tocqueville dawny ustrój i rewolucja

TOCQUEVILLE
DAWNY USTRÓJ I REWOLUCJA
ALEXIS DE TOCQUEVILLE
DAWNY USTRÓJ I REWOLUCJA
TŁUMACZYŁA
ANNA WOLSKA
WSTĘPEM OPATRZYŁ
JERZY SZACKI
CZYTELNIK
WARSZAWA 1970
Tytuł oryginału francuskiego:
L’ancien régime et la révolution
Terminologię z zakresu francuskiego prawa państwowego
i administracyjnego sprawdził:
PROF. DR MICHAŁ SCZANIECKI
Obwolutę i oprawę projektował:
WŁADYSŁAW BRYKCZYŃSKI
LCCN DC138 .T63165 1970
„Czytelnik”, Warszawa 1970. Wydanie I. Nakład 3 290
egz. Ark. wyd. 16,5; ark. druk. 20,75. Papier druk. m/gł.,
kl. III, 70 g, 82×104 z Kostrzyna. Oddano do składania 8
XII 1969. Podpisano do druku 25 V 1970. Druk ukończono
w czerwcu 1970 r.
Drukarnia Narodowa w Krakowie. Zam. wyd. 282, druk.
1700/69. D-012-800. Cena zł 50,Printed in Poland
O AUTORZE
W ostatnim rozdziale Demokracji w Ameryce — najważniejszego z pewnością dzieła Tocqueville’a, ono bowiem
zapewniło mu reputację myśliciela oryginalnego — znajdujemy wywód, który zawiera w skrócie wszystkie bodaj jego
najważniejsze idee, wszystkie jego — jak sam to określał
— idées mères:
To nowe społeczeństwo, które starałem się odmalować
i które chcę osądzić, dopiero się narodziło. Czas nie utrwalił
jeszcze jego formy: wielka rewolucja, która je stworzyła, wciąż
trwa i w tym, co dzieje się przed naszymi oczami, trudno rozróżnić, co przeminie wraz z tą rewolucją, co zaś po niej zostanie.
Świat, który powstaje, jest jeszcze na poły ukryty pod
szczątkami świata upadającego i wśród wielkiego pomieszania
spraw ludzkich nie sposób powiedzieć, co ze starych instytucji
i dawnych obyczajów utrzyma się, a co w końcu zniknie.
Chociaż daleko jeszcze do końca rewolucji dokonującej się w
stanie społecznym, w prawach, ideach i uczuciach ludzi, już teraz nie można porównać jej dzieł z niczym, co widziano poprzednio na świecie. Cofam się wiek po wieku aż do najodleglejszej starożytności; nie zauważam niczego, co przypominałoby widok, jaki mamy przed oczami. Przeszłość nie oświetla
już przyszłości: umysł idzie naprzód w mrokach.
Pośrodku tego obrazu tak rozległego, tak nowego, tak niewyraźnego, dostrzegam wszakże już teraz kilka rysów zasadniczych. Oto one:
Widzę, że dole i niedole są w świecie dość równo dzielone.
Znikają wielkie bogactwa, rośnie liczba niedużych fortun; mnożą się pragnienia i ich zaspokojenia; nie ma ani nadzwyczajnych dostatków, ani beznadziejnej nędzy. Ambicja jest uczu-
ciem powszechnym, nie ma ambicji wielkich. Każda jednostka
jest odosobniona i słaba, społeczeństwo jest zręczne, przezorne
i silne; poszczególne jednostki robią niewielkie rzeczy, Państwo
zaś wielkie [...]
Wodzę wzrokiem po tym nieprzeliczonym tłumie podobnych
do siebie istot, gdzie nikt nie stoi wyżej ani niżej od innych.
Widok tej powszechnej jednolitości zasmuca mnie i mrozi,
skłonny jestem żałować społeczeństwa, którego już nie ma.” 1
Przytoczyłem ten wywód w pewnym skrócie, ale i tak
orientuje on dostatecznie w problematyce, której podjęcie
uczyniło Tocqueville’a klasykiem myśli społecznej XIX
wieku. Wyliczmy pokrótce te problemy:
Po pierwsze, problem r e w o l u c j i . Tocqueville był
jak mało kto świadom, iż rewolucja 1789 roku nie była
odosobnionym epizodem w historii Francji, lecz stanowiła
ogniwo długiego procesu, dalekiego jeszcze w jego czasach
od definitywnego zakończenia. Wydarzenia 1848 roku nie
były dla niego niespodzianką, a i później nie przestawał
powtarzać, że największą pomyłką jest wiara w rychły koniec rewolucji. Co więcej, Tocqueville zdawał sobie znakomicie sprawę, iż w rewolucji tej chodzi o gruntowną
zmianę „stanu społecznego”, nie zaś o powierzchowne modyfikacje samego tylko ustroju politycznego. Nawet tak
pasjonujący jego współczesnych wybór między monarchią
a republiką wydawał mu się kwestią drugoplanową. Był
teoretykiem rewolucji społecznej.
Po drugie, problem n o w e g o s p o ł e c z e ń s t w a .
Tocqueville próbował stwierdzić, jaki „stan społeczny” jest
charakterystyczny dla nowych czasów. W Stanach Zjednoczonych odnajdował go właśnie w formie najczystszej:
nowe społeczeństwo to przede wszystkim społeczeństwo
egalitarne, demokratyczne — w odróżnieniu od przedrewolucyjnego społeczeństwa hierarchicznego, arystokratycznego. Na pozór myśl całkiem banalna. Rzecz wszakże w tym,
że Tocqueville czyni z pojęcia „demokracji” kategorię nie
tyle polityczną, ile socjologiczną, analizując wielostronnie
pewien typ społeczeństwa, nie zaś tylko organizację polityczną. Ponadto, Tocqueville dokonuje ważnego w jego
czasach odkrycia: burżuazyjna demokracja, powszechne
„zrównanie kondycji” nie gwarantuje bynajmniej wolności.
Wprost przeciwnie, oznacza ona postęp centralizacji,
wzrost roli państwa, ubezwłasnowolnienie do pewnego stopnia równych jednostek.
Po trzecie, problem h i s t o r i i . Tocqueville był przekonany, iż z historii niewiele można się nauczyć: różnica
między dawnymi i nowymi czasami jest tak głęboka, że
„trzeba się... wystrzegać sądzenia o rodzących się społeczeństwach na podstawie idej pochodzących ze społeczeństw już nie istniejących”.2 Ale jednocześnie konieczne
jest zrozumienie genealogii teraźniejszości, toteż Tocqueville napisze Dawny ustrój i rewolucję — dzieło dające
pośrednio bardzo oryginalną i nowoczesną koncepcję historiografii jako nauki w gruncie rzeczy pomocniczej, w stosunku do nauki o polityce czy socjologii.
Po czwarte, problem k o n s e r w a t y z m u . Tocqueville nie był — oględnie mówiąc — entuzjastą nowego
społeczeństwa. Urodził się w starej rodzinie arystokratycznej, opłakiwał upadek Karola X, w demokracji dostrzegał
wiele cech odpychających, a za najważniejszą bodaj tajemnicę politycznej mądrości uważał przedrewolucyjne (a raczej przedabsolutystyczne) „ciała pośredniczące”. Ale fakty
pozostają faktami; w świecie współczesnym nieuchronnie
dopełnia się dzieło rewolucji, następuje , „zrównanie kondycji”, giną wszelkie pozostałości systemu arystokratycznego. „Świat polityczny — pisze Tocqueville — zmienia
się; trzeba szukać nowych lekarstw na nowe choroby.”3
Autor Dawnego ustroju i rewolucji jest tedy bodaj pierwszym konserwatystą całkowicie pozbawionym złudzeń co
do możliwości restauracji jakiegoś umiłowanego starego
porządku czy też zachowania dla przyszłości tego wszystkiego, co z przeszłości jeszcze się zachowało. „Nie chodzi
już — pisze — o zachowanie szczególnych korzyści jakie
daje ludziom nierówność kondycji, lecz o zapewnienie im
nowych dóbr podsuwanych przez równość. Nie próbujmy
upodobnić się do naszych ojców, ale starajmy się osiągnąć
wielkość i szczęście, które byłyby właściwe nam samym.”4
W politycznym dziele Tocqueville’a dokonuje się konstytucja nowoczesnego konserwatyzmu jako ideologii burżuazyjnej.
