Prof. dr hab. Aleksy Pocztowski Uniwersytet

Prof. dr hab. Aleksy Pocztowski Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie Kraków, 29.07.2016 R e c e n z j a rozprawy doktorskiej mgr. Yoon Huat Chonga pt. „Confucian Values and Expatriates’ Intercultural Competencies – A Case of Chinese Expatriates in Poland ”. Promotor: Prof. dr hab. Andrzej Herman Promotor: Prof. dr hab. Halina Grzymała-­‐Moszczyńska Praca przedkładana w Kolegium Nauk o Przedsiębiorstwie Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie . 1. Wybór tematu, problem naukowy, cel i układ pracy Zagadnienie pracy osób delegowanych za granicę, a określanych w literaturze przedmiotu ekspatriantami lub ekspatami od anglojęzycznego terminu expatriates/expats stanowi przedmiot badań naukowych od wielu lat, a literatura na ten temat jest bogata. Problematyka ta wpisuje się w zakres międzynarodowego zarządzania zasobami ludzkimi, a podejmowane badania i publikacje naukowe skupiają się na takich kwestiach jak: role i kompetencje menedżerów i specjalistów delegowanych do pracy za granicę, czynniki determinujące sukces realizowanych przez nich misji, proces ekspatriacji, rola różnych podmiotów w tym procesie, czy też relacje między kulturą narodową kraju pochodzenia espatriantów a kulturami krajów gdzie zlokalizowane są różne jednostki biznesowe przedsiębiorstwa międzynarodowego i wpływ cech tej kultury na różne aspekty pracy ekspatriantów. W kroskulturowy nurt międzynarodowego zarządzania zasobami ludzkimi wpisuje się recenzowana praca doktorska, której przedmiotem jest zbadanie relacji między wartościami ucieleśnionymi w kulturze narodowej ekspatriantów a ich kompetencjami międzykulturowymi. W szczególności przedmiotem badań stały się wartości konfucjańskie i ich wpływ na kompetencje międzykulturowe chińskich ekspatriantów pracujących w Polsce. Wybór tematu można uznać jako trafny i wychodzący naprzeciw potrzebom teorii, jak i oczekiwaniom praktyki. Przedstawiając motywy podjęcia powyższego zagadnienia w pracy doktorskiej autor trafnie zauważa, że dotychczasowe badania na temat związków kultur narodowych z kompetencjami ekspatriantów przeprowadzano głównie z perspektywy rozwiniętych krajów zachodnich, co w ostatnich latach coraz częściej jest poddawane w wątpliwość, szczególnie uniwersalność i przydatność takiego podejścia w badaniu różnych zagadnień z zakresu międzynarodowego zarządzania zasobami ludzkimi w odmiennych kontekstach kulturowych, m.in. chińskim. Dodatkowymi argumentami uzasadniającymi aktualność przedmiotu badań w recenzowanej pracy doktorskiej są: rosnąca liczba ekspatriantów, której towarzyszy dyskusja na temat istoty tego pojęcia i ich znaczenia obecnie i w przyszłości, dynamiczny rozwój chińskich przedsiębiorstw o zasięgu globalnym oraz rozwijająca się polsko-­‐chińska współpraca. Główny problem naukowy zawiera się w pytaniu: czy kompetencje międzykulturowe ekspatriantów są powiązane z wartościami kultury narodowej kraju ich pochodzenia? oraz jeśli tak, to w jaki sposób te kompetencje są generowane w specyficznym kontekście kulturowym i dlaczego pewne wartości kultury są powiązane z kompetencjami międzykulturowymi? Za główny cel pracy doktorskiej przyjęto opracowanie modelu kompetencji międzykulturowych zawierającego wartości kulturowe kraju pochodzenia ekspatriantów. Rozprawa doktorska składa się z pięciu części, określonych jako rozdziały, choć nazwanie Wstępu i Wniosków tym określeniem jest pewną niezręcznością, podobnie jak ogólnikowe tytuły rozdziałów teoretycznego i empirycznego, które to tytuły można zastosować w każdym innym opracowaniu. We wstępie określonym jako pierwszy rozdział doktorant wskazał na przesłanki podjęcia tematu i jego aktualność, określił przedmiot studiów teoretycznych i zakres badań empirycznych, sformułował problem naukowy i cel pracy. W drugim rozdziale zatytułowanym Literature Review wyjaśnione zostały podstawowe kwestie terminologiczne związane z ekspatriacją, kompetencjami międzykulturowymi i wartościami konfucjańskimi. W ostatnim podrozdziale zaprezentowany został schemat podejścia badawczego zastosowanego w pracy. Rozdział trzeci poświęcony został omówieniu metodologicznych kwestii badań, a rozdział czwarty zawiera analizę wyników badań. Całość opracowania zamyka rozdział piąty, w którym zaprezentowany 2
