuł poetki, nazywając jej poezję
rymowaną prozą o charakterze deklamacyjnym 270 . Jednym z najważniejszych tematów
twórczości księżny jest miłość. Łagodzi ona napięcie i pełną przeciwstawieństw barokową
naturę człowieka, jednocześnie będąc przyczyną bólu, melancholii i zwątpień 271 .
Zamiłowanie do poezji i do teatru Radziwiłłowa wyniosła prawdopodonie z domu ojczystego,
gdzie, jak już wspominałam, napisała swoje pierwsze wiersze. Jej zainteresowanie teatrem mógł
wzbudzić brat, który założył własny teatr, a także mąż, który dbał o zbudowanie pomieszczeń
teatralnych w Nieświeżu 272 . Od 1740 roku pisała ona corocznie po dwa lub trzy utwory, które
sama reżyserowała, planowała scenografię i dobierała aktorów 273 .
266
Teofila Konstancja z Radziwiłłów Morawska Diariusz podróży europejskiej w latach 1773-1774, Wydawnictwo
Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2002, s. 7 – 8.
267
Aida Užubalytė, op.cit., s. 7.
268
Eugenija Ulčinaitė , op.cit., s. 185.
269
270
Tamże, s.7 [za:] J. Krzyżanowski „Talia i Melpomena w Nieświeżu”, Teatr Urszuli Radziwiłłowej, oprac.
K.Wierzbicka, Warszawa 1961, s. 9.
271
Tamże, s. 8.
272
Tamże, s. 14.
273
Eugenija Ulčinaitė, op.cit., s. 185. [za:] B. Judkowiak Słowo inscenizowane. O Franciszce Urszuli Radziwiłłowej
– poetce, Poznań 1992, s. 14.
52
Teatr w Nieświeżu szczególnie aktywnie działał w latach 1746 – 1753. Obok dramatów pióra
Radziwiłłowej wystawiano tu utwory Moliera 274 i Woltera 275 , w języku oryginalnym lub po
polsku. Trzeba zauważyć, że księżna była pierwszą tłumaczką dzieł Moliera, do których
wprowadzała wyraźne elementy barokowe 276 . W 1752 roku wystawiono tu Antypaty małżeńskie
Zbigniewa Morsztyna, natomiast wystawiona w 1753 roku komedia Miłość mistrzyni doskonała,
było to ostatnie dzieło Urszuli Radziwiłłowej, gdyż w tymże roku zmarła 277 . Po śmierci księżnej
życie teatralne w Nieświeżu nie zamarło, wziął go pod opiekę jej mąż, który wkrótce po śmierci
żony ożenił się z jej młodziutką siostrą.
Wiersze Radziwiłłowej, za wyjątkiem Przestróg zbawiennych, w oddzielnej książce wydane
nie zostały. Część ich wydrukowano później w niektórych antologiach polskich 278 . Ogółem w
polskich i litewskich bibliotekach w Paryżu zebrano jej 16 wierszowanych dramatów, około 80
wierszowanych utworów o innym charakterze i ponad 1300 listów279 . Jak już wspominałam,
Radziwiłłowa uzyskała tytuł Safo polskiej, chociaż jej twórczość nie odznaczałą się szczególną
oryginalnością.
Podobnie jak Franciszka Urszula Radziwiłłowa, powodzeniem cieszyła się też inna pisarka
owego okresu Elżbieta Drużbacka z Kowalskich. Źródła litewskie podają, że urodziła się ona
około roku 1695 280 , według źródeł polskich - około roku 1698 – 99 281 . Pochodziła
prawdopodobnie z Wielkopolski. Przed rokiem 1725 poślubiła skarbnika ziemi żydaczewskiej
Kazimierza Drużbackiego i gospodarowała wraz z nim i po jego wczesnej śmierci w
dzierżawionych od Sieniawskich wsiach Cieplicy i Rzemień 282 . Przebywała wiele na dworach
magnackich rodzin Sieniawskich, Branickich, Czartoryskich 283 i Radziwiłłów 284 . Zdobyła tam
znajomość mitologii, języka francuskiego i pewną kulturę literacką. Około roku 1740 Kazimierz
Drużbacki zmarł. Wdowa musiała sama dbać o majątak i rodzinę. Po śmierci męża nieszczęścia
się nie skończyły. Wkrótce pochowała córkę i sześcioro wnucząt. Na koniec życia osiadła przy
klasztorze bernardynek w Tarnowie 285 .
274
Molier (1622 – 1673) – komediopisarz francuski okresu klasycyzmu [źr:] Encyklopedia PWN w trzech tomach, t.
1, pod red. Macieja Krzywdy – Pogorzelskiego, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1999, s. 522.
275
Wolter (1694 – 1778) frańcuski pisarz, filozof i historyk, jeden z czołowych przedstawicieli oświecenia[źr:]
276
277
Eugenija Ulčinaitė, op.cit.,s. 184.
278
279
Tamże, s. 6.
280
281
Literatura polska. Przewodnik encyklopedyczny, t. 1, pod red. Juliusza Krzyżanowskiego i Czesława Hernasa,
Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1986, s. 213.
282
Polski słownik biograficzny, t. 5, s. 401.
283
284
285
53
Drużbacka pisała przede wszystkim wiersze liryczne a także o charakterze satyrycznym i
sielankowym, w których tematyka religijna szła w parze z wrażliwością na przyrodę 286 .
Praktykowała modny w owym okresie opisowy poemat europejski, którego przykładem jest
Opisanie czterech części roku, powstały w roku 1752 287 . Również chętnie pisała poematy
epickie o treści romansowej, np. Fabuła o książęciu Adolfie, czy Historia chrześcijańska księżny
Elefantyny. Źródłem jej romansów była głównie literatura francuska 288 .
Znaczną część dorobku Drużbackiej wydał Józef Andrzej Zasłuski
w swoim zbiorze
utworów pod tytułem Zbiór rytmów duchownych, panegirycznych, moralnych i światowych
(Warszawa, 1752). Przez przypadek przypisał on Drużbackiej część utworów Udarlika
Krzysztofa Radziwiłła 289 .
Ulżbieta Drużbacka zmarła 14 marca 1765 roku w Tarnowie w wieku siedemdziesięciu lat 290 .
Rozproszone w czasopismach XVIII i XIX wieku jej wiersze zebrał A. Lange w tomie 1
Skarbca poezji polskiej (1903). Za bogactwo i czystość języka oraz płynność wiersza ceniona
Drużbacka była przez pisarzy oświecenia, m. in. przez Ignacego Krasickiego, Huga Kołłątaja,
budziła też zainteresowanie jako jedna z pierwszych autorek w literaturze polskiej 291 .
Obok Franciszki Urszuli Radziwiłłowej i Elżbiety Drużbackiej dla czytelników XVIII wieku
nie mniej znana była Konstancja Benisławska z Ryków 292 . Była ona mało popularna na terenach
Litwy, gdyż w czasach radzieckich nie poświęcano uwagi jej twórczości i nawet usunięto ją z
encyklopedii. O Benisławskiej możemy dziś mówić dzięki badaniom profesora Wacława
Borowego (1890 – 1950) 293 , który nazwał zbiór jej wierszy „omal nie najpiękniejszą książką
XVIII wieku” 294 .
Konstancja Benisławska urodziła się 6 stycznia 1747 roku 295 w pochodzącej z Inflant
zamożnej rodzinie szlacheckiej, w której zmieszały się korzenie niemieckie, polskie i
łotewskie 296 . Mieszkała na terenach Rzeczypospolitej. Wyszła za mąż za Piotra Benisławskiego,
który odziedziczył po ojcu tytuł stolnika, później zaś uzyskał tytuł podkomorzego. Jego bracia,
286
Opisowy poemat europejski zapoczątkował angielski poeta James Thomson (1700 – 1748) w poemacie Pory
roku (The seasons, 1726 – 1730), tradycję tą kontynuował George Crabe (1754 – 1832), w Polsce ten gatunek
uprawiała Elżbieta Drużbacka w Opisaniu czterech części roku, we Francji zaś Jean Francois de Saint – Lambert
(1716 – 1803) w poemacie Pory roku (Les saisons, 1769). [źr.:] Mieczysław Jackiewicz Dzieje literatury litewskiej
do 1917, Ex libris Galeria Polskiej Książki, Warszawa 2003, s. 56.
288
289
Świt i zmierzch baroku, pod red. Mirosławy Hanusiewicz, Justyny Dąbrowskiej i Adama Karpińskiego,
Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Lublin 2002, s. 413.
290
291
292
Tamże, s. 64.
293
Wacław Borowy - profesor Uniwersytetu Warszawskiego, historyk literatury polskiej i krytyk literacki. [źr.:]
294
295
296
287
54
Jan i Konstanty, byli jezuitami, profesorami Akademii Wileńskiej, mieli jednak przychylny
stosunek do władzy rosyjskiej, dzięki czemu zwiększali swój majątek 297 .
Po długich namowach i prośbach Konstantego, Konstancja Benisławska zgodziła się wydać
swoje wiersze, które, jak mówiła, „były pisane dla niej jednej” 298 . W 1776 roku na świat ukazał
się zbiór jej wierszy pisany po polsku pod tytułem Pieśni sobie śpiewane 299 . Książka ta składała
się z trzech cześci: pierwsza i druga przypominały pacierze „Ojcze nasz” i „Zdrowaś Maryjo”; w
części trzeciej są umieszczone modlitwy i pieśni o stylu wolnym 300 .
W danych wierszach ukazują się dwa podmioty liryczne: „ja” i „Bóg”. Inne osoby nie
występują. Czasem spotyka się jakąś bezimienną postać, która symbolizuje wyłącznie zło. W
utworach nie ma realiów codzienności albo jakichkolwiek elementów bytu (w niektórych
miejscach autorka wspomina tylko o przemijającym pięknie swojej twarzy, młodości). Istnieje
wyłącznie jedna wartość, którą jest krzyż, oraz jedyny, do którego się zwraca – Bóg. Dokoła
dwu głównych postaci za pomocą metafor podane jest tło: spadające niebo, trzęsąca się ziemia,
grzmot, nieustający wiatr 301 . Zadziwia pokora chrześcijańska i oddanie autorki Bogu. Jako
przykład przytoczyć mogę jeden z jej najpiękniejszych wierszy Affekt ku Ukrzyżowanemu Panu:
Nic mię od twego Krzyża nie oderwie Chryste,
Żaden strach, żadna męka, żaden kat zaiste!
Nie zlęknę się ni głódu, ni moru, ni wojny,
By stanął na zabicie nieprzyjaciel zbrojny (...)
By się ziemia zatrzęsła, Niebo się waliło,
Piorun z powietrza strzelał, może się wśpieniło:
Nieodbicie tu przylgnę, tu przykuję ręce,
Tu chętnie na ofiarę, tobie mię poświęcę.
Tu sercem przywiązanym i goździe i nogi,
Tu chętnemi ramiony obłapię krzyż drogi:
By najmniej mię nie trwoży zjadła Synagoga,
Ni śmierć krzyża odrazi haniebna i sroga.
Chętliwie trupem padnę: ale to niewiele,
Daj sto mi życia Boże, sto trupem zaścielę:
Jam winna twojej śmierci; żal grzesznicę Chryste
297
Tamże, s. 48.
299
300
301
Tamże.
298
55
Tu u krzyża mię twego zabije zaiste! 302
Tak wielka pobożność poetki zadziwia jeszcze bardziej, gdyż w życiu była ona energiczną,
praktyczną i władczą kobietą. Działała zdecydowanie, a nawet czasem dyspotycznie. Przejawiała
również wielką inicjatywę w zarządzaniu majątkiem. Urodziła ponad dwadzieścia dzieci, z
których wyrosło tylko ośmiu. Wychowywała je bardzo srogo. Obydwie córki wydała za mąż za
kogo sama chciała, natomiast synowie z jej woli służyli w wojsku rosyjskim 303 .
Benisławska posiadała ogromną bibliotekę utworów mistycznych, z której czytała autorów
polskich, francuskich 304 i hiszpańskich 305 . O jej przesadnej religijności świadczy stosunek
pisarki do światowej literatury pięknej, którą uważała za wymysł diabła 306 .
Poetka zmarła 8 września 1806 roku 307 .
Uczuciową, medytacyjną twórczość Benisławskiej oraz jej władczy tryb życia można uważać
za splot kultury oświecenia i baroku w jednej osobie, gdzie druga kultura wyraźnie przeważa.
302
Pieśni sobbie śpiewane. Piesn.Affekt ku Ukrzyżowanemu Panu. [w:] Aida Užubalytė, op.cit., s. 76.
Tamże, s. 49.
304
Tamże, s. 49.
305
306
307
303
56
Rozdział III
Gatunki piśmiennictwa barokowego
3.1. Teatr
Ogólnie uważa się, że wiek XVII to jest epoka teatru, gdyż najlepiej ukazuje on charakter
baroku 308 . Panuje przekonanie, że władza, bogactwo, młodość, piękno i przeżycia są to tylko
chwilowe widoki. Modnym staje się powiedzenie, że nie ma nic stalszego od niestałości. Barok
znów powraca do średniowiecza, gdzie za największą rzeczywistość uważa się świat
pozagrobowy, w porównaniu z którym świat ziemski wygląda jak pustka, jak teatr
przypominający żałosną komedię. Według hiszpańskiego pisarza barokowego Pedro Calderona
(1600 – 1681), wszyscy ludzie od urodzenia są aktorami, a życie na tej ziemi jest
przedstawieniem, w którym Bóg - reżyser określił rolę człowieka od początku przesądzając o
jego losie. Grają wszyscy, niezależnie od tego chcą tego, czy nie 309 . Podstawowe toposy
literatury barokowej - „życie to jest gra”, „świat to teatr”, „świat to scena” – w teatrze
przedstawiane były nie tylko za pomocą słów, lecz także sztuki aktorskiej i mimiki 310 . Przepych
i kunsztowność dekoracji ułatwiały widzowi przejęcie się przedstawianą treścią, służyły
wywołaniu iluzji pełnej rzeczywistości, zadaniem ich było zawładnąć i poruszyć duszę
słuchacza 311 . Pięknie w swoim wierszu teatr barokowy opisał Adam Jarzębski (1590 – 1648):
Tam ujrzysz piekło straszliwe,
I morze zda-ć się burzliwe,
Na którym podczas pływają,
Syreny morskie śpiewają;
A na batach jeżdżą po niem,
W takim morzu nie utoniem.
Jedni się z nieba spuszczają,
Drugich z ziemi wypuszczają,
Trzeciemu się otworzyło
308
Eugenija Ulčinaitė Lietuvos baroko literatūra. Lietuvių literatūros istorijos sąsiuviniai 4 , Baltos lankos, Vilnius
2004, s. 29.
309
Saulius Žukas Literatūros teorija ir kūrinių interpretacija I dalis, Baltos lankos, Vilnius 2000, s. 116 – 117.