Te cztery wielkie tematy to niemal całe bogactwo
Tocqueville’a jako teoretyka i praktyka polityki, socjologa,
historyka, pisarza. Twierdzę jednak, iż był on jednym z
najświetniejszych myślicieli XIX stulecia, a jego popularność za życia i pośmiertna sława były w zupełności zasłużone. Sława Tocqueville’a nie dotarła do Polski; pozostał
on w naszym kraju autorem niemal nie znanym, chociaż
popularyzowano i tłumaczono wielu pisarzy mniejszej rangi. Dokonany przez Kozłowskiego skrót pt. Dawne rządy
i rewolucja pozostał do dziś jedynym śladem zainteresowania. Rzadko również spotykała się z Tocqueville’em myśl
marksistowska; jedynym bodaj autorem, który poświęcił
mu trochę więcej uwagi, był Plechanow. Również w nowszej literaturze marksistowskiej stosunkowo rzadko spotykamy obszerniejsze analizy twórczości Tocqueville’a. Znana książka Ałpatowa5 traktuje niemal wyłącznie o poglądach politycznych autora Dawnego ustroju, naświetlając je
zresztą nader jednostronnie. Ani razu nie podjęto z pozycji
marksistowskich próby wszechstronnego i źródłowego
zbadania teoretycznego stanowiska Tocqueville’a. Fakt to
paradoksalny, jeśli zważyć nieustającą popularność tego
pisarza i rolę, jaką odgrywa w myśli społecznej Zachodu.
*
Guizot powiedział podobno do Tocqueville’a: „Jest Pan
pokonanym arystokratą, który godzi się na swoją porażkę”.
W formule tej jest sporo prawdy, a — co ważniejsze — dla
zrozumienia zapatrywań społecznych autora Dawnego ustroju i rewolucji nie bez znaczenia jest jego pochodzenie
społeczne. Ten klasyk burżuazyjnej myśli politycznej nie
był bourgeois ani z urodzenia, ani z sentymentu, ani nawet
z poglądów, jeśli za „burżuazyjne” zechcemy uważać poglądy typowe dla burżuazji epoki Tocqueville’a.
Alexis de Tocqueville urodził się 29 lipca 1805 roku w
Verneuil. Jego ojciec, Hervé, był potomkiem starej normandzkiej arystokracji i zagorzałym legitymistą; matka
była wnuczką Malesherbes’a, czyli pochodziła z dobrej
noblesse de robe. Oboje — uwięzieni w okresie jakobińskiego terroru — w ostatniej niemal chwili uniknęli dzięki
Thermidorowi szafotu. Za Restauracji ojciec rozpoczął karierę urzędniczą w służbie Burbonów. W jego ślady poszedł też Alexis, mianowany w 1827 roku sędzią przy Trybunale w Wersalu, do czego przygotowały go studia prawnicze w Paryżu. Rewolucję lipcową przyjął jako osobistą
klęskę; poszedł wprawdzie na służbę do nowego monarchy,
ale z takimi oto uczuciami: „Złożyłem w końcu przysięgę.
Sumienie nie robi mi wyrzutów, lecz jestem głęboko zraniony i zaliczę ten dzień do najnieszczęśliwszych w moim
życiu”.
W 1831 roku Tocqueville został delegowany wraz ze
swym najbliższym przyjacielem, Gustawem de Beaumont,
do Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej, aby dla
francuskiego Ministerstwa Spraw Wewnętrznych zbadać
tamtejszy system karny. Podróż po Ameryce trwała od maja tego roku do lutego roku następnego. Jej „produktem
ubocznym” było dzieło o Demokracji w Ameryce, którego
pierwsze dwa tomy ukazały się w 1835 roku, zyskując od
razu ogromny rozgłos, dwa zaś następne — mniej sławne
za życia autora — w pięć lat później. Demokracja w Ameryce to najważniejsza praca Tocqueville’a. Trudno scharakteryzować ją przy pomocy jakiejś jednej formuły. Jest to
monografia społeczeństwa amerykańskiego i traktat historiozoficzny, polityczne credo autora i beznamiętna analiza
procesów społecznych, pochwała demokracji i pamflet na
demokrację, przenikliwa diagnoza współczesności i zadziwiająco pod wieloma względami trafna prognoza. Nade
wszystko podkreślić trzeba jedno: jakkolwiek cenne były
badania przeprowadzone przez Tocqueville’a nad społeczeństwem amerykańskim, nie była to książka o samej tylko Ameryce. Tocqueville pisał, że „dzieło to zostało napisane dla Francji czy też — używając nowoczesnego żargonu — z francuskiego punktu widzenia”. Uważał on Amerykę za swego rodzaju laboratorium, gdzie można obserwować w czystej postaci procesy charakterystyczne dla wszystkich nowoczesnych społeczeństw, przede wszystkim —
kształtowanie się demokracji, i przekształcanie się pod jej
wpływem wszystkich dziedzin życia społecznego. W przedmowie do dwunastego wydania swej książki, które ukazało się w 1848 roku, Tocqueville napisze, iż przygotowywał
ją przejęty jedną myślą: wszędzie na świecie szybko i nieuchronnie nadchodzi demokracja. W Demokracji w Ameryce odnajdujemy wiele idej, które spotykamy na kartach
Dawnego ustroju i rewolucji; w 1836 roku w czasopiśmie
London and Westminster Review ukazał się zresztą artykuł
pt. „Stan społeczny i polityczny Francji przed i po 1789
roku”, będący jak gdyby pierwszym zarysem drugiego
wielkiego dzieła Tocqueville’a. Niemal nazajutrz po opublikowaniu Demokracji w Ameryce autor stał się człowiekiem sławnym i cenionym; często porównywano go z Monteskiuszem, z którym zresztą łączy Tocqueville’a głębokie
powinowactwo duchowe. Mnożyły się wznowienia i przekłady tej książki, pojawiały się coraz liczniej jej omówienia
i pochwały (wśród chwalących znalazł się m. in. J. St.
Mill). Akademia Francuska przyznała jej nagrodę i w 1841
roku powołała młodego jeszcze autora do swego grona.
Trzy lata wcześniej Tocqueville został wybrany do Akademii Nauk Moralnych i Politycznych.
Autor Demokracji w Ameryce już w 1832 roku porzucił
karierę urzędniczą poświęcając się całkowicie pracy literackiej, którą uprawiał z samozaparciem godnym niemal
Flauberta. Nie zrezygnował wszakże z praktycznej działalności politycznej, toteż nie bez racji przedstawia się zwykle
jego biografię w formie tryptyku: książka o demokracji
amerykańskiej — polityka stosowana — studia nad rewolucją francuską. Ten drugi rozdział trwał kilkanaście lat; od
nieudanej próby zdobycia w 1837 roku mandatu deputowanego do 1851 roku, kiedy to Tocqueville — przeciwny
Ludwikowi Bonaparte — wycofał się z życia politycznego.
Od 1839 roku był wielokrotnie deputowanym z Vologne,
aktywnie uczestniczył w rozmaitych komisjach parlamentarnych (najwięcej uwagi poświęcał bodaj problematyce
kolonialnej, wykazując ogromną znajomość przedmiotu),
brał udział w opracowywaniu nowej konstytucji w 1848
roku, a w roku następnym był wiceprzewodniczącym Zgromadzenia Ustawodawczego i — od czerwca do października — ministrem spraw zagranicznych w gabinecie Barrota.
Ostatni akt w działalności politycznej Tocqueville’a to list
do redakcji The Times z 11 grudnia 1851, będący namiętnym protestem przeciwko zamachowi stanu i próbą zmobilizowania przeciwko Bonapartemu europejskiej opinii publicznej. Po tej dacie Tocqueville będzie już tylko historykiem i teoretykiem polityki. Ciekawym podsumowaniem
jego własnej praktyki w tej dziedzinie są Souvenirs pisane
w latach 1850-1851 pod świeżym wrażeniem rewolucji
i kontrrewolucji.