został model kompetencji międzykulturowych. Przedstawiony układ pracy oraz kolejność omawiania poszczególnych kwestii oceniam jako poprawny. Rozprawa obejmuje wraz z załącznikami 233 strony tekstu, a w nim 63 tabele i 20 wykresów. Załączona bibliografia zawiera 220 pozycji. Zostały one właściwie dobrane i wykorzystane w pracy. 2. Analiza i ocena treści rozprawy Rozważania teoretyczne zostały zawarte w drugim rozdziale pracy zatytułowanym Przegląd literatury (Literature Review). Poruszone zostały w nim cztery zagadnienia, a mianowicie: pojęcie ekspatriantów i międzykulturowe kompetencje, wartości kulturowe ze szczególnym uwzględnieniem cech Konfucjanizmu i w powiązaniu z kompetencjami międzykulturowymi ekspatriantów, czynniki determinujące kompetencje międzykulturowe oraz konsekwencje deficytów w zakresie tych kompetencji u ekspatriantów. Całość rozważań teoretycznych zamyka propozycja ramowej koncepcji badań. Omawiając istotę ekspatrianta autor przedstawił tradycyjne i współczesne rozumienie tej kategorii zawodowej, odwołując się do wybranych pozycji literatury przedmiotu. Podobnie scharakteryzowana została kategoria kompetencji międzykulturowej, z podkreśleniem jej poznawczego, emocjonalnego i behawioralnego aspektu. Kolejnym zagadnieniem omówionym w teoretycznej części rozprawy była wartość kulturowa w znaczeniu uniwersalnym, ze wskazaniem głównych jej cech oraz jako podstawa wynikających z niej orientacji. Następnie autor przybliżył Konfucjanizm jako filozofię i ideologię poprzez przywołanie pięciu powinności lub relacji, stanowiących podstawę głównych wartości kulturowych, a mianowicie: ojciec i syn, mąż i żona, starszy brat i młodszy brat, władca i poddany, przyjaciel i przyjaciel. W odniesieniu do powyższych związków określone zostały główne wartości lub cnoty, stanowiące podstawę etyki i zachowań etycznych w chińskim społeczeństwie. Wartości te zostały określone w języku angielskim ze wskazaniem odpowiednika w języku chińskim. Chodzi o następujące wartości: Humanitarność/Życzliwość (Benevolence), Prawość (Righteousness), Stosowność (Propriety), Wiedza (Knowledge) i Wierność (Fidelity). Wpływ wymienionych powyżej wartości kulturowych na chińską kulturę biznesu, a w szczególności na kompetencję międzykulturową został przedstawiony w formie pięciu modelowych ujęć autorstwa współczesnych autorów chińskich. Na ich podstawie autor sformułował pierwszą hipotezę, zakładającą istotną zależność 3
pomiędzy wartościami kulturowymi a kompetencjami międzykulturowymi ekspatriantów (s.62). Oceniam tę część rozdziału teoretycznego pozytywnie, autor wyjaśnił podstawowe kwestie terminologiczne związane z problematyką pracy doktorskiej. Literatura została dobrana poprawnie, choć zabrakło tej dotyczącej kompetencji. Ponadto prezentując różne koncepcje kompetencji międzykulturowej autor nie przedstawił krótkiej choćby dyskusji na ich temat ze wskazaniem podobieństw i różnic oraz nie stwierdzając, jakie rozumienie kompetencji międzynarodowej przyjął w pracy. W kolejnej części drugiego rozdziału przedstawione zostały determinanty kompetencji międzykulturowych ekspatriantów, do których zaliczono: proces selekcji kandydatów do pracy za granicą, kulturę organizacji, rodzaj organizacji wysyłających ekspatriantów do pracy na rynkach zagranicznych, zakres zadań i pełnione przez ekspatriantów role oraz znajomość języka obcego. Ta część (podrozdział 2.3) sprawia wrażenie niedopracowanego. Zabrakło bowiem uzasadnienia wyboru