pełny tekst/full text

A R T Y K U Ł Y
Polski Przegląd Kartograficzny
Tom 30, 1998, nr 4
JANUSZ GOŁASKI
Katedra Geodezji Akademii Rolniczej w Poznaniu
Mapy pomiędzy pismem, obrazem
a elektronicznymi środkami informacji
(relacje strukturalne)
Z a r y s t r e ś c i. Przedmiotem rozważań są stosunki
między mapą a innymi środkami informacji o terenie,
do których należą od dawna pismo i pejzaż, a obecnie
środki elektroniczne. Oprócz rodzaju znaków bierze
się przy tym pod uwagę strukturę wzajemnego układu
znaków w tych środkach przekazu.
1. Wprowadzenie
Mapom na drodze ich rozwoju zawsze towarzyszyły inne środki informacji o położeniu obiektów
na powierzchni Ziemi. Od dawna należą do nich
języki naturalne utrwalane w postaci pisma oraz
pejzaże, a ostatnio pojawiły się także środki elektroniczne. Badania nad pojawieniem się map i ich
rozwojem sprowadzają się zatem do śledzenia
relacji pomiędzy mapami a towarzyszącymi im
innymi środkami przekazywania informacji.
Oddziaływanie środków niekartograficznych
na mapy przebiegało w czasie z różną siłą.
Szczególnie mocne było ono w okresie rodzenia
się map wśród innych środków przekazywania
informacji topograficznych. Podobny okres naporu przeżywamy i obecnie ze strony środków
elektronicznych.
Wydaje się, że przez dłuższy czas mapy
kształtowały się niezależnie w różnych kręgach
cywilizacyjnych, a wewnątrz tych kręgów – w
różnych środowiskach. Można więc mówić o poligenezie map. Dopiero od około dwóch wieków
doszło do pewnego ujednolicenia tego procesu
na świecie. Badania nad początkami map muszą
być zatem z konieczności prowadzone w odniesieniu do określonego miejsca i czasu. W tym
artykule badania nad początkami map zostały
ograniczone do przebiegu kształtowania się map
w większej skali w Środkowej Europie w związku
ze zmianami przestrzennymi przeprowadzanymi
w dobrach ziemskich. Na początku chodziło tu
o udokumentowanie przebiegu granic tych dóbr,
a następnie – także o udokumentowanie miejs­ca
położenia i wielkości powierzchni gruntów.
2. Przekazy topograficzne poprzedzające
mapę
Do przekazów przedkartograficznych należą
przede wszystkim dokumenty pisemne, a później
na badanym terenie – także pejzażowe. W średniowieczu wszystkie sprawy dotyczące prawa
własności do ziemi były rejestrowane w księgach
kancelarii sądów na piśmie. Przedstawiane w
mowie sprawozdanie z czynności na gruncie w
postaci czasowego ciągu znaków głosowych było
utrwalane w kancelarii sądowej w formie liniowego ciągu znaków graficznych. Język naturalny w
postaci pisma był zatem w badanym środowisku
najstarszym sposobem przekazywania wiadomości o położeniu obiektów na powierzchni Ziemi.
W pisemnych dokumentach dotyczących dóbr
ziemskich, granice i obiekty topograficzne były
oznaczane przez nazwy własne i pospolite, a stosunki przestrzenne – przez wyrażenia odnoszące
się do odległości i kierunków. Przy wskazywaniu
stosunków przestrzennych były niezbędne niektóre przyimki, jak np. od, do, przed, za, wzdłuż, itp.
Ponadto pewne wyrażenia w tych dokumentach
opisywały wykonywane czynności.
Oto dwa przykłady zaczerpnięte z poznańskich
ksiąg sądowych i zapisane po łacinie:
„... a scopulo pro angulari per se reputato versus plagam inter occidentem et meridiem magis
tandem ad meridiem sumendo passibus 130 ad
primum scopulum ...”.Poznań, P10, f.16, 1766 r.
„... eundo ab ipso aciali scopulo septentrione
252
Janusz Gołaski
versus citra vel ultra stadia tria per lutum Żabiniec
dictum...”. Kalisz P1, f. 104v, 1566 r.