Kariery politycznej Tocqueville’a nie sposób nazwać
udaną. Przyświecało jej pytanie z Demokracji w Ameryce:
„Co trzeba zrobić, by stając się społeczeństwem demokratycznym uniknąć tyranii i degeneracji?”; zakończył ją coup
d’état awanturnika, który wykorzystał demokrację w drodze do dyktatury. Tocqueville chciał być politykiem niezależnym, a znalazł się w niesławnej „partii porządku” razem
z politykami, którymi najgłębiej pogardzał. Głosił wolność,
a głosował na Cavaignaca. Nienawidził burżuazji, a był za
masakrą robotników paryskich w czerwcu 1848 roku. Wielki teoretyk okazał się małym praktykiem. Pouczająca to
zresztą historia. Tocqueville rozpoczął działalność polityczną w mniemaniu, że wniesie w życie Francji coś nowego, pozostając w pełni niezależnym. Nie miał — jak się
zdaje — wielkich ambicji osobistych, miał natomiast gruntownie przemyślaną doktrynę — odwrotnie niż większość
polityków mu współczesnych. Zaczynał w przekonaniu, że
to wystarczy. Przegrał swe pierwsze wybory, ponieważ z
obawy przed partyjnymi zobowiązaniami odrzucił ofiarowane mu poparcie. I rzeczywiście, w dwa lata później
wszedł do zgromadzenia jako de Tocqueville, a nie jako
człowiek takiej czy innej partii. Lubił powtarzać: „Chcą ze
mnie zrobić człowieka partii, a ja nim w ogóle nie jestem;
przypisują mi namiętności, podczas gdy ja mam tylko opinie”6. Nie chciał przyłączyć się do żadnej istniejącej partii,
nie potrafił też stworzyć własnej ; bardziej interesował się
zasadami niż ludźmi. Był bardziej przewidujący od innych.
27 stycznia 1848 roku mówił z trybuny Zgromadzenia:
Nadchodzi czas, kiedy kraj podzieli się znowu na dwie wielkie części. Rewolucja Francuska, która zniosła wszelkie przywileje i zniszczyła wszystkie wyłączne prawa, pozostawiła jedno prawo niezasłużone w całym kraju — prawo własności. Po-
siadacze własności nie powinni jednak żywić złudzeń co do
trwałości swej pozycji ani wyobrażać sobie, że prawo własności
jest bastionem nie do zdobycia, ponieważ nigdy nie było naruszone. Nasza epoka jest niepodobna do innych. Jak długo prawo
własności było początkiem i podstawą wszystkich innych praw,
tak długo łatwo go było bronić albo raczej nikt go nie atakował;
było ono cytadelą społeczeństwa, podczas gdy inne prawa były
jego nadbudówkami [...] Wszelako dziś, kiedy prawo własności
uważane jest za ostatnią pozostałość systemu arystokratycznego, kiedy tylko ono się zachowało, ostatni przywilej w zrównanym społeczeństwie [...] to coś zupełnie innego [...] Zobaczcie,
co dzieje się w sercu klas pracujących [...] To prawda, że są one
mniej rozpalone przez namiętności polityczne [...], ale czy nie
widzicie, że ich namiętności z politycznych stają się społecznymi ? Czyż nie widzicie, że po trochu rozpowszechniają się
wśród nich opinie i idee, zwrócone nie przeciwko takim czy innym ustawom, takim czy innym ministerstwom, lecz przeciwko
samemu społeczeństwu, przeciwko fundamentom, na jakich się
ono opiera?7
W okresie, kiedy francuscy politycy klas posiadających
nie wychodzili na ogół poza dylematy legitymizmu i orleanizmu lub w najlepszym razie — monarchizmu i republikanizmu, Tocqueville wykazał nieprzeciętną przenikliwość.
Pozostał jednak sam. Dopiero w dniach rewolucji znalazł
wspólny język i z legitymistami, i z orleanistami, i z niektórymi republikanami;, ale nie był to język jego własnej doktryny politycznej: porozumienie nastąpiło na platformie
„partii porządku”, czyli obrony za wszelką cenę własności
prywatnej. W gorzkich Wspomnieniach o rewolucji Tocqueville powie o swoich ideałach politycznych: „Powziąłem
ideę wolności umiarkowanej, poddanej regułom, utrzymywanej przez wierzenia, obyczaje i prawa. Oczarowały mnie
uroki tej wolności. Stała się ona pasją całego mego życia.
Czułem, że nie pocieszę się nigdy po jej stracie, a trzeba
było się jej wyrzec”.8
Przez resztę życia Tocqueville próbował już tylko zrozumieć świat współczesny, nade wszystko zaś ów mechanizm, który doprowadził najpierw do rozkładu społeczeństwa arystokratycznego, a następnie do powstania społeczeństwa demokratycznego, rodzącego nowych Cezarów.
Oto geneza Dawnego ustroju i rewolucji — dzieła, które jął
z całym zapałem przygotowywać od 1853 roku, gromadząc
notatki i dokumenty, przesiadując w bibliotekach i archiwach. W 1856 roku ukazała się dzieła część pierwsza —
jedyna, jaką zdążył napisać. Umarł w Cannes 16 kwietnia
1859 roku.
Tak w największym skrócie przedstawia się biografia
Tocqueville’a. Uzupełnić ją trzeba dwiema jeszcze informacjami ważnymi dla charakterystyki jego puścizny literackiej. Otóż, po pierwsze, autor Dawnego ustroju był znakomitym epistolografem: jego korespondencja, zwłaszcza
zaś korespondencja z Gustawem de Beaumont, towarzyszem podróży do Ameryki, z Mary Motley, najpierw narzeczoną, a od 1836 roku żoną, Arturem de Gobineau, najserdeczniejszym obok Beaumonta przyjacielem, z Henrym
Reeve’em, jego tłumaczem na angielski (znanym polskiemu czytelnikowi przyjacielem Zygmunta Krasińskiego) —
jest nie tylko pasjonującym dokumentem epoki, ale nierzadko również dobrą literaturą i publicystyką. Po drugie,
Tocqueville sporo podróżował. Prócz Ameryki Północnej
odwiedzał Włochy i Sycylię, wielokrotnie Anglię i Irlandię,
Afrykę Północną, Niemcy. Pozostawiło to ślady w twórczości Tocqueville’a, a ponadto mamy dwa tomy Podróży.
Ilościowo rzecz biorąc, listy i relacje z podróży to przeszło
połowa puścizny literackiej Tocqueville’a.
Poszczególne pisma Tocqueville’a były wydawane wielokrotnie; jedynym wydaniem pełnym i krytycznym są
Oeuvres complètes pod naczelną redakcją J. P. Mayera,
ukazujące się od kilkunastu lat we Francji i zbliżające się
właśnie do końca. Wydanie to obejmuje trzynaście tomów
w dwudziestu dwóch woluminach.
*
Tocqueville'a pomawiano wielokrotnie o skłonność do
fatalizmu. Pogląd taki daje się z łatwością poprzeć niezliczonymi cytatami, w których będzie mowa o nieuchronności i nieodwracalności procesów społecznych zachodzących
we współczesnym świecie. Słowa „konieczny”, „nieunikniony”, „nieuchronny” spotykamy w tekstach Tocqueville’a
bardzo często, a — co ważniejsze — grają one pierwszorzędną rolę.
Bez nich trudno byłoby autorowi Demokracji w Ameryce
usprawiedliwić rezygnację, z jaką przyjmował upadek —
bliskiego przecież jego sercu — ustroju arystokratycznego.
Nie sposób również wyobrazić sobie prognoz Tocqueville’a inaczej niż w związku z jakąś z góry przyjętą koncepcją konieczności dziejowej czy — Opatrzności, jak mówił
kiedy indziej, składając jedną z rzadkich w swej pracy naukowej danin na rzecz religijnego światopoglądu. Oto przykład tego „fatalistycznego” sposobu myślenia:
Widać było wszędzie, jak najróżniejsze zdarzenia w życiu
ludów obracały się na korzyść demokracji. Wszyscy ludzie
wspomagali ją swymi wysiłkami: ci, którzy starali się o jej sukces, i ci, którzy bynajmniej nie myśleli o jej wspomaganiu; ci,
którzy walczyli o demokrację, i ci, którzy występowali jako jej
wrogowie; wszyscy razem byli popychani po tej samej drodze
i wszyscy pospołu pracowali, jedni wbrew sobie, inni bezwiednie, ślepe narzędzia w rękach Boga.
Stopniowy rozwój równości kondycji jest tedy faktem
opatrznościowym, ma zasadnicze rysy takiego faktu: jest
powszechny, trwały, wymyka się stale spod ludzkiej władzy; wszystkie zdarzenia, tak samo jak wszyscy ludzie,
służą jego rozwojowi.