przedstawionych powyżej pięciu czynników, wyjaśnienia samego określenia cyt. „Determinants of expatriates’ intercultural competencies” oraz powiązania z przedstawionymi wcześniej cechami kompetencji międzykulturowej. Jeśli przyjąć, że autorowi chodziło o czynniki wpływające na posiadanie ekspatriantów specyficznych kompetencji międzykulturowych niezbędnych do realizacji zadań za granicą w określonym kontekście kulturowym, to należało tę kwestię wyraźniej wyeksponować następnie przedstawić odpowiednią typologię czynników na podstawie przyjętych kryteriów podziału. Natomiast dokonany wybór jest dość wybiórczy i odnosi się raczej do całego procesu ekspatriacji i efektów pracy ekspatriantów. Skutkiem takiego ujęcia tej kwestii jest druga hipoteza, wskazująca na powyższe czynniki jako kluczowe determinanty międzykulturowej kompetencji ekspatriantów w specyficznym kulturowo kontekście (s.78). Przy okazji należy zwrócić uwagę, że zawarcie w jednej hipotezie wszystkich czynników utrudnia jej jednoznaczną weryfikację. W podrozdziale 2.4 omówiono skutki braków w zakresie kompetencji międzykulturowych ekspatriantów, wskazując że taka sytuacja prowadzi do niepowodzenia ekspatrianta podczas realizacji misji zagranicznej. Następnie autor przedstawił przyczyny tych niepowodzeń, przywołał kwestię przystosowania ekspatrianta w międzynarodowym środowisku pracy oraz wskazał na potrzebę szkoleń rozwijających wspomnianą kompetencję. Efektem tych rozważań była trzecia hipoteza 4
zakładająca, że większości ekspatriantów brakuje kluczowych kompetencji międzykulturowych do realizacji zadań w kraju goszczącym (s.88). Rozważania teoretyczne zamyka propozycja koncepcji badań doktoranta, których celem jest opracowanie modelu kompetencji międzykulturowej opartej na konfucjańskim zestawie wartości. Oceniając teoretyczną część pracy należy stwierdzić, że doktorant omówił podstawowe kwestie związane z ekspatriantami, kompetencjami międzykulturowymi, wartościami kulturowymi i cechami Konfucjanizmu oraz inne kwestie pokrewne związane z badaną problematyką. Można więc stwierdzić, iż badane zagadnienie zostało poprawnie przedstawione w świetle literatury przedmiotu, co stanowi podstawę do przygotowania części badawczej od strony metodologicznej. Na pewne ułomności lub pominięcia zwrócono uwagę wcześniej. Nie wpływają one jednak zasadniczo na pozytywną ocenę tej części pracy. Rozdział trzeci recenzowanej rozprawy doktorskiej poświęcony jest metodologicznym kwestiom badań. Omówiono w nim zastosowane podejście metodyczne, dobór próby badawczej, przebieg badań i sposób analizy danych. Doktorant nie przedstawił szczegółowego zakresu badań w postaci operacjonalizacji głównego problemu i celu badań, które zostały określone we Wprowadzeniu. Podobną uwagę można sformułować w odniesieniu do hipotez, które zostały umiejscowione w różnych częściach rozdziału teoretycznego, zamiast w rozdziale metodologicznym. Do niektórych kwestii metodologicznych doktorant nawiązuje w rozdziale empirycznym, przy omawianiu wyników uzyskanych w poszczególnych etapach badań. Rozprawa zyskałaby na jakości gdyby zagadnienia metodologiczne badań zostały przedstawione w jednym miejscu, czyli w trzecim rozdziale. Zastosowane w badaniach podejście zawierające kombinację metod i technik badań ilościowych i jakościowych, zostało przez doktoranta przekonująco uzasadnione. Jest ono adekwatne z punktu widzenia specyfiki problemu badawczego, sekwencja poszczególnych etapów badań jak logiczna, a zastosowane w nich narzędzia badawcze zostały poprawnie dobrane. Pozytywnie należy również ocenić sposób analizy zebranych danych, jak i zastosowaną walidację wyników badań. W rozdziale czwartym poddano analizie uzyskane wyniki badań. W pierwszej kolejności scharakteryzowane zostały badane grupy ekspatriantów uczestniczących w poszczególnych fazach procesu badawczego, tj. pogłębionych wywiadach z siedmioma 5
