Plik

S ł u p s k i e P r a c e B i o l o g i c z n e 1 • 2005
Zbigniew Drozdowski
O POTRZEBIE I KIERUNKACH BADAŃ ROZWOJU
DZIECI I MŁODZIEŻY REGIONU POMORSKIEGO
W bogatym piśmiennictwie o rozwoju dzieci i młodzieży rozkład wiedzy jest
dość zróżnicowany, zarówno ze względu na prezentowane treści, jak i na ilość informacji dotyczących określonych regionów. Niektóre środowiska (np. krakowskie,
poznańskie) mogą przedstawić wyniki badań układających się warstwami czasowymi od połowy XIX wieku (środowisko krakowskie), czy od początków XX wieku
(środowisko poznańskie). Losy historyczne sprawiły, że niektóre z regionów – mimo
ich poznawczej atrakcyjności – nie były poddawane antropologicznej penetracji lub
była ona tylko wycinkowa. Środowisko Kaszubszczyzny należało do atrakcyjnych
dla antropologów – ze względu na kwestie etniczne oraz biologiczną wartość
i przemiany zachodzące w zamieszkujących ten region populacjach. Już w 1921 r.
finalizowane były wcześniej zamierzone badania Juliana Talko-Hryncewicza (1926),
a niewiele później podjęli je Adam Wrzosek i Michał Ćwirko-Godycki. Kaszubszczyzna dla wielu pokoleń antropologów była ważnym i oryginalnym poligonem
badawczym i nadal nim pozostaje. Inne nadmorskie ziemie i zamieszkujące je zespoły ludzkie stały się przedmiotem badań w specyficznej powojennej sytuacji.
Zawierucha wojenna spowodowała opuszczenie tych ziem przez zamieszkującą
je dotychczas ludność, a szczątkowe zespoły stanowiły – jak w przypadku Słowińców – bardzo atrakcyjne antropologicznie populacje; ich badawcza penetracja była
jednak w znacznym stopniu utrudniona pozamerytorycznymi względami. Obszary
środkowego i zachodniego Pomorza w powojennych latach zostały zaludnione przez
bardzo różniącą się regionalnym pochodzeniem ludność – w większości z tzw. ziem
zaburzańskich, lecz także z Polski centralnej i zachodniej. Znajdowały się wśród niej
grupy ludności niepolskiej (np. Grecy, Macedończycy), wprawdzie nieliczne, lecz
jednak wnoszące do tworzącej się nowej społeczności własny kulturowy dorobek.
Ukształtował się na terenach środkowego i zachodniego Pomorza nowy ludnościowy zespół, do którego swoje biokulturowe właściwości wnosiły różne grupy przybyłe zarówno z terenów przedwojennej Polski, jak też innych obszarów Europy.
Ukształtowana społeczność stała się przedmiotem badań również antropologicznych, jednak w znacznym stopniu ograniczanych czy utrudnianych – często względami politycznymi. W większości były to badania wycinkowe, często składające się
na materiały prac magisterskich. Z większych badań populacyjnych należy wymienić pochodzące z tzw. przemysłowego zdjęcia antropologicznego Polski z 1955 r.
77
Dzieci i młodzież Szczecina stanowiły przedmiot późniejszych badań prowadzonych przez zespół N. Walońskiego. Nadal były to prace koncentrujące się na wybranych grupach ludności lub przypadkowo dobieranych miejscowościach – przez zamieszkujących je magistrantów, najczęściej uczelni wychowania fizycznego oraz
różnych środowisk uniwersyteckich prowadzących studia antropologiczne. Prace
koncentrowały się na środowisku dzieci i młodzieży szkolnej, a do ich rozwinięcia
przyczyniały się uruchamiane w tym regionie studia kształcące nauczycieli.
