MAZOWSZE Studia Regionalne nr 5/2010

MAZOWSZE Studia Regionalne nr 5/2010
Streszczenia artykułów
Część I. Analizy i Studia
Andrzej Gawryszewski, Rozwój demograficzno‐społeczny Warszawy w XX wieku W XX wieku powierzchnia Warszawy wzrosła 15‐krotnie, ale liczba ludności tylko 3‐krotnie. Liczba ludności wzrastała, z wyjątkiem okresu powojennego wyżu demograficznego, dzięki napły‐
wowi migracyjnemu nowych mieszkańców. W rozmieszczeniu ludności w pierwszej połowie XX wie‐
ku występowała słaba tendencja dekoncentracji ludności, która w latach 1951‐1970 przybrała odwrot‐
ny kierunek, ale od końca lat 70. XX wieku, wraz z rozwojem nowych wielkich osiedli mieszkanio‐
wych, postępował proces dekoncentracji ludności. Poważne zmiany nastąpiły w strukturze wieku ludności. Zdecydowanie zmniejszył się udział najmłodszej grupy wieku i wzrósł udział ludności w wieku 60 lat i więcej, a przeciętny wiek ludności wzrósł o 15 lat, z 25,9 w 1897 roku do 40,9 w roku 2002. Natomiast nie ulegał zasadniczym zmianom udział ludności zamieszkałej od urodzenia w War‐
szawie, która od wielu dziesięcioleci stanowi ponad połowę mieszkańców miasta. W ostatniej deka‐
dzie ubiegłego wieku dokonały się poważne zmiany w strukturze zawodowej mieszkańców, spadł udział czynnych zawodowo w przemyśle i budownictwie, wzrósł udział pracujących w usługach oraz utrzymujących się z niezarobkowych źródeł. Radosław Andrzej Gawroński, O sposobach wykorzystania przez armię rzymską koni tzw. ras prymitywnych Wykorzystując dane archeologiczne oraz przekazy pisane, autor stara się udowodnić, że ni‐
skorosłe konie tzw. ras prymitywnych, wykorzystywane przez germańskich wojowników oraz od‐
działy posiłkowe Batawów, były bardzo przydatne w walkach na granicy reńskiej. Używając danych archeozoologicznych, autor stara się także zrekonstruować wysokość i rasę wierzchowców używa‐
nych przez oddziały Batawów. Niniejszy artykuł podejmuje także próbę udowodnienia, że negatywna opinia o tych koniach wielkości kucyka, obecna w dziełach kilku rzymskich autorów, powstała jako rezultat retorycznej pogardy dla „prymitywizmu barbarzyńców”. Na podstawie informacji uzyska‐
nych dzięki współczesnym eksperymentom oraz przy wykorzystaniu przekazów z czasów nowożyt‐
nych autor stara się zrekonstruować niezwykłe zdolności jazdy Batawów, zwłaszcza ich umiejętności pokonywania przeszkód wodnych. Autor stara się także udowodnić, że raptowny wzrost w wielkości koni, rozpoznawalny na podstawie pozostałości szkieletów datowanych na czasy po powstaniu 69 roku n.e., stanowił rezultat politycznej i taktycznej zmiany, jako że jeździe Batawów powierzono wtedy zadania innej natury. Barbara Sałacińska, Sławomir Sałaciński, „Rewolucja neolityczna” na Mazowszu. Początki no‐
woczesnej gospodarki W połowie 5 tys. p.n.e. doszło do wielkiego – neolitycznego przełomu w życiu społeczności zamieszkujących obecne ziemie polskie. Spowodowały go grupy emigrujące z południa – tzw. kultur z cyklu wstęgowego i lendzielsko‐polgarskiego. W gospodarce pojawia się stabilne osadnictwo, uprawa roli, hodowla udomowionych zwierząt, umiejętność tkania materiałów, garncarstwo. Pierwszą rodzimą kulturą rolniczą na Mazowszu była kultura pucharów lejkowatych, dato‐
wana na drugą połowę 4 i pierwsza połowę 3 tys. p.n.e. Wiązała się z nią idea megalityczna w ob‐
rządku pogrzebowym. Grobowiec o konstrukcji składającej się z bruków i obstaw kamiennych odkry‐
to w Rybnie koło Sochaczewa. W 3 tys. p.n.e. egzystowała na Mazowszu i Podlasiu ludność kultury ceramiki grzebykowo‐
