„Para młoda” („Nigdy tu już nie powrócę”, 1988)

„Para młoda” („Nigdy tu już nie powrócę”, 1988)
• Autor Tadeusz Kantor • Czas powstania 1988 • Wymiary wysokość: Manekin Kantora: 177 x 44 x 21 cm, Podest Pary Młodej: 145 x 98 x 55 cm, Trumna: 172 x 37 x 22 cm • Numer inwentarzowy Manekin — CRC/VII/404/1­3, Podest Pary Młodej — CRC/VII/441/1­2, Trumna — CRC/VII/406 • Muzeum Ośrodek Dokumentacji Sztuki Tadeusza Kantora Cricoteka • Tematy teatr, znane postaci, ciało, śmierć • Technika lakierowanie • Materiał drewno, skóra, metal, tkanina, lateks, naturalne włosy, polichlorek winylu, blacha ocynkowana, lakier • Prawa do obiektu Ośrodek Dokumentacji Sztuki Tadeusza Kantora Cricoteka • Prawa do wizerunków cyfrowych Ośrodek Dokumentacji Sztuki Tadeusza Kantora Cricoteka • Digitalizacja RPD MIK, projekt Wirtualne Muzea Małopolski • Tagi scenografia, śmierć, teatr, autoportret, Tadeusz Kantor, Teatr Cricot 2, 3D, ślub, 3D plus Para Młoda jest obiektem ze spektaklu Teatru Cricot 2 Qui non ci torno più (Nigdy tu już nie powrócę), który powstawał w Krakowie i Mediolanie w latach 1987–1988. Premiera spektaklu odbyła się 23 czerwca 1988 roku w Piccolo Teatro Studio w Mediolanie.
Spektakl Nigdy tu już nie powrócę jest podsumowaniem dotychczasowej twórczości teatralnej Tadeusza Kantora. Dokonywana przez niego synteza obejmuje postacie, przedmioty, kostiumy, manekiny, a także motywy i całe sceny z poprzednich spektakli, począwszy od Powrotu Odysa zrealizowanego w 1944 roku w Podziemnym Teatrze Niezależnym, po ostatni spektakl — Niech sczezną artyści (1985).
Nigdy tu już nie powrócę jest także autopodsumowaniem przez Kantora jego osobistego życia, w którym artysta mówi otwarcie o swojej intymności i własnej kondycji. Wyznania o miłości czy śmierci przenosi na scenę, czyniąc je w ten sposób treściami uniwersalnymi.
Jedną z zasadniczych zmian, jakie zaszły w tym spektaklu, jest charakter udziału artysty w widowisku. Występ jest czymś w rodzaju uobecnienia realnej postaci na scenie wraz z jego prawdziwą historią. Kantor pojawia się na scenie jako bohater przedstawienia wraz z atrybutami silnie kojarzonymi z jego prywatnym wizerunkiem, jak papieros czy charakterystyczne ubranie. Co ciekawe, jest on także bohaterem większości swoich obrazów malowanych po roku 1987. Tym autoportretom towarzyszą stale tlący się w dłoni papieros oraz szalik, kapelusz i płaszcz artysty.
Postać Kantora zostaje zdublowana przez manekin, który pojawia się na scenie jako Pan Młody z Panną Młodą w scenie ślubu. W pierwszej wersji spektaklu Panną Młodą była Trumna. Scena ŚLUBU­SNU rozgrywa się przy dźwiękach Salve Regina. Otwierają się jedne ze środkowych drzwi, w ustawionej w półkole ścianie z czarnego płótna w głębi sceny. Ukazuje się w nich manekin Tadeusza Kantora w czarnym garniturze i białej koszuli z muszką, ubrany jak do ślubu albo na pogrzeb, co jest nie bez znaczenia, bo, jak zobaczymy za chwilę, chodzi i o jedno, i o drugie. Obok niego stoi ustawiona pionowo czarna trumna. Wjeżdżają na mobilnym podeście ku środkowi sceny. Następuje ceremonia ślubu. Właściciel knajpy, w której rozgrywa się spektakl, przysięga w imieniu Pana Młodego–manekina wierność Pannie Młodej–trumnie aż do śmierci. Następnie, na znak Kantora, odprawia Parę Młodą przez te same drzwi, które zamykają się za nimi jak „płyta grobu”.