Mimo swojej liniowej i nieciągłej struktury pismo
wystarczało do przekazania informacji o położeniu
granicy z powodu podobieństwa struktur opisywanego obiektu i przekazu. Jednakże taka struktura
nie pozwalała na sprawne przekazywanie informacji topograficznych o położeniu obiektów na ciągłej
i dwuwymiarowej powierzchni Ziemi.
Obok pisma do środków informujących o po-
łożeniu obiektów na powierzchni Ziemi należały
w badanym środowisku także malowane pejzaże
utrwalające wrażenia wzrokowe przy oglądaniu
terenu. W szczególności rozwinęły się one po
odkryciu i upowszechnieniu zasad perspektywy
w okresie renesansu. Chociaż pejzaże miały na
celu wartości estetyczne, służyły one także do
przekazywania wiadomości topograficznych.
Funkcjonowanie pejzażu – podobnie jak funkcja pisma – zależało od rodzaju znaków, a przede
Ryc. 1. Jan Brożek: Widok wsi Jodłownik, ok. 1630 r. Archiwum OO Dominikanów w Krakowie
Fig.1. Jan Brożek: Landscape of Jodłownik village, ca.1630. Dominican Archives, Kraków
Tablica 1. Środki przedkartograficzne
Mapy pomiędzy pismem, obrazem a elektronicznymi środkami informacji
wszystkim – od struktury układu tych znaków. Na
pejzażu obiekty są oznaczane znakami obrazowymi według wyglądu pionowych elementów
obiektu, a zatem są odnoszone do obiektów na
zasadzie podobieństwa. Ponadto kształt znaków,
a przede wszystkim struktura układu znaków są
podporządkowane zasadom perspektywy malarskiej. W rezultacie pejzaż informuje o położeniu
obiektów względem stanowiska jego autora. Ilość
informacji topograficznych w pejzażu była tym
większa, im wyżej umieszczone było stanowisko
malarza ponad poziomem terenu (ryc. 1).
W tablicy 1 zestawiono właściwości strukturalne obydwóch przekazów przedkartograficznych.
Z porównania ich struktur wynika z jednej strony
niemożliwość bezpośredniego przekształcenia
pisma w mapę, a z drugiej strony – pewne pokrewieństwo pejzażu i mapy.
3. Pisemne i pejzażowe prymitywy kartograficzne
Zapotrzebowanie na informacje topograficzne dotyczyło – oprócz granic – także wielkości
i położenia sprzedawanych bądź dzielonych
253
gruntów. I tutaj środki pisemne okazały się niewydolne. Opisy tych obiektów były bardzo długie
oraz stawały się niewyraźne i niejasne. W celu
przekazania takich informacji trzeba było porzucić
strukturę pisma i rozmieścić na papierze napisy
będące nazwami obiektów topograficznych zgodnie z rozmieszczeniem tych obiektów w terenie.
Wszystkie inne napisy – w szczególności znaki
pisemne wyrażające stosunki przestrzenne –
okazały się zbędne.
W ten sposób na kartach ksiąg sądowych
narodziły się mapy. Ich dwuwymiarowa i ciągła
struktura była w opozycji do struktury pisma,
podczas gdy znaki obiektów terenowych zostały zapożyczone z dotychczas stosowanych
środków. Dokładność położenia znaków na tych
mapach była raczej niska, lecz nie to rozstrzygało
o charakterze przekazu. Decydująca była intencja
autora dotycząca nowej struktury przekazu.