dołkowej o tradycyjnej gospodarce naturalnej, w której dostrzegalne są elementy neolityczne, głównie ceramika, niektóre narzędzia. W drugiej połowie tego tysiąclecia pojawiły się na ziemiach polskich koczownicze plemiona tzw. kultury amfor kulistych, zajmujące się głównie hodowlą zwierząt, często zmieniające miejsca pobytu, po których pozostały groby skrzynkowe zbudowane z kamieni z bardzo bogatym wyposażeniem zmarłych w naczynia, narzędzia, ozdoby i szczątki zwierzęce. Inną koczowniczą kulturą zarejestrowaną na Mazowszu była kultura ceramiki sznurowej, da‐
towana na drugą połowę 3 i początki 2 tys. p.n.e. Pozostały po niej głównie cmentarzyska, wśród któ‐
rych dominują kurhany. Podstawą bytu ludności tej kultury była również hodowla zwierząt. Za‐
mieszkiwano obozowiska, bardzo rzadko większe osady. Przyjmuje się, że wojownicze gromady pa‐
sterzy kultury ceramiki sznurowej doprowadziły do zagłady miejscowych, starszych populacji, a ich tradycje przetrwały do wczesnej epoki brązu. Neolityzacja Mazowsza stanowiła jeden z elementów podstawowych przemian w egzystencji i rozwoju ówczesnych społeczności i tym samym bardzo znaczący etap w rozwoju cywilizacyjnym naszych ziem. Maria Krajewska, Państwowe Muzeum Archeologiczne w Warszawie W 1920 roku władze Państwowego Grona Konserwatorów Zabytków Przedhistorycznych rozpoczęły starania o utworzenie Państwowego Muzeum Archeologicznego (PMA). Placówka została powołana rozporządzeniem wydanym w dniu 22 marca 1928 roku przez Prezydenta Rzeczypospolitej Ignacego Mościckiego. Od jej powstania do chwili obecnej eksponowano ponad 360 wystaw, a pra‐
cownicy PMA zbadali ponad 450 stanowisk archeologicznych w Polsce, Iraku, Peru, Niemczech, Au‐
strii i Czechach. 1 stycznia 1999 roku organem założycielskim dla PMA został Zarząd Województwa Mazo‐
wieckiego. Dyrektorem PMA jest dr Wojciech Brzeziński (od 2001 roku), a siedzibą – gmach Arsenału Warszawskiego (od 1957 roku). Muzeum, kontynuując wszystkie statutowe kierunki działań, łączy nadal funkcje instytutu naukowego oraz instytucji wystawienniczej. W zbiorach znajduje się ponad pół miliona zabytków (najstarsze pochodzą sprzed ok. 130 tys. lat p.n.e., najmłodsze z połowy XIX wieku). Opracowywanie powiększającego się wciąż zbioru należy do zadań pracowników pra‐
cowni i działów: Epoki Paleolitu i Mezolitu, Epoki Neolitu, Epoki Brązu i Wczesnej Epoki Żelaza, Epoki Żelaza, Średniowiecza i Archeologii Czasów Nowożytnych, Archeologii Bałtów oraz Gabinetu Numizmatycznego. Badaniem szczątków ludzkich znajdowanych podczas wykopalisk zajmuje się Pracownia Antropologiczna. Zbiory dokumentacji archeologicznej, wystawienniczej, spuścizny po wybitnych archeologach polskich, zasoby kartograficzne i fotograficzne są przechowywane i opra‐
cowywane w Pracowni Dokumentacji Naukowej. Ewidencjonowanie i zarządzanie informacją o zbio‐
rach PMA prowadzi Główny Inwentaryzator oraz Pracownia Inwentaryzacji i Ruchu Muzealiów. Nad konserwacją przedmiotów z gliny, szkła, surowców organicznych i metali czuwa Dział Konser‐
wacji Muzealiów, gdzie prowadzone są także badania rentgenograficzne, spektrograficzne i mikro‐
skopowe. Dla celów ekspozycyjnych wytwarzane są kopie i repliki w Pracowni Kopii. Dział Wystaw i Popularyzacji prowadzi działalność wystawienniczą i edukacyjną. Biblioteka Naukowa stanowi za‐
plecze naukowe dla pracowników PMA, studentów i pracowników innych instytucji z kraju i zagra‐
nicy. Marek Zalewski, O kolekcjach tworzących zbiory Państwowego Muzeum Archeologicznego w War‐