Czyż mądrze byłoby wierzyć, że ruch społeczny idący c z tak
daleka może być powstrzymany siłami jednego pokolenia.9
Pod wrażeniem podobnych wypowiedzi łatwo przystać
na schemat Guizota: Tocqueville to pokonany arystokrata,
który pogodził się ze swą przegraną. Wypowiedzi te przywodzą zresztą na myśl wielu dawniejszych konserwatystów, którzy — pouczeni przez doświadczenie o daremności wysiłków na rzecz kontrrewolucji — deklarowali swą
uległość wobec tajemniczej force des choses; dawne dobre
czasy bezpowrotnie mijają, ale, niestety, nic na to nie można poradzić; pozostaje jedynie zaufać Opatrzności, która
najpewniej — jak dowodził na przykład Joseph de Maistre
— odwróci w końcu bieg zdarzeń zmieniając zło w dobro,
rewolucję w kontrrewolucję, republikę w monarchię. Otóż
nie był to punkt widzenia Tocqueville’a i to nie tylko dlatego, że, w odróżnieniu od konserwatystów początku stulecia,
nie miał już żadnych złudzeń co do możliwości powrotu.
Różnił się od nich także poglądami na ową konieczność.
Przede wszystkim „konieczność” dziejowa Tocqueville’a
nie miała w sobie nic tajemniczego. Nie powinien nas tu
mylić termin „Opatrzność”. To ozdobnik. Konieczność rozumiał Tocqueville po millowsku: jeżeli dane są przyczyny,
nie można uniknąć skutków; i po monteskiuszowsku: powodzenie działalności ludzkiej zależy od tysiąca warunków, na które człowiek nie ma wpływu. Na przykład:
Prawodawcy udaje się czasami po wielu wysiłkach wywrzeć
pośredni wpływ na przeznaczenie narodów i wtedy czci się jego
geniusz, podczas gdy często położenie geograficzne kraju, na
które nie ma on możliwości oddziałać, stan społeczny utworzony bez jego udziału, obyczaje i idee o nie znanym mu pochodzeniu, nieuchwytny dlań punkt wyjścia, nadają społeczeństwu
niepowstrzymany ruch, przeciw któremu walczy on na próżno
i któremu się poddaje.10
Nie ma mowy o żadnej metafizycznej konieczności; jest
po prostu socjologiczny determinizm. Autor doskonałej
książki o Tocqueville’u, Jack Lively, zauważa słusznie, iż
według tego myśliciela nie Historia czy Postęp czynią koniecznym pojawienie się jakiejś formy społecznej, lecz
określone warunki psychologiczne, społeczne i ekonomiczne.11 Ciekawe zresztą, że fatalistyczne poglądy na historię
Tocqueville przypisywał historykom demokratycznym,
uważając historyków arystokratycznych za skłonnych do
woluntaryzmu. Sam starał się — jak widać — uniknąć obu
skrajności.
Zależało mu na tym zarówno ze względów teoretycznych, jak i praktycznych. Chodziło po prostu o to, aby
stworzyć naukę polityczną, która nie zniechęca ludzi do
działania, ale jednocześnie powstrzymuje ich od działania
na ślepo. Tocqueville był przeciwny Heglowi, którego podejrzewał właśnie o fatalizm. Swego zaś przyjaciela, Artura
de Gobineau— autora osławionego Eseju o nierówności ras
ludzkich — poddał krytyce z takich oto pozycji:
Po cóż przekonywać narody [...] żyjące w barbarzyństwie lub
niewoli, że skoro znajdują się w takim położeniu z powodu swej
rasy, to niczego nie można zrobić dla poprawienia ich losu,
zmiany ich obyczajów lub sposobu rządzenia? Czyż Pan nie
widzi, iż z Pana doktryny wynika całe zło, jakie rodzi ciągła
nierówność, buta, przemoc, pogarda dla podobnych sobie, tyrania i gnuśność wszystkich narodów?12
Nie należy bezwolnie poddawać się losowi. Jeśli nawet
przesądzony jest w danym momencie ogólny kierunek ewolucji społecznej, to konkretny kształt przyszłego społeczeństwa pozostaje w zasięgu ludzkiej woli:
Narody nie mogą dziś przeszkodzić coraz powszechniejszemu zrównaniu kondycji, ale od nich zależy, czy ta równość doprowadzi je do wolności czy do niewolnictwa, do oświecenia
czy do barbarzyństwa, do dobrobytu czy do nędzy.13
We Wspomnieniach Tocqueville powie więcej:
Skłonny jestem wierzyć, że instytucje zwane koniecznymi to
często jedynie instytucje, do jakich jesteśmy przyzwyczajeni,
i że w sprawie ustroju społecznego obszar możliwości jest
znacznie większy niż umieją to sobie wyobrazić ludzie każdego
społeczeństwa.14
Z drugiej strony Tocqueville nie podzielał woluntarystycznych iluzji, jakimi przeniknięta była ówcześnie zarówno
myśl radykalna, jak i myśl konserwatywna. Konserwatyści
powtarzali wprawdzie zawsze (na tym zresztą polega konserwatyzm), że możliwości ludzkiej ingerencji w procesy
społeczne są znikome, ale kierowali tę naukę głównie pod
adresem zwolenników rewolucji, podczas gdy sami nierzadko wierzyli, że potrafią przemiany społeczne zatrzymać. Tak kontrrewolucjoniści, jak i rewolucjoniści przed
Marksem, skłonni byli wierzyć we wszechmoc gwałtownych środków politycznych, które z dnia na dzień nadadzą
społeczeństwu kształt pożądany i zgodny z założoną
wprzódy doktryną. Marks był pierwszym rewolucjonistą,
który stwierdził, że „ludzie sami tworzą swoją historię, ale
nie tworzą jej dowolnie, nie w wybranych przez siebie okolicznościach, lecz w takich, w jakich się bezpośrednio znaleźli, jakie zostały im dane i przekazane”.15 Tocqueville był
pierwszym przeciwnikiem rewolucji, który to powiedział.
Tocqueville-„arystokrata”, Tocqueville-„przeciwnik rewolucji”... Formuły te budzić mogą wątpliwości, Tocqueville nie pasuje bowiem do tych stereotypów, a nadto —
jak wiadomo — nieraz nazywany był „demokratą" i „liberałem”. Spór, kim był naprawdę, nie miałby wszakże wielkiego sensu, ponieważ nowoczesność Tocqueville’a polegała między innymi na tym, że dostrzegł anachroniczność
owych dylematów w warunkach drugiej ćwierci XIX wieku, kiedy to w obliczu socjalizmu zaczynały słabnąć dawne
antagonizmy i nawiązywał się dialog uwieńczony w dobie
Wiosny Ludów sojuszem legitymistów z orleanistami w ramach „partii porządku”. Tocqueville dostrzegł szansę zaszczepienia tradycji arystokratycznej na pniu demokratycznego społeczeństwa. Zwolennik staroszlacheckich swobód
spotykał się z burżuazyjnym liberałem, tak samo jak on
obawiającym się tyrani rządu i tyranii „masy”. To dodawało mu wiary w możliwość skutecznego w pewnych granicach działania, którą stracili od dawna zwolennicy nieskazitelnej Restauracji. Sam Tocqueville tak określał swoje
stanowisko:
Chce się koniecznie zrobić ze mnie człowieka partii, a ja nim
bynajmniej nie jestem... Przypisuje mi się na zmianę przesądy
demokratyczne i arystokratyczne. Miałbym może jedne albo
drugie, gdybym urodził się w innym stuleciu lub w innym kraju. Przypadek mojego urodzenia ułatwił mi jednak obronę przed
jednymi i drugimi. Przyszedłem na świat u schyłku długiej rewolucji, która unicestwiwszy stan dawny, nie stworzyła sama
niczego trwałego. Kiedy zaczynałem żyć, arystokracja była już
martwa, demokracja zaś jeszcze nie istniała. Mój instynkt nie
mógł więc pchać mnie na ślepo ani w jedną, ani w drugą stronę.
