Pobierz artykuł - Roczniki Biblioteczne

Maciej Szymczyk
Muzeum Papiernictwa, Duszniki-Zdrój
Znaczenie badań profesor Kazimiery Maleczyńskiej
dla Muzeum Papiernictwa w Dusznikach-Zdroju
Tradycje wyrobu papieru na ziemiach polskich sięgają schyłku średniowiecza. Pierwsze czerpalnie papieru na wschód od Odry i Nysy Łużyckiej powstały
u schyłku XV stulecia na Śląsku, po czym nastąpił dynamiczny rozwój tutejszego
papiernictwa: w ciągu trzech wieków powstało tu ponad 100 papierni1. Usystematyzowaną wiedzę o działalności śląskich młynów papierniczych zawdzięczamy
wnikliwym badaniom profesor Kazimiery Maleczyńskiej, wybitnej znawczyni
dziejów książki, bibliotek i dawnego papiernictwa.
Kazimiera Maleczyńska już w latach 50. ubiegłego stulecia, jako jedna
z pierwszych po drugiej wojnie światowej, zainteresowała się dziejami papiernictwa na Śląsku. W 1954 r. opublikowała na łamach „Sobótki” pierwszy artykuł
dotyczący tego tematu: Z dziejów papierni wrocławskiej w XVIII w. Zwiastował
on znacznie poważniejsze przedsięwzięcie badawcze — rozprawę doktorską
Dzieje starego papiernictwa śląskiego przedłożoną w 1960 r., a rok później wydaną drukiem. Recenzenci chwalili ją za bogactwo materiału faktograficznego, za
odpowiedzialność i ostrożność w formułowaniu wniosków2, za nowe ustalenia
wynikające nie tylko z analizy źródeł znanych, lecz także za odkrycia nowych
dokumentów3, i choć oczywiście dostrzegali też nie w pełni rozwiązane kwestie,
książka ta do dziś pozostaje najpełniejszym opracowaniem historii papiernictwa
na całym Śląsku od schyłku XV stulecia po XIX w. Jednocześnie będąc pierwszą
monografią przedstawiającą dzieje papiernictwa w całym regionie, stała się wzo1 K. MALECZYŃSKA, Dzieje starego papiernictwa śląskiego, Wrocław: Wyd. Zakł. Nar.
im. Ossolińskich 1961 (Monografie Śląskie Ossolineum; 4).
2 Recenzja: Stanisław HOSZOWSKI, Kwartalnik Historii Kultury Materialnej (12) 1964,
nr 4, s. 721–726.
3 Recenzja: Stanisław ŻUROWSKI, Studia Źródłoznawcze (10) 1965, s. 177–179.
ROCZNIKI BIBLIOTECZNE, R. LV: 2011
Roczniki Biblioteczne 55, 2011
© for this edition by CNS
Roczniki_Biblioteczne55.indb 15
2012-04-23 12:19:13
16
Maciej szymczyk
rem dla innych historyków podejmujących w swych badaniach tematykę historii
papiernictwa.
W kolejnych latach K. Maleczyńska coraz więcej czasu poświęcała badaniom książki i bibliotek, jednak mając ogromną wiedzę na temat dawnego papiernictwa, wielokrotnie podejmowała także i tę tematykę4. W 1974 r. opublikowała
popularnonaukową książkę Dzieje starego papieru, w której wychodząc poza obszar Śląska, omówiła zagadnienia związane z rozwojem papiernictwa w Europie.
Opracowanie to, wydane przez Ossolineum w serii „Książki o Książce” w nakładzie 5 tys. egzemplarzy, w sposób istotny przyczyniło się do upowszechnienia wiedzy o historii papieru i papiernictwa5. K. Maleczyńskiej zawdzięczamy
określenie stanu badań nad historią papiernictwa oraz sformułowanie postulatów
badawczych6. Z czasem, będąc niekwestionowanym autorytetem w dziedzinie
historii papiernictwa, recenzowała opracowania poświęcone temu tematowi, których z każdą dekadą powoli przybywało7. Gdy historycy postulowali utworzenie
silnego ośrodka badań nad dziejami papieru, K. Maleczyńska dostrzegła potencjał
w zakresie gromadzenia zbiorów związanych z dziejami papiernictwa w muzeum
tworzonym od lat 60. w dusznickim młynie papierniczym8. Nie był to pierwszy kontakt Uczonej ze starą papiernią. W trakcie przygotowywania rozprawy
doktorskiej dokładnie poznała obiekt będący wówczas najważniejszym reliktem
4 Krzysztof MIGOŃ, Kazimiera Maleczyńska — historyk kultury książki, Roczniki
Biblioteczne (49) 2005, s. 5–6; idem, Kazimiera Maleczyńska (25 X 1925, Lwów–29 X 2010,
Wrocław), Rocznik Muzeum Papiernictwa (4) 2010, s. 115–117.