przedstawicielami najwyższego kierownictwa polskich oddziałów chińskich przedsiębiorstw, internetowym badaniu ankietowym na próbie 64 chińskich ekspatriantów pracujących w Polsce oraz dyskusji w grupie fokusowej obejmującej 9 celowo dobranych ekspatriantów chińskiego pochodzenia. Kolejny podrozdział zawiera analizę wyników badań w zakresie identyfikacji kompetencji międzykulturowej ekspatriantów. Doktorant przedstawił poglądy badanych przedstawicieli najwyższego kierownictwa (CEOs) na temat pojęcia ekspatrianta i kompetencji międzykulturowych ekspatriantów. Wskazując na występujące różnice w pojmowaniu tych kategorii wśród respondentów, określił również powtarzające się, wspólne cechy tych kompetencji takie jak: zdolność rozumienia, tolerowania i akceptowania różnic kulturowych oraz dostosowania się adaptacji do nowej kultury (s.122). Zgodnie z przyjętym schematem procesu badawczego w kolejnym kroku przedstawione zostały czynniki determinujące kompetencje międzykulturowe ekspatriantów. Do omówionych w części teoretycznej pięciu głównych czynników w analizie uwzględniony został szósty czynnik, a mianowicie „specyfika kraju goszczącego”. Efektem pierwszego etapu badań w formie pogłębionych wywiadów z przedstawicielami najwyższego kierownictwa dokonano identyfikacji 23 międzykulturowych kompetencji pożądanych przez chińskich ekspatriantów w Polsce. Następnie kompetencje te zostały poddane badaniu ankietowemu i analizie statystycznej celem wyłonienia najważniejszych z nich. Szczegółowe wyniki analizy zostały przedstawione w tabelach 4.8 i 4.9. Zidentyfikowanych zostało 15 kluczowych kompetencji międzynarodowych chińskich ekspatriantów w Polsce, które następnie ograniczono do 14 w wyniku połączenia dwóch podobnych kompetencji. Kompetencje te zostały w kolejnej fazie badań powiązane z pięcioma wartościami Konfucjanizmu. Wyniki zostały przedstawione w tab. 4.16 i 4.17, a zaobserwowane różnice między wynikami analizy czynnikowej i grupy fokusowej opatrzone zostały komentarzem odnoszącym się do literatury przedmiotu. W końcowej części tego rozdziału doktorant określił pięć kompetencji międzykulturowych, które wymagają doskonalenia u chińskich ekspatriantów w Polsce, wskazał na największe wyzwania z jakimi mają oni do czynienia oraz zaproponował sposoby rozwoju tych kompetencji. Nawiązanie do przedstawionych w rozdziale czwartym wyników badań empirycznych następuje w ostatnim rozdziale pracy mającym charakter wniosków, zawierających syntezę wyników badań i odniesienie się do hipotez. Zawarte tu opinie i 6
oceny są ściśle powiązane z wcześniejszymi rozważaniami o charakterze teoretycznym jak i wynikami badań doktoranta. Odnosząc się do głównego problemu naukowego w recenzowanej pracy, który zawiera się w pytaniu: czy kompetencje międzykulturowe ekspatriantów są powiązane z wartościami kulturowymi kraju ich pochodzenia?, doktorant przedstawił zmodyfikowane w wyniku przeprowadzonych badań hipotezy, które sformułował w teoretycznej części pracy. W przypadku pierwszej hipotezy nastąpiło jej uszczegółowienie poprzez ograniczenie jej zakresu do powiązań wartości konfucjańskich z kompetencjami międzykulturowymi. W tym sensie można uznać, że hipoteza została potwierdzona, przy uwzględnieniu występujących ograniczeń, które zostały sformułowane w dalszej części tego rozdziału. W przypadku drugiej hipotezy o wpływie wybranych czynników na kompetencje międzykulturowe dokonano modyfikacji polegającej na dodaniu szóstego czynnika tj. „specyfiki kraju goszczącego”. Zdaniem autora wszystkie wybrane do badań czynniki są istotne dla kompetencji międzykulturowych chińskich ekspatriantów w Polsce. Trzecia hipoteza została uszczegółowiona poprzez zawężenie twierdzenia o braku kompetencji międzykulturowych do ekspatriantów chińskich oraz uzupełniona o stwierdzenie o potrzebie doskonalenia poziomu kompetencji międzykulturowej. Z obowiązku