310
Eugenija Ulčinaitė Lietuvos baroko..., s. 29.
57
Drzewo, zaraz się stworzyło,
W którym osoba stojała,
Żadnych się trwóg nie bajała 312 .
W Litwie od 1570 roku przy Uniwersytecie Wileńskim działał szkolny teatr jezuicki. Był on
podstawową formą życia teatralnego na Litwie 313 . W pierwszych latach w teatrze były
wystawiane dramaty czołowych pisarzy europejskich o tematyce antycznej lub biblijnej. Jednak
z biegiem czasu dramaty zaczęli tworzyć autorzy WKL, ktorzy starali się przedstawić realia
miejscowe, fakty historyczne z dziejów Litwy, zasługi słynnych ludzi. Wymienić tu można
wystawione w Wilnie utwory dramatyczne: Kazimierza Brzozowskiego Via Appia ad
celsissimas honorum apices (Droga do najwyższego szczytu władzy), Józefa Obrampolskiego
Olgerdus magnus dux Lithuaniae (Olgierd – wielki książę litewski), Wacława Narmunta Vilna
sedes ducum, metropolis Lithuaniae (Wilno – stolica książąt, stolica Litwy) 314 .
Na początku XVII wieku wystawiano najczęściej dramaty o tematyce historycznej, sięgając
do przeszłości różnych narodów. Od drugiej połowy wieku XVII na scenie szkolnej coraz
częściej zaczęły się ukazywać przedstawienia o tematyce orientalnej. Były one częścią programu
misyjnego jezuitów i w taki właśnie sposób szykowano misjonarzy do dalekich krajów.
Najważniejszym jednak było to, że dramaturgia szkolna bezpośrednio reagowała na miejscowe
realia polityczne i świeckie, przypominała wydarzenia z historii Litwy 315 . Sprawiło to, że
częstymi bohaterami szkolnych dramatów byli wielcy władcy litewscy: Mendog, Olgierd,
Witold, Jagiełło i inni 316 . Wiele tematów czerpano z dzieł historycznych Macieja
Stryjkowskiego lub Alberta Kojałowicza – Wijuka 317 . Wspominano walki z Krzyżakami, bitwę
pod Grunwaldem, wojny z państwem Moskiewskim, Turkami i Szwedami. Szczególnie częstym
tematem dramatów szkolnych było zwycięstwo Jana Karola Chodkiewicza nad Turkami pod
Chocimem w 1621 roku i zwycięstwo króla Jana Sobieskiego pod Wiedniem w 1683 roku.
Ważne jest także, że prologi dramatów szkolnych nierzadko pisane były w języku litewskim 318 .
Mówiąc o teatrze szkolnym warto przypomnieć, że był on częścią programu studiów w
kolegium jezuickim i dążył przede wszystkim nie do celów artystycznych, lecz dydaktycznych.
Przedstawieniami uczniowskimi zaczynał się i kończył rok szkolny, uzupełniały one różne
311
Jadwiga Rytel Barok, s. 200 [w:]Literatūra polska od średniowiecza do pozytywizmu, Warszawa 1974.
313
Vanda Zaborskaitė Prie Lietuvos teatro ištakų. XVI – XVIII a. mokyklinis teatras., Lietuvos TSR Mokslų
Akademijos Istorijos Institutas, Vilnius 1981, s. 11.
314
315
Vanda Zaborskaitė, s. 32 - 35.
316
Eugenija Ulčinaitė Lietuvos renesanso ir baroko literatūra, Vilniaus universiteto leidykla, Vilnius 2001, s. 174 175.
317
Vanda Zaborskaitė, s. 35.
318
Eugenija Ulčinaitė Lietuvos renesanso ..., s. 174 - 175.
312
58
święta religijne i państwowe, czciły bohaterów owego czasu. Podczas przedstawień studenci byli
przyzwyczajani do podtrzymywania kontaktu z widzem, rozwijali pamięć, wiedzę z zakresu
łaciny, uczyli się panować nad swoimi gestami i mimiką. Uwzględniając moralne oraz
dydaktyczne przeznaczenie dramatów i dialogów, w ustawach szkolnych Akademii Wileńskiej
szczegółowo omawiano treść utworów, wymagając, aby temat był przyzwoity, nie
przedstawiano scen miłosnych lub uwodzicielskich, żeby w żadnej formie nie ukazały się obelgi
pod adresem dydaktyków lub władców, aby dekoracje i ubrania były skromne, a tekst pisano w
poprawnym języku łacińskim 319 .
Kierownikiem całego życia teatralnego był generał zakonu jezuickiego. Od niego zależał
kierunek i cała działalność teatru. Rozkazy generała we wszystkich kolegiach wypełniali
wizytatorzy lub prowincjałowie. Bez pozwolenia generała lub prowincjała rektor nie mógł
wprowadzić żadnych zmian lub nowostek. Ustalał on tylko charakter i czas trwania
przedstawienia, dbał o środki finansowe i cenzurował teksty przeznaczone na scenę 320 . Z kolei
profesorowie retoryki i poetyki występowali jednocześnie w roli aktorów, redaktorów i
reżyserów 321 .
W wiekach XVI – XVIII dramaty szkolne pisali tacy profesorowie, jak Walentyn Białowicz,
Daniel Butwił, Krzysztof Ejnorowicz, Krzysztof Gorszwił, Albert Hryszkiewicz, Ignacy
Hołowin, Mikołoaj Juszkiewicz, Dominik Mikulski, Władysław Narewicz, Wacław Narmunt,
Jan Pożecki, Gabriel Szymkiewicz i inni 322 .
Jako jednego z najsłynniejszych autorów sztuk dla teatru szkolnego wymienić można Kaspra
Pętkowskiego (1554 – 1612). Urodził się on we wsi Pętkowo w wielodzietnej rodzinie
drobnoszlacheckiej. W wieku siedemnastu lat wstąpił do kolegium jezuickiego w Pułtusku. Po
ukończeniu nauki zgłosił się do zakonu jezuitów. Następnie studiował poetykę, retorykę, języki
grecki i hebrajski w kolegium jezuickim w Poznaniu. Tam też rozpoczął twórczość poetycką.
Swoje pierwsze wiersze tworzył w języku łacińskim. Pisał przede wszystkim drobne utwory
panegiryczne. W latach 1578 – 1581 pracował jako nauczyciel poetyki i języka greckiego w
Braniewie. Od roku zaś 1581 wykładał język grecki w kolegium jezuickim w Wilnie,
równocześnie studiując filozofię 323 . Tu w języku łacińskim i polskim pisał szeroko
rozpowszechnione w epoce baroku utwory o nieokreślonym charakterze, od XVI wieku
nazywane dialogami 324 .
319
Tamże, s. 175 – 176.
Vanda Zaborskaitė, s. 16 -17.
321
Eugenija Ulčinaitė Lietuvos renesanso..., s. 176
322
Tamże.
323
Wrocław – Warszawa – Kraków 1980, s. 748 – 749.
324
320
59
Dialogi Pętkowskiego podzielić możemy na pięć grup, czyli panegiryczne, szkolne,
wielkanocne, pastorałkowe i moralistyczne, chociaż ogółem stanowiły one dialogi szkolne.
Podział ten, ustalony przez władze uczelni, wynikał z zapotrzebowań teatru szkolnego 325 . Z
powodu ściśle okreslonego zakresu tematów Pętkowski często miał kłopoty z cenzurą zakonną.
Mimo to zasłynął ze swego dialogu De Pace (O pokoju), poświęconego królowi Stefanowi
Batoremu. Jako jedno z nielicznych przedstawień teatralnych wystawiono je w Katedrze
Wileńskiej w obecności króla i innych ważnych osobistości WKL 326 .
Ustalony przez jezuitów zakres tematów nie był przypadkowy. Poprzez teatr studenci
uczestniczyli w życiu politycznym, społecznym i kulturowym kraju. Zgodnie z programem
kontrreformacji wielką uwagę poświęcano świętom religijnym, toteż często wystawiano
przedstawienia z okazji takich świąt, jak Wielkanoc, Boże Narodzenie, Zielone Świątki czy też
Boże Ciało. Czasami zbiegały się one z tradycyjnymi świętami ludowymi, na przykład z
karnawałem
(Bacchanalia)
zapustowym,
327
w
zapisach
jezuickich
występującym
jako
Bakchanalia
. Obowiązkowymi figurami alegorycznymi w przedstawieniach zapustowych
były figury Bachusa i Trzeźwości 328 .
Badacz szkolnego teatru jezuickiego Jan Okoń zauważył pewne różnice między treścią
przedstawień w Polsce i na Litwie. W Polsce przeważały przedstawienia o tematyce świąt
religijnych, w Litwie zaś o tematyce mitologicznej, historycznej lub scen ze Starego
Testamentu 329 :
Tematyka przedstawień
W Polsce
W Litwie
Tematyka mitologiczna
0,95%
3,2%
Tematyka historyczna
18,5 %
28,1%
Sceny ze Starego Testamentu
3,2%
9,6%
Niezmiernie ważną część przedstawień stanowiły dekoracje. Już od połowy XVII wieku
używano scen sukcesywnych. Wraz z urozmaiceniem dekoracji doskonalono całą technikę
sceniczną. Używano skomplikowanych efektów barokowych, takich jak prorocze znaki na
niebie, połknięcie przez ziemię grzeszników, itp. W celu urzeczywistnienia takich efektów
urzywano specjalnie skonstruowane maszyny, za pomocą których można było również pokazać
naraz kilka scen lub obrazów. Przedstawienia teatralne urozmaicały fajerwerki i efekty świetlne.
325
Eugenija Ulčinaitė Lietuvos renesanso..., s. 177 - 178.
327
328
329
326
60
Były one jednak zabraniane przez władze, gdyż rzucający ognie studenci często opalali się sami
lub ranili kogoś z widzów 330 .
Litewski teatr szkolny był także ściśle związany z rozwojem teatru europejskiego. Wyraźnie
to widać w twórczości Grzegorza Knapskiego (ok. 1564 – 1639). Urodził się on w Grójcu na
Mazowszu w rodzinie mieszczańskiej. W roku 1583 studiował retorykę w kolegium jezuickim w
Pułtusku, po czym wyjechał na studia filozoficzne do Wilna, gdzie wstąpił do zakonu
jezuickiego. W roku następnym znów wysłano go do Pułtuska, skąd w 1585 roku wyjechał do
Kalisza, w roku zaś 1594 wrócił do Wilna na czteroletni kurs teologii. Tu też napisał tragedie
Philopater (Filopatris) i Foelicitas (Felicja), natomiast już po wyjeździe z Wilna ukazało się
jego dzieło Eutropiusz (Eutropius). Tragedie te, regulowane przepisami Ratio studiorum, były
przeznaczone przede wszystkim dla młodzieży. Napisał je autor doskonałą łaciną z pewnymi
wstawkami polskimi 331 .
Obok teatru szkolnego od połowy wieku XVII w Dolnym Zamku w Wilnie działał zawodowy
teatr królewski. Plan pierwszego teatru królewskiego zrodził się w latach 1624 – 1625 w czasie
podróży królewicza Władysława do Włoch, gdzie zapoznał się on z formą teatru
zachodnioeuropejskiego. Teatr florencki uczcił przyjazd litewskiego królewicza sztuką La
liberazione di Ruggiero, która wywarła ogromne wrażenie na widzu. Po powrocie do
Rzeczypospolitej i po objęciu w 1632 roku tronu, król założył pierwszy teatr na zamku, którego
rozwój przypada na lata 1635 – 1648 332 .
Teatr Władysława IV rozwijał się pod wpływem włoskim. Decydował o tym skład zespołu i
kierunek repertuarowy. Autorem tekstów opery królewskiej był najczęściej Virgilio Puccitelli,
on też w imieniu króla angażował aktorów. Kompozycje muzyczne do tekstów opracowywał
głównie Marco Scacchi 333 .
W odróżnieniu od teatru szkolnego teatr królewski poszukiwał nowoczesnych form
teatralnych. Wystawiał on opery i balety. Sztuki nawiązywały do wątków mitologicznych, do
tematyki religijnej, później zaś do motywów Jerozolimy wyzwolonej Tassa (1544-1595) 334 . W
prologach i epilogach wypowiadano zwykle okolicznościowe, polityczne akcenty lub jakieś
wydarzenia z życia dworu 335 .
330
Vanda Zaborskaitė, s. 142 – 144.
Polski słownik biograficzny, t. 13, s. 107 - 108.
332
Czesław Hernas, Literatura..., s. 184 – 185.
333
Tamże.
334
Torquato Tasso (1544 – 1595) poeta włoski, jego główne dzieło Jerozolima wyzwolona należy do największych
osiągnięć poezji włoskiej [źr.:] Encyklopedia PWN w trzech tomach, t. 3, pod red. Macieja Krzywdy –
Pogorzelskiego, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1999, s. 548..
335
Czesław Hernas, Literatura..., s. 185.
331
61
Śmierć króla w roku 1648 i wojny rozpoczęte buntem Chmielnickiego zaważyły na upadku
królewskiego teatru. Dopiero po kilkunastu latach zaczął się on powoli odradzać 336 .
Ważną rolę w rozwoju teatru barokowego na Litwie odegrał także wspomniany już w
rozdziale poprzednim teatr Radziwiłłów w Nieświeżu 337 . Początkowo organizowały go dwie
osoby: Mikołaj Kazimierz Radziwiłł oraz jego żona Franciszka Urszula Radziwiłłowa z
Korybutów Wiśniowieckich. Jak już wspominałam, dzięki Urszuli Radziwiłłowej rozwinął on
swą działalność i stał się bardzo popularny. Był to teatr amatorski, stanowiący część życia
prywatnego magnatów. Przedstawienia teatralne uzupełniały święta rodzinne, takie jak urodziny
lub imieniny. Czasami urządzano przedstawienia z okazji przybycia ważnego gościa, dlatego,
rzecz jasna, najczęściej wystawiano tu komedie lub sztuki moralno – pouczające, opierające się
na historii antycznej albo epizodach z życia świętych. Jako przykład przytoczyć można Zairę
Woltera, którą w Nieświeżu wystawiano ponad pięć razy. W roli aktorów występowali
członkowie rodziny Radziwiłłów, chłopi lub mieszkańcy pobliskich miejscowości 338 .
Ujawnić swe zdolności aktorskie chłopi mieli okazję również w istniejącym w owym okresie
teatrze plebejskim. Najważniejszy rodzaj tego teatru stanowiła rozwijająca się w pierwszej
połowie XVII wieku komedia sowizdrzalska, której głównym bohaterem początkowo był
Albertus, żołnierz – samochwał, wyprawiony wbrew woli na wojnę. Ukazywał on drwiący,
plebejski stosunek do klasy feudalnej 339 . Z biegiem czasu komedia sowizdrzalska przerosła w
komedię rybałtowską, bohaterami której byli już również przedstawiciele szlachty, z folkloru
przedostały się tu sylwetki Baby i Dziada, uprawiające czary, itd. 340 O dziejach sceny ludowej
w okresie baroku nie zachowało się wiele informacji, toteż trudno jest ustalić jej prawdziwy
wkład w rozwój kultury owego czasu 341 .