5 K. MALECZYŃSKA, Dzieje starego papieru, Wrocław: Wyd. Zakł. Nar. im. Ossolińskich
1974 (Książki o Książce).
6 K. MALECZYŃSKA, Badania nad dawnym papiernictwem w Polsce w latach 1944–1965,
Roczniki Biblioteczne (11) 1967, s. 193–199; eadem, Papiernictwo polskie przed „potopem”
szwedzkim. Stan badań — problematyka — postulaty badawcze, [w:] Dawna książka i kultura.
Materiały międzynarodowej sesji naukowej z okazji pięćsetlecia sztuki drukarskiej w Polsce.
Pod red. Stanisława Grzeszczuka i Alodii Kaweckiej-Gryczowej, Wrocław: Wyd. Zakł. Nar. im.
Ossolińskich 1975, s. 115–131.
7 K. Maleczyńska recenzowała m.in. opracowania dotyczące papiernictwa: J. SiniarskaCzaplicka, Filigrany papierni polskich położonych na obszarze Rzeczypospolitej Polskiej od
początku XVI do połowy XVIII wieku, Wrocław 1970, rec.: Roczniki Biblioteczne (14) 1970,
z. 1/2, s. 435–436; Papiernie w Polsce XVI wieku. Powtórnie wyd. i uzup. Władysław Budka, rec.:
Roczniki Biblioteczne (16) 1972, z. 3/4, s. 751–752; J. Siniarska-Czaplicka, Katalog filigranów
czerpalni Rzeczypospolitej zebrany z papierów druków tłoczonych w latach 1500–1800, Łódź 1983,
rec.: Roczniki Biblioteczne (29) 1985, z. 1/2, s. 603; Józef Dąbrowski, J. Siniarska-Czaplicka,
Rękodzieło papiernicze, Warszawa 1991, rec.: Roczniki Biblioteczne (37) 1993, z. 1/2, s. 222–224;
Maciej Szymczyk, Śląskie papiernictwo w okresie industrializacji kapitalistycznej, Duszniki Zdrój
2000, rec.: Roczniki Biblioteczne (46) 2002, s. 345–347.
8 K. MALECZYŃSKA, Badania nad dawnym papiernictwem w Polsce w latach 1944–1965…,
s. 199; eadem, Pięćsetlecie polskiego papiernictwa: komunikat, Sprawozdania Wrocławskiego Towarzystwa Naukowego, 1992 Seria A, t. 46, s. 29.