Mieszkałem w kraju, który przez czterdzieści lat próbował
wszystkiego, nie zatrzymując się ostatecznie na niczym. Nie byłem tedy podatny na złudzenia polityczne. Należąc sam do starodawnej arystokracji mej ojczyzny, nie żywiłem wrogości ani
zawiści wobec arystokracji; nie kochałem też jej, bo silnie
przywiązanym można być tylko do istoty żywej. Była mi dostatecznie bliska, abym ją znał, i dostatecznie daleka, abym ją sądził bez namiętności. Tyle samo mógłbym powiedzieć o demokracji. Nic nie popychało mnie w jej kierunku w sposób naturalny i konieczny, ale nie doznałem też od niej osobiście żadnych zniewag. Nie miałem żadnych pozarozumowych motywów, aby czy to kochać, czy to nienawidzić. Jednym słowem,
znajdowałem się w tak doskonałej równowadze między przeszłością i przyszłością, że nie odczuwałem żadnej naturalnej
i instynktownej skłonności ani do jednej, ani do drugiej; nie po-
trzebowałem robić żadnych nadzwyczajnych wysiłków, aby
spojrzeć spokojnie na obie strony.16
Żaden czytelnik Tocqueville'a nie uwierzy zapewne w
jego obiektywizm. Słusznie. Chodziło bowiem nie o brak
wszelkich pasji politycznych, ale o przynajmniej częściowe
wyzwolenie się od tych, które przez prawie półwiecze panowały we francuskim życiu politycznym.
*
Wiele razy zostało tu już użyte słowo „demokracja”. Jest
to z pewnością najważniejszy termin społeczno-politycznego słownika Tocqueville’a — co najmniej tak ważny, jak
termin „industrializm” w słowniku Saint-Simona czy termin „kapitalizm” w słowniku Marksa. Na próżno szukalibyśmy wszakże w pismach Tocqueville’a jakiegoś jednoznacznego i w miarę precyzyjnego określenia demokracji.
Termin miał za sobą wielowiekową karierę, a nie był nigdy
neutralny emocjonalnie: mówić o demokracji znaczyło
przeważnie wartościować, było się „za” albo było się
„przeciw”. Tocqueville zastosował go do nowego społeczeństwa właśnie dla uwydatnienia owej nowości i nadał
mu sens przede wszystkim opisowy. Kiedy staramy się ów
sens odtworzyć, przychodzi nam najpierw na myśl takie
spostrzeżenie tego badacza demokracji: „Umysł ludzki łatwiej wynajduje rzeczy niż słowa; stąd bierze się używanie
tylu niewłaściwych terminów i niepełnych wyrażeń”.17
Zastanówmy się, co słowo „demokracja” oznacza w pismach Tocqueville’a.
Otóż przede wszystkim stwierdzić trzeba, że stosunkowo
rzadko używa on tego słowa w znaczeniu czysto politycznym, a więc na przykład dla oznaczenia systemu rządzenia
opartego na zasadzie suwerenności ludu, politycznego samorządu czy też rządu reprezentacyjnego. Tocqueville
idzie niewątpliwie śladem Monteskiusza, który pierwszy
bodaj przekształcił znane od starożytności klasyfikacje
form ustrojowych (monarchia, arystokracja, demokracja) w
swego rodzaju typologię społeczeństw, których charakterystyka obejmuje całość istniejących w nich stosunków, nie
zaś tylko stosunki polityczne. Mniejsza o to, że u autora O
duchu praw nie ma — centralnej dla Tocqueville’a — opozycji demokracji i arystokracji; chodzi nam tutaj tylko o
metodę i główne założenia teoretyczne, a te są zbieżne. Dla
obu autorów państwo i społeczeństwo to dwie sfery różnej
opisując władzę państwową, bynajmniej nie dokonujemy
tym samym opisu „stanu społecznego”. Tocqueville pisze
na przykład:
Nigdy nie zgodzę się z tym, że ludzie tworzą społeczeństwo
przez sam fakt uznania tego samego władcy lub posłuszeństwa
tym samym prawom; społeczeństwo istnieje tylko wtedy, gdy
ludzie rozpatrują wiele rzeczy z tego samego punktu widzenia,
kiedy o wielu sprawach mają takie same opinie, kiedy, na koniec, te same fakty wywołują u nich takie same wrażenia i myśli.18
To wszystko, dzięki czemu można w ogóle mówić o społeczeństwie, Tocqueville nazywa „obyczajami” — mores.
Nie wystarczy zajmować się prawami; potrzebna jest znajomość „całego stanu moralnego i umysłowego ludu”.
Tocqueville wspomina również o zależności instytucji politycznych od struktury społecznej i warunków ekonomicznych. Rację miał, oczywiście, Plechanow, zwracając uwagę
na niezdecydowanie Tocqueville’a w sprawie roli poszczególnych czynników19, ale w tym miejscu nie ma to dla nas
znaczenia. Ważne jest to, że społeczeństwo było dla niego
zintegrowanym wewnętrznie systemem, który musi być
badany jako taki — od różnych stron, w wielorakich powiązaniach praw i obyczajów, myśli i sentymentów, polityki i gospodarki, życia rodzinnego i teatru, literatury i władzy... To wyliczenie można byłoby zresztą ciągnąć niemal
bez końca. Takie rozumienie społeczeństwa określiło stanowisko Tocqueville’a wobec problemu demokracji; było
to stanowisko nie tylko polityka, ale i socjologa.
Autor Dawnego ustroju i rewolucji przez demokrację rozumiał najczęściej nie określoną organizację polityczną,
lecz pewien t y p s p o ł e c z e ń s t w a . Jak zauważa
Lively, używa on przeważnie słowa „demokracja” do opisu
„już to teoretycznego modelu społeczeństwa, w którym
urzeczywistniona została w pełni równość kondycji, już to
aktualnie istniejących społeczeństw najbardziej zbliżonych
do tego modelu, już to tych aspektów istniejących społeczeństw, które są zgodne z owym modelem”20. Najkrócej
mówiąc, demokracja to tyle co s p o ł e c z e ń s t w o
e g a l i t a r n e . Ale objaśnienie takie daje, rzecz jasna,
niewiele, zastępując ogólnik ogólnikiem. Zanim zajmiemy
się tą kwestią bliżej, pozwólmy sobie na małą dygresję.
Otóż byłoby niczym nie uzasadnionym wyolbrzymieniem oryginalności Tocqueville’a, gdybyśmy ów zwrot
zainteresowań od „stanu politycznego” do „stanu społecznego”, od czystej polityki do polityki socjologii, uznali za
wyłączną zasługę Tocqueville’a, wspominając w związku z
tym jedynie o Monteskiuszu. Taka orientacja myśli społecznej zaczęła się we Francji upowszechniać znacznie
wcześniej pod wpływem Saint-Simona i saint-simonistów,
a następnie — burżuazyjnych historyków okresu Restauracji. Wspomniany już tu Guizot pisał na przykład:
Większość pisarzy, uczonych, historyków czy publicystów
starała się tłumaczyć dany stan społeczeństwa... instytucjami
politycznymi tego społeczeństwa. Byłoby jednak rozsądniej
rozpocząć od badania samego społeczeństwa po to, aby poznać
i zrozumieć jego instytucje polityczne. Zanim instytucje te staną
się przyczyną, są one najpierw skutkiem [...] Zamiast tego, by
sądzić o stanie narodu według form jego rządu, należy przede
wszystkim zbadać stan narodu, aby sądzić, jaki powinien był
być, jaki mógł być jego rząd [...] Społeczeństwo, jego skład,
tryb życia poszczególnych osób w zależności od ich sytuacji
społecznej, stosunki różnych klas ludzi — oto niewątpliwie
pierwsze zagadnienie, które przyciąga uwagę historyka pragnącego wiedzieć, jak żyły narody.21
Tocqueville postępował zgodnie z tą dyrektywą, chociaż
w wielu sprawach nie zgadzał się z Guizotem.
Na pytanie, czym było według Tocqueville’a społeczeństwo demokratyczne czyli egalitarne, najłatwiej byłoby
odpowiedzieć przez powołanie się na jego opis Ameryki.