Wielką zasługą kościoła w epoce baroku stał się rozwój kościelnych przedstawień
teatralnych, czyli misteriów grywanych dla ludu. Twórcami tekstów takich misteriów byli
najczęściej anonimowi duchowni lub słudzy kościelni. Sztuk tych nie ogłaszano drukiem, lecz
zbierano je w rękopisach przykościelnych, z których część ocalała i przechowywana jest do dziś
w bibliotekach naukowych. Zachowane dokumenty świadczą o tym, że tematy religijne łączono
z tematami świeckimi, a styl poważny z żartem. Z biegiem czasu misteria bożonarodzeniowe
zbliżyły się do folkloru i są uprawiane do dziś. Przedstawienia kościelne nosiły nazwy
336
Tamże, s. 185 – 186.
Eugenija Ulčinaitė Lietuvos renesanso .., s. 184.
338
Eugenija Ulčinaitė Lietuvos renesanso ..., s. 184 – 186.
339
Literatūra polska od średniowiecza do pozytywizmu, s. 204.
340
Szerzej o tym patrz: Czesław Hernas Literatura..., s. 104 – 115.
341
Tamże, s. 107.
337
62
pastorałek. Zapisy w rękopisach przykościelnych nie są dość szczegółowe, często też źle
zachowane, nie pozwala to więc dokładnie zbadać formy i rozwój sztuk teatru kościelnego 342 .
3.2. Pamiętniki. Dzienniki podróży.
Obce kraje i niedoświadczone wrażenia zawsze pociągały ludzi. Ciekawość oraz romantyka
przygód pomagały wynajdywać nowe kontynenty, niepoznane dotychczas cywilizacje i narody.
Prawie cała światowa literatura piękna od czasów Antyku opierała się na takich toposach, jak:
podróże, doświadczenia, wynalazki, powrót do domu, czekanie itd. Niektóre wrażenia
podróżujący zapisywali dla siebie, nie myśląc o przyszłym ich wydaniu, po prostu chcąc
zachować przeżyte doświadczenia, widoki czy fakty, najczęściej te, które różniły się od ich
wiadomości, zmusiły zaciekawić się i zachwycić. Dzienniki i opisy podróży, ujawniające
osobowość i subiektywne emocje autora, stanowiły znaczną część piśmiennictwa dawnych
stuleci. Wiele stuleci przeleżały one w archiwach i dopiero w wieku XX znów zwrócono na nie
uwagę, zaczęto na nowo czytać i publikować 343 .
W czasach baroku szczególnie rozwinęły się bogate formy pamiętnikarstwa. Twórczość ta nie
podlegała żadnym regułam literackim. Autor sam decydował o kształcie i treści swojego dzieła.
Mógł zapisywać na żywo zdarzenia i refleksje dzień po dniu. Powstawał wówczas tak zwany
diariusz, czyli dziennik. Mógł już w starszym wieku odtwarzać historię własnego życia,
wspomagając pamięć dokumentami. Dzieło takie nosiło nazwę pamiętnika. Czasami pisarz
zapisywał tylko ważniejsze wydarzenia domowe lub publiczne, niekiedy dodając własne
refleksje, tworzył w ten sposób raptularz. W niektórych wypadkach autor opisywał wyłącznie
wrażenia z podróży albo z bitew czy innych wydarzeń, w których uczestniczył. Powstawał wtedy
itinerariusz (z łac.itinerarium). W tych wypadkach odwoływał się on do kryteriów publicznych,
opisywał to, co w opinii społecznej jest wydarzeniem, albo zajmował stanowiska przeciwne:
stawał się głównym bohaterem, przedstawiał własne życie, często opisując swój rodowód 344 .
Te podstawowe formy: raptularz domowy, autobiografia i swobodniejszy w doborze faktów
pamiętnik ważnych lub tylko ciekawych wydarzeń życiowych, stanowiły istotne punkty wyjścia
w rozwoju sztuki pamiętnikarskiej. Są one dla nas źródłem wiedzy o tradycji rodzinnej i
samowyrażaniu osobowości w owych czasach. Natomiast inne, szersze znaczenie posiadają
342
Tamże, s. 188 – 191.
Eugenija Ulčinaitė Lietuvos renesanso..., s. 187.
344
Czesław Hernas Literatura, s. 80.
343
63
diarusze, gdyż z nich czerpiemy obszerniejszą informację o danej epoce, na co składają się opisy
podróży lub wypraw wojennych 345 .
Podobnie jak i w całej Europie, w epoce baroku zwiększyła się liczba podróżników
litewskich. Chociaż wiadomo, że pierwsi litewscy kupcy, dyplomaci i zakonnicy zwiedzali różne
państwa już w XIII – XIV wieku, od wieku zaś XV liczba podróżujących znacznie się
zwiększyła kosztem wyjeżdżających na studia za granicę dzieci magnatów. Pierwsze notatki
pamiętnikarskie zachowały się zaś tylko z wieku XVI. Za najstarszy litewski utwór tego gatunku
uważa się utwór Jerzego Radziwiłła (1556 – 1600) Opis podróży do Włoch w 1575 roku 346 .
Podróż Radziwiłła była bezpośrednio związana z jego posadą. W 1574 roku papież Grzegorz
XIII wyznaczył go koadiutorem biskupa, czyli pomocnikiem chorego biskupa wileńskiego
Waleriana Protasewicza. Po śmierci Protasewicza koadiutor miał zająć jego miejsce 347 . Papież
jednak zażądał od Radziwiłła uzupełnienia studiów w zakresie filozofii i teologii. W tym właśnie
celu 11 listopada 1575 roku wraz z bratem Albrechtem wyruszył on do Rzymu 348 . Tego samego
dnia rozpoczął też pisanie swego itinerariusza:
11 listopada, we wtorek wyjechałem z Budziszek, zostawiając tam chorego brata Mikołaja Krzysztofa, marszałka
WKL, postanowiwszy podróżować do Włoch ze swym młodszym bratem Albrychtem. (...) 349
Podróżowano przez Warszawę, Wiedeń i Wenecję, zatrzymując się na krótko, aby wypocząć
i napoić koni. W itinerariuszu autor dokładnie wymienia wszystkie miejscowości, przez które
jechał, spotkanych ludzi, daty przyjazdu oraz odjazdu, odległości między miejscowościami i
zwiedzone obiekty. Nie brakuje również opisu wrażeń. Zapiski magnata kończą się 7 grudnia na
przyjeździe do Padwy, a mianowicie na opisie nieprzyjemnej sytuacji podczas oglądania
komedii Pastorałka, kiedy to u jego sługi skradziono sakiewkę 350 :
(...)Po obiedzie ze wspomnianymi Polakami oglądałem, nie mniej piękną niż poprzednia, komedię Pastorałka.
Zapłaciłem za nią jednak dość drogo, gdyż u mego służącego Grajowskiego skradziono sakiewkę (...) 351
O dalszej podróży Jerzego Radziwiłła wiadomości się nie zachowały, chociaż z jego biografii
wynika, że skończyła się ona w Rzymie, gdzie rozpoczął on studia dwuletnie.
345
Tamże, s. 81 - 82.
Jurgis Radvila Kelionė į Italiją. 1575 metų dienoraštis, Lietuvos Dailės Muziejus, Vilnius 2001, s. 18 - 19.
347
Tamże, s.19.
348
349
Jurgis Radvila, s. 31
350
Tamże, s. 20.
351
Tamże, s. 47.
346
64
Do naszych czasów dotarł jeszcze jeden pamiętnikarski utwór Jerzego Radziwiłła, napisany
po łacinie, o nazwie Zapiski o Liwonii. Autor stworzył go podczas służbowego pobytu w Liwonii
w latach 1582 – 1585. Pamiętnik zawiera udokumentowane notatki o Liwonii z przeciągu prawie
dwudziestu lat, czyli poczynając od roku 1556, kiedy to rozpoczął się konflikt między Liwonią a
WKL, kończąc zaś na roku 1574 – elekcją króla Henryka Walua. Autor robi niemało dygresji w
przeszłość, próbując wytłumaczyć, dlaczego sytuacja polityczna i religijna oraz historia danych
terenów rozwinęły się tak, a nie inaczej 352 .
Do historii literatury litewskiej Jerzy Radziwiłł wszedł jako pierwszy pamiętnikopisarz.
Tradycję tę kontynuował jego starszy brat Mikołaj Krzysztof Radziwiłł zwany Sierotką (1549 –
1616), który zasłynął ze swego diariusza Peregrynacja do Ziemi Świętej 353 .
Mikołaj Krzysztof Radziwiłł urodził się w Ćmielowie, na terenach Polski. Był wychowywany
w Wilnie jako kalwinista. Studiował w Strasburgu i Tubingenie, zwiedził także Curych, Baselę i
Rzym. Po powrocie do Wilna w 1567 roku przyjął wiarę katolicką i stał się działaczem ruchu
kontrreformacyjnego. W latach 1559 – 1578 pieścił urząd marszałka nadwornego WKL 354 . Z
powodu słabego zdrowia nie mógł brać udziału w licznych wyprawach wojennych. W 1576 roku
przebywał na kuracji pod Lwowem, dwa lata później leczył się w Niemczech. We wrześniu 1575
roku złożył przysięgę, że, gdy jego stan zdrowia się poprawi, uda się na pielgrzymkę do Grobu
Świętego w Jerozolimie. W roku 1582 Radziwiłł poczuł się lepiej, więc musiał spełniać swoją
obietnicę 355 . Wyjechał z Nieświeża 16 sierpnia 1582 roku, w grudniu dotarł do Wenecji, stamtąd
w czerwcu następnego roku wypłynął do Trypolisu, skąd przybył do Jerozolimy, gdzie przez
dwa tygodnie zwiedzał najsłynniejsze miejsca chrześcijańskie, a w końcu lipca udał się na dwa
miesiące do Egiptu. 7 lipca 1584 roku podróżnik wrócił do Nieświeża 356 .
Radziwiłł opisywał przede wszystkim niezwykłość przyrody, środowisk społecznych i
architektury. Osobliwością jego diariusza jest to, że przedstawia on świat bardziej od strony
uczonego, niż poety, używa dokładnych porównań przyrody Wschodu z przyrodą polską, np.:
kiedy opisuje gaj cedrowy, mówi, że cedry są „modrzejowi podobne”, a woda Morza Martwego
wieczorem staje się „czerwonawa albo rudawa, jakoby ją z gliną zmieszał”. Z dużym
zainteresowaniem ogląda architekturę: świątynie różnych religii, egipskie kanały nawadniające,
portowe urządzenia Aleksandrii. Stara się zrozumieć skomplikowaną strukturę wschodniej
352
Tamże, s. 22.
Tamże, s. 22.
354
Lietuvių literatūros enciklopedija pod red. Vytautasa Kubiliusa, Vytautasa Rakauskasa, Vytautasa Vanagasa,
355
356
Eugenija Ulčinaitė Lietuvos renesanso..., s. 190 - 191.
353
65
społeczności, jej zróżnicowanie narodowościowe i zawodowe. Rozmawia z przedstawicielami
różnych warstw i rozmowy te przytacza w swoim diariuszu 357 .
Dzieło to, po przetłumaczeniu z polskiego na łacinę, ukazało się pod tytułem Hierosolymitana
peregrinatio, w Braniewie w 1601 roku 358 . Jak twierdzi badaczka litewska Eugenia Ulčinaitė,
uczeni dotychczas nie znaleźli odpowiedzi na pytanie, w jakim języku utwór był napisany i
dlaczego jeszcze za życia autora tekst z polskiego był tłumaczony na łacinę, po kilku zaś latach
inny tłumacz znów przetłumaczył je na polski 359 ; z kolei badacz polski Czesław Hernas
stwierdza, że wersję oryginalną z zachowanych odpisów wydano w roku 1925 360 . Utwór ten był
bardzo popularny, znane są cztery jego wydania łacińskie, dziewięć polskich, dwa niemieckie i
jedno rosyjskie.
Być może Mikołaj Krzysztof Radziwiłł zwany Sierotką był pierwszym
Litwinem, który w końcu XVI wieku opisał piramidy egipskie, powódź spowodowaną
wystąpieniem Nilu z brzegów, itp. i tym samym jakby otworzył Litwinom drogę do poznania
świata Orientu 361 .
Prawdopodobnie Radziwiłłowie byli wielkimi podróżnikami. A. Sajkowski wymienia aż
szesnastu przedstawicieli tego rodu, którzy w wieku XVI – XVIII zwiedzili Włochy. Podróże
takie były bardzo korzystne, w ich trakcie nawiązywano ciekawe znajomości, zdobywano
doświadczenie, kupowano ciekawe książki i obrazy. Jedna taka siedemnastowieczna wyprawa
doczekała się wyjątkowej uwagi badaczy. Jest to, wspomniana już w podrozdziale poprzednim,
podróż królewicza Władysława IV po Europie w latach 1624- 1625, w której brali udział i którą
komentowali magnaci Stefan Pac (1587 – 1640) i Albert Stanisław Radziwiłł (1593 – 1656) 362 .
Stefan Pac, po studiach w licznych uniwersytetach europejskich, w 1611 roku został sekretarzem
królewskim, następnie zaś piastował stanowisko marszałka sejmu i wielkiego skarbnika
litewskiego 363 . W wycieczce tej pełnił funkcje sekretarza. Szczegółowo opisywał on zwiedzane
miejsca, spotkanych ludzi i wrażenia. Pisał po polsku, jednak sam swoich notatek nie
publikował. Zrobił to historyk Józef Kazimierz Plebański (1831 – 1897) 364 dopiero w 1854 roku.
Z kolei kanclerz i starosta wielu starostw Albrecht Stanisław Radziwiłł towarzyszył
królewiczowi w podróży jako osoba oficjalnie upoważniona przez króla ojca - Zygmunta III
Wazę. Radziwiłł był odpowiedzialny za to, by trzymano się zawczasu zaplanowanej marszruty,
aby królewicz zwiedził wszystkie wskazane w planie miejsca, przyzwoicie się zachowywał, nie
357
Czesław Hernas Literatura ..., s. 84
Tamże, s. 84
359
360
Czesław Hernas Literatura...,, s. 84
361
Eugenija Ulčinaitė Lietuvos renesanso..., s. 191- 192.
362
Jurgis Radvila, s. 23 – 24.
363
Lietuvių enciklopedija, pod red. Antanasa Bendoriusa, Pranasa Čepėnasa, Juozasa Griniusa, Vincasa Masiūnasa,
Jonasa Puzinasa, t. 20, Lietuvių Enciklopedijos Leidykla, Boston 1960, s. 313.