Mimo przyjęcia tej nowej struktury, w niektórych
wcześniejszych dokumentach widoczne są pozostałości struktury pisma. Należą tu zapisywane
na mapie wyrażenia wskazujące takie jak „tutaj
jest...”, „w tym miejscu jest położony...”, uzupełnione nazwami pospolitymi lub własnymi obiek-
Ryc. 2. Mapa Pomorza z Kodeksu Sędziwoja z Czechła, ok. 1464 r. (część). Nazwy miast i rzek
Fig. 2. Map of Pomerania from the Code of Sędziwój z Czechła, ca. 1464 (portion). Names of towns and rivers
254
Janusz Gołaski
Ryc. 3. Mapa ziem nad rzeką Dowspudą, 1527–1528 r. (część). Biblioteka Uniwersytetu Wileńskiego, Dział Rękopisów 527. Według S. Alexandrowicza, Mapy majątkowe północnego Podlasia z XVI w. „Kwart. Hist. Kultury
Mat.” T. 14, 1966. 1 – „Tu widzieliśmy około 50 turów”, 2 – „Tu Pan Bogdan założył wsie”
Fig. 3. Map of land on the Dowspuda river, 1527–1528 (portion). University Library in Vilnius, Dep. of Manuscripts,
527. After S. Alexandrowicz, Mapy majątkowe północnego Podlasia z XVI w. „Kwart. Hist. Kultury Mat.” 14,1966.
1– „Here we saw about 50 aurochses”, 2 – „Here Sir Bogdan founded villages”
Ryc. 4. Mapa wsi Seeth, ok. 1600 r. Według O. Klose i L. Martius, Ortsansichten ... d. Hzgt. Schleswig–Holstein
u. Lauenburg. K. Wachholtz 1962
Fig. 4. Map of Seeth village, ca. 1600. After O. Klose and L. Martius, Ortsansichten ... d. Hzgt Schleswig–
Holstein u. Lauenburg. K. Wachholtz 1962
Mapy pomiędzy pismem, obrazem a elektronicznymi środkami informacji
tów. Należy do nich także rzeczownik „miejsce...”,
umieszczany na początku napisu, np. „miejsce
lasu” oraz miary odległości i kierunku. Niekiedy
w roli znaku kartograficznego występuje pełne
zdanie opisujące rodzaj miejsca.
Wspomniane wyżej wyrażenia językowe zmierzały do zapoznania użytkowników z nową strukturą dokumentu i do ułatwienia zrozumienia treści
dokumentu. Takie mapy posługujące się znakami
zapożyczonymi z dokumentów pisemnych albo
mapy z pozostałościami struktury pisma mogą
być nazwane pisemnymi prymitywami kartograficznymi (ryc. 2 i 3).
W ówczesnych kancelariach wytwarzano niekiedy również dokumenty, które miały w jednej części
strukturę pisma, a w innej – strukturę kartograficzną,
czyli dokumenty o strukturze mieszanej. Zdarzało
się, że usiłowano przedstawić tę samą treść równolegle w obu tych formach, to znaczy, że obok
mapy danego terenu sporządzano także jego opis.
Rozwój kartograficznych prymitywów napisowych polegał na uzupełnianiu napisów elementami liniowymi w celu lepszego wskazania miejsca
obiektu. Obecnie spośród napisów pozostały
na współczesnej mapie na ogół jedynie nazwy
255
własne i skróty nazw pospolitych.
Niemniej zagadnienie stosunków między mapami a naturalnym językiem jest ciągle żywotne.
Wiąże się ono z potrzebami i możliwościami
wyrażenia treści mapy w języku naturalnym – to
jest z czytelnością mapy – oraz z porozumiewaniem się między osobami korzystającymi z map.
Podczas gdy przejście od struktury pisma do
struktury kartograficznej było prawdziwą rewolucją, to granica między pejzażem a mapą nie
jest tak ostra. Możliwe jest bowiem stopniowe
przejście z jednej struktury do drugiej. Wpływ
pejzażu na mapy był zatem silniejszy i trwalszy w
porównaniu z oddziaływaniem pisma. Uwidocznił
się szczególnie w budowie znaków, które czerpano bezpośrednio z obserwacji terenu, a sposób
wykonania – z malarstwa.
Podobnie jak na pograniczu pisma i mapy, tak
również i tutaj widoczne były pewne pozostałości
struktury pejzażu na mapach. Należy do nich
utrzymanie linii horyzontu w miejscu górnej, lub
górnej i dolnej ramki mapy. Na linii tej umieszczano czasem rysunki obiektów widocznych na
horyzoncie (ryc. 4).