Kiedy Tocqueville pisze o Stanach Zjednoczonych, nie sposób czasami stwierdzić, gdzie kończy się opis konkretnego
społeczeństwa, a gdzie zaczyna — jak powiedzielibyśmy
dzisiaj — konstrukcja typu idealnego. Nie jest zresztą wykluczone, iż była to dwuznaczność zamierzona i wykorzystywana przez Tocqueville’a, aczkolwiek wiedział on jasno,
że poszczególne kraje różnią się nie tylko stopniem, ale
i rodzajem demokratycznego rozwoju. Ciekawe, że największych bodaj różnic dopatrywał się w sferze stosunków
politycznych: od „politycznej demokracji” do „demokratycznego despotyzmu”; w sferze stosunków społecznych
demokracja odznaczała się w jego oczach znaczną jednolitością. Można również charakteryzować demokrację przez
przeciwstawienie arystokracji: dychotomia tych dwóch
„stanów społecznych” zajmuje centralne miejsce w myśli
Tocqueville’a, toteż ilekroć mówi on o jednym, tylekroć
dokonuje zarazem charakterystyki drugiego. Na koniec,
można odwołać się do tych — nie tak bardzo licznych —
wypowiedzi Tocqueville’a, które odnoszą się do demokracji w ogólności, do demokracji jako powszechnego zjawiska czasów nowych.
Cechą demokracji jest — jak mówiliśmy — zrównanie
kondycji społecznych. Tocqueville nie wierzył w możliwość równości absolutnej. Ludzie będą różnili się zawsze
zdolnościami, zamożnością czy wykształceniem, demokracja jest wszakże takim ustrojem, w którym jedynymi istotnymi różnicami stają się właśnie tego rodzaju różnice indywidualne. Ludzie nie dziedziczą swoich pozycji społecznych, nie przychodzą na świat jako członkowie określonych
„wyższych” lub „niższych” klas: rodzą się jako jednostki o
równych szansach awansu. Otworem stoją przed nimi
wszystkie stanowiska i to, czy je zajmą, zależy wyłącznie
od ich przemyślności i pracowitości. Nie ma zajęć, które z
samej swej natury byłyby „lepsze” lub „gorsze”; wszystkie
są dobre, jeżeli prowadzą do sukcesu. Nie istnieją żadne
przywileje; jedni żyją lepiej, a drudzy gorzej, wyłącznie
dlatego, ze są tacy albo inni jako jednostki, społeczeństwo
natomiast nie stwarza żadnych nieprzekraczalnych barier.
Najwięcej uwagi poświęcił wszakże Tocqueville charakterystyce demokratycznego ethosu. Główną rolę grało w
niej pojęcie indywidualizmu (słowo to zresztą dopiero za
czasów Tocqueville’a wchodziło w powszechniejszy użytek). Jakiż tedy jest „moralny i umysłowy stan” narodów
demokratycznych? Zanika u nich posłuszeństwo i ufność
wobec autorytetów; jednostki skłonne są odwoływać się
wyłącznie do swego indywidualnego rozumu. Nie ma powag uświęconych przez tradycję czy też zajmowanie uprzywilejowanego miejsca w społeczeństwie: każdy jest dla
siebie autorytetem najwyższym. Grupy, do jakich należy
jednostka, są zbyt płynne, aby mogły jawić się jej jako
zbiornice mądrości. Jednocześnie brak ostrych przedziałów
między grupami sprawia, że myślenie zwraca się ku kategoriom ogólnym, staje się abstrakcyjne, podczas gdy w dawnym społeczeństwie kierowało się ono ku konkretowi —
innemu w wypadku każdej odosobnionej od innych klasy.
Układem odniesienia staje się dla jednostki ludzkość, nie
zaś klasa. Ponieważ drogi awansu społecznego są dla wszystkich otwarte, szerzy się wiara w możliwość doskonalenia
się jednostek i w postęp ludzkości. Podobnym zmianom
ulegają w społeczeństwach demokratycznych uczucia.
Wzajemne niechęci między klasami ustępują przed powszechnym humanitaryzem; związki pomiędzy jednostkami są wprawdzie słabsze aniżeli w ustroju arystokratycznym, ale możliwa jest sympatia między nimi, wzajemne
respektowanie praw, uznanie wartości wzajemnej pomocy.
Indywidualizm oznacza wprawdzie — jak widzimy —
zbliżenie się ludzi do siebie, ale jednocześnie wiąże się z
tendencją do izolacji. Obie te tendencje są od demokracji
nieodłączne. Ludzie są równi, ale każdy zabiega przede
wszystkim o swój własny dostatek; każdy skłonny jest zamykać się w swym kręgu rodzinnym, wykazując niewiele
zainteresowania dla spraw publicznych. Słabe jest poczucie
zobowiązań wobec społeczeństwa; silne są jednostkowe
ambicje połączone z zawiścią wobec tych, którym się lepiej
powiodło.
Tocqueville’owska charakterystyka demokratycznego
ethosu jest bardzo wielostronna. Niezmiernie interesujące
są na przykład jego uwagi o osobliwościach demokratycznej historiografii czy też o uprzywilejowaniu przez demokrację nauk stosowanych kosztem czystej teorii. Wiele z
tych spostrzeżeń z zakresu, który określany jest dzisiaj jako
socjologia wiedzy, zachowuje wciąż niejaką aktualność
i moc inspirującą. Nie będziemy jednak wchodzili w szczegóły. To, co zostało powiedziane, wystarczy w zupełności,
aby stwierdzić, co Tocqueville rozumie przez demokrację.
Najogólniej mówiąc, ma on na myśli demokrację drobnych
posiadaczy, jaka istniała w Ameryce za jego czasów a
kształtowała się — jak sądził — we wszystkich krajach.
Nieustająca popularność Tocqueville’a w Stanach Zjednoczonych wiąże się zresztą w pewnej mierze z trwałością
mitu tamtej demokracji, zniszczonej w ciągu ostatniego stulecia przez postępującą koncentrację kapitału. Nie istnieją-
ce już dzisiaj dawne klasyk średnie objawiły się Tocqueville’owi jako przyszła ludzkość, drobny przedsiębiorca jako
bohater nowych czasów.
Autor Demokracji w Ameryce dostrzegł, co prawda, również inne aspekty nowego społeczeństwa. Demokracja
sprzyja mianowicie industrializacji, ta zaś stwarza nowe
nierówności. Tocqueville pisał na przykład o robotniku:
»Nie należy on juz do samego siebie, lecz do profesji, którą
obrał. Na próżno prawa i obyczaje troszczą się o to, by
obalić wszystkie wznoszące się wokół niego bariery i otworzyć mu tysiące dróg do fortuny; industrialna teoria, potężniejsza od obyczajów i praw, przywiązuje go do zawodu, a
nierzadko i do miejsca, którego nie może opuścić. Wyznacza mu w społeczeństwie miejsce, z którego nie ma wyjścia. Wśród powszechnego ruchu czyni go nieruchomym”.22 I o wielkiej burżuazji przemysłowej: „W miarę
tego, jak masa narodu zwraca się ku demokracji, klasa zajmująca się przemysłem staje się bardziej arystokratyczna.
Ludzie upodabniają się do siebie w obrębie jednej, różniąc
się coraz bardziej w obrębie drugiej; w społeczeństwie małym nierówność wzrasta proporcjonalnie do tego, jak spada
w wielkim”.23
Był to wszakże margines namalowanego przez Tocqueville’a obrazu społeczeństwa demokratycznego. Zauważmy zresztą, że tę kluczową dla kapitalizmu problematykę
wtłoczył on w ramy swej dychotomii: demokracja — arystokracja. Nowe społeczeństwo było dla niego z natury
społeczeństwem bezklasowym, ponieważ Tocqueville był
skłonny utożsamiać różnice klasowe z tym rodzajem różnic, jaki dominował w społeczeństwie feudalnym. Wyobraźnia socjologiczna Tocqueville’a nie sięgała poza ową
dychotomię.