Motyw ślubu pojawił się w twórczości teatralnej Kantora po raz pierwszy w cricotage'u Gdzie są niegdysiejsze śniegi (1979), a następnie w spektaklu Wielopole, Wielopole (1980).
Należy podkreślić, że w pierwszej wersji spektaklu, która była prezentowana w Mediolanie, Berlinie i Nowym Jorku, Tadeuszowi Kantorowi stale towarzyszyła na scenie trumna z ceremonii ślubu, którą kilkakrotnie wnosił na scenę i zabierał z sobą wychodząc, wreszcie siedział z nią przy stoliku, dotykając jej.
Prototypem dla trumny była w trakcie krakowskich prób do spektaklu trumienka wykonana z bejcowanej sklejki, z welonem wystającym ze szczeliny. W scenie ślubu obok trumny Kantor próbował ustawić między innymi ambalaż Panny Młodej — obiekt przechowywany z zbiorach Cricoteki pod nazwą Biały Ambalaż. Wykonany z gąbki, opakowanej białym papierem i związany sznurkiem obrazował niedostępność/nieobecność postaci. Od pokazu w Centre Georges Pompidou w Paryżu miejsce trumny zajmuje aktorka, Marie Vayssière jako Elle (z franc. „Ona”). „PANNA MLODA ze snu o ślubie" jest martwa, porusza się somnambulicznie, jak manekin, jej twarz jest zastygnięta. Pojawia się na scenie i znika w asyście Kantora. Emocjonalna więź pomiędzy nimi nie ustaje.
Kantor sięga tutaj do motywu zrównania miłości i śmierci, który wielokrotnie pojawiał się w poezji i malarstwie. Jednocześnie motyw ten wzbogaca romantyczną ideą wiecznego niespełnienia. W tekście „Ja realny” pisze: „Będę umierał / i nie przyznam się, / że jestem stary. / Śmierć i miłość... / Przyszła chwila / kiedy nie mogłem rozróżnić, / która jest która. / Obie mnie urzekały”.
Scena ślubu w Nigdy tu już nie powrócę nawiązuje do cricotage'u Un matrimonio (Ślub w manierze konstruktywistycznej i surrealistycznej), który artysta zrealizował w Mediolanie w 1986 roku, a szczególnie do cricotage'u Maszyna miłości i śmierci (premiera: Kassel, 1987). W ostatnich minutach tego przedstawienia zostaje wprawiony w ruch ustawiony na scenie podest w kształcie koła. Na jego przeciwległych biegunach znajdują się: manekin Pana Młodego — obiekt niezwykle zbliżony wizualnie do znanego nam manekina Pana Młodego­Kantora w Nigdy tu już nie powrócę, oraz szkielet. Wprawione w regularny, kolisty ruch wokół „kręgu życia i śmierci” ukazują się nam naprzemiennie w „miłosnym tańcu”. Podobnie jak w scenie ŚLUBU­SNU, Miłość (Pan Młody) i Śmierć (szkielet) stają się sobie coraz bliższe, aż do jedności. Sprzężenie miłości i śmierci pod postacią młodej pary w onirycznym tańcu jest także motywem cricotage'u Bardzo krótka lekcja (1986).
Należy zwrócić uwagę, że manekin i trumna z podestem są nielicznymi nowymi obiektami, które powstały podczas prac nad tym spektaklem, w przeciwieństwie do pozostałych, które są rekonstrukcjami obiektów z poprzednich spektakli Teatru Cricot 2.
