Złoto

parada au k.qxd
2007-06-21
12:57
Page 24
1
parada
pierwiastków
18
Au
79
Z³oto
2
1
2
3
TEKST
ŒREDNIO
TRUDNY
Złoto to metal, który obok żelaza odegrał największą rolę w rozwoju ludzkości. Nie może się
wprawdzie równać z żelazem pod względem znaczenia i zastosowań, ale jego wpływ na mentalność ludzi jest ogromny. Jeśli coś porównujemy
do złota, to musi być najlepsze – autor życzy każdemu, aby spotykał na swojej drodze wyłącznie
ludzi o złotym sercu i fachowców złote rączki, nie
wspominając już o zdobywaniu wyłącznie złotych
medali. Tęsknimy zapewne do złotego wieku
ludzkości, ale pozostaje nam tylko lektura
„Przemian” Owidiusza. Znając jednak mit o królu
Midasie, pamiętajmy, że nadmiar, nawet złota,
bywa kłopotliwy...
Z
łoto widział zapewne każdy z Czytelników – ciężki, szlachetny metal (mówiąc szlachetny, mamy
na myśli to, że nie reaguje z innymi odczynnikami
– nie jest to do końca prawdą, o czym przeczytamy
poniżej) o żółtej barwie. Mało jednak kto zdaje sobie
sprawę z tego, że podziwiając kolor złotej biżuterii,
dotykamy wręcz teorii względności! To właśnie relatywistyczne efekty dochodzą do głosu w tym rejonie
układu okresowego pierwiastków, w którym leży złoto, i są odpowiedzialne za jego niezwykłą barwę
(również za stan ciekły rtęci, sąsiadującej ze złotem).
Przedstawmy jednak bohatera niniejszego artykułu.
3
4
5
6
7
8
9
10
13
11
14
15
16
12
Cu
29
MiedŸ
4
Sn
50
Cyna
5
6
*
7
**
*
Lantanowce
**
Aktynowce
Pb
82
O³ów
Jednakże na przestrzeni wieków znaleziono wiele
substancji reagujących ze złotem. Najważniejsze
z nich to tzw. woda królewska (mieszanina stężonych
kwasów: solnego i azotowego), cyjanki sodu lub potasu (silne trucizny, negatywni bohaterowie wielu kryminałów) i rtęć tworząca ze złotem ciekły stop (amalgamat), z którego po odparowaniu rtęci otrzymuje się
metaliczne złoto. Ta ostatnia metoda poczyniła wiele
spustoszeń w środowisku, jako że powszechnie stosowano ją do wymywania złota ze skał. Obecnie najpopularniejsza jest metoda cyjankowa – cyjanki, choć
trujące, jednak szybko się rozkładają. Autor zdecydowanie nie poleca komukolwiek eksperymentów z rozpuszczaniem złota!
Pierwszym zastosowaniem złota, zapewne znalezionego na brzegu samorodka, było przerobienie go
na ozdobę. Złoto jest dość miękkie i plastyczne (z jednego jego grama możemy wyciągnąć kilkukilometrowy drucik i zrobić blaszkę tak cienką, że będzie
przeświecać), co spowodowało, że nawet w zamierz-
Krzysztof Orliński
Złoto
24
Złoto w tablicy Mendelejewa leży w grupie 11.
i 6. okresie. Mimo konfiguracji elektronowej sugerującej jego jednowartościowość, co być może niektórzy
Czytelnicy pamiętają z lekcji chemii, złoto najchętniej
występuje w związkach jako trójwartościowe. Cóż,
„królowi metali” wiele wolno. Cała zresztą grupa jest
oryginalna: różowa miedź, prawie białe srebro i nasz
żółty bohater – najstarsze znane człowiekowi metale.
Złoto jest najszlachetniejszym z metali, niereagującym prawie z żadnym innym odczynnikiem. Już
starożytni zauważyli bezskuteczne próby rozpuszczenia złota (a raczej roztworzenia, ponieważ chodzi tu
o proces chemiczny, a nie fizyczny, jak rozpuszczanie
cukru w herbacie) i nadali mu tytuł „króla metali”.
17
Większość produkowanego złota trafia do skarbców
parada au k.qxd
2007-06-14
02:23
Page 25
Także w Polsce wytwarzamy złoto przy okazji produkcji
miedzi (Archiwum KGHM Polska Miedź S.A.)
chłej starożytności można było wykonywać wspaniałe
dzieła sztuki. Do dzisiaj duża część otrzymywanego
złota przeznaczana jest do wytwarzania biżuterii,
resztą dzielą się dentyści i bankowe skarbce, a tylko
niewielka ilość trafia do wyrobów przemysłowych.
Wysoka cena złota (choć istnieją droższe metale) i jego niewielka podaż (w porównaniu, oczywiście,
z popytem) już od starożytności powodowała poszukiwania jego nowych źródeł. Odbywało się to kilkoma
sposobami. Pierwszy z nich, racjonalny, to znalezienie
nowych złóż. Tu drobna uwaga: ponieważ złoto, jako
metal szlachetny, zazwyczaj nie łączy się z innymi
pierwiastkami, ruda złota to po prostu skała z rozproszonymi w niej okruchami naszego bohatera. W wyniku wietrzenia drobiny złota są przenoszone wraz
z wodą i osadzają się, tworząc złoża. Od wieków odkrycie złotonośnych pól powodowało gorączkę złota,
co stało się kanwą wielu dzieł literackich i filmowych.