Roczniki Biblioteczne 55, 2011
© for this edition by CNS
Roczniki_Biblioteczne55.indb 16
2012-04-23 12:19:13
Znaczenie badań Prof. K. Maleczyńskiej dla Muzeum papiernictwa
17
dawnego śląskiego papiernictwa. W tamtym czasie wnikliwie przebadała literaturę dotyczącą dusznickiej papierni oraz mocno przetrzebione wskutek wojny archiwalia. Wynikiem tej żmudnej pracy badawczej były na stronach Dziejów starego papiernictwa śląskiego liczne informacje o dusznickim młynie papierniczym,
które stały się podstawą wiedzy o historycznym obiekcie. Muzeum Papiernictwa
już za czasów pierwszych kierowników: Jana Michała Kowalskiego oraz Władysława Kazimierczaka, a następnie Bożeny Makowskiej, realizowało postulat
K. Maleczyńskiej, przyjmując do zbiorów placówki arkusze papierów ze znakami
wodnymi oraz liczne pamiątki po dawnym papiernictwie. Z czasem do dusznickiego muzeum trafiły arkusze gromadzone przez historyków papiernictwa: docent
Jadwigę Siniarską-Czaplicką oraz Franciszka Pabicha. W latach 90., po zatrudnieniu posiadających odpowiednie kwalifikacje pracowników merytorycznych,
instytucja rozpoczęła kompleksowe gromadzenie historycznych arkuszy ze znakami wodnymi. W wyniku tych działań w Dusznikach-Zdroju zgromadzono
do dziś przeszło 5 tys. arkuszy, które są niekiedy jedynymi materialnymi dowodami działalności licznych młynów papierniczych na ziemiach polskich. Zbiory
te w 2010 r. w znacznej części zostały poddane konserwacji, są opracowywane
i w miarę zapotrzebowania udostępniane badaczom starego papiernictwa. Spełnił
się zatem jeden z postulatów K. Maleczyńskiej — dusznickie muzeum stało się
miejscem przechowywania do celów naukowych największej w Polsce kolekcji
papierów ze znakami wodnymi.
Wiedza, której źródłem były badania K. Maleczyńskiej, dwukrotnie posłużyła do tworzenia w dusznickim młynie papierniczym ekspozycji ilustrujących
dzieje papiernictwa. W 1966 r., po przejęciu papierni przez polską branżę papierniczą i podporządkowaniu jej bezpośrednio Bardeckim Zakładom Celulozowo-Papierniczym9, przystąpiono do remontów i tworzenia pierwszych ekspozycji muzealnych. W grudniu 1966 r. kierownictwo bardeckiego przedsiębiorstwa
zleciło opracowanie scenariuszy wystaw nielicznym znawcom tematyki dziejów
papiernictwa: Wojciechowi Gallasowi, Kazimierze Maleczyńskiej, Kazimierzowi
Sarneckiemu, Jadwidze Siniarskiej-Czaplickiej oraz Wandzie Tomaszewskiej10.
Na podstawie materiałów opracowanych przez K. Maleczyńską przygotowano
9 W styczniu 1966 r. doszło do porozumienia pomiędzy Ministerstwem Kultury i Sztuki
a Ministerstwem Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego w sprawie zagospodarowania zabytkowej
papierni w Dusznikach-Zdroju i uruchomienia w niej Muzeum Papiernictwa. Ustalono, że obiekt
będzie podlegał MLiPD, a bezpośrednią opiekę nad nim będą sprawowały Bardeckie Zakłady
Celulozowo-Papiernicze. Jan BAŁCHAN, Zarys dziejów papierni w Dusznikach Zdroju w latach
1945–1968 w świetle źródeł archiwalnych, Rocznik Muzeum Papiernictwa (1) 2007, s. 164.
10 Hubert JARMUŁOWICZ, Tak powstało Muzeum, Rocznik Muzeum Papiernictwa (3)
2009, s. 14.
Roczniki Biblioteczne 55, 2011
© for this edition by CNS
Roczniki_Biblioteczne55.indb 17
2012-04-23 12:19:13
18
Maciej szymczyk
część ekspozycji ilustrującą dzieje papiernictwa na Śląsku11. Ta pierwsza wystawa, otwarta w 1968 r., z niewielkimi zmianami przetrwała niemal 30 lat. Kolejną
wystawę stałą prezentującą historię papiernictwa w okresie produkcji rękodzielniczej otwarto w 1997 r. Ekspozycja zawiera dział informujący o młynach papierniczych na Śląsku, przygotowany w znacznym stopniu w oparciu o wyniki badań
K. Maleczyńskiej. Rozmieszczenie czerpalni na obszarze całego Śląska ilustruje
mapa wykonana na podstawie książki Dzieje starego papiernictwa śląskiego12.
Wystawa opracowana w 1997 r. nadal stanowi część głównego ciągu zwiedzania Muzeum Papiernictwa. Według muzealnej statystyki, od 1968 do końca lipca
2011 r. ekspozycje te w dusznickim młynie papierniczym obejrzało już 1,826 mln
zwiedzających (w ostatnich latach roczna frekwencja kształtuje się na poziomie
65 tys. osób)13.