364
358
66
trwonił zbyt dużo pieniędzy, nie złamał jakichkolwiek umów z państwami sąsiednimi, lub - jako
osoba reprezentująca państwo - nie narobił wstydu sobie, ojcu i matce 365 .
W porównaniu z zapiskami Paca, dziennik Radziwiłła jest bardziej suchy i konkretny: opisuje
zwiedzone miejsca, wydatki finansowe, itd. Wygląda na to, że kanclerz troszczył się przede
wszystkim o sprawy organizacyjne podróży, a nie o opis wrażeń. Zapiski te jednak przyniosły
niemałą korzyść dla kultury, gdyż dokładnie opisują spotkanie Władysława IV ze słynnym
malarzem flamandzkim Peterem Paolo Rubensem (1577 – 1640), podczas którego namalował on
obraz królewicza, z kolei królewicz kupił i przesłał do Polski kilka obrazów malarza 366 .
W epoce baroku do napisania utworów pamiętnikarskich przyłożyli się nie tylko magnaci,
lecz również szlachta i przedstawiciele innych zawodów. Najstarszy utwór tego rodzaju ,
wspomnienia O wojnie w Liwonii, który możemy zaliczyć do raptularzy, został napisany przez
autora nieznanego, nazywającego siebie szlachcicem litewskim. Dzieło to obejmuje okres lat
1599 – 1609 i przedstawia wspomnienia wolontariusza, pod dowództwem Jana Karola
Chodkiewicza służącego przez dziesięć lat w wojsku litewskim. Prawdopodobnie osoba ta była
blisko związana z Chodkiewiczem, gdzyż miała dostęp do ogółu informacji o wydarzeniach w
Liwonii oraz walkach ze Szwedami. W raptularzu wymienieni są dowódcy pułków, liczba
jeńców wojennych, cytowane są listy otrzymywane przez Chodkiewicza lub przez niego pisane.
Autor zna konflikty między dowódcami wojskowymi a Sejmem, plany działań wojennych i ich
motywacje. Dzieło to jest bardzo cenne pod względem historycznym, gdyż przytacza treść wielu
unikatowych, autentycznych dokumentów 367 .
W pamiętnikarstwie litewskim zaznaczył się również sędzia ziemski i dyplomata Stefan
Franciszek Medeksza (ok. 1629 – po 1690). Pochodził on z kowieńskiego rodu bojarów, którym
Wijuk – Kojałowicz przypisywał tatarskie pochodzenie. W młodości był prawdopodobnie
kalwinem, później zaś ze względu na służbę u wielkiego podskarbiego i pisarza ziemskiego
Wincentego Gosiewskiego, przeszedł na katolicyzm. W czasie wyprawy wojennej 1655 roku był
w wojsku Gosiewskiego. Po upadku Wilna, Gosiewski za jego pośrednictwem kontaktował się z
posłem carskim, następnie zaś wysłał Medekszę z tajną misją do Moskwy. Po dwu latach
Medeksza znów wyruszył do Moskwy, ale już z polecenia króla. W roku zaś 1662 ponownie był
w stolicy Rosji, tym razem oficjalnie - z listami zawierającymi podziękowanie za uwolnienie
Gosiewskiego i innych jeńców. Te właśnie wyprawy, a także sytuację Litwy w drugiej połowie
XVII wieku opisuje on w Księdze wspomnień o wydarzeniach Litwy w latach 1654 – 1668 368 . O
365
Eugenija Ulčinaitė Lietuvos renesanso..., s. 192 – 193.
Tamże, s. 194.
367
Albinas Jovaiša, Eugenija Ulčinaitė Lietuvių literatūros istorija XIII – XVIII amžius, Lietuvių Literatūros ir
Tautosakos Institutas, Vilnius 2003, s. 287.
368
366
67
podobnym charakterze są dzieła wojewody mińskiego Krzysztofa Zawiszy (1666 – 1721) 369 oraz
kasztelana litewskiego Marcina Matusewicza, pozwalające poznać mentalność szlachty
siedemnastowiecznej 370 . Do naszych czasów przetrwał również Pamiętnik
pisarza WKL
Teodora Jewłaszewskiego (1546 – po 1604), ukazujący obyczaje litewskie, stosunki ludzi o
różnej wierze, ujawniający stosunek poglądów pogan i chrześcijan. Świadczy on przede
wszystkim o tolerancji religijnej w owym okresie, co pisarz udowadnia na przykładzie własnego
życia: pochodził on z prawosławnej szlachty ruskiej powiatu nowogródzkiego, nie ukończył
żadnej szkoły, jednak mówił po rusku, po polsku i po żydowsku. Pełniąc obowiązki poborcy
podatków w Wilnie nauczył się także pisać po żydowsku. W 1564 roku brał udział w wojnie z
Moskwą. Później jako wolny szlachcic służył u Chodkiewiczów, dzięki czemu się wzbogacił.
Podczas pobytu w Wilnie przeszedł na wyznanie protestanckie, utrzymywał jednak dobre
stosunki z duchowieństwem katolickim 371 . Ożenił się z kobietą prawosławną, a kilka lat później
wysłał dzieci do szkoły ariańskiej 372 .
Literaturę mieszczan uzupełnia księga wspomnień Skarbnica pamięci luteranina pochodzenia
niemieckiego, lekarza królewskiego Macieja Vorbeka – Lettowa (1593 – 1663 ?). Podaje ona
wiadomości o życiu społecznym Litwy oraz pożarze Wilna w 1610 roku. Chociaż sam autor
uczył się w szkole luterańskiej, bardzo pozytywnie odzywa się o jezuickich metodach nauczania,
uważa, że jezuici nie przeciążają studentów wykładami, są tolerancyjni wobec innowierców.
Widocznie nie przypadkowo oddał on swego syna na naukę właśnie do ich kolegium 373 .
Wśród diariuszy barokowych znajduje się dość rzadkie dzieło studenta Jana Goliusza (1634
– 1694). Urodził się on w Zamościu, w 1650 roku rozpoczął studia na uniwersytecie w Lipsku.
W roku 1653, po śmierci matki, wrócił do Zamościa, gdzie doświadczył najazdu Kozaków i
przeżył dżumę, podczas której pochował wielu bliskich osób. W 1666 roku ożenił się z
Katarzyną Budrewiczanką i zamieszkał w Kiejdanach. W dziele Jana Goliusza nie ma
znaczących wydarzeń politycznych, ale mówi się o życiu studenckim, obyczajach, programach
nauczania, uroczystościach wręczenia dyplomów itd. Diariusz Goliusza został znaleziony w
Anglii w XIX wieku, jednak opublikowano tylko pierwszą jego część 374 .
369
Lietuvių enciklopedija, t. 35 Antanas Bendorius, Juozas Grinius, Vincas Masiūnas,Lietuvių enciklopedijos
leidykla, Boston 1966, s. 63.
370
Eugenija Ulčinaitė, Lietuvos renesanso..., s. 198 – 200.
371
372
373
Tamże.
374
Tamże, s. 201.
68
3.3. Literatura okolicznościowa
Za jeden z podstawowych gatunków piśmiennictwa barokowego uważa się literaturę
okolicznościową. Stanowiła ona 13% wszystkich wydań w WKL w wieku XVI, w wieku zaś
XVII liczba ta wzrosła do 30% 375 . Były to utwory pisane na cześć jakiegoś ważnego wydarzenia,
na przykład objęcia przez kogoś wysokiego stanowiska, pogrzebu lub wesela, świętowania dnia
urodzin czy imienin, rozpoczęcia albo zakończenia kadencji sejmowej, wygrania bitwy
wojennej, podjęcia ważnej decyzji politycznej lub otrzymania stopnia naukowego. Adresatami
takich tekstów byli zazwyczaj magnaci, działacze państwowi i mecenasowie 376 .
Wiele utworów okolicznościowych stworzyli studenci i profesorowie Uniwersytetu
Wileńskiego. Jak już mówiłam w rozdziale pierwszym, pisanie takiego rodzaju tekstów
stanowiło część programu nauczania. Tworząc teksty okolicznościowe studenci musieli
zademonstrować swoją erudycję, znajomość języka łacińskiego i umiejętność zastosowania
wiedzy o literaturze antycznej. Z drugiej zaś strony, za pomocą pochlebstwa władza
uniwersytetu starała się podtrzymywać dobre stosunki z królami i magnatami, w wyniku czego
mogła korzystać z ich poparcia 377 . To wszystko przyczyniło się do popularyzacji tekstów
panegirycznych, czyli wychwalających osobę, na cześć której były one pisane. Takie utwory
były polem rywalizacji pisarzy, a także adresatów: pierwsi starali się ułożyć piękniejszą od
innych pochwałę, niespotykane dotychczas porównanie lub jak najwyraźniej zademonstrować
znajomość tekstów autorów antycznych, drudzy z kolei dążyli do tego, aby być najwięcej
chwalonymi, co podkreślałoby ich wartość i szlachetność 378 .
Utwory panegiryczne trworzono na podstawie reguł retorycznych: magnata chwalono
opierając się na tym, co było do niego najważniejsze, czyli jego pochodzenie i ojczyzna; jest w
nim, czyli jego imię, wykształcenie, wychowanie, piękno fizyczne i zachowanie; a także co
będzie po nim, czyli dobre imię zmarłego 379 .
Do literatury okolicznościowej zaliczamy takie gatunki piśmiennictwa, jak panegiryk 380 ,
pozdrowienie, dedykacja, epigramat 381 , epitafium 382 , tren 383 oraz inne; zbiory zaś tych utworów
nazywane są epitalamium 384 .
375
Jolita Sarcevičienė Lietuvos didikės proginėje literatūroje, Lietuvos Istorijos Institutas, Vilnius 2005, s. 20.
377
Skirmantė Šarkauskienė Lotyniškasis XVI – XVII amžiaus LDK epitalamijas, Vilniaus Universitetas Kauno
Humanitarinis Fakultetas, Kaunas 2003, s. 94.
378
Jolita Sarcevičienė, s. 29.
379
Tamże, s. 26.
380
Panegiryk – wypowiedź pochwalna wysławiająca, często w przesadnie pochlebny sposób jakąś osobę, czyn,
wydarzenie, ujęta w formę utworu literackiego, przemówienia, listu itp. [źr.:] Słownik wyrazów obcych, pod red.
Elżbiety Sobol, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2003, s. 818.
381
Epigramat – krótki utwór poetycki o zaskakującej puencie, często o charakterze satyrycznym. [źr.:] Tamże,
s.303.
376
69
Najstarszym zbiorem poezji okolicznościowej, wydanym w 1579 roku, jest zbiór
zatytułowany Gratulationes serenissimo ac potessimo principi Stephono I (Pozdrowienie
najświętszego i najpotężniejszego władcy Stefana I), poświęcony królowi Stefanowi Batoremu,
który nadał wileńskiemu kolegium jezuickiemu przywilej uniwersytetu. Król był częstym
gościem uniwersytetu, spotykano go zawsze różnorodnymi uroczystościami, deklamacjami i
przedstawieniami teatralnymi. Teksty owego zbioru napisane są różnymi wersyfikacjami, część
z nich przeznaczona jest do deklamacji 385 .
Po dziesięciu latach do Wilna przybył król Zygmunt III. Z tej okazji studenci przyszykowali
uroczystość i wydali zbiór poezji pod tytułem Gratulationes serenissimo ac potentissimo principi
Sigismundo III (Pozdrowienie najświetlejszego i najpotężniejszego władcy Zygmunta III). Był to
nie tyle zbiór poezji ile scenariusz uroczystości, w którym opisywano, jak muszą wyglądać arki
triumfalne, gdzie muszą się znajdować, jakie pasują do nich nadpisy i dekoracje. Było to
pierwsze
wielojęzyczne
wydanie
Uniwersytetu
Wileńskiego.
Studenci
zamieścili
tu
pozdrowienia pisane w językach łacińskim, greckim, hebrajskim, włoskim, francuskim,
hiszpańskim, niemieckim, angielskim, polskim i litewskim 386 . Teksty litewskie Pakvietimas
Lietuvos
giminės
oraz
Pakvietimas
Viešpaties
Karaliaus
są
pierwszymi
litewskimi
heksametrami 387 , których autorem był prawdopodobnie Stanisław Pac 388 .
Utwory panegiryczne pisano niemal we wszystkich językach używanych na terenach WKL.
Na formowanie sytuacji językowej barokowego piśmiennictwa niewątpliwie wpływ miało to, że
autorzy uczyli się w szkołach łacińskich, dobrze znali literaturę antyczną i chrześcijańską, obok
języków miejscowych, czyli polskiego, litewskiego, białoruskiego znali języki klasyczne, takie
jak łacina, greka i hebrajski. O wyborze języka decydowała pozycja społeczna autora i adresata,
temat oraz przeznaczenie utworu 389 .
Utwory okolicznościowe odznaczały się oryginalnością pod względem formy: pisano je w
formie kwadratu, krzyża, piramidy, pucharu, rombu; teksty poetyckie łączono z prozą, używano
elementów dramatu, deklamacji i inscenizacji. Najjaskrawszym tego przykładem jest utwór Ludi
litterarii (Gry literackie) z 1670 roku, napisany z okazji ślubu króla polskiego Michała Korybuta
Wiśniowieckiego z księżniczką austriacką, Eleonorą. Składa się on z dwunastu scen
382
Epitafium – napis nagrobkowy lub wiersz poświęcony osobie zmarłej. [źr.:] Tamże, s. 304.
Tren – pieśń żałobna, utwór liryczny poświęcony osobie zmarłej, opłakujący ją. [źr.:] Tamże, s. 1126.
384
Skirmantė Šarkauskienė, s. 94.
385
386
Tamże, s. 8
387
Heksametr – w poezji antycznej: sześciostopowy wiersz daktyliczny, stosowany w epice. W poezji nowożytnej:
wiersz sześcioakcentowy sylabotoniczny lub toniczny [źr.:] Słownik wyrazów obcych, s. 421.
388
Jurgis Lebedys, s. 120.
389
Eugenija Ulčinaitė Lietuvos renesanso..., s. 153
383
70
przedstawiających życie małżonków oraz ważniejsze wydarzenia państwowe. Utwór ten pełni
przede wszystkim funkcję panegiryczną, gdyż wychwala magnatów i życie małżeńskie 390 .