Doprowadziło też do wzbogacenia się nielicznych
szczęściarzy i ruiny znacznie liczniejszych pechowców. Wyzwoliło najniższe ludzkie instynkty...
Obecnie większość złota wydobywana jest
w nielicznych krajach świata w sposób przemysłowy,
a także otrzymywana jako produkt uboczny podczas
rafinacji miedzi (np. w Polsce w kopalniach Zagłębia
Lubińsko-Głogowskiego). Jednakże i dzisiaj wielu
amatorów trudni się poszukiwaniem tego metalu na
własną rękę. I my także możemy spróbować – wystarczy pojechać na Dolny Śląsk, wypożyczyć sito i zabawić się w alaskańskich poszukiwaczy rodem z książek Londona! Znaleziony okruszek będzie dla nas cenniejszą pamiątką niż kupiona u jubilera ozdoba.
O ile powyższy sposób zdobycia złota może
stać się wakacyjną przygodą, o tyle autor nie poleca
drugiego – kryminalnego. Złoto było najczęściej fałszowaną substancją w dziejach ludzkości. Przypomnijmy choćby historię prawa Archimedesa – odkrytego przy okazji dociekań, czy aby wykonana przez złotnika korona zawierała tyle złota, ile powinna. Już
w starożytności fałszowano złoto, za co, oczywiście,
groziły (i grożą do dzisiaj) surowe kary. Najczęstszym
„zamiennikiem” były stopy miedzi i cynku – mosiądz
i tombak, a i obecnie znajdują się naiwni, kupujący
okazyjnie „złotą biżuterię” mającą ze złotem wspólny
tylko kolor. Fałszerstwa monet – kolejne zastosowanie złota, dzisiaj już tylko do kolekcjonerskich nominałów – to następny temat na długą, kryminalną opowieść.
Kolejny, znany Czytelnikom z historii, sposób to
zbrojny zabór zapasów złota innym narodom. Najbardziej spektakularnym tego przykładem była XVI-wieczna konkwista w Ameryce Południowej. Tysiące ton
indiańskich dzieł sztuki załadowano na statki i wywieziono do Europy. Historie pirackich napadów na
Złotą Flotę to znane nam wszystkim z literatury i filmu opowieści. Do dziś bezcenne skarby spoczywające na dnie mórz kuszą licznych poszukiwaczy.
I ostatni, magiczny sposób to alchemia. Z czego
to nie próbowano otrzymać złota! W ciągu wieków
najczęstszymi jednak surowcami były ołów i rtęć (jak
się okaże, alchemicy mieli jednak rację!). Mimo bezskutecznych prób protoplaści współczesnych chemików uczynili wiele: odkryli kilka pierwiastków i mnóstwo nowych związków i tworzyw (najbardziej znane
to porcelana) oraz
doprowadzili do perfekcji techniki pracy
laboratoryjnej – to
dzięki nim XVIIIi XIX-wieczna chemia
mogła święcić triumfy. Niektórym udawała się transmutacja
(przemiana) nieszlachetnego metalu
w złoto! Były to jednak kuglarskie sztuczki, których wykrycie
zaprowadziło wielu
alchemików na pozłacaną szubienicę.
Wśród znanych mistrzów alchemii mamy
i polski akcent – Michała Sędziwoja, cenionego w całej XVI-wiecznej Europie. Sen
o alchemicznym złocie
spełnił się w wieku
XX. W wyniku odkryć
w dziedzinie budowy
atomu i promieniotwórSamorodek złota
czości oraz skonstruowania reaktorów jądrowych w połowie ubiegłego wieku otrzymano złoto
z rtęci. Jednakże nie zachwiało to światowymi finansami, ponieważ cena tak uzyskanego metalu jest wielokrotnie wyższa niż wyprodukowanego z rud.
Czytelnik nie powinien sądzić, że złoto to tylko
wyroby jubilerskie i sztaby spoczywające w pilnie
strzeżonych miejscach. Jest ono metalem o bardzo
dobrych własnościach użytkowych. Stosuje się je
w dentystyce, choć jest wypierane przez tworzywa
sztuczne o wyglądzie nieodbiegającym od koloru zębów. Ponieważ jest świetnym przewodnikiem elektryczności i ciepła, to wszędzie tam, gdzie potrzebny
jest niezawodny przepływ prądu, są używane złote
styki. Znajdziemy je także w naszych komputerach.
Purpura Kasjusza, związek złota, służy do barwienia
szkła, a samo złoto do pokrywania powierzchni metalowych (złocenie) oraz w postaci farby do malowania
szkła i porcelany.
Zadumajmy się więc nad tym metalem, wyzwalającym na przestrzeni dziejów tyle ludzkich namiętności, ale sobie życzmy wyciszenia i rozwagi, wszak
„milczenie jest złotem” i „nie wszystko złoto, co się
świeci”... 25