ZRÓŻNICOWANE FORMY ZABURZEŃ W ZACHOWANIU DZIECI

JAROSŁAW ROLA
APS, Warszawa
ZRÓŻNICOWANE FORMY ZABURZEŃ W ZACHOWANIU
DZIECI NIEPEŁNOSPRAWNYCH INTELEKTUALNIE
Prezentowany artykuł dotyczy obecności zaburzeń w zachowaniu u dzieci z niepełnosprawnością intelektualną. Na podstawie Arkusza Zachowania Dziecka Choynowskiego, autor dokonuje analizy zaburzeń w zachowaniu u osób niepełnosprawnych intelektualnie oraz
u pełnosprawnych rówieśników. Uzyskane wyniki wskazują wyraźnie na częstszą obecność
zaburzeń w zachowaniu u osób z niepełnosprawnością intelektualną we wszystkich z analizowanych wymiarów: niedostosowanie społeczne, niedostosowanie osobiste oraz wycofywanie
się. Uzyskane rezultaty potwierdzają dane na ten temat zawarte w literaturze przedmiotu.
Słowa kluczowe: zaburzenia w zachowaniu, niepełnosprawność intelektualna
Z
aburzenia w przystosowaniu częściowo wiązane są z zaburzeniami lękowymi i depresyjnymi. Zgodnie z klasyfikacją DSM-IV – TR (2000) zaburzenia
te są definiowane jako klinicznie istotne symptomy zaburzeń emocji i zaburzonych zachowań powstałych w odpowiedzi na zidentyfikowane stresory głównie
o charakterze psychospołecznym. Klinicznymi kategoriami tak zdefiniowanych zaburzeń w przystosowaniu są: nastrój depresyjny, lęk, mieszane stany
lęku i depresji, zaburzenia emocji i zachowania, zaburzenia niespecyficzne.
Zaburzenia przystosowania są często predyktorem pojawienia się zaburzeń
lękowych i depresyjnych W niektórych przypadkach trudno jest odróżnić, które
z manifestowanych symptomów obiektywnych są związane z zaburzeniami
w przystosowaniu, a które z kolei z zaburzeniami lękowymi i depresyjnymi.
W literaturze wskazuje się na ten rodzaj stresorów, które są odpowiedzialne
za powstawanie zaburzeń w przystosowaniu. Ich liczba na przestrzeni ostatnich
lat znacząco wzrosła (Gostason 1987; Ryan 1994; Stavrakaki, Mintsioulis 1997).
Symptomami wspólnymi, pojawiającymi się i w zaburzeniach lękowych, i zaburzeniach w przystosowaniu, są: agresja, rozproszenie uwagi, słowna i fizyczna
agresja. Symptomy specyficzne obejmują zaburzenia snu i apetytu oraz obecność
objawów wegetatywnych. Zaburzenia specyficzne mogą czasami przypominać
zaburzenia depresyjne.
Depresja, zaburzenia lękowe i zaburzenia w przystosowaniu są obecne zdecydowanie częściej w populacji osób z zaburzeniami rozwojowymi niż w populacji generalnej. Coraz częściej w literaturze wskazuje się na wzmożoną podatność osób z niepełnosprawnością intelektualną na ten rodzaj zaburzeń (por.
Dosen, Gielen 1993; Rola 2004) i odchodzi równocześnie od tezy o odporności na
określony typ/typy zaburzeń czy też typowości, co jest związane bezpośrednio
z obecnością określonych form zaburzeń tylko w grupie osób niepełnosprawnych intelektualnie i nieobecnością w populacji generalnej.