Śladem wpływu pejzażu może być również
Ryc. 5. Adam Jagielski, Mapa granicy między Siarami i Rychwałdem, 1766 r. (część). Archiwum Główne Akt
Dawnych, Dział Kartografii 500-18
Fig. 5. Adam Jagielski. Map of border between Siary and Rychwałd, 1766 (portion). Main Archives in Warsaw,
Dep. of Cartography 500-18
256
Janusz Gołaski
owalny lub okrągły kształt ramki, natomiast na
mapach, zwłaszcza granicznych, wpływ ten
jest widoczny w zmiennej orientacji znaków,
ralnymi można nazwać pejzażowymi prymitywami
kartograficznymi. Ich rozwój polegał na przechodzeniu od znaków w perspektywie czołowej
Ryc. 6. Mapa Myszewa, 1647 r. (część). Archiwum Państwowe w Gdańsku, Dział Kartografii V, 65/577
Fig. 6. Map of Myszewo, 1647 (portion). Archives in Gdańsk, Dep. of Cartography V, 65/577
np. zgodnej z kierunkiem ukazywania granicy
lub miejsca oglądu terenu (ryc. 5 i 6). Oprócz
tego można napotkać przekazy topograficzne
o strukturze mieszanej, w których w jednej części
znaki były uporządkowane w sposób perspektywiczny, a w innej – w sposób kartograficzny.
Wczesne mapy ze znakami zapożyczonymi
z pejzaży bądź z pejzażowymi reliktami struktu-
poprzez perspektywę ukośną do znaków w rzucie
pionowym.
W tablicy 2 zestawiono właściwości obydwóch
rodzajów prymitywów kartograficznych. Widoczna jest na nich jednolitość struktury mimo
odrębności rodzajów znaków.
Pejzażowe prymitywy kartograficzne przywołują na pamięć czasy, w których estetyczna war-
Tablica 2. Prymitywy kartograficzne
Mapy pomiędzy pismem, obrazem a elektronicznymi środkami informacji
tość map była równie ważna jak topograficzna.
Przeglądając dawne mapy można z łatwością
wskazać okres w historii sztuki, w którym je wykonano. Obecnie sytuacja zarówno kartografii
jak i sztuki jest całkiem odmienna. Mapy są na
ogół wytwarzane przez maszyny, a wiadomości
zgromadzone na mapie mogą być odbierane nie
tylko kanałem wzrokowym. Sztuka współczesna
charakteryzuje się natomiast hermetycznymi
eksperymentami, a zatem nawiązanie kontaktu
między kartografią a tą sztuką jest znacznie
trudniejsze. Niemniej jednak kartografowie nie
rezygnują z nadawania estetycznych wartości
swoim dziełom poprzez własne poszukiwania.
4. Mapy i przekazy elektroniczne
Już od dłuższego czasu wiadomości o obiektach na powierzchni Ziemi są gromadzone w postaci współrzędnych, z którymi są powiązane
pewne właściwości tych obiektów. W ten sposób
rozpoczęto gromadzenie danych w postaci nume-
257
W pierwszym przypadku dane mają strukturę
liniową i nieciągłą, w drugim przypadku – ciągłą
i dwuwymiarową. Zarówno pierwszy zapis jak i
drugi może zostać przekształcony za pomocą
programu komputerowego w mapę na ekranie
monitora lub na ploterze. Właściwości tych dwóch
przekazów zestawiono w tablicy 3.
Wydaje się, że środki elektroniczne nie wytworzyły nowych struktur, lecz jedynie nowy typ
znaków oraz nowy typ nośników tych znaków.
Znaki te nie są spostrzegalne za pomocą ludzkich
zmysłów, lecz mogą być uwidocznione przez
komputerowy sprzęt i oprogramowanie. Przykładem mapy operującej takimi znakami jest mapa
opracowana na płycie CCD.
Natomiast – zgodnie z wymienionym na wstępie założeniem – zarejestrowane na dyskietce
dane topograficzne nie mogą być uznane za
mapę, mimo że można je przekształcić w mapę za
pomocą środków komputerowych. Rozstrzygnięcie w tej sprawie nastąpiło na podstawie kryterium
strukturalnego. Wydaje się, że w obecnym okre-
Tablica 3. Środki elektroniczne
rycznej i stworzono podstawę do zastosowania
metod numerycznych w geodezji i kartografii.