*
Tocqueville zyskał sobie miano „demaskatora” demokracji bynajmniej nie dlatego, że dostrzegł niektóre konflikty społeczeństwa burżuazyjnego czy też, na przykład,
stwierdził nieuchronność kryzysów przemysłowych. Zasłużył sobie na to miano przede wszystkim ujawnieniem centralistycznych tendencji społeczeństw demokratycznych,
podważeniem fikcji zakładającej tożsamość triumfu burżuazji z nastaniem wszelkiego rodzaju swobód. Nazwał on
centralizację „instynktem demokratycznym”, wydobywając
zarazem na jaw wewnętrzne sprzeczności zawarte w haśle
1789 roku: „Wolność, równość, braterstwo”. Wprowadzenie równości nie jest żadną gwarancją swobód, wręcz przeciwnie, stwarza możliwość despotyzmu, którego najdrastyczniejszym przykładem był dla Tocqueville’a bonapartyzm. Podejmując temat centralizacji i centralizmu, uchwycił on — jak się zdaje — szereg węzłowych problemów
burżuazyjnego społeczeństwa i wyszedł naprzeciw politycznym teoretykom najróżniejszych orientacji: konserwatystom, zaniepokojonym skutkami zniesienia stanów i korporacji; liberałom, obawiającym się tyranii większości;
nawet Marksowi, który przecież pisał w swej rozprawie o
zamachu stanu Ludwika Bonaparte, że państwo „na skutek
niebywałej centralizacji staje się wszechobecne, i wszechwiedzące, nabiera spotęgowanej ruchliwości i sprężystości,
których odpowiednikiem jest tylko bezradna niesamodzielność, rozprzężona bezforemność rzeczywistego organizmu
społecznego”.24
Zainteresowanie Tocqueville’a problemem centralizacji
miało moc istnej obsesji. Mimo swych arystokratycznych
sympatii nie przejawiał on żadnego zrozumienia dla lamentów na rządy „motłochu” i zaczynającą się „anarchię”.
Uważał za naturalne odchodzenie społeczeństw od rządów
uprzywilejowanej mniejszości, a niebezpieczeństwa tej
zmiany dostrzegał całkiem gdzie indziej: „W przyszłości —
mówił — obawiam się bardziej ucisku niż anarchii”.
„Chciałoby się powiedzieć — pisał o narodach europejskich — iż każdy krok, jaki robią w kierunku równości,
zbliża je do despotyzmu”, wszystkie rewolucje i kontrrewolucje posuwają bowiem naprzód centralizację władzy.25 Dla
czasów nowych charakterystyczne są tedy dwie tendencje:
Z jednej strony, najmocniejsze dynastie zostały zachwiane
lub zniszczone; ludy wszędzie wyrywają się gwałtownie spod
ich władzy; niweczą lub ograniczają panowanie swych panów
i książąt. Narody, które nie przeżywają rewolucji, też wydają
się niespokojne i drżące; ożywia je ten sam duch buntu. Z drugiej strony, w tych samych czasach anarchii i u tych samych
nieposłusznych ludów, władza społeczna zwiększa bez ustanku
swe prerogatywy; staje się bardziej scentralizowana, bardziej
przedsiębiorcza, bardziej absolutna, bardziej rozległa. Obywatele popadają z każdą chwilą pod kontrolę administracji publicznej; zostają niepostrzeżenie wciągnięci do poświęcania jej codziennie coraz to nowych cząstek swej niezawisłości indywidualnej. Ci sami ludzie, którzy kiedy indziej wywracają trony
i tratują królów, poddają się coraz bardziej bez żadnego oporu
najmniejszym zachciankom urzędnika.
Tak więc w naszych czasach dokonują się jak gdyby dwie
przeciwstawne sobie rewolucje; jedna osłabia stale władzę,
druga umacnia ją bez przerwy; w żadnej innej epoce naszej historii władza nie była ani tak silna, ani tak słaba.
Kiedy jednak przystępujemy w końcu do dokładniejszego
rozważenia stanu świata, widzimy, że te dwie rewolucje są ściśle ze sobą związane, wypływają z jednego źródła i prowadzą
ludzi w jedno i to samo miejsce.”26
Ten punkt widzenia daje się zupełnie przekonywająco
uzasadnić, z jednej strony powołaniem się na opisywane
również przez Marksa przemiany społeczeństwa francuskiego27, których początek przedstawia Tocqueville w Dawnym ustroju i rewolucji, a swego rodzaju finał we wspomnieniach o rewolucji 1848 roku; z drugiej strony ujawnie-
niem pewnych aspektów obyczajów demokratycznych. Nad
pierwszą sprawą nie warto się w tym miejscu zatrzymywać,
ponieważ sam tekst Tocqueville’a będzie jej najlepszą prezentacją, chociaż chronologicznie ograniczoną do społeczeństwa przedrewolucyjnego. O drugiej trzeba coś niecoś powiedzieć. Dlaczego każdy „demokratyczny lud zmierza
instynktownie do centralizacji”? W występowaniu tej tendencji Tocqueville — uogólniając przede wszystkim francuskie doświadczenie — widział jak gdyby „prawo” socjologiczne.
Mówiliśmy poprzednio, że centralne miejsce w Tocqueville’owskiej charakterystyce demokracji zajmowało pojęcie indywidualizmu. Otóż indywidualizm ma skutki dwojakie: z jednej strony oznacza dla jednostki wyzwolenie się
od autorytetów i zależności grupowych, które grały taką
rolę w systemie arystokratycznym, z drugiej natomiast —
pozostawia jednostkę sam na sam z państwem, które staje
się dla niej oparciem zawsze wtedy, gdy nie może ona liczyć wyłącznie na własne siły. Jednostki odosobnione, izolowane czy — jak mówili niektórzy autorzy — „zatomizowane”, z łatwością poddają się władzy centralnej. W pisanej wspólnie z Beaumontem relacji o systemie karnym Stanów Zjednoczonych Tocqueville zastanawiał się nad tym,
w jaki sposób w sławnym więzieniu Sing-Sing stosunkowo
niewielka ilość strażników daje sobie radę z ogromną ilością więźniów. Wyjaśniał on fenomen tym, że strażnicy są
znakomicie zorganizowani i pozostają ze sobą w stałym
kontakcie, podczas gdy więźniowie nie mają żadnej organizacji i żadnej możliwości porozumiewania się ze sobą. Obserwacja ta zachowuje wedle niego swój walor także w
skali makrospołecznej. Społeczeństwo, które jest — posłużmy się metaforą Marksa — „workiem kartofli”, stanowi znakomitą podstawę dla umacniania się władzy centralnej. A w przekonaniu Tocqueville’a demokratyczne społe-
czeństwo drobnych posiadaczy jest koniecznie takim właśnie społeczeństwem. W swoim dążeniu do równości likwiduje ono bowiem dawną hierarchiczną organizację,
która ograniczała wielorako inicjatywę jednostki, ale była
zarazem bastionem broniącym jednostkę przed tyranią władzy centralnej. Absolutyzm, a potem rewolucja, niszcząc
organizację, otworzyły drogę demokratycznemu despotyzmowi. Członkowie nowego społeczeństwa nie buntują się
specjalnie przeciwko niemu, ponieważ nie narusza on ich
równości: presji ze strony państwa poddani są wszyscy jednakowo. Ludzie nowego społeczeństwa łatwiej godzą się z
polityczną dyktaturą aniżeli ze wzbogaceniem się sąsiada.
To próby stworzenia jakiejś przeciwwagi dla państwa wydają się im podejrzane jako zamach na równość: stąd rozpowszechniona niechęć do korporacji, związków, partii
i innych zgromadzeń, stąd ich reglamentacja w wielu krajach demokratycznych.
Rozumowanie Tocqueville’a nawiązywało bez wątpienia
do Monteskiusza oraz innych myślicieli XVIII wieku, którzy ostrzegali przed likwidacją dawnych „ciał pośredniczących” między jednostką a państwem, uważając, iż będzie
ona oznaczała realne zagrożenie swobód. Z tych samych
zresztą pozycji wychodziła w XVII wieku we Francji szlachecka opozycja przeciwko absolutyzmowi.28 Przeciwnicy
rewolucji 1789 roku również korzystali chętnie z hasła
walki przeciwko despotyzmowi, aczkolwiek sprawa obrony
monarchii jako takiej czyniła je w pewnych wypadkach
mniej wyrazistym. Mając do wyboru monarchię absolutną
i republikę, woleli, oczywiście, tę pierwszą i o despotyzm
pomawiali teraz przede wszystkim rewolucjonistów, bo też
oni właśnie doprowadzili we Francji do końca dzieło likwidacji feudalnego pluralizmu społecznego. Wydaje się, że
Tocqueville świadomie korzystał z tych wszystkich inspiracji. Od poprzedników dzieliła go jednak bardzo istotna
różnica; bronił zasady, a nie konkretnych rozwiązań ustrojowych znanych z okresu przedrewolucyjnego. Koncepcja
Tocqueville’a nie była zresztą jedynie nawiązaniem do
tradycji; była przede wszystkim repliką na bonapartyzm.