Odrębny problem stanowią różnice w obrazie klinicznym tych zaburzeń; niejednokrotnie są one ze sobą powiązane, zachodząc na siebie. U osób o ilorazach
104
SZKO£A SPECJALNA 2/2009
ZRÓŻNICOWANE FORMY ZABURZEŃ W ZACHOWANIU U DZIECI NIEPEŁNOSPRAWNYCH...
inteligencji nie niższych niż 55 w skali Wechslera obraz kliniczny zaburzeń jest
zbliżony do tego, jaki możemy obserwować u osób prawidłowo się rozwijających. W przypadku osób o znacznym i głębokim stopniu niepełnosprawności
wskazuje się wyraźnie na obecność objawów dodatkowych, wzbogacających obraz kliniczny zaburzeń w przystosowaniu. Bardzo często te objawy dodatkowe
obejmują swym zakresem głównie poważne problemy związane z zachowaniem
badanych, takie jak: agresja, skłonność do irytacji czy samouszkodzenia.
Materiał
W badaniu wzięło udział 100 osób, 50 z nich stanowiły osoby z niepełnosprawnością intelektualną (grupa eksperymentalna), 50 – osoby prawidłowo
rozwijające się (grupa kontrolna). Wiek życia w obydwu badanych grupach zamykał się w przedziale 8–11 lat.
Metoda
Do pomiaru zróżnicowanych form zaburzeń w zachowaniu zastosowano Arkusz Zachowania się Dziecka, skonstruowany w 1970 r. przez M. Choynowskiego
(por. Stasio 1995). Arkusz służy do pomiaru 198 cech jawnego zachowania. Jest
to skala ocen, mająca postać skali numerycznej i przysłówkowej. Obserwator ma
do wyboru jedną z pięciu odpowiedzi (jest to skala pięciostopniowa): nigdy (0),
rzadko (1), czasem (2), często (3) oraz prawie zawsze (4).
Opierając się na analizie logicznej pozycji Arkusza i wzorując na drugiej części
Skali Zachowania Przystosowawczego dla Dzieci, Młodzieży i Dorosłych Nihiry, Fostera, Shellhaasa i Lelanda (1978) Stasio (1995) utworzyła 17 kategorii:
I – Gwałtowne i destruktywne zachowania.
II – Zachowania antyspołeczne.
III – Zachowania buntownicze.
IV – Kradzież i kłamstwo.
V – Zamykanie się z sobie.
VI – Stereotypie ruchowe, tiki i manieryzmy.
VII – Niewłaściwe nawyki głosowe.
VIII – Niewłaściwe i ekscentryczne nawyki.
IX – Zachowanie się autodestruktywne.
X – Nadpobudliwość psychoruchowa.
XI – Zahamowanie psychoruchowe.
XII – Odbiegające od normy zachowania seksualne.
XIII – Zaburzenia o charakterze psychologicznym.
XIV – Zaburzenia snu.
XV – Lęk, niepokój i specyficzne obawy.
XVI – Problemy związane z jedzeniem.
XVII – Problemy związane z utrzymaniem czystości i wyglądem.
Wyniki
Celem odpowiedzi na pytanie badawcze, czy grupa różnicuje badanych w zakresie analizowanych kategorii w Arkuszu Zachowania się Dziecka, przeprowadzono analizę zebranego materiału, opierając się na teście T-Studenta dla prób
niezależnych. Wyniki testu przedstawiono w tabeli 1.
SZKO£A SPECJALNA 2/2009
105
JAROSŁAW ROLA
Jak wynika z danych zamieszczonych w tabeli 1, osoby niepełnosprawne intelektualnie uzyskały istotnie wyższe wyniki w zakresie wszystkich analizowanych kategorii zachowań z wyjątkiem kategorii XVI – Problemy związane z jedzeniem. Analiza czynnikowa Arkusza pozwoliła na wyodrębnienie trzech niezależnych czynników
(niedostosowanie społeczne – kategorie I–IV, VI–VIII, X; niedostosowanie osobiste –
kategorie XIV–XVII oraz wycofywanie się – kategorie V, XI–XII), w zakresie których
porównano dwie grupy badawcze. Uzyskane wyniki przedstawiono w tabeli 2.