Popularną w owym czasie była też tzw. poezja herbowa. Są to 6 – 8 - wersowe wiersze
komentujące symbolikę herbu, łącząc ją z zasługami konkretnej osoby. Wiersze herbijne razem z
herbem, umieszczone najczęściej na początku książki, stanowiły część przedmowy lub
dedykacji 391 . Za najbardziej utalentowanego barokowego twórcę poezji herbijnej uważa się
najsłyniejszego protestanta Litwy owego okresu, Stefana Telegę (ok.1600 – 1666). Różnił się on
od poprzednich pisarzy kulturą literacką oraz, co ciekawe, swoim pochodzeniem. Urodził się
Telega w Kiejdanach. Gdzie i kiedy ukończył studia nie wiadomo. Od 1631 do 1666 roku był
burmistrzem Kiejdan. Zajmował się handlem zboża, toteż słynął jako bogaty człowiek. W
pewnym dokumencie wspomina się, że podwładni Telegi pobili przedstawicieli szlachty, co
świadczy o tym, że był nie tylko bogaty, lecz także potężny. Mimo to szlachta nie przyjmowała
go w swe kręgi z powodu pochodzenia mieszczańskiego. Jako poeta zasłynął on przede
wszystkim ze swej wierszowanej dedykacji Ant herbo kunigaikščio, jo mylistos poświęconej
wojewodzie wileńskiemu Januszowi Radziwiłłowi 392 , umieszczonej w wydaniu Knyga
nobažnistės krikščioniškos z 1653 roku. Dedykacja ta naśladuje łacińską poezję herbijną, gdyż
zawiera charakterystyczną dla niej strukturę i leksykę ponegiryczną, jest napisana
trzynastozgłoskowcem 393 . Wychwala w niej autor Janusza Radziwiłła, wymienia jego zasługi dla
kościoła i ojczyzny, w końcu dedykacji zaś życzy magnatowi bogactwa i sławy 394 .
Trochę inna jest panegiryka autorstwa studenta filozofii Konstantego Druczka – Gorskiego,
poświęcona nowemu biskupowi Wilna Jerzemu Tyszkiewiczowi Lux lunae Tyszkievicianae sicut
lux solis, 1649 (Światło księżyca Tyszkiewicza jak światło słońca). Jest to wiersz łączony z prozą.
Elementy herbu Tyszkiewicza – księżyc i gwiazdy – używane są do różnorodnych aluzji
poetyckich, nawiązywane do antycznej literatury, historii i mitologii. Autor wspomina Olimp i
Herkulesa. Takie jawne porównywanie biskupa katolickiego z bohaterami pogańskimi nie
wydaje się autorowi niestosowne 395 .
Ciekawe łączenie katolickiego i pogańskiego światopoglądu występuje też w poezji
pogrzebowej: w trenach, elegiach 396 , epicediach 397 , pieśniach pogrzebowych i mowach. W tych
390
Eugenija Ulčinaitė Lietuvos baroko..., s. 9
Tamże, s. 13.
392
Jurgis Lebedys, s. 96 - 97.
393
Albinas Jovaiša, s. 277.
394
395
Eugenija Ulčinaitė Lietuvos baroko, s. 10.
396
Elegia – w poezji antycznej utwór zwykle epicki o różnorodnej tematyce, ujęty w formę dystychu składającego
się z heksametru i pentametru. Później - utwór liryczny o tematyce głównie żałobnej, pożegnalnej, utrzymany w
nastroju smutku i cierpienia. [źr.:] Słownik wyrazów obcych, s. 284.
397
Epicedium – poemat lub mowa na cześć zmarłego; w greckiej liryce chóralnej: pieśń żałobna lub tren. [źr.:]
391
71
utworach zauważa się naśladowanie tradycji poezji antycznej, nawiązanie do twórczości
Owidiusza i Horacego. Z poezji antycznej barokowi pisarze przejęli również koncepcję życia
pozagrobowego: śmierć w trenach XVI – XVII – wiecznych najczęściej utożsamiana była z
mitologicznymi boginiami losu Parkami, które przą nić życia i samowolnie ją urywają. Czasami
jednak występował średniowieczny obraz śmierci z kosą. Te dwa światopoglądy nierzadko
ukazywały się w tym samym utworze 398 . Pisano je najczęściej w językach polskim i
łacinskim 399 .
Zbiory poezji pogrzebowej były przeznaczone nie tylko do czytania jej
miłośnikom lub pocieszenia bliskich zmarłego. Zajmowały one ważne miejsce w modnych w
epoce baroku teatralizowanych pogrzebach, które odróżniały się od innych uroczystości swą
uczuciowością. Prócz czytania odpowiednich wierszy, do obowiązków pogrzebowych wchodziło
także robienie arek triumfu, upiększanie wnętrza kościoła 400 . Wszystko to musiało ukazać
szlachetność zmarłego, jego miejsce w społeczeństwie oraz rolę w życiu państwa i Kościoła.
Wiersze pogrzebowe, szczególnie lubiane przez pisarzy, były także najlepszą moźliwością do
nawiązania bliższego kontaktu z rodziną zmarłego, a także wygodne od strony finansowej,
ponieważ były one pisane przeważnie na zamówienie 401 . Przykładem tego jest utwór
okolicznościowy studenta Uniwersytetu Wileńskiego, skierowany do Jana Karola Chodkiewicza,
w którym autor tłumaczy się Chodkiewiczowi, dlaczego w czas nie napisał utworu na pogrzeb
jego syna Jeremiego i prosi, aby magnat mimo wszystko mu zapłacił:
Nie racz podziwiać, że z dary opóźniło
I słusznego się czasu tobie niestawiło.
Na zacny bowiem pogrzeb Synaczka Twojego
Wielem ksiąg impirował, autora różnego.
Dogadzając potrzebie ludzkiej, sobiem szkodził,
Gdym na ten dzień swych rytmów z prasy nie wygodził.
Lecz o Twojej dobroci Pańskiej wiele trzymam:
Ja ostatni z pierszymi tenże grosz otrzymam 402 .
Przykładem literatury pogrzebowej może służyć utwór studenta Uniwersytetu Wileńskiego
Stanisława Mogilnickiego Pieść pogrzebowa najświętszemu księciowi świętego Imperium
Rzymskiego i panu Albertowi Radziwiłłowi z 1593 roku 403 , w którym autor twierdzi, że śmierć
Radziwiłła, to najważniejsze wydarzenie po śmierci króla Stefana Batorego, następnie w
398
400
Rita Jurgelėnaitė, Lotyniškoji laidotuvių poezija. XVI amžiaus pabaigos Vilniaus Akademijos tekstų retorinė
analizė. Vilnius 1998, s. 124 – 129.
401
402
Tamże, s. 32.
403
Skirmantė Šarkauskienė, s. 102 – 110.
399
72
szczegółach podaje gdzie stał grób zmarłego, kto przemawiał i jak odbywała się uroczystość
pogrzebowa 404 .
W literaturze okolicznościowej epoki baroku pojawiły się też nowe rodzaje piśmienictwa,
które w okresie renesansu nie były popularne. Jest to przede wszystkim elogium 405 . Pochodziło
ono od epitafium i początkowo służyło do wysławienia jakiejś osoby lub przedmiotu. Z czasem
elogium przybrało cechy panegiryzmu, a jego objętość zwiększyła się nawet do kilkuset stronic.
Elogium pisano nie tylko po to, by uczcić realne osoby lub wydarzenia, czasami też na tematy
wymyślane, na przykład aby przytoczyć etymologię jakiegoś imienia. Elogiem zatarło granice
między poezją i prozą, liryką i dydaktyką, retoryką i historią. W swoim dziele Elogium duodecim
virtutum sine labe conceptare Deiparae virginis Mariae (Elogium dwunastu cnot bez grzechu
poczętej Matki Bożej rodzicielki dziwicy Marii), napisanym w 1655 roku, Albert Stanisław
Radziwiłł na kilkuset stronicach analizuje cnoty Marii, popierając swe dowody cytatami z Pisma
Świętego oraz dziełami słynnych filozofów i teologów. Elogium zawiera wszystkie cechy
literatury barokowej: obfitość figur retorycznych, nieoczekiwane porównania, zawieszanie
myśli, grę dwuznacznością, znaczenia przenośne, wagę formy zewnętrznej utworu 406 .
Szeroko popularny w epoce baroku był też gatunek panegiryczny, czasami naśladujący
poemat epicki, czasami zbliżający się do omawianych już wcześniej diariuszy lub
pamiętników 407 . Takie właśnie jest dzieło studentów akademii wileńskiej Panegiryk Mikołajowi
Krzysztofowi Radziwiłłowi z okazji otrzymania tytułu wojewody wileńskiego z 1604 roku. W
napisanym hegzametrem 600 - strofowym utworze omówione są wszystkie cnoty Radziwiłła:
rozum, pochodzenie, odwaga i wykształcenie. Ukazany jest portret idealnego bohatera. W tym
utworze znalazły się elementy panerigiryku, trenu, pozdrowienia oraz kroniki 408 .
Ze swych panegiryków zasłynął też profesor Uniwersytetu Wileńskiego Kazimierz Wijuk
Kojałowicz (1617 – 1674). Urodził się on w Kownie. W latach 1636 – 1637 studiował retorykę
w kolegium w Nieświeżu, następnie, po rocznej praktyce w pedagogicznej, studiował filozofię
na Uniwersytecie Wileńskim. W tym czasie napisał utwory panegiryczne z okazji wileńskich
obchodów stulecia istnienia zakonu jezuickiego. Jezuici wysoko ocenili jego prace, po czym
został oficjalnym panegirystą zakonu. W 1668 roku w Wilnie wydał on zbiorowy zbiór
panegiryków Panegirici Heroum (Panegiryk bohaterów) 409 . Jest to wyraźny przykład kroniki –
panegiryku. Zawiera on opisy bahaterów: króla Zygmunta III Wazę, biskupa wileńskiego
404
Eugenija Ulčinaitė Lietuvos renesanso ..., s. 154..
Elogium – w starożytnym Rzymie: napis pochwalny umieszczony na wizerunkach przodków, pomnikach i
darach wotywnych. [źr.:] Słownik wyrazów obcych, s. 292.
406
Eugenija Ulčinaitė Lietuvos renesanso..., s. 156..
407
408
Eugenija Ulčinaitė Lietuvos renesanso..., s. 156..
409
Polski słownik biograficzny, t. 13, s. 268 - 269.
405
73
Waleriana Protasewicza i biskupa żmudzkiego Jerzego Tyszkiewicza.
Autor podaje sporo
faktów biograficznych, od, epigramatów i epitalamiów 410 .
Od założenia uniwersytetu wileńskiego w 1579 roku do końca XVII wieku w drukarni
uniwersyteckiej wydano kilkadziesiąt zbiorów literatury okolicznościowej. Ukazują one
najważniejsze wydarzenia owego okresu: śmierć biskupa wileńskiego Waleriana Protasewicza
(Epicedia in funebres exequias.. Valeriani Protasewicz,1580), wybranie nowego biskupa Jerzego
Radziwiłła (Gratulationes..Georgio Radivilio..in primo..(...)1581), wesele starosty żmudzkiego
Jerzego Chodkiewicza z Zofiją Radziwiłłówną (Epithalamia in nuptias..1594), zwycięstwo
Polaków i Litwinów nad Szwedami (Laurentii Boieri, Carolomachia, 1606), walki z Turkami w
latach 1621 i 1673 (Memoriae aeternae...D. Joannis Rudomina Dusiatski...1622; Virtus dexterae
Domini...a Jakobo Bennet...1674), wesela, śmierć, urodziny królów i magnatów, czyny
bohaterów miejscowych (Petrus Casimirus Lacki, Septem Chodkievicii heroes, 1642; Casimirus
Wiuk Koiałowicz, Panegyrici heroum..1668) 411 . Są więc one ważnym źródłem wiedzy o życiu
społecznym państwa.
3.4. Poemat
Obok literatury okolicznościowej rozwijał się w epoce baroku poemat. Na początku XVI
wieku w epoce renesansu poemat historyczny był przeznaczony do opiewania czynów
konkretnych magnatów. Pisali je przede wszystkim poeci dworscy, tacy jak Franciszkek
Gradowski (ok. 1545 – 1595) 412 , Eliasz Pilgrymowij (zm.1610) 413 , Jan Radwan (XVIw.) 414 .
Bohaterami poematu na Litwie w wieku XVI byli przede wszystkim słynne osobistości owych
czasów: Mikołaj Krzysztof Radziwiłł zwany Rudym (1512 – 1584) 415 oraz jego syn Mikołaj
Krzysztof Radziwiłł zwany Piorunem (1547 – 1604) 416 , tematem zaś - wojna z państwem
Moskiewskim, czyli tzw. wojna w Liwonii 417 . Za nasłynniejszy poemat opiewający życie danych
osób uważa się Radivilias (Radwiladę) napisany przez Jana Radwana. W utworze swym poeta
opiewał wszystkie cnoty Mikołaja Krzysztofa Radziwiłła oraz jego walki z carem rosyjskim
410
Tamże, s. 151.
412
www.catalog.lib.waszhington.edu / 20.04.2006
413
Vytautas Ališauskas Lietuvos Didžiosios Kunigaikštijos kultūra. Tyrinėjimai ir vaizdai, Aidai 200, s. 307
414
www.lle.lt / 20.04.2006
415
Wielka ilustrowana encyklopedia powszechna, t. 14, Wydawnictwo Gutenberga, Poznań 1995, s.251.
416
Tamże.
417
411
74
Iwanem Groźnym 418 . Swe łacińskojęzyczne dzieło
wzorował pisarz na twórczości
Wirgiliusza 419 .
W wieku XVII sytuacja nieco się zmieniła. W poemacie historycznym starano się opisać nie
tyle życie oraz czyny konkretnego bohatera, ile podać szerszą panoramę wydarzeń i walk
wojennych. Poemat siedemnastowieczny starano się nawiązać do literatury antycznej,
uzupełniając go przy tym realiami miejscowymi. Pojawiają się dygresje o wykształceniu,
narodowości i wyznaniu bohaterów. W bitwach wojennych uczestniczą nie tylko bahaterzy, lecz
również opiekujący się nimi bogowie i siły nadprzyrodzone. Podaje się dużo komentarzy, sceny
wojenne są bardzo dramatyzowane i personifikowane. Autorami poematów stają się nie tylko
poeci dworscy, lecz także profesorowie uniwersytetów, studenci oraz szlachta 420 . Tło wydarzeń
poszerza się: prócz wojny w Liwonii, utwory przedstawiają też wojny Królestwa Polskiego i
WKL z Turkami oraz Szwedami 421 .
Wojny z Turkami pod Chocimem w latach 1621 i 1673 opisywali Jakub Beniot (XVIIw.) 422 ,
Stanisław Samuel Szemiot (ok.1657 - 1684) 423 i Wacław Potocki (1621- 1696) 424 . Wydarzenia
najazdu szwedzkiego w swej twórczości uwiecznił Mikołaj Kazimierz Szemiot (XVII w.).
Wyjątkowe miejsce w literaturze litewskiej zajmuje Geneologia, lub krótki opisanie książat
WKL oraz ich czynów Samuela Dowgierda (XVII w.), a także Lechiada Macieja Kazimierza
Sarbiewskiego 425 .