Pierwszymi dotyczącymi środkowego Pomorza kompleksowymi pracami były
podjęte przez zespół Józefa Romanowskiego, Włodzimierza Puczyńskiego i Jana
Thomasa (Puczyński 1974, Puczyński, Thomas 1980, Romanowski 1974, Thomas
1973, Charakterystyka wybranych cech… 1977) badania dzieci dobranych szkół
podstawowych i średnich z tego obszaru. Skupione wokół piszącego te słowa oraz
Jerzego Boguckiego w poznańskiej uczelni wychowania fizycznego, owocowały
zarówno tezami doktorskimi sporej grupy badaczy z tego terenu, jak i publikacjami,
które w latach 60. i 70. przyciągały uwagę również na specjalistycznych konferencjach poświęconych rozwojowi fizycznemu i sprawności fizycznej dzieci z ziem
północno-zachodniej Polski (Materiały II Konferencji… 1980). Z tych prac wyrosła
oryginalna koncepcja kompleksowych, longitudinalnych badań zainicjowanych
przez Franciszka Rożnowskiego i Jana Thomasa (Rożnowski 1984) w połowie lat
70., a także bardzo cenne – niestety zapoznane – badania sekularnych przemian
młodzieży szkoły średniej prowadzone przez Genowefę Krawiec (1988) oraz biologicznych uwarunkowań doboru do specjalności w szkołach średnich, którymi zajmował się Stanisław Krawiec.
Powstanie środowisk antropologicznych w Wyższej Szkole Pedagogicznej
w Słupsku, na Uniwersytecie Szczecińskim oraz zespołu badawczego skupionego
wokół Leszka Wojciechowskiego w Wyższej Szkole Inżynierskiej w Koszalinie
stworzyło nową sytuację. Środowisko ziem pomorskich nie jest już przysłowiową
pustynią w dziedzinie interesującej nas problematyki – szczególnie wobec rozszerzających się badań, koncentrujących się jednak na motorycznych aspektach, podejmowanych także przez badaczy gdańskiej uczelni wychowania fizycznego. Pozostaje ono jednak nadal obszarem szczególnie cennym dla poznania procesów przemian w biospołecznych strukturach w wyniku transformacji społeczno-ekonomicznej, której skutki na tych terenach zarysowują się szczególnie wyraźnie. Możemy więc – przechodząc do meritum sprawy – sformułować następujące stwierdzenia i wiążące się z nimi propozycje, koncentrując uwagę na środkowym i zachodnim Pomorzu.
1. Interesujące nas terytorium zostało zaludnione po drugiej wojnie światowej
przez bardzo różne biologicznie i kulturowo zespoły ludności z ziem przedwojennej
Polski, przy czym większość pochodziła z tzw. ziem zaburzańskich. Proces integracyjny dokonywał się przez pokolenia – pod względem biologicznym, kulturowym
i społecznym; niektóre środowiska zachowały jednak rodzimą, odrębną strukturę.
Przez półwiecze wyrosło na tych terenach trzecie pokolenie, traktujące Pomorze
jako środowisko rodzime. Ostatnie dziesięciolecie charakteryzują już „normalne”
procesy migracyjne, właściwe innym obszarom Polski.
78
2. Przez długie lata Pomorze należało do obszarów Polski o mniejszej gęstości
zaludnienia, a w strukturach ekonomicznych cechowało się rozbudową wielkotowarowego rolnictwa, skupionego w państwowych gospodarstwach rolnych. Jednocześnie wyrosły silne gospodarczo i dynamiczne społecznie środowiska miejskie, różniące się znacznie od swego zaplecza.
3. Przemiany gospodarcze dokonujące się bardzo dynamicznie w Polsce
w ostatnim dziesięcioleciu, ujmowane skrótowo jako transformacje społeczno-ekonomiczne, na tych terenach zostawiły szczególnie wyraźny ślad w postaci upadku państwowych gospodarstw rolnych i wzrostu bezrobocia. Przekwalifikowanie,
przygotowanie bezrobotnych do innych niźli w rolnictwie form pracy jest szczególnie trudne. Wstępne wyniki prac badawczych pozwalają wnioskować, że jest to
społeczność silnie rozwarstwiona społecznie i ekonomicznie.
4. Szczecińska aglomeracja miejska w trudnościach społeczno-ekonomicznych
ostatnich lat znalazła drogi wyjścia, które pozwoliły minimalizować ujemne społeczno-ekonomiczne skutki przemian. Jednocześnie stała się środowiskiem o ujemnych właściwościach wielkomiejskiego zespołu, z jego społeczną patologią.
5. Populacja szeroko rozumianej ziemi pomorskiej we wschodniej części jest
w pewnym stopniu przeciwstawieniem środkowej i zachodniej. Duże trójmiejskie
środowisko może być przedmiotem szczególnie cennych kompleksowych badań.