Tabela 1
Wyniki testu T-Studenta dla prób niezależnych
Zmienne
Kategoria I
Kategoria II
Kategoria III
Kategoria IV
Kategoria V
Kategoria VI
Kategoria VII
Kategoria VIII
Kategoria IX
Kategoria X
Kategoria XI
Kategoria XII
Kategoria XIII
Kategoria XIV
Kategoria XV
Kategoria XVI
Kategoria XVII
Grupa
eksperymentalna
x
S
20,28
4,54
39,16
7,70
20,68
4,65
5,82
1,66
28,60
4,85
5,10
1,28
10,58
3,93
10,60
2,05
4,54
1,38
29,42
6,22
10,94
2,41
6,08
2,01
47,24
6,52
12,84
3,38
10,32
2,08
1,64
0,77
10,90
2,22
Grupa kontrolna
x
4,12
13,30
6,84
1,72
10,60
1,38
4,60
2,84
0,98
12,78
5,30
1,50
24,30
6,34
4,84
1,34
5,42
S
2,62
7,81
3,96
1,40
5,43
1,08
3,09
2,18
0,58
5,59
2,76
1,28
9,30
4,07
2,51
1,28
2,52
T-Studenta
T
21, 77
16,67
15,99
13,33
17,47
15,65
8,43
18,29
16,69
14,05
10,87
13,54
14,27
8,67
11,87
-0,24
11,51
df
98
98
98
98
98
98
98
98
98
98
98
98
98
98
98
98
98
p
0,000
0,000
0,000
0,000
0,000
0,000
0,000
0,000
0,000
0,000
0,000
0,000
0,000
0,000
0,000
0,720
0,000
Źródło: badania własne
Tabela 2
Wyniki testu T-Studenta dla dwóch badanych grup i wyodrębnionych czynników:
niedostosowanie społeczne, niedostosowanie osobiste, wycofywanie się
Czynniki
Niedostosowanie
społeczne
Niedostosowanie
osobiste
Wycofywanie się
Grupa
eksperymentalna
Grupa kontrolna
T-Studenta
x
S
x
S
T
df
p
141,64
26,76
47,58
23,03
18,83
98
0,001
35,70
6,37
18,24
8,54
1,57
98
0,001
45,62
7,92
17,40
8,18
17,52
98
0,001
Źródło: badanie własne
106
SZKO£A SPECJALNA 2/2009
ZRÓŻNICOWANE FORMY ZABURZEŃ W ZACHOWANIU U DZIECI NIEPEŁNOSPRAWNYCH...
Jak wynika z analizy danych zawartych w tabeli 2, grupa osób z niepełnosprawnością intelektualną w stosunku do swych pełnosprawnych rówieśników
osiąga istotnie wyższe wyniki w zakresie trzech analizowanych czynników, co
świadczy o niedostosowaniu społecznym, osobistym i częstszej skłonności osób
do wycofywania się z kontaktów społecznych.
Omówienie
Istotnie wyższe wyniki osób z niepełnosprawnością intelektualną w zakresie
wyodrębnionych czynników – niedostosowanie społeczne, osobiste, wycofywanie się, jak i w poszczególnych kategoriach Arkusza Zachowania Choynowskiego nie mogą być jak sądzę łączone bezpośrednio z samą niepełnosprawnością
intelektualną badanych osób. Przypisywanie osobom z niepełnosprawnością
intelektualną nieuchronności zaburzeń rozwoju społecznego, w tym agresji
i niedostosowania społecznego, odchodzi w przeszłość (por. Kosakowski 1996;
Giryński 1997; Mikrut 2005). Analiza przyczyn niedostosowania społecznego
i osobistego pociąga za sobą konieczność uwzględniania wzajemnych związków
pomiędzy czynnikami, które zaliczyć można do dwóch podstawowych grup.