Odbywało się to nadal z wykorzystaniem języka
naturalnego, częściowo sformalizowanego z
punktu widzenia potrzeb obliczeń.
Dopiero jednak zapis tych danych w formie
elektronicznej w połączeniu z zastosowaniem
komputerów działających na wielkich zbiorach
danych usprawnił wykorzystanie tych danych
przy tworzeniu map.
Pod względem fizycznym dane te istnieją w formie znaków elektronicznych zapisanych na dysku
lub na płycie CCD (Charge Couplet Device).
sie burzliwego rozwoju środków przekazywania
informacji kryterium to daje pewne wskazówki co
do granicy przebiegającej między przekazem,
który jeszcze możemy nazywać mapą a innymi
środkami, których zakres mapy już nie obejmuje,
choć przenoszą one wiadomości topograficzne.
Konstytutywną cechą każdego przekazu nie
jest bowiem ani rodzaj wiadomości, ani rodzaj
znaków, ani kanał przekazywania informacji, lecz
struktura wzajemnego układu znaków.
Literatura
G o ł a s k i Janusz, 1969, Kształtowanie się mapy
258
Janusz Gołaski
wsi w Polsce do końca XVIII w. Studia nad genezą
wielkoskalowej informacji kartograficznej. „Monografie
z dziejów nauki i techniki”. T. 60. Zakład Historii Nauki
i Techniki PAN. Wrocław–Warszawa–Kraków.
Maps among script, image and electronic means of information
(structural relations)
Summary
Maps as one of the means of information of the objects on the Earth’s surface is formed under influence,
and at the same time in opposition to the other means
of information. The influence of these means on map
was particularly strong when the first maps had been
created. This was mainly the natural language recorded
in the form of script, and also landscapes used for transmitting the visual impressions. Despite the fact, that a
few centuries passed since the first map appeared in our
civilization, the process still lasts with a varying rapidity.
We can now witness its reacceleration influenced by
the electronic means of information.
The influence of pre-cartographic means of information on the shape of first maps is manifested in the ado­
ption of written and pictorial signs, and the opposition in
the structure of signs on a map. The script, as oppose
to maps has a linear and discrete structure; whereas on
a landscape the arrangement of signs depends not only
on the terrain location of particular objects, but also on
the painter’s position. The map however, tends to inform
us of the location of objects using only the distribution
of signs on a plane.
First maps on which the inscriptions were used can be
called the cartographic primitives. They are characterized by the remains of the structure of script (exemplified
by the inscriptions like „here is the pond” or „place of a
forest”, and also the remains of the landscape structure
in the form of a horizon line instead of a sheet frame.
The period of influence of script on the form of map
was relatively short, due to the fact of the script’s lack
of adaptation to denoting terrain objects on a map.
However, the influence of landscapes lasted almost till
the end of the 18th century and was justified both by
the certain similarity of structures of both forms of information, and by the map creators’ aesthetic aspirations.
The 19th and almost the whole 20th centuries con-
stituted the period of the map form stabilization, and
also the maps’ independence of another means of
information. Changes to the form and place of maps
among the other means of information were to certain
degree associated with the search for new channels for
transmitting information (aural and tactile), and most of
all with the introduction of electronic media in connection
with a fast data processing with the use of computers.
Physically, these new ways of transmitting information have the form of a media, on which signs are the
electric charges. The transmission structure, however,
depends on whether the media has the form of a disk or
a CCD. In the first case its sign series have linear and
discrete structure, which is different then the structure
of a map, and in the other case the structure of a map
can be materialized, still it cannot be visualized by the
map user.
Taking into consideration the information transmission structure, information on a disk cannot be considered as a map, despite the fact, that it contains data
sufficient for creating a map with a computer program.
It can be stated, that the introduction of new electronic
means did not lead to the creation of new structures,
but only introduced new types of signs, that are not
recognized directly by any human sense.