szawie Zainteresowanie „starożytnościami”, obok naukowego, miało w Polsce także bardzo wyraźny wydźwięk patriotyczny. Ochrona dziedzictwa narodowego z podkreślaniem odrębności kulturowej i historycznej ziem pozostających pod panowaniem trzech zaborców stanowiła program realizowany przez znaczną część środowiska intelektualnego. Na Litwie za sprawą hr. Eustachego Tyszkiewicza powstało Muzeum Starożytności, lecz w Warszawie powołanie takiej instytucji było niemożliwe. Na‐
miastką stały się organizowane cyklicznie od 1856 roku Wystawy Starożytności i Przedmiotów Sztuki. Konsolidowały one środowisko, podobnie jak wydawana przez Kazimierza Władysława Wójcickiego Biblioteka Warszawska, pismo popularyzujące osiągnięcia naukowe, z którym współpracowali stale Bolesław Podczaszyński, Józef Przyborowski, Jan Zawisza, Adolf Pawiński, Kalikst Jagmin czy Zyg‐
munt Gloger. W ostatnich latach XIX wieku wykrystalizowały się 2 ośrodki stanowiące zalążek przy‐
szłego muzeum archeologicznego: Muzeum Przemysłu i Rolnictwa, na które składało się wiele kolek‐
cji oraz duża prywatna kolekcja Erazma Majewskiego. Po odzyskaniu niepodległości, w 1920 roku powstało Państwowe Grono Konserwatorów Za‐
bytków Przedhistorycznych, a jednym z celów jego działań było utworzenie muzeum. Powołane roz‐
porządzeniem Prezydenta Rzeczypospolitej 22 marca 1928 roku Państwowe Muzeum Archeologiczne w Warszawie, pomimo trudności, szybko stało się największą w kraju instytucją naukowo‐badawczą i popularyzującą archeologię. Po wojnie skupiło wszystkie rozproszone dotąd warszawskie kolekcje archeologiczne. Andrzej Myczko, Henryk Karcz, Krzysztof Wierzbicki, Termiczne przekształcenie odpadów kłopotliwych na przykładzie mączki zwierzęcej Problem odpadów stanowi podstawowy element ochrony środowiska naturalnego przed skutkami ich ujemnego oddziaływania, a także powstawania. Przedmioty lub substancje określone jako „odpady” podlegają kontroli wspólnotowego prawodawstwa, którego celem jest ochrona zdro‐
wia ludzkiego i środowiska. Obszary wiejskie zajmują w Polsce 93% powierzchni, są specyficznym miejscem rozproszone‐
go powstawania odpadów. Jednym z wielu odpadów powstających na tych obszarach są odpady z produkcji zwierzęcej. W artykule omówiono syntetycznie sposób zbierania ww. odpadów w dwóch specjalistycz‐
nych punktach, a następnie metodę ich utylizacji termicznej. Wskazano również na możliwości prze‐
kształcania termicznego innych odpadów, np. osadów ściekowych. Małgorzata Leszczyńska‐Domańska, Roman Domański, Badanie systemu do redukcji zmian temperatury nawierzchni mostu (wiaduktu) w cyklach sezonowych i dziennych przez akumulację energii słonecznej z jego powierzchni w gruncie. Część II W pracy przedstawiono wyniki rozważań dotyczących gruntowych wymienników ciepła, które mają współpracować z wymiennikiem w nawierzchni mostu (wiaduktu) w celu redukcji zmian temperatury nawierzchni. Pokazano wyniki symulacji numerycznej procesów ładowania magazynu i zmiany temperatury gruntu. Część II. Samorząd
Paulina Sikorska, Przestrzeń otwarta miasta pod presją rozwoju. Zagrożenia i szanse. Przypadek Mazowsza W artykule poruszono zagadnienie przestrzeni publicznych. Podjęto próbę ich zdefiniowania oraz wskazania roli, jaką odgrywają owe przestrzenie w tkance miejskiej i życiu mieszkańców. Szcze‐
gólną uwagę zwrócono na problem marginalizacji i degradacji publicznych przestrzeni otwartych w województwie mazowieckim. Wśród powodów takiego stanu rzeczy wymieniono niekonsekwencje prawne, nieświadomość wagi i skutków podejmowanych decyzji oraz zwycięstwo wartości ekono‐