6. Sądzę, że obszary zachodniego i środkowego Pomorza wraz z ich regionalnymi populacjami po wejściu Polski do europejskich struktur staną się przedmiotem
szczególnych oddziaływań, które dość szybko doprowadzą do nieodwracalnych
przekształceń, zmieniających zasadniczo ich współczesny obraz. Dlatego zachodzi
potrzeba możliwie szybkiego zarejestrowania dotychczasowego stanu.
W tym świetle nasuwają się następujące propozycje kierunków badawczych poczynań, do których – w moim przekonaniu – antropologiczne środowisko jest przygotowane.
1. Istnieje możliwość skoordynowania wspólnych prac badawczych zainteresowanych pracowników Uniwersytetu Szczecińskiego, Pomorskiej Akademii Pedagogicznej w Słupsku, Akademii Wychowania Fizycznego w Gdańsku, a także od dawna współdziałających zespołów z Akademii Wychowania Fizycznego w Poznaniu
i jej Instytutu Wychowania Fizycznego i Sportu w Gorzowie Wielkopolskim oraz
Instytutu Antropologii UAM w celu uchwycenia obecnego stanu poziomu rozwoju
fizycznego i sprawności fizycznej dzieci i młodzieży, szczególnie ze środkowego
i zachodniego Pomorza.
2. Badania na wstępie winny mieć przekrojowy charakter, skoncentrować się na
pomiarach wysokości i masy ciała oraz wybranych elementów sprawności fizycznej,
łatwych w terenowym badaniu i nie wymagających specjalnych pomiarowych urządzeń. Termin badań nie powinien być zbyt odległy i zamknąć się szybko publikacją
wyników.
3. Sugeruję robocze spotkanie, które pozwoliłoby stworzyć minimalny program
pomiarów właściwości charakteryzujących rozwój fizyczny i sprawność fizyczną
oraz zaproponować rozprawy magisterskie, dzięki którym można by zgromadzić
sporo porównywalnego materiału.
79
4. W Katedrze Antropologii Uniwersytetu Szczecińskiego od kilku lat prowadzone są badania ujęte hasłowo jako „biospołeczne skutki transformacji społeczno-ekonomicznej ziem północno-zachodniej Polski”. Niektóre z wysuniętych propozycji do nich nawiązują. Stawiamy więc nasze doświadczenia do dyspozycji chętnych
wspólnym badaniom. Sądzę jednak, że należy stworzyć roboczy zespół, w którym
znaleźliby się przedstawiciele uczelni ze Szczecina, Koszalina, Słupska i Gdańska,
a jego celem byłoby koordynowanie wspólnych badań.
PIŚMIENNICTWO
Charakterystyka wybranych cech rozwoju biologicznego dzieci i młodzieży Pomorza Środkowego, 1977, red. J. Thomas, F. Rożnowski. Koszalin
Krawiec G., 1988, Międzypokoleniowe zmiany rozwoju fizycznego młodzieży kołobrzeskiej.
Poznań
Materiały II Konferencji „Rozwój fizyczny i sprawność fizyczna dzieci i młodzieży ziem północno-zachodnich Polski”, 1980, Poznań
Puczyński W., 1974, Bioklimat ziemi koszalińskiej i jego rola w kształtowaniu rozwoju fizycznego dzieci i młodzieży szkolnej. Roczniki Naukowe AWF w Poznaniu, 23, 149-177
Puczyński W., Thomas J., 1980, Rytm i tempo rozwoju cech motorycznych dzieci Pomorza
Zachodniego. Koszalin
Romanowski J., 1974, Rozwój fizyczny a środowisko społeczne. Koszalin
Rożnowski F., 1984, Dziecko pomorskie. Słupsk
Talko-Hryncewicz J., 1926, Kaszubi jako grupa antropologiczna na zasadzie badań dokonanych na Pomorzu. Prace i Materiały Komisji Antropologicznej, Kraków, IV, 3-84
Thomas J., 1973, Dzieci Koszalina w świetle badań antropometrycznych sprawności fizycznej. Roczniki Naukowe AWF w Poznaniu, 22, 419-459
Summary
THE NEED AND DIRECTORIES OF RESEARCH ON DEVELOPMENT
OF CHILDREN AND YOUTH IN POMERANIA REGION
Basing on short information so-far research on physical development and physical fitness
of Pomerania children and youth, a complete project of the research has been proposed. The
project of the research anticipates of affiliate branches of the Academies located in the region
as well as directly cooperating ones. Logistic centre of the research should be placed in PAP
in Słupsk.
80