However, the electronic media did have certain
influence on the process of thinking of maps and cartography. Namely, there appeared concepts, according
to which databases stored on a disk, and containing
information sufficient for creating a map with a computer device and a program can be called a map. Still,
it presents problems to develop a general definition of
a map, that would incorporate both the cartographic
primitives and the map stored on disks. Until these
difficulties are overcome, it seems sensible to consider
the sign structure as the only criterion of a map.
Карты между письмом, рисунком и электронными средствами информации
(структурные соотношения)
Резюме
Карта как одно из средств информации об
объектах на поверхности Земли, формируется под
влиянием и вместе с тем в оппозиции к другим
средствам информации. Воздействие этих средств
на карту было особенно сильным в период создания
первых карт. Принадлежал к ним тогда натуральный
язык, закреплённый в виде письма, а также пейзаж,
с помощью которого передавались зрительные
впечатления. Несмотря на то, что от появления
первых карт в нашем цивилизованном кругу прошло
несколько веков, этот процесс продолжается
Mapy pomiędzy pismem, obrazem a elektronicznymi środkami informacji
впредь с разной силой. В настоящее время мы
являемся свидетелями повторного его ускорения
под влиянием электронных средств.
Влияние док артографических средств
информации на форму первых карт проявилось
в заимствовании авторами карт письменных или
образных знаков, зато оппозиция – в структуре
системы знаков на карте. Ибо письмо в противовес
карте имеет линейную и прерывную структуру,
в пейзаже система знаков зависит не только от
положения объектов на местности, но также от
точки зрения его автора. Карта же стремится
информировать о взаимном положении объектов
только путём размещения на плоскости знаков,
обозначающих эти объекты.
Первые карты, оперирующие письменными
или образными знаками, мы можем назвать
к а рто г р а ф и ч е с к и м и п р и м и т и ва м и . Ч е рто й
картографических примитивов являются также
остатки структуры письма в виде выражений,
указывающих, например, „здесь находится пруд”
или „место леса”, как и остатки структуры пейзажа
в виде линии горизонта вместо рамки листа карты.
Период влияния письма на форму карты был
относительно коротким ввиду неприспособленности
надписей для обозначения на карте объектов
местности. В то время влияние пейзажа на карту
продолжалось почти до конца XVIII века и было
обусловлено как некоторым родством структуры
обеих передач, так и эстетическим стремлением
создателей карт.
XIX век и почти целый ХХ век являлись периодом
стабилизации формы карты и независимости карт от
других средств передачи информации. Изменение
формы и места карты среди других средств
передачи принесли лишь в некоторой степени поиски
новых каналов передачи информации (слуховых
и осязательных), а прежде всего – введение
электронных носителей информации в соединении
259
с быстрой переработкой больших фондов данных с
помощью компьютеров.
С физической точки зрения новые передачи
имеют вид носителя, на котором знаки являются
электрическими зарядами. Зато структура передачи
зависит от того, является ли носитель диском или же
пластинкой CCD (Charge Couplet Device). В первом
случае фонд знаков имеет линейную и прерывную
структуру, т.е. отличающуюся от структуры карты.
Во втором же случае структура карты возможна
осуществлению, хотя она и не видна наблюдателю.
С точки зрения структуры передачи запись на
диске не может быть, таким образом, причислена
к картам, несмотря на то, что записанные на нём
данные могут послужить созданию карты с помощью
соответствующей программы и комьпютерного
оборудования. Итак, можно сказать, что введение
электронных средств не вызвало создания новых
структур, а лишь появился новый тип знаков,
неопознаваемых непосредственно никакими
чувствами.
Несмотря на это, появление электронных средств
оказало некоторое влияние на мышление о карте
и картографии. А именно, появились взгляды,
согласно которым к картам зачисляются также
и базы данных, записанные на дисках, содержащие
все информации, достаточные для разработки
карты с помощью соответствующей программы
и оборудования. На этой почве встречаются
однако трудности в сформулировании такой
общей дефиниции карты, которая охватывала бы
как картографические примитивы, так и „карты”,
записанные на дисках. Пока эти трудности не будут
преодолены, кажется, что единственным чётким
критерием карты останется структура системы
знаков в передаче.