Pierwszą z nich tworzą czynniki endogenne – do nich zaliczyć można: cechy
temperamentu badanych, poczucie bezpieczeństwa, poziom lęku, odporność
i sposób reakcji na frustrację, cechy osobowości badanych, wreszcie poziom
rozwoju intelektualnego badanych. Grupę drugą tworzą czynniki egzogenne,
do których zaliczamy: postawy rodzicielskie, styl wychowania, agresywność
rodziców, przemoc w rodzinie i agresję międzyrówieśniczą, pozycję dziecka
w grupie szkolnej czy mass media. Wydaje się, iż trudno jest wyizolować pojedyncze czynniki odpowiedzialne za niedostosowanie społeczne i osobiste osób
z niepełnosprawnością intelektualną. Konieczne jest raczej budowanie wieloczynnikowych modeli uwarunkowań tego zjawiska, gdzie wyodrębniane w literaturze czynniki ryzyka wchodzą w interakcje z czynnikami odpowiedzialnymi za ochronę dziecka przed społecznym nieprzystosowaniem.
Zaobserwowaną dynamikę objawów psychopatologicznych można częściowo wiązać z kolejnymi fazami rozwoju fizycznego, psychicznego i społecznego
dziecka. W takim przypadku niektórym z manifestowanych objawów można
przypisać charakter normatywny. Utrzymywanie się niektórych objawów wskazywać może jednak na już istniejące lub rozwijające się problemy rozwoju psychicznego dziecka.
Bibliografia
Dosen A., Gielen J. (1993) Depression in persons with mental retardation: Assessment and
diagnosis. W: Fletcher R., Dosen A. (red.), Mental Health Aspects of Mental Retardation.
Progress in Assessment and Treatment (s. 70–97). Lexington Books, New York.
Gostason R. (1987) Psychiatric illness among the mildly mentally retarded. „Upsala Journal of
Medicine and Science”, Supplement, 44, s. 115–124.
Giryński A. (1997) Wrażliwość moralna a poziom nastawień agresywnych młdzieży lekko upośledzonej umysłowo i jej rówieśników o prawidłowym rozwoju intelektualnym. „Roczniki
Pedagogiki Specjalnej”, 5.
SZKO£A SPECJALNA 2/2009
107
JAROSŁAW ROLA
Kossakowski C. (1996) Inne spojrzenie na agresję u dzieci upośledzonych umysłowo. Wyd.
WSP, Olsztyn.
Mikrut A. (2005) Agresja młodzieży z niepełnosprawnością intelektualną – uwarunkowania
i przejawy. Wyd. Naukowe Akademii Pedagogicznej, Kraków.
Rola J. (2004) Melancholia rodzinna. Psychologiczne uwarunkowania zaburzeń depresyjnych
u dzieci z niepełnosprawnością intelektualną. Wyd. APS, Warszawa.
Ryan R. (1994) Posttraumatic stress disorder in persons with developmental disabilities.
„Networker”, 3, s. 1–5.
Stavrakaki C., Mintsioulis G., (1997) Anxiety disorders in persons with mental retardation:
diagnostic, clinical and treatment issues. „Psychatric Annals”, 27, s. 182–189.
Stasio, M. (1995) Problem rzetelności i trafności M. Choynowskiego „Arkusza Zachowania się
Dziecka” w zastosowaniu do dzieci 7-letnich. Nieopublikowana praca magisterska, Bibioteka UŁ, Łódź.
DIVERSE DISORDERS IN THE BEHAVIOR OF INTELLECTUALLY
DISABLED CHILDREN
Summary
The present article concerns disorders in the behavior of children with intellectual
disabilities. On the basis of the Choynowski Child Behavior Assessment, the author analyzes disorders in the behavior of people with intellectual disabilities and their nondisabled peers. The results clearly indicate a higher occurrence of disorders in the behavior
of people with intellectual disabilities in all the analyzed aspects: social maladjustment,
personal maladjustment and withdrawn behaviors. These results confirm the data on this
subject presented in literature.
Key words: behavior disordes, intellectual disability
108
SZKO£A SPECJALNA 2/2009