Za najstarszy barokowy poemat na Litwie uważa się jednak Carolomachia, qua felix victoria,
ope divina <...> per Ioannem Carolum Chodkiewicium <...> de Carolo duce Sudermaniae <...>
reportata, narratur ( Karolomachia, w której opowiada się o szczęśliwym, dzięki Bogu,
zwycięstwie najświetlejszego pana Jana Karola Chodkiewicza w walce z księciem sudermańskim
Karolem) autorstwa Wawrzyńca Boyera, wydany w 1606 roku. Poemat poświęcony jest
bohaterowi i wojewodzie WKL Janowi Karolowi Chodkiewiczowi 426 .
Wawrzyniec Boyer (1561(?) - 1619), z pochodzenia Szwed, urodził się z Sztokholmie, tam
też ukończył naukę początkową. Zachęcony przez legata papieskiego Antoniego Posejwina
przyjął wyznanie katolickie. Studiował w Pradze, później zaś w Ołomuńcu. Następnie okazał się
na Uniwersytecie Wileńskim, gdzie studiował teologię. W 1587 roku w Krakowie wstąpił do
418
Viitautas Ališauskas, s. 308
Sigitas Narbutas Tradicija ir originalumas Jono Radvano „Radviliadoje“, Lietuvių Literatūros ir Tautosakos
Institutas, Vilnius 1998, s. 19.
420
421
Tamże.
422
www.lle.lt / 20.04.2006
423
424
Maria Adanczyk, Bożena Chrząstowska, Józef Tomasz Pokrzywniak Starożytność – oświecenie, Wydawnictwo
Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1988, s. 340.
425
426
Tamże.
419
75
zakonu jezuickiego, a siedem lat później został wyświęcony na księdza. Wykładał w seminariach
pedagogicznych w Jarosławlu i Tartu. Od roku 1604 wykładał poetykę, retorykę, matematykę i
teologię na Uniwersytecie Wileńskim 427 . Zasłynął ze swych dwóch utworów panegirycznych
przeciwko Andrzejowi Wołanowi, o czym poniżej, a także z poematów Pompa Casimiriana i
Carolomachia, z których za najlepszy uważa się ten ostatni 428 .
Karolomachia opowiada o wojnie pod Kircholmem w roku 1605, w której cztery tysiące
żołnierzy Jana Karola Chodkiewicza pokonali czternastotysięczną armię króla szwedzkiego
Karola XI Sudermańczyka 429 . Nazwa poematu rozszyfrowuje się jako „wojna dwóch Karoli”.
Dzieło składa się z 2145 wersów pisanych hegzametrem, ułożonych na zasadzie kontrastu. Autor
przeciwstawia nie tylko walczące państwa, reprezentujących je wojewodów, podkreśla też styk
różnych kultur, wyznań, poglądów i wartości moralnych. Reformację przeciwstawia
kontrreformacji, katolicyzm – protestantyzmowi 430 .
Tworząc obraz Chodkiewicza, Bojer podkreślał przede wszystkim jego skromność 431 , np.: po
zdobyciu Rygi Chodkiewicz wkracza do miasta nie z podniesioną głową, bez triumfu i pychy;
oraz pobożność: po udanej walce, po pierwsze idzie do należącego do jezuitów kościoła św.
Jakuba 432 :
(...) Miestan įžengęs, tuoj pat jis eina į rūmus šventuosius
(Šventas Jokūbai, vardu tavuoju šie rūmai vadinas,
Jėzaus draugijos nariams, žinovams puikiesiems tikybos
Jie patikėti valdyt ir altorius saugot šventus jų,
Sienas nuo priešų apgint, - taip liepė karalius gerasis
Steponas, sargas visos Livonijos, josios globėjas). (…) 433
(tłumaczył Benediktas Kazlauskas)
Uczciwość i skromność Chodkiewicza najbardziej przejawia się w ostatniej części poematu,
pod nazwą Vilna triumphat (Wilno priumfuje). Po wygranej bitwie do Kircholmem Wilno oraz
Akademia jezuicka czekają na spotkanie bohatera i szykują się odpowiednio oddać mu cześć. Na
placu katedralnym są wystawiane arki triumfu, w akademii układane są utwory pochwalne.
Niestety bohater zerwał tą imprezę, gdyż przyjechał do miasta późnym wieczorem. Bojer podaje,
że uroczystość mimo wszystko się odbyła:
427
Tamże.
1983, s. 81 – 82.
429
Eugenija Ulčinaitė Lietuvos renesanso...,s. 204.
430
Vitautas Ališauskas, s. 309
431
Tamże.
432
Z powodu braku tekstu w języku polskim, przytaczam cytaty w języku litewskim.
428
76
(...) Etmonas grįžta vėlai, netikėtai miestan įžengia.
Vilnius nuliūsta labai apviltas ir skundžias, kad vadui
Nedera šioji tyla, kad per daug kuklu esą vengti
Jam užtarnautos šlovės ir minios plojimų audringų.
Štai ką padaro po to: visas mūzas jis sukviečia,
Kad nugalėtojui šiam sudėtų pergalės giesmę.
Dvi piramidės dabar akademijos salėj jau stovi;
Greit parašyta drama sugrįžusį mūzos sutinka. (...) 434
Całkowicie przeciwna jest charakterystyka Karola Sudermańczyka. Występuje on w
poemacie jako tchórz, niegodziwiec, pyszałek i tyran. Przedstawiane są nie tylko ujemne portrety
żołnierzy szwedzkich, lecz także różnica wyznaniowa. Karol IX jest protestantem i obcuje z
siłami ciemnymi, dlatego przegrywa. Podstawowym przeklęstwem, którego używa, jest mille
Diaboli! (Tysiąc diabłów!). Wierzy on też w przypowiednie czarowników 435 . Podobnie
przedstawiona jest żona Sudermańczyka, Krystyna, którą autor utożsamia z boginią wojny Eniją
i boginią zemsty Tysyfoną. Krystyna jest walecznego usposobienia i męskiego charakteru, ciągle
podżega męża do wojny:
Kardą meilė žiauri, pabaisa Enyja laiko.(...)
(...) Virsta ji vado žmona Kristina, o ji vyriško proto,
Būdo valdingo, stipraus, išpuikus ir linkus maištauti,
Veltis į ginčus aštrius, išdidesnė už pačią Junoną,
Vyrą palenkti kalbom ir kovai uždegti ji gali. (...) 436
Poemat napisany jest na wzór poematu antycznego, najwięcej naśladuje Eneidę Wergiliusza.
W każdej księdze wyróżnia się podstawowy epizod, obok niego zaś pogrupowane są
drugorzędne, uzupełniające go wydarzenia. W księdze pierwszej opisuje się oblężenie Rygi, w
drugiej – wyprawa Chodkiewicza do Kircholmu, w trzeciej zaś walka pod Kircholmem. Według
zasad poematu antycznego, podany jest tu katalog żołnierzy, tzn. wymienione są imiona
główniejszych dowódców wojskowych, liczba żołnierzy, ich amunicja. Historycy twierdzą, że
433
Laurencijus Bojeris Karolomachija, Vilnius 1992, s. 39
Eugenija Ulčinaitė Vilniaus Pasveikinimas. XVI – XVIII amžiaus tekstų rinkinys, Lirtuvių Literatūros ir
Tautosakos Institutas, Vilnius 2001, s. 235.
435
436
Laurencijus Bojeris Karolomachija, Vilnius 1992, s. 57.
434
77
informacja podana przez Boyera jest bardzo dokładna, podtwierdzają ją również inne źródła
historyczne 437 .
Ciekawym zjawiskiem w Karolomachii są bałtyckie pogańskie wierzenia. Po pierwsze,
zauważa się mityczna personifikowana rola zbiorników wodnych: rzek i mórz. Rzeka Dźwina
wraz ze swoimi córkami uczestniczy w walce jako równoprawna bohaterka oraz przepowiada
szczęśliwe zakończenie bitwy:
(...)Dūna, arti prie pilies tekėdama, gausmą išgirdo
Ir suprato, kad tai jau pergalės skamba triumfas, (...) 438
Ważną rolę w poemacie odgrywają też różnorodne cuda: objawienie się świętych, zaćmienie
księżyca, nagłe wylewy rzek, czary i przepowiednie. Ciekawa też jest jedna z ostatnich scen, w
której Morze Bałtyckie wraz z Wilią wręczają Chodkiewiczowi prezent – piękne płótno, na
którym przedstawiony jest święty Mikołaj pokonujący smoka.
Karolomachia jest poematem o wyraźnym nastawieniu kontrreformacyjnym, zawierającym
estetyczne i retoryczne barokowe formy literackie, pełnym ekspresji, dynamiki, łączącym
niebiańską i ziemską sfery 439 .
Innym ważnym wydarzeniem opisywanym w poematach barokowych była walka
Rzeczypospolitej Obojgi Narodów z Turkami pod Chocimem 3 września (niektóre źródła podają
datę 15 września) 1621 roku, gdzie znów się wyróżnił Jan Karol Chodkiewicz, który zmarł
wkrótce po wygranej bitwie (23 09 1621). Starcie to doczekało się wielkiego rozgłosu:
opisywano go w diariuszach, pamiętnikach, kazaniach i utworach poetyckich. Poemat na ten
temat stworzył Wacław Potocki. Polskojęzyczne dzieło o nazwie Wojna chocimska napisane
zostało w roku 1670, wydane natomiast po raz pierwszy aż w wieku XIX (1850) 440 .
Dużo uwagi owemu wydarzeniu w swojej twórczości poświęcił, wspominany już w rozdziale
drugim, Maciej Kazimierz Sarbiewski. Nie stworzył on jednak opiewającego tę wojnę poematu.
Tematyka turecka występuje w jego poemacie Lechias (Lechiada) 441 , poświęconym
założycielowi państwa polskiego Lechowi oraz jego potomkom 442 . Do naszych czasów, niestety,
zachowały się tylko fragmenty księgi XI 443 .
437
Laurencijus Bojeris, s. 49.
439
440
Czesław Hernas Literatura..., s. 192 - 220.
441
442
Czesław Hernas Literatura ..., s. 121.
443
438
78
Jeszcze jedna ważna bitwa z Turkami miała miejsce 11 listipada 1673 roku. Wojskiem
litewskim dowodził wojewoda wileński Mikołaj Kazimierz Pac, zaś wojskiem polskim – Michał
Korybut Wiśniowiecki. Dowódcą sił zjednoczonych był Jan Sobieski, który wkrótce stał się
królem polskim i po dziesięciu latach ostatecznie rozbił Turków pod Wiedniem 444 .
Wydarzenie to opisało dwóch poetów WKL: Jakub Beniot i Samuel Stanisław Szemiot.
Jakub Beniot wydał w 1674 roku w drukarni Akademii Wileńskiej składający się z 743
wersów poemat o nazwie Virtus dexterae Domini (Prawe siły Boże) 445 . Jako autor dzieła nazwał
się a „Jacobo Bennet Equite Lituano et Academico Vilnensi (Szlachcicem litewski i studentem
Akademii Wileńskiej)”, więcej żadna informacja o nim się nie zachowała. Wiadomo, że jego
ojciec Jerzy Beniot był szlachcicem pochodzenia angielskiego, który uzyskał od króla Polski
Michała Korybuta Wiśniowieckiego prawa obywatelskie. Miał on posiadłości w okolicach
Wiłkomierza i domy w Wilnie. Dla wojny chocimskiej dostarczył dwustu dobrze uzbrojonych
żołnierzy i sam w niej uczestniczył. A więc podczas pisania poematu Jakub Beniot mógł się
opierac na podanej przez ojca informacji, którą połączył z mitologią antyczną 446 . Dzieło to jest
ciekawe tym, że podstawowym jego bohaterem jest Bóg, wszyscy zaś pozostali – to tylko
wykonawcy jego woli 447 .
Zadziwiająca jest więź między poematem Beniota a dziełem siedemnastowiecznego poety
Stanisława Samuela Szemiota Moc i ręka Boska w odwadze polskiej i litewskiej okazana w dzień
biskupa Turońskiego Marcina świętego anno 1673 11 novembris pod Chocimem. Podobieństwo
kompozycyjne, leksykalne i semantyczne tych dzieł pozwala mówić nie tylko o naśladowaniu,
lecz wręcz o dosłownym tłumaczeniu tych utworów. Nie wiadomo
tylko, który z danych
tekstów jest wcześniejszy, gdzyż obaj pisarze mogli być studentami Uniwersytetu Wileńskiego
w 1674 roku. Być może pod nazwiskami owych osób mógła wydawać swoje utwory jakaś
słynna osobistość 448 .
Ważnym tematem utworów literackich epoki baroku były też wojny z Rosją i Szwecją. Te
znaczące historyczne wydarzenia Europy różnie oceniano w historiografii Litwy, Polski, Rosji i
Szwecji. W 1654 roku Rosja rozpoczęła wojnę z państwem polsko – litewskim, w tymże zaś
czasie
wojska szwedzkie próbowały utwierdzić się na północnej części Litwy, a więc na
terenach WKL skrzyżowały się interesy kilku państw. Działacze litewscy musieli szukać wyjścia
ze skomplikowanej sytuacji, toteż podpisali unię w Kiejdanach, według której rozywano unię
polsko – litewską i ogłoszono, że Litwa łączy się unią ze Szwecją, według której Karol Gustaw
444
Katarzyna Zielińska, Zofia Kozłowska Historia 2. Dzieje Nowożytne 1492 – 1815, Wydawnictwo Szkolne i
Pedagogiczne, Warszawa 1995, s. 174.
445
Vitautas Ališauskas, s. 310
446
Eugenija Ulčinaitė Lietuvos renesanso..., s. 211- 213.
447
Vitautas Ališauskas, s. 310.
448
Tamże, s. 311.
79
staje się Wielkim Księciem Litewskim. Wkrótce jednak po tej umowie Żmudź wyraziła swoje
niezadowolenie i chęć znów złączyć się z Polską 449 .
Wszystkie te wydarzenia w swoim poemacie Relatia żmudzkiego weyscia wyiscia ze
szwedzkiey opieki w 1657 roku po polsku opisał szlachcic żmudzki Mikołaj Kazimierz
Szemiot 450 . Pochodził on ze słynnego szlacheckiego rodu Szemiotów. Przestawiciele danego
rodu zajmowali wysokie stanowiska w WKL, wykazali się jako literaci 451 , żołnierze i działacze
państwowi. O Macieju Kazimierzu Szemioce nie zachowało się wiele informacji. Wiadomo, że
był on podkomorzym i zmarł w drugiej połowie wieku XVII. Wydał dwa utwory: O
przeważnych wojennych dziełach wielkiego rycerza księcia Jeremiego Michała Korybuta
Wiśniowieckiego i Potrzeba ochmatowska. Wiadamo też, że w roku 1674 był jeszcze żywy,
ponieważ uczestniczył w elekcji Jana III Sobieskiego 452 .