Zgodnie z całością swych poglądów, Tocqueville wykluczał możliwość odrodzenia się arystokracji, a tym samym
wykorzystania właściwych jej gwarancji przeciwko despotyzmowi:
Myślę, że kochałbym wolność w każdej epoce, ale w naszych
czasach jestem skłonny ją uwielbiać.
Z drugiej strony jestem przekonany, że w czasach, które się
zaczynają, poniosą porażkę ci wszyscy, którzy będą chcieli
oprzeć władzę na przywileju i arystokracji. Przegrają ci wszyscy, którzy zechcą umieścić i utrzymać władzę w obrębie jednej
tylko klasy. Nie ma w naszych czasach suwerena tak zręcznego
i silnego, aby mógł on ustanowić despotyzm, przywracając
trwałe różnice między poddanymi; nie ma też prawodawcy tak
mądrego i potężnego, aby był w stanie utrzymać wolne instytucje, nie biorąc równości za ich podstawę i symbol. Potrzeba
więc, aby ci nasi współcześni, którzy chcą stworzyć i zagwarantować niezależność i godność swoich bliźnich, wystąpili jako
przyjaciele równości...”29
Zmiany społeczne są nieodwracalne, ale problem wolności pozostał: trzeba go rozwiązać na gruncie nowego społeczeństwa. Rozwiązanie to będzie polegać na znalezieniu
takich instytucji, które w warunkach powszechnej równości
pełniłyby analogiczne funkcje, co „ciała pośredniczące” w
warunkach nierówności. Skoro nie możemy odbudować
stanów i korporacji, rozwijajmy zgromadzenia wszelkiego
rodzaju, prasę, samorząd lokalny. Dalsza centralizacja doprowadziłaby demokratyczne społeczeństwo do apatii i despotyzmu, są wszakże środki, przy których pomocy można
temu przeciwdziałać. W Stanach Zjednoczonych już z nich
skorzystano, Francja powinna z nich skorzystać.
Myśl polityczna Tocqueville’a okazuje się tu arką przymierza między myślą konserwatywną a myślą liberalną;
między Monteskiuszem a J. St. Millem. Formuła „ciał pośredniczących” jako gwarancji przeciwko despotyzmowi
została przetłumaczona na liberalne hasło wolności prasy
i zgromadzeń. Do Tocqueville’a nie pasuje tedy etykieta
ani „konserwatysty”, ani „liberała”. Jeżeli jest konserwatystą, to konserwatystą nowym próbującym odkryć ogólne
zasady, które dadzą się zastosować w nowym społeczeństwie. Jeżeli jest liberałem, to także nowym, bo skupiającym uwagę nie na walce z pozostałościami starego porządku, lecz na wykorzystaniu jego doświadczeń dla potrzeb
wolności w nowym społeczeństwie. Ten arystokrata kładzie
podwaliny pod politykę i burżuazyjną socjologię epoki, w
której podstawowym konfliktem nie jest już konflikt „dawnego ustroju” i „rewolucji”, lecz konflikt wewnątrz „rewolucji”, wewnątrz społeczeństwa, które ona stworzyła. Omawiając poglądy Tocqueville’a, zwróciliśmy uwagę na zbieżność pewnych diagnoz z diagnozami Marksa. W sferze
praktycznych rozwiązań politycznych nie znajdujemy już
żadnych podobieństw do Marksa: Tocqueville, krytykując
społeczeństwo burżuazyjne, nie przekracza ani na chwilę
jego granic. Marks natomiast dopiero w Komunie Paryskiej
dostrzeże możliwość likwidacji „centralistycznego” niebezpieczeństwa, którego stwierdzenie kazało mu w 18 Brumaire'a Ludwika Bonaparte sformułować postulat zniszczenia burżuazyjnej machiny państwowej.
*
W świetle powyższych rozważań jaśniejsza — jak sądzę
— staje się węzłowa problematyka Dawnego ustroju i rewolucji, widać bowiem, w jak wielkim stopniu została ona
wyznaczona przez polityczne zainteresowania i poglądy
Tocqueville’a. Właśnie ten kontekst tłumaczy niejedną oso-
bliwość tej interesującej pracy, tak trudnej do przyjęcia dla
czytelników przyzwyczajonych do „normalnej” historii
narracyjnej, przybranej w pozory obiektywizmu.
Książka Dawny ustrój i rewolucja nie jest pracą historyczną w tradycyjnym znaczeniu tego słowa; sam przebieg
wydarzeń interesuje autora w niewątpliwie mniejszym stopniu niż jego poprzedników: Thiersa, Migneta czy Micheleta— twórców pierwszych poważnych dzieł naukowych
poświęconych rewolucji 1789 roku. Również na tle późniejszej literatury historycznej — z wyjątkiem może Les
origines de la France contemporaine Hipolita Taine’a, pozostającego zresztą pod wpływem Tocqueville’a — książka
ta wyróżnia się nie tylko swoimi tezami, ale i samym sposobem stawiania zagadnień, samą swoją metodą. Złośliwy
Sainte-Beuve scharakteryzował tę metodę w takich oto słowach: Tocqueville „zaczął myśleć, zanim się czegokolwiek
dowiedział", czyli — innymi słowy — przystąpił do materiałów z powziętą z góry ideą ogólną. Bryce pisał o Demokracji w Ameryce, że jej autor opisuje nie demokrację, lecz
swój teoretyczny pogląd na demokrację, któremu daje amerykańskie ilustracje. Podobny zarzut stawiano także Dawnemu ustrojowi i stawiano go nie bez pewnych racji. Sam
Tocqueville stwierdza zresztą w jednym z listów, że jego
dzieło jest „nie historią, nie zbiorem obserwacji filozoficznych, lecz jednym i drugim”, a w przedmowie do dzieła
czytamy: „Wyznaję, że badając nasze dawne społeczeństwo
w jego każdym członie, nigdy nie traciłem całkowicie z oka
społeczeństwa nowego”.30
Rację mają zapewne ci autorzy, którzy podkreślają solidność historycznego warsztatu Tocqueville’a, niemniej
jednak pozostaje faktem, że nie szczegół pasjonował tego
pisarza. Nie ulega także wątpliwości, że nigdy, być może,
nie zabrałby się on do studiowania historii, gdyby nie przekonane, że wyjaśni w ten sposób współczesne sobie społe-
czeństwo. Tocqueville’a interesowały antecedencje współczesności, nie zaś historia Francji jako taka; historia warta
była dla niego uprawiania tylko jako dostarczycielka pewnych pomysłów ogólnych, nade wszystko zaś jako przygotowanie „historii współczesnej”. Nie znajdujemy tedy u
niego żadnego rozmiłowania w szczegółach, żadnej — tak
częstej u romantyków — pasji dla „kolorytu” epoki, żadnych prób „wczucia się” w to, co dla Wieku Oświecenia
swoiste i niepowtarzalne. Tocqueville’a interesują wielkie
procesy społeczne, a i one tylko o tyle, o ile prowadziły do
powstania obecnego stanu. Georges Lefebvre pisał, że autor
Dawnego ustroju i rewolucji „podnosi syntezę na ten najwyższy poziom, gdzie niknie nieład wydarzeń, w pełnym
zaś świetle występują ogólne rysy ewolucji”. Jacques Godechot zaliczył w związku z tym Tocqueville’a do badaczy
uprawiających „wyjaśniającą” historię rewolucji francuskiej w odróżnieniu od historii „opowiadającej”. Jeszcze
słuszniej powiada J. P. Mayer: „Książka Dawny ustrój
i rewolucja nie jest dziełem czysto historycznym. To raczej
studium z zakresu porównawczej socjologii politycznej w
rodzaju O duchu praw Monteskiusza [...] Tocqueville chciał
wykazać — na przykładzie historii Francji — że nowoczesne państwo prowadzi «instynktownie» do centralizacji,
centralizacja zaś związana jest nieuchronnie z «demokratyzacją» społeczeństwa”.31
Formuła Mayera uwydatnia pewną osobliwość dzieła
Tocqueville’a, której zignorowanie prowadzi do zupełnie
fałszywej jego oceny. Otóż dzieło to jest niewątpliwie bardziej „syntetyczne” od wielu prac o genezie rewolucji 1789
roku, ale rzecz w tym, że nie jest to synteza francuskiego
wieku XVIII, tj. nie