Wyniki badań K. Maleczyńskiej są od wielu lat podstawą do prezentacji dziejów młynów papierniczych na Śląsku nie tylko w ekspozycji stałej Muzeum Papiernictwa. W połowie lat 90. ubiegłego wieku, wspólnie z niemieckim muzeum
Westfälisches Freilichtmuseum z Hagen, dusznicka placówka przygotowała wystawę Handgesshöpft. Papier aus Bad Reinerz/Duszniki Zdrój Polen, którą zaprezentowano w 1996 r. w Hagen. Przy opracowaniu tekstów do wystawy oraz katalogu wykorzystano informacje zawarte w książce K. Maleczyńskiej14. W 2000 r.
Muzeum Papiernictwa opracowało wystawę Dzieje papieru i papiernictwa, którą
zaprezentowano w Muzeum Zamkowym w Kwidzynie. Również przy realizacji
tego przedsięwzięcia pomocne okazały się informacje zawarte w Dziejach starego papiernictwa śląskiego15. Na początku XXI w. w Muzeum Papiernictwa zaobserwowano wzrost zainteresowania historią papiernictwa, przejawiający się stale rosnącą liczbą zwiedzających wystawy w historycznym młynie papierniczym
oraz licznymi prośbami o opracowanie odpowiedniej ekspozycji objazdowej, którą można by prezentować w innych muzeach. Wychodząc naprzeciw tym oczekiwaniom, przygotowaną w 2000 r. na potrzeby kwidzyńskiego muzeum wystawę
pięć lat później odtworzono. Od 2006 r. w formie ekspozycji wędrującej Dzieje papieru i papiernictwa odwiedziła już ponad 20 muzeów i bibliotek, w tym
m.in. Muzeum Ziemi Kłodzkiej (2006), Bibliotekę pod Atlantami w Wałbrzychu
11 J. BAŁCHAN, op. cit. W Archiwum Zakładowym Muzeum Papiernictwa zachowała się
kopia projektu scenariusza historii papierni w Dusznikach-Zdroju autorstwa K. Maleczyńskiej:
Archiwum Zakładowe Muzeum Papiernictwa, sygn. DO-601.
12 Ekspozycja stała Muzeum Papiernictwa, sala 3. Oprac. Józef Dąbrowski, Teresa Windyka.
13 Obliczono na podstawie danych statystycznych Muzeum Papiernictwa.
14 Bożena MAKOWSKA, Teresa WINDYKA, Maciej SZYMCZYK, Handgesshöpft. Papier
aus Bad Reinerz/Duszniki Zdrój Polen. Katalog wystawy, Hagen 1996.
15 Teresa WINDYKA, Scenariusz wystawy w Muzeum Zamkowym w Kwidzynie „Dzieje papieru i papiernictwa”, cz. 1. „Rękodzielnicza produkcja papieru”, Duszniki-Zdrój 2000, Archiwum
Zakładowe Muzeum Papiernictwa, sygn. DH-6020.
Roczniki Biblioteczne 55, 2011
© for this edition by CNS
Roczniki_Biblioteczne55.indb 18
2012-04-23 12:19:13
Znaczenie badań Prof. K. Maleczyńskiej dla Muzeum papiernictwa
19
(2007), Muzeum Militariów we Wrocławiu (2008), Muzeum Techniki w Warszawie (2008), Książnicę Karkonoską w Jeleniej Górze (2009), Ratusz Lwówka Śląskiego (2009), Muzeum Miejskie w Nowej Soli (2009), Muzeum Ziemi Chełmińskiej (2010), Muzeum Kultury Kurpiowskiej w Ostrołęce (2010), Muzeum Ziemi
Rawskiej w Rawie Mazowieckiej (2011). Osiągnięcia naukowe K. Maleczyńskiej
pomagają zatem dusznickim muzealnikom nadal upowszechniać wiedzę o dziejach papiernictwa zarówno w historycznym młynie papierniczym, jak i w innych
placówkach współpracujących z muzeum w Dusznikach-Zdroju.
Dorobek naukowy K. Maleczyńskiej stał się podstawą do dalszych badań
historii oraz do opracowywania wydawnictw dotyczących dusznickiej papierni.