Swoją własną intymność i życie indywidualne Kantor uczynił materią spektaklu z 1988 roku Nigdy tu już nie powrócę. W jednym z tekstów teoretycznych do spektaklu artysta pisze: „U początku stoi / pogarda (moja) / dla Historii „powszechnej” / i oficjalnej, historii zajmującej się / masowymi Ruchami, / masowymi ideologiami, / przemijającymi kadencjami Rządów, / terrorem władzy, / masowymi wojnami, / masowymi zbrodniami... / Naprzeciw / tych „potęg” / stoi / Mała, / Biedna, / Bezbronna, / ale wspaniała / Historia / indywidualnego / ludzkiego / życia”.
Opracowanie: Małgorzata Paluch­Cybulska (Ośrodek Dokumentacji Sztuki Tadeusza Kantora Cricoteka), © wszystkie prawa zastrzeżone
Zobacz również: spektakl Nigdy tu już nie powrócę
Cricotage Tadeusza Kantora
Czym jest cricotage?
Jak pisał Kantor: „Cricotage nie jest happeningiem, to znaczy nie posiada jego «formy otwartej» zdolnej do przyjęcia partycypacji widzów”[1].
Cricotage nie jest też tożsamy z performance, rozumianym jako akt w przestrzeni wykorzystujący ciało performera, choć
„nie rezygnuje z emocjolalnych stanów i silnego napięcia. Cricotage operuje REALNOŚCIĄ.
Wyzwoloną z wszelkiej «fabuły».
Jej fragmenty, relikty i ślady
wyrwane z IMAGINACJI,
urągające wszelkim konwencjom i zdrowemu rozsądkowi
są sprzęgnięte
w takim stopniu wytrzymałości,
że w każdej chwili mogą ulec
rozerwaniu
i rozpadnięciu.
To wrażenie
niebezpieczeństwa
i grożącej nieustannie
katastrofy
jest istotną cechą Cricotage’u”[2].
Jak wyglądała idea w praktyce? Pierwszy cricotage miał miejsce w 1965 roku w siedzibie Towarzystwa Sztuk Pięknych w Warszawie — przez godzinę w przestrzeni kawiarni przyjaciele Kantora wykonywali proste codzienne czynności — jedli, siedzieli, golili się, nosili węgiel . Mimo podziałów terminologicznych wprowadzonych przez twórcę Cricot 2, wielu teoretyków teatru uznaje tę datę za początek happeningu w Polsce. Rozszerzające się pole eksperymentów z formą, która balansowała na granicy życia i sztuki, przyniosło kolejne realizacje — w tym najlepiej funkcjonujący w świadomości Panoramiczny happening morski, podczas którego Kantor, stojąc na krześle zwróconym w stronę morza, stał się dyrygentem spektaklu natury.
Sam Kantor mianem cricotage’u poza akcją z 1965 roku określał jeszcze spektakl Gdzie są niegdysiejsze śniegi, którego tytuł zaczerpnął z Ballady o paniach minionego czasu Francoisa Villona, Ślub z 1986 roku , Maszynę miłości i śmierci (1987), Bardzo krótką lekcję i Cichą noc — akcję przeprowadzoną w Awinionie w 1990 roku.
Opracowanie: Anna Berestecka (Redakcja WMM), CC­BY 3.0 PL
Zobacz Trąbę Sądu Ostatecznego z cricotage'u Kantora Gdzie są niegdysiejsze śniegi.
Przeczytaj więcej o idei i realizacjach cricotagu na stronach Criocoteki.
[1] T. Kantor, Pisma. Teksty z lat 1975–1984, t. II, Wrocław 2004, s. 187–188.
[2] Tamże.
Tagi: Tadeusz Kantor, teatr, Teatr Cricot 2, Ośrodek Dokumentacji Sztuki Tadeusza Kantora Cricoteka