recenzenckiego należy zwrócić uwagę, że dodany człon hipotezy jest postulatem, a nie przypuszczeniem, które należy zweryfikować. W tym miejscu nasuwa się pewna wątpliwość dotycząca celowości i poprawności sformułowanych w teoretycznej części pracy hipotez, w miejsce których można było postawić odpowiednie pytania badawcze. Same zaś hipotezy pozostawić w na koniec jako wynik studiów teoretycznych i badań empirycznych, co zresztą autor uczynił. Za takim postępowaniem przemawia również fakt, że ograniczoność próby badawczej nie dawała możliwości weryfikacji przyjętych w części teoretycznej hipotez. Oceniając empiryczną część recenzowanej rozprawy doktorskiej należy podkreślić, że wyniki badań zostały przedstawione przejrzyście, a analiza badanego zagadnienia została wykonana rzetelnie, potwierdzając umiejętność mgr. Yoon Huat Chonga do prowadzenia badań naukowych. Sformułowane wnioski są logiczne i wynikają z przeprowadzonych badań. Świadczą one o umiejętności autora do syntezy wyników badań i ich odniesienia do teorii. Formułując wnioski dotyczące badanej relacji między wartościami konfucjańskimi a kompetencjami międzykulturowymi ekspatriantów chińskich należy pamiętać, iż podstawą ustaleń poczynionych przez 7
doktoranta były opinie wybranej grupy ekspatriantów chińskich pracujących w Polsce. Mamy więc do czynienia z percepcją przez badane osoby wspomnianej relacji i innych kwestii takich jak pojęcie ekspatrianta, istota kompetencji międzykulturowych, czy też rozumienie znaczenia pięciu wartości konfucjańskich które zostały przyjęte jako punkt odniesienia dla kompetencji międzykulturowych. Konkluzja Analiza treści recenzowanej rozprawy doktorskiej pozwala na stwierdzenie, że stanowi ona interesujące studium na temat powiązań wartości ucieleśnionych w kulturze kraju pochodzenia ekspatriantów z ich kompetencjami międzykulturowymi niezbędnymi do realizacji zadań w kraju goszczącym. Stanowi to niewątpliwie przyczynek do wzbogacenia istniejącej wiedzy na temat relacji między kulturą narodową a kompetencjami międzykulturowymi osób pracujących za granicą. Zawarte w recenzji uwagi krytyczne miały na celu zwrócenie uwagi na te aspekty recenzowanej rozprawy, których wzbudziły wątpliwości, zostały pominięte lub niedostatecznie omówione w pracy. Nie wpływają one zasadniczo na końcową pozytywną ocenę pracy, zarówno w warstwie teoretycznej jak i empirycznej, a do jej walorów zaliczam: • trafny wybór problematyki badań, która pozostaje ważna i aktualna, mimo istniejących i ciągle podejmowanych badań w tym zakresie • oparcie rozważań zawartych w rozprawie na aktualnej wiedzy z zakresu międzykulturowego zarządzania i międzynarodowego zarządzania zasobami ludzkimi, choć ta ostatnia nie została dostatecznie wykorzystana • poprawne przygotowanie i przeprowadzenie badań empirycznych, mimo pewnych zastrzeżeń co do precyzji sformułowanych hipotez i sposobu ich weryfikacji • odniesienie wyników własnych badań do literatury przedmiotu poprzez opatrzenie ich odpowiednim komentarzem • wniesienie wkładu w poszerzanie wiedzy na temat związków między wartościami kultury narodowej a kompetencjami międzykulturowymi ekspatriantów chińskich, którzy pracują w Polsce • opracowanie modelowego ujęcia powyższej relacji, które stanowić może podstawę dalszych badań. 8
Bilansując poszczególne elementy oceny, pragnę wyrazić opinię, że recenzowana rozprawa stanowi rozwiązanie postawionego problemu naukowego, wskazuje na odpowiedni poziom wiedzy teoretycznej doktoranta oraz umiejętność samodzielnego prowadzenia badań naukowych. Tym samym rozprawa spełnia wymagania sformułowane w art.13 Ustawy o stopniach naukowych i tytule naukowym oraz o stopniach i tytule w zakresie sztuki z dnia 14 marca 2003 roku. W związku z powyższym stawiam wniosek o przyjęcie recenzowanej pracy mgr. Yoon Huat Chonga jako rozprawy doktorskiej i dopuszczenie jej do publicznej obrony. 9