Temat Relatii jest bardzo prosty, opiera się na konkretnych faktach historycznych, czyli na
umowie Janusza Radziwiłła ze Szwedami, zwanej zdradą. Pozycja autora jest wyraźna: nie
zgadza się on z postępkiem Radziwiłła i staje po stronie króla. Autentyczność historyczną
utworu podtwierdzają przyłożone do niego dokumenty: tekst umowy w Kiejdanach oraz list
króla Jana Sobieskiego do Szemiota. Językowa i stylistyczna analiza utworu świadczy o tym, że
autor miał wykształcenie humanistyczne. Poemat zawiera wiele wtrąceń łacińskich,
frazeologizmów, imion mitologicznych i historycznych 453 . Chociaż napisany w języku polskim,
kompozycja jego jest bliska utworom antycznym 454 .
Nie doczekał się należytego uznanania również ważny dla literatury i kultury litewskiej
poemat Samuela Dowgierda Genealogia albo krótkie opisanie Wielkich książąt litewskich,
stworzony w 1626 roku. Utwór ten oparty jest na dziełach Macieja Stryjkowskiego i Jana
Długosza, które pisarz przerobił, zostawiając tylko jedną gałąź litewską i uzupełniając ją
wtrąceniami wierszowanymi 455 . Poemat dedykowany jest Krzysztofowi Radziwiłłowi (1585 –
1640), synu Krzysztofa Radziwiłła zwanego Piorunem. O samym natomiast Samuelu
Dowgierdzie prawie nic nie wiemy. Przypuszcza się tylko, że mógł on pochodzić z okolic
Oszmiany 456 .
449
451
W siedemnastowiecznym zbiorze poezji łacińskiej swe wiersze publikowali Krzysztof Wencesław Szemiot, Jerzy
Szemiot, Jan Heronim Szemiot oraz Mikołaj Szemiot. W swoim dziele w 1575 – 1578 roku Maciej Stryjkowski
wspomina Grzegorza Szemiota – starostę żmudzkiego, Stanisława Szemiota – marszałka kowieńskiego, oraz inne
osoby o takim nazwisku [źr.:] Eugenija Ulčinaitė Lietuvos renesanso..., s. 216.
452
Tamże, s. 220
453
Tamże, s. 216.
454
455
Vitautas Ališauskas, s. 310 – 311.
456
Albinas Jovaiša, s. 303..
450
80
3.5. Kazania
Literatura okolicznościowa oraz
rola teatru miały wpływ na rozwój innych gatunków
piśmiennictwa w epoce baroku 457 . Pytania o tematyce życia i śmierci, pokory i swobody
osobistej, stosunku duszy i ciała rozważano w kazaniach XVI – XVIII wieku 458 .
Kaznodziejstwo jako gatunek literacki uprawiano już w pierwszych wiekach naszego
tysiąclecia. Od IV wieku n.e. istniały w literaturze kaznodziejskiej dwa podstawowe rodzaje
kazań: contio (kazanie tematyczne) oraz homilia (kazanie objaśniające teksty biblijne). Kazania
tematyczne były na ogół luźno związane ze zwykłym nauczaniem kościelnym, skupiały w sobie
wiele pierwiastków naukowych i artystycznych. Od samego początku były podporządkowane
teorii retorycznej i dlatego też dziś możemy rozpatrywać je jako dzieła sztuki literackiej. Homilie
miały popularny charakter i przeznaczone były dla szerokiej publiczności 459 .
W okresie największego rozkwitu literatury kaznodziejskiej w państwie polsko-litewskim
także występują dwa główne rodzaje kazań: tematyczne i homilijne (postylijne). Kazanie
tematyczne zachowywało po większej części charakter elitarny. Były to przeważnie traktaty
teologiczne, w których kaznodzieje – pisarze bronili dogmatów katolickich podważanych przez
reformację. Utwory te często przypominały rozprawy naukowe 460 .
Obok kazań - traktatów powstawały liczne kazania popularne o charakterze wyjaśniająco pouczającym. Były one odmianą kazań homilijnych. Podobnie jak kazania tematyczne,
demonstrowały dwa poziomy: wyższy (elitarno – naukowy) i niższy (popularny) 461 .
Oba te rodzaje kazań dążyły do tego samego celu: utrwalić w pamięci ludzkiej prawdy wiary
i reguły postępowania; a zatem szukały takich form mowy, które poruszałyby wyobraźnię, aby
zostawić w pamięci słuchacza przypadki losu, opowieści dla rozważania i przemyśleń na własny
użytek moralny 462 .
Świadomość skuteczności przykładów życiowych zachęcała kaznodziejów do powoływania
się na niezwykłe przykłady, frapujące opowieści, by razem ze słuchaczami podawać te historie
analizie moralnej. Praktyka taka rozwijała się najczęściej w kazaniach popularnych na niedzielę i
święta, w kazaniach pokutnych, a przede wszystkim w kazaniach pogrzebowych, gdzie opowieść
o wybranych epizodach z życia zmarłego stanowiła podstawę całego kazania 463 .
457
Eugenija Ulčinaitė Lietuvos baroko ..., s. 19
459
Mirosław Korolko O prozie kazań sejmowych Piotra Skargi, Instytut Wydawniczy PAX 1971, s.189 - 190.
460
Tamże, s. 190.
461
Tamże.
462
Czesław Hernas Barok, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1976, s. 157.
463
Tamże, s. 157 – 158.
458
81
Ekspresji przykładu podporządkowywano ogólną stylistykę kazania, wzorów zaś takiej
stylistyki dostarszały nowe teorie retoryczne 464 .
Na terenach Litwy kazania były głoszone po łacinie, po polsku i po litewsku. Jednym z
pierwszych kaznodziei, który wygłaszał kazania po litewsku był, omawiany już w rozdziale
drugim, Konstanty Szyrwid. W 1629 roku wydał on w Wilnie streszczenie swoich kazań pod
nazwą Punkty kazań od Adwentu aż do Postu, litewskim językiem, z wytłumaczeniem na polskie.
Autor podawał tu na każdą niedzielę i święta po kilka wariantów kazań do wyboru. W
przedmowie do czytelnika tłumaczył, dlaczego obok tekstu litewskiego podał jego tłumaczenie
na polski: „ Punkty moje, przedsięwzięte po litewsku, polszczyzną wykładając, między ludzie
podaję, aby pomoc miał i ów, co nie jest doskonale biegły w litewszczyźnie, gdy przez czytanie
tych książek wielką jej część sobie przypomni, i ów, co zgoła nic nie rozumie po litewsku, a ma
gorliwość przeciw duszom bliźnich swoim, gdy z wytłumaczenia przez polszczyznę obok
położoną, litewski język sam zrozumie.” Był to prawdopodobnie pierwszy przypadek w historii
literatury litewskiej, gdy tekst polski był tłumaczony z litewskiego, a nie na odwrót, jak to
bywało wcześniej. Ciągiem dalszym Punktów był zbiór kazań Punkty kazań na Post Wielki
językiem litewskim przez W. X. Konstantego Szyrwida, theologa Societatis Jesu, napisane 465 .
W swoich kazaniach ujawniał Szyrwid dramatyczny światopogląd epoki baroku. Człowiek
według niego, to słaba, pełna niemocy i nic niewiedząca istota, w której jest więcej nieświadoma
niż świadoma. Równocześnie mówił on o wolności osobistej, która może się odsłonić tylko
dzięki łasce Bożej. Posłuszny woli Boga człowiek może swoimi siłami osiągnąć największy cel
życia – wieczne życie pozagrobowe 466 . Autor porównywał świat do szumiącego morza, w
którym ludzie dręczą się, niepokoją, wojują, robią jedni drugim pułapki i przez to sami giną.
Kreślił on również wyraźną granicę pomiędzy „tym” i „tamtym” światem. W „tym”, ziemskim
świecie człowiek doświadcza dużo krzywd i gwałtu. Prawdy może się on tylko spodziewać na
„tamtym” świecie po sądzie Bożym. Z innej zaś strony, Szyrwid zachęcał człowieka samego
troszczyć o swój rozwój, cnotę i aktywną osobowość, która, uświadamiając swoją słabość i
niewiedzę, mimo wszystko pozostaje mocna, gdzyż w tej niewiedzy zwraca się do Boga i w nim
szuka poparcia 467 .
Tradycję kaznodziejstwa litewskiego kontynuował jezuita Franciszek Szrubowski (1620 –
1680) 468 , który wydał około 1679 roku po litewsku katechizm Pamokslas Krikscioniszkas oraz
śpiewnik katolicki Balsas širdies pas poną dievą. Aktywna, pracowita osobowość Szrubowskigo
była typowym przykładem działacza barokowego. W zachowanym w rzymskim archiwum
464
Ludwik Piechnik, s. 218 – 219.
466
467
465
82
jezuickim nekrologu 469 charakteryzowany on był jako rzadkiej pobożności i zalet człowiek,
niezmiernie kochający swoich bliźnich i jakby urodzony służyć dla innych 470 . Niestety w wieku
XVIII jego dzieła były ujemnie oceniane, gdyż uważano, że z powodu niedbałości języka mogą
one psuć mowę tych, którzy będą je czytać 471 .
Podobnie w wiekach XVIII – XIX oceniony został zbiór kazań Michała Olszewskiego
(ok.1712 – ok.1779) Broma otwerta ing wiecznasti z 1753 roku. W porównaniu z kazaniami
autorów wcześniejszych, styl Bromy... wyraźnie się zmienił: jest tu wiele makaronizmów 472
językowych, zapożyczeń i wyrazów obcych. Do słów polskich są dodawane końcówki litewskie,
w wyniku czego powstały wyrazy – dziwolągi, takie jak asablyvas, smertelnas. Zmieszano
wyrazy litewskie, ruskie, polskie i łacińskie 473 . Jako przykład przytoczyć można fragment
Bromy Apey śzcziesliwa Smerti:
Szłowina Rasztas Szwętas smerti giarun żmoniun: Pretiosa in conspetu Domini mors Sanctorum ejus: Brangus
smertis akise Pona szwętuju ano. Szwętas Bernardas skayta: Brangus użtiesa smertis nobażnun żmoniun, nes ira
gału wysokiu biedun, pakusu, sopułun, etc 474 .
Wracając do wieku poprzedniego watro przypomnieć omawianego już przez nas Kazimierza
Wijuka – Kojałowicza, którego działalność miała ogromne znaczenie dla rozwoju teorii i
praktyki kaznodziejstwa siedemnastowiecznego. Przez siedem lat (1661 – 1668) wygłaszał on
kazania w kościele św. św. Janów w Wilnie i zasłynął jako jeden z najlepszych kaznodziei i
panegirystów owych czasów. Wyłącznie dla kaznodziejów poświęcił też swoje dzieło Modi LX
sacrae orationis fermande... (Sześćdziesiąt możliwości krasomówstwa kościelnego...), wydawane
wielokrotnie w Polsce i za granicą 475 . Materiał w dziele ułożony został w kolejności liturgicznej
od Adwentu do Zielonych Świątek. Dla napisania kazania na każdą możliwą okazję podał autor
źródło, styl i argumentację 476 . Umiejętność łączenia teorii z praktyką Wijuk - Kojałowicz
demonstrował na własnym przykładzie. Nie lubił on jednak pisać własnych kazań, toteż kredą na
tabliczce notował tylko główne myśli. Z tej właśnie przyczyny do naszych czasów zachowało się
468
Jurgis Lebedys, Senoji Lietuvių literatūra, Leidykla Mokslas, Vilnius 1977, s. 140.
Nekrolog – zawiadomienie o czyjejś śmierci podane do ogólnej wiadomości (zwykle w prasie), zawoerające
informacje dotyczące pogrzebu zmarłej osoby oraz krótkie dane o jego życiu i działalności. [źr:] Słownik wyrazów
obcych, pod red. Elżbiety Sobol, Państwowe Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2003, s. 760.
470
471
472
Makaronizm – obcy, zwłaszcza łaciński wyraz, zwrot, obca forma, obce końcówki fleksyjne itp.wplecione so
zdań w języku ojczystym.[źr:] Słownik wyrazów obcych, s. 679.
473
Zygmunt Stoberski Historia literatury litewskiej, Zakład Norodowy im. Ossolińskich, Wrocław – Warszawa
1986, s.21.
474
Mikoła Olszewski Broma atwerta ing Wiecznasti, Wilno 1851, s. 2.
475
476
Eugenija Ulčinaitė Lietuvos baroko ..., s. 21.
469
83
tylko 6 jego kazań, które wydano Wilnie w 1675 roku, w zbiorze Kazanie o męce Pańskiej, już
po śmierci autora 477 .
Kazania Kojałowicza były emocjonalne, używał on wiele figur retorycznych, łączył styl
wysoki z niskim, stosował możliwości argumentacji. Kazania jego były obfite w cytaty z Pisma
Świętego i autorów antycznych, wygłaszane po polsku spełniały wszystkie podstawowe
wymagania retoryki: docere (pouczać), movere (wzruszć) i delectare (cieszyć). Były one
poetyckie i sugestywne, dramatyzm męki Chrystusowej nawiązywał autor do upadku i
odrodzenia każdego człowieka, uczył uniżenia i skruchy 478 .
Na rozwój kaznodziejstwa barokowego na Litwie wielki wpływ miały również kazania i
mowy Macieja Kaziemierza Sarbiewskiego. Znane są cztery jego mowy i jedno kazanie, które
dotrwały do naszych czasów. Na dużą uwagę zasługuje przede wszystkim wygłoszone po polsku
kazanie. Demonstruje ono ogromne zdolności oratorskie Sarbiewskiego, które idą w parze z
talentem poetyckim. Jest to utwór poetycki, posiadający wszystkie cechy literackie owej epoki:
alegoryczność, wzniosły styl, dużo wyszukanych metafor, figur retorycznych, cytatów i
porównań. Rozwija w nim poeta jeden podstawowy temat „laski”, nadając jej mnóstwo odmian
alegorycznych. Laska po polsku i scripio po łacinie są rozumiane jako symbole władzy (np.
laska hetmańska lub marszałka sejmowego). Na początku danego kazania z laską porównuje
Sarbiewski Jana Stanisława Sapiegę, przedstawiając go jako podporę państwa, dalej w kazaniu
nadając mu coraz to nowszych porównań. Całe życie Sapiegi, każdy jego czyn, postępek i nawet
cecha charakteru są łączone z obrazem laski, rózgi, gałęzi itp. Do każdego porównania
dopasowano cytat z Pisma Świętego albo jakiegoś innego dzieła historycznego. Na ogół w
kazaniu jest ponad sto pięćdziesiąt cytatów. Poetyckość stylu i erudycja kaznodziei wywarły na
słuchaczach ogromne wrażenie. Kazanie było wielokrotnie przepisywane i cytowane, trafiło do
zbioru najlepszych kazań 479 .