Już w latach 60. Wanda Tomaszewska — autorka pierwszych opracowań na temat
jedynego zachowanego na ziemiach polskich młyna papierniczego — korzystała
z Dziejów starego papiernictwa śląskiego16. Na przełomie lat 60. i 70. książka
wrocławskiej uczonej posłużyła kolejnej badaczce dziejów dusznickiej papierni
— Jadwidze Marchlewskiej, która analizując liczne materiały źródłowe, uściśliła
pewne fakty podane przez K. Maleczyńską17. W 2006 r. Muzeum rozpoczęło wydawanie własnego periodyku — „Rocznika Muzeum Papiernictwa”. Niezwykle
ważną częścią pierwszych czterech tomów jest słownik śląskich papierników autorstwa Doroty Błaszczyk i Rainera Sachsa, którzy wielokrotnie przy biogramach
dusznickich papierników (ale również właścicieli wielu innych śląskich młynów
papierniczych) opierali się na ustaleniach K. Maleczyńskiej18. Ponadto książka
Dzieje starego papiernictwa śląskiego była kilkakrotnie wykorzystana przy opracowywaniu publikacji popularyzujących dusznickie muzeum, młyn papierniczy
oraz historię papiernictwa19.
W 1992 r. Muzeum Papiernictwa stało się samodzielną instytucją kultury
podległą Ministerstwu Przemysłu i Handlu oraz Ministerstwu Kultury i Sztuki.
Ówczesna dyrektor instytucji Bożena Makowska pozyskała środki na zatrudnienie pracowników merytorycznych, przed którymi postawiła m.in. zadanie
badania i popularyzowania historii papiernictwa. Jednak niemający wcześniej
kontaktu z tą tematyką młodzi historycy, zanim przystąpili do pracy badawczej,
16 Wanda TOMASZEWSKA, O papierze, który zyskał miano wiecznotrwałego, Przegląd
Papierniczy 1968, nr 8, s. 291.
17 J. Marchlewska ustaliła, że dusznicka papiernia zakończyła działalność produkcyjną
nieco wcześniej, niż sądziła K. Maleczyńska. Jadwiga MARCHLEWSKA, Z dziejów nowszych
i najnowszych Dusznik, Przegląd Papierniczy 1972, nr 7, s. 233–237.
18 Dorota BŁASZCZYK, Rainer SACHS, Słownik papierników śląskich do 1945 roku, cz. 2,
Rocznik Muzeum Papiernictwa (2) 2008, s. 118–119, 149–155; cz. 3, Rocznik Muzeum Papiernictwa
(3) 2009, s. 94–97.
19 Przewodnik. Muzeum Papiernictwa w Dusznikach Zdroju. Pod red. B. Makowskiej, Duszniki-Zdrój: Muzeum Papiernictwa 2000; Muzeum Papiernictwa w Dusznikach Zdroju. Przewodnik.
Pod red. M. Szymczyka, Wrocław: Wyd. ZET 2010.
Roczniki Biblioteczne 55, 2011
© for this edition by CNS
Roczniki_Biblioteczne55.indb 19
2012-04-23 12:19:13
20
Maciej szymczyk
zdobywali wiedzę o historii papiernictwa również z opracowań K. Maleczyńskiej. Prędko dwa egzemplarze Dziejów starego papiernictwa śląskiego znajdujące się w zbiorach muzeum zostały „zaczytane” i koniecznością stało się wykonanie kserokopii, które niemal na co dzień służą pracownikom muzeum oraz
wielu osobom zainteresowanym historią papiernictwa, korzystającym z muzealnej biblioteki.
Opracowanie Dzieje starego papiernictwa śląskiego okazało się niezwykle
przydatne w badaniach dziejów dusznickiej papierni oraz znaków wodnych śląskich czerpalni prowadzonych przez Teresę Windykę20. W późniejszym czasie
książka wydana u progu lat 60. stała się punktem wyjścia w badaniach nad historią papiernictwa w okresie produkcji przemysłowej, prowadzonych przez Macieja Szymczyka, a opracowanie Śląskie papiernictwo w okresie industrializacji
kapitalistycznej, powstałe w Muzeum Papiernictwa i wydane przez tę instytucję
w 2000 r., uznawane jest za kontynuację prac badawczych zapoczątkowanych
przez K. Maleczyńską21. Z czasem powstała seria monografii fabryk papieru
na Śląsku wydanych przez Muzeum Papiernictwa22, których fragmenty dotyczące
rękodzielniczej produkcji opracowano na podstawie Dziejów starego papiernictwa śląskiego.