micznych nad społecznymi. W artykule w sposób syntetyczny przedstawiono także regulacje dotyczące publicznych prze‐
strzeni otwartych w dokumentach, prawie oraz zwyczajach UE i na świecie. Ponadto wskazano zjawi‐
ska najbardziej rzutujące na jakość przestrzeni, m.in. takie jak wygradzanie osiedli oraz suburbaniza‐
cję. W części końcowej przeanalizowano możliwości zahamowania procesu zawłaszczania pu‐
blicznych przestrzeni otwartych, np. poprzez zmianę prawa, zmianę mentalności społeczeństwa oraz realizację konkretnych czynności planistycznych, przede wszystkim uchwalanie miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego Mirosław Grochowski, Magdalena Fuhrmann, Tomasz Zegar, Rewitalizacja w Warszawie jako instrument zarządzania rozwojem miasta i regionu Problematyka rewitalizacji miast nabiera w Polsce coraz większego znaczenia. Przyczyną tego jest nie tylko stopień degradacji wielu miast czy ich fragmentów, który prowadzi do spadku ich atrak‐
cyjności lub pojawiania się problemów o charakterze społecznym i ekonomicznym. Rosnąca waga rewitalizacji miast wynika także z faktu, że jej pozytywne skutki mogą wpływać na sytuację nie tylko układu lokalnego, ale także układów ponadlokalnych, stymulując w nich pożądane zjawiska i proce‐
sy, istotne dla rozwoju w szerszym ujęciu przestrzennym. W artykule przedstawiono charakterystykę procesów rewitalizacji w Warszawie oraz podjęto próbę ich oceny z punktu widzenia rozwoju miasta jako centrum obszaru metropolitalnego. Krzysztof Mączewski, Aneta Staniewska, Paweł Soczewski, Mazowiecki System Informacji Przestrzennej Mazowiecki System Informacji Przestrzennej (MSIP) został utworzony decyzją Zarządu Wo‐
jewództwa Mazowieckiego jako element realizacji polityki państwa i Unii Europejskiej w zakresie społeczeństwa informacyjnego. Pierwszy etap tworzenia tego systemu rozpoczął się w roku 2000 i obejmował prace badawczo‐rozwojowe ujęte w projekcie celowym pt. System Baz danych przestrzen‐
nych dla Województwa Mazowieckiego. Działania te miały na celu opracowanie metodyki tworzenia baz danych przestrzennych dla województwa mazowieckiego oraz zaproponowanie koncepcji Systemu Baz Danych. Mazowiecki System Informacji Przestrzennej pomyślany był początkowo jako system prze‐
strzenny funkcjonujący na poziomie województwa. W roku 2005 Samorząd Województwa Mazowiec‐
kiego podjął starania zmierzające do rozszerzenia projektu na powiaty i gminy województwa oraz zharmonizowania systemu informacji przestrzennej z podstawowymi modułami e‐goverment (elektro‐
nicznej administracji). Realizowany od września 2006 roku do września 2008 roku, przy współudziale samorządów: powiatu mińskiego, powiatu płockiego, powiatu radomskiego, miasta Ostrołęki, miasta Mławy oraz gmin: Mrozy i Jedlińsk, projekt MSIPGPW jest traktowany jako rozwiązanie pilotażowe. Jego efekty oraz doświadczenia z kilku lat pracy będą wykorzystane do dalszej rozbudowy Mazowieckiego Sys‐
temu Informacji Przestrzennej, w okresie programowania 2007‐2013 przy realizacji projektów kluczo‐
wych w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Mazowieckiego, w partner‐
stwie z większością powiatów i gmin województwa mazowieckiego. Część III. Varia
Roman Szul, Polskie regiony jako motory rozwoju. Refleksje wokół publikacji Jak uczynić regiony motorami rozwoju i modernizacji Polski Maria Krajewska, Sylwetka Erazma Majewskiego (1858 – 1922) Magdalena Staniszewska, Herbarz szlachty powiatu sierpeckiego profesora Jerzego Łempickie‐
go – ukoronowanie sierpeckich publikacji 2008 roku Czesław Marcinkowski, Rocznik Otwocki