Najsłynniejszym jednak kaznodzieją był omawiany już przez nas Piotr Skarga. W epoce
baroku oraz w wiekach późniejszych nazywano go „złotomównym kaznodzieją”, „tyranem
duszy” i „prorokiem” 480 . Jego kazania miały trochę innych charakter od wszyskich wyżej
wymienionych, gdyż spełniały wyraźnie określone cele kontrreformacyjne oraz były
dostosowywane do ówczesnej polityki. Skarga zasłynął również jako zaciekły polemista
barokowy. Jego Kazania sejmowe, wygłoszone w Warszawie w 1579 roku, jak już mówiłam,
odzwierciedlają sytuację polityczną i religijną XVI – XVII wieku. Celem samego Skargi było
dążenie do jedności wyznania i wzmacniania władzy króla. Według niego, moralność katolicka
477
479
Tamże, s. 170 – 171.
480
Tamże, s. 24.
478
84
musiała łączyć się z miłością do ojczyzny, a cnota obywatela miała być podstawą istnienia
państwa. Skarga twiedził, że mądrość Boga przerasta mądrość ludzką. Tylko rozsądek Boski
pozwala zapobiec niezgodom, osłabieniu władzy króla, strachu przed najazdem tureckim i
pomaga zarazem zachować katolicyzm. A więc tylko wiara w jedynego Boga, poddaństwo
jednemu królowi i tym samym normom prawnym gwarantują mocne państwo. Prawidłowe
ustawy ludzkie nie mogą przeczyć Boskim. W swoich kazaniach i dziełach publicystycznych
Skarga ostro potępiał szerzycieli idei reformacyjnej. Aktywnym jego przeciwnikiem w polemice
religijnej był Andrzej Wołan (1530 – 1610) 481 , najsłynniejszy na Litwie działacz reformacyjny,
dworzanin magnata WKL Mikołaja Radziwiłła Rudego. Wołan napisał ponad 40 dzieł
publicystycznych, teologicznych i polemicznych, w których nie tylko polemizował ze Skargą i
jezuitami, lecz także wyłożył nowe pojęcie o państwie, analizował pytania o wolności, prawie i
sprawiedliwości. Pisał on w pięknym, klasycznym języku łacińskim, który nazywał prawdziwym
językiem humanistycznym 482 .
Niestety, w polemice religijnej nie zawsze trzymano się szlachetności i tolerancji. Czasami
przeciwników atakowano nie tylko argumentami, ale także epigramatami i paszkwilami 483 . Kilka
takich epigramatów o Andrzeju Wołanie napisał wspominany już w podrozdziale poprzednim
Wawrzyniec Boyer. Oto jedna z nich w wersji tłumaczenia litewskiego 484 :
Woł – sarmatiškai jautis, anus – lotyniškai senė.
Ką su jaučiais arba senėm tu bendra turi?
Mat prieš dievus labai daug bliauna ir pliurpa Volanas,
Tad teisingai jo WOŁ vardas ir ANUS yra.
( z języka łacińskiego tłumaczył Benediktas Kazlauskas).
481
Broniu Genzelis Žygimantas Liauksminas. Rinktiniai raštai. Minties leidykla, Vilnius 2004, s. 18.
Szerzej o tym patrz: Oskar Kurnatowski Andrzej Wołan. Krótki rys życia i pracy znakomitego działacza w Wieku
Reformy kościoła na Litwie, Drukarnia Znicz, Wilno 1910.
483
Paszkwil – pismo szkalujące kogoś; utwór satyryczny, zwykle anonimowy lub opublikowany pod pseudonimem,
wymierzony przeciw konkretnej osobie, ośmieszający ją w sposób obelżywy i zniesławiający. [źr.:] Słownik
wyrazów obcych, , s. 834.
484
482
85
Zakończenie
Niniejsza rozprawa magisterska jest próbą przedstawienia ogólnej sytuacji literackiej epoki
baroku na Litwie, epoki pełnej dynamiki i ekspresji, początkowo uważanej przez naukowców za
okres charakteryzujący się brakiem gustu i porządku. Z biegiem czasu jednak doceniono jej
walory artystyczne i spojrzano na nią pod innym kątem.
Mówąc o danej epoce na terenach Litwy, nie można pominąć sytuacji polityczno –
społecznej, w której podówczas okazało się nasze państwo. Był to bowiem okres wojen,
epidemii i pożarów. Sytuację społeczno – religijną charakteryzował ruch kontrreformacyjny z
zakonem jezuickim na czele. Położenie kraju komplikowało to, iż zamieszkiwali go ludzie o
różnych wyznaniach, przynależnościach narodowych i językach. Wszystko to miało wpływ na
rozwój literatury, która jak w lustrze odbijała całą sytuację. Nie sposób jednak tego ukazać z
jednej pozycji, a więc spróbowałam rozpatrzeć daną epokę pod trzema kątami: przybliżyłam
dzieła i życiorysy najsłynniejszych i dotychczas mało zbadanych twórców owego okresu,
ukazałam sytuację językowo – społeczną kraju oraz przedstawiłam najchętniej uprawiane
gatunki piśmiennictwa. Praca ta obejmuje literaturę powstałą w trzech podstawowych językach,
czyli w polskim, łacińskim i litewskim. Omówiłam tu po dwóch najwybitniejszych
przedstawicieli każdego z nich. Jako twórcy łacińskojęzyczni zasłynęli na Litwie Maciej
Kazimierz Sarbiewski oraz Zygmunt Lauksmin. Jako twórców polskojęzycznych zbadałam
twórczość Piotra Skargi i Zbigniewa Morsztyna. Chociaż dane osobistości przebywali na
terenach państwa litewskiego tylko czasowo, tworzyli tu jednak swe utwory. Stale na Litwie
mieszkali natomiast Mikołaj Dauksza i Konstanty Szyrwid – pierwsi pisarze, tworzący po
litewsku. Wszyscy ci twórcy uprawiali rozpowszechnione w owym czasie gatunki
piśmiennictwa, takie jak literatura okolicznościowa, kazania, utwory dla sceny, poemat i
pamiętnikarstwo. W rozprawie danej przedstawiłam każdy z nich, opierając się również na
twórczości innych pisarzy.
Uniwersytet Wileńskie kształtował rozwój całej litewskiej literatury barokowej i skupiał
wokół siebie najwybitniejszych pisarzy owych czasów. Charakter studiów humanistycznych tej
uczelni, a mianowicie odwoływanie się do autorów antycznych oraz naśladowanie ich poezji,
zaważyło na kierunku rozwoju piśmiennictwa całego państwa. Imitacja takich autorów jak
Horacy i Wirgiliusz oraz łączenie tematyki antycznej z chrześcijańską na tle wydarzeń
historycznych XVI – XVIII wieków stanowiły fundament całej literatury barokowej na Litwie.
86
Niestety, ten okres w historii literaturoznawstwa naszego państwa nie jest dotychczas
głęboko zbadany. Dzięki pracy znanej badaczki Eugenii Ulčinaitė zwrócił on na siebie uwagę
wielu innych wybitnych profesorów litewskich.
87
Bibliografia
Bibliografia podmiotowa
1. Antologia wileńska Litwa- Korona, pod red. Romualda Karasia, t. 1, Warszawa 1996.
2. Bojeris L. Karolomachija, Vilnius 1992.
3. Olszewski M. Broma atwerta ing Wiecznasti, Wilno 1851.
4.
Przekłady poetów polsko – łacińskich Epoki Zygmuntowskiej, t.4, Wilno 1851.
5. Radvila J. Kelionė į Italiją. 1575 metų dienoraštis, Vilnius 2001.
6. Sarbievijus M. K. Lemties žaidimai, Vilnius 1995.
7. Sarbiewski M. K. Dii gentium (Bogowie Pogan), Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk
1972.
8. Sarbiewski M. K. Księga epigramatów, Warszawa 2003.
9. Ulčinaitė E. Vilniaus pasveikinimas. XVI – XVIII amžiaus tekstų rinkinys, Vilnius 2001.
10. Užubalytė A., Speičytė B., Šmitienė G. Trys baroko saulėlydžio literatai, Vilnius 2003.
11. www.staropolska.pl / 2006 02 20
Bibliografia przedmiotowa
1. „Literatūra 43(3)“ Literatūra. Antikinė literatūra. Retorika, poetika,stilistika. Vilniaus
2001.
2. Adanczyk M., Chrząstowska B., Pokrzywniak J. T. Starożytność – oświecenie, Warszawa
1988.
3. Ališauskas V., Jovaiša L., Paknys M., ir kiti S.,Lietuvos Didžiosios Kunigaikštijos
kultūra. Tyrinėjimai ir vaizdai. Aidai 2001.
88
4. Barok w Polsce i w Europie Środkowej – Wschodniej. Drogi przemian i osmozy kultur;
Materiały Konferencji Naukowej „Barok w krajach Europy Środkowej i Wschodniej”
(Warszawa,23 – 25 marca 1999 r.), pod red. Janusza Pelca, Warszawa 2000.
5. Barok w polskiej kulturze, literaturze i języku; Materiały z konferencji naukowej 25 – 29
sierpnia 1987 r. w Krakowie, pod red. Mariana Stępa i Stanisława Urbańczyka,
Warszawa - Kraków 1992.
6. Encyklopedia powszechna PWN, t .4, Warszawa 1973.
7. Encyklopedia PWN w trzech tomach, t. 1, pod red. Macieja Krzywdy – Pogorzelskiego,
Warszawa 1999.
8. Genzelis B. Žygimantas Liauksminas. Rinktiniai raštai, Vilnius 2004.
9. Hernas Cz. Barok, Warszawa 1976.
10. Hernas Cz. Literatura baroku, Warszawa 1987.
11. Jackiewicz M. Dzieje literatury litewskiej do 1917, t.1,Warszawa 2003.
12. Jurgelėnaitė R., Lotyniškoji laidotuvių poezija. XVI amžiaus pabaigos Vilniaus
Akademijos tekstų retorinė analizė. Vilnius 1998.
13. Katinaitė R. Ankstyvoji Motiejaus Kazimiero Sarbievijaus kūryba (Kražių laikotarpis),
Aitvarai 1997.
14. Korolko M. O prozie kazań sejmowych Piotra Skargi, Instytut Wydawniczy PAX 1971.
15. Kurnatowski O. Andrzej Wołan. Krótki rys życia i pracy znakomitego działacza w Wieku
Reformy kościoła na Litwie, Wilno 1910.
16. Lebedys J. Mikalojus Daukša, Vilnius 1963.
17. Lebedys J. Senoji lietuvių literatūra, Vilnius 1977.
18. Liauksminas Ž. Ars et praxis musica, Vilnius 1977.
19. Lietuviškoji Tarybinė enciklopedija, pod red. J. Zinkusa, Vilnius 1980.
20. Lietuvių enciklopedija, t. 2, t. 20, t. 35, pod red. Biržiški A., Griniusa J., Masiūnasa V. ,
Boston 1954 - 1966.
21. Lietuvių literatūros enciklopedija, pod red. Kubiliusa V., Rakauskasa V., Vanagasa V.,
Vilnius 2001.
22. Literatura polska.Przewodnik encyklopedyczny, pod red. Juliusza Krzyżanowskiego,
Czesława Hernasa, Warszawa 1984.
23. Morawska T.K. z Radziwiłłów Diariusz podróży europejskiej w latach 1773-1774,
Wrocław 2002.
89
24. Narbutas S. Tradicija ir originalumas Jono Radvano „Radviliadoje“, Vilnius 1998.
25. Nowa encyklopedia powszechna PWN, pod red. Barbary Petrozolin – Skowrońskiej, t.1,
Warszawa 1997.
26. Ochmański J. Historia Litwy, Wrocław 1982.
27. Paknys M., Mecenatystės reiškinys XVII a. LDK. Bažnytinės architektūros užsakymai,
Vilnius 2003.
28. Pelc J. Zbigniew Morsztyn arianin i poeta, Wrocław-Warszawa-Kraków 1966.
29. Piechnik L. Rozkwit Akademini Wileńskiej w latach 1600 – 1655, Rzym 1983.
30. Piszczkowski M., Literatura powszechna. Wieki Średnie. Odrodzenie. Wiek XVII.
Kraków 1979.
31. Polski słownik biograficzny t. 5, t. 11, t. 13, t. 21, , t. 22. t. 30, pod red. Emanuela
Rostworowskiego, Wrocław – Warszawa – Kraków 1947 – 1987.
32. Sarcevičienė J. Lietuvos didikės proginėje literatūroje,Vilnius 2005.
33. Šarkauskienė S..Lotyniškasis XVI – XVII amžiaus LDK epitalamijas, Kaunas 2003.
34. Širvydas K. Dictionarium trium linguarum, Vilnius 1979.
35. Słownik wyrazów obcych, pod red. Elżbiety Sobol, Warszawa 2003.
36. Starnawski J., Barok w literaturze, Kraków 1973.
37. Stawecka K. Maciej Kazimierz Sarbiewski – prozaik i poeta, Lublin 1989.
38. Stoberski Z. Historia literatury litewskiej, Wrocław – Warszawa 1986.
39. Świt i zmierzch baroku, pod red. M.Hanusiewicz, J. Dąbrowskiej i A. Karpińskiego,
Lublin 2002.
40. Tazbir J. Piotr Skarga szermierz kontrreformacji, Warszawa 1978.
41. Ulčinaitė E. Lietuvos baroko literatūra. Lietuvių literatūros istorijos sąsiuviniai 4,
Vilnius 2004.
42. Ulčinaitė E. Lietuvos renesanso ir baroko literatūra, Vilnius 2001.
43. Ulčinaitė E., Teoria retoryczna w Polsce i na Litwie w XVII wieku. Próba rekonstrukcji
schematu retorycznego, Wrocław 1984.
44. Visuotinė lietuvių enciklopedija, t.2, pod red. J.Tumelisa, Vilnius 2002.
45. Wielka ilustrowana encyklopedia powszechna, Poznań 1995.
46. Windakiewicz S. Piotr Skarga, Kraków 1923.
90
47. www..wikipedia.org /2006 01 23
48. www.catalog.lib.waszhington.edu / 2006 20 04
49. www.lle.lt / 2006 04 20
50. www.wikipedia.org / 2006 01 23
51. Zaborskaitė V. Prie Lietuvos teatro ištakų. XVI – XVIII a. mokyklinis teatras, Vilnius
1981.
52. Zielińska K., Kozłowska Z. Historia 2. Dzieje Nowożytne 1492 – 1815, Warszawa 1995.
53. Žukas S. Literatūros teorija ir kūrinių interpretacija, I dalis, Vilnius 2000.
91
Aneks 1. Przykłady utworów okolicznościowych.
92
Aneks 2. Autoportret Macieja Stryjkowskiego.
93
Aneks 3. Strona tytułowa Liryk Macieja Kazimierza Sarbiewskiego, zaprojektowana przez Petera
Paula Rubensa, wydana w Antwerpii w 1632 roku.
94
Aneks 4. Strona tytułowa Punktów Kazań Konstantego Szyrwida.

Barok, jest to kierunek w kulturze europejskiej XVII i 1 poł

Transkrypt

Podobne dokumenty

KUNIGAIKŠČIAI RADVILOS - Lietuvos istorijos institutas

Litewski elementarz

Untitled