Praca naukowa oraz wyniki badań Kazimiery Maleczyńskiej były niezwykle
istotne dla dusznickiego młyna papierniczego już w latach 60. XX w. Ówczesna
znikoma wiedza na temat historii i znaczenia śląskiego papiernictwa oraz dawnej
świetności dusznickiej papierni dzięki Dziejom starego papiernictwa śląskiego
oraz opracowaniom kilku innych autorów, powoli zaczynała być poszerzana. Miało to istotny wpływ na koncepcję stworzenia w papierni muzeum, wszak niedługo po publikacji monografii śląskiego papiernictwa nastąpił przełom w zakresie
ochrony i wykorzystania niszczejącego dotąd zabytkowego obiektu. Dziś wyniki
badań K. Maleczyńskiej, pomimo upływu pół wieku od ich opublikowania, nie
straciły na aktualności. Tworząc dorobek naukowy dokumentujący dawne śląskie
papiernictwo, stale pomagają dusznickim muzealnikom w pracach badawczych,
popularyzatorskich i wystawienniczych.
20 Teresa
WINDYKA, Wenig bekannte Wasserzeichen der Reinerzer Papiermühle in den
Archivsammlungen des Papiermuseums in Duszniki Zdrój (ehemals Reinerz), I[nternational] P[aper]
H[istorians] Congress Book 1994 Vol. 10, s. 30–38; eadem, Młyn papierniczy w Dusznikach Zdroju,
Muzealnictwo 1999 z. 41, s. 15–27; eadem, Filigrany papierni dusznickiej, Zeszyty Muzeum Ziemi
Kłodzkiej (6) 1998 s. 89–100.
21 Maciej SZYMCZYK, Śląskie papiernictwo w okresie industrializacji kapitalistycznej,
Duszniki Zdrój: Wydaw. Muzeum Papiernictwa 2000.
22 Idem, 165 lat Fabryki Papieru w Dąbrowicy, Duszniki Zdrój-Dąbrowica: Muzeum
Papiernictwa 2002; idem, 100-lecie Fabryki Papieru w Głuchołazach, Duszniki Zdrój-Głuchołazy
2003; idem, Historia Fabryki Papieru w Piechowicach, Duszniki Zdrój: Muzeum Papiernictwa
2005.
Roczniki Biblioteczne 55, 2011
© for this edition by CNS
Roczniki_Biblioteczne55.indb 20
2012-04-23 12:19:13
Znaczenie badań Prof. K. Maleczyńskiej dla Muzeum papiernictwa21
Maciej Szymczyk
The significance of Professor Kazimiera Maleczyńska’s research for
the Museum of Papermaking in Duszniki-Zdrój
Summary
In the 1950s Kazimiera Maleczyńska, as one of the first scholars after WWII, began to study
the history of papermaking in Silesia, eventually writing the book Dzieje starego papiernictwa
śląskiego [The History of Old Papermaking in Silesia] (Wrocław 1961). To this day it is the most
complete work on the history of papermaking in Silesia from the 15th to the 19th century, containing, among others, a lot of information about the Duszniki paper mill.
Inspired by Kazimiera Maleczyńska, the Museum of Papermaking in Duszniki began to collect sheets of paper with water marks. Today, the collection has over 5000 items and is the biggest
collection of watermarked paper in Poland. In 1968, using Kazimiera Maleczyńska’s materials, the
Museum organised an exhibition illustrating the history of papermaking in Silesia, an exhibition that
survived nearly 30 years with just minor changes. Kazimiera Maleczyńska’s scholarly achievements
help the Duszniki museum staff to disseminate knowledge of papermaking history, and constitute
a basis of further historical research and editions of publications devoted to the Duszniki paper mill.
Roczniki Biblioteczne 55, 2011
© for this edition by CNS
Roczniki_Biblioteczne55.indb 21
2012-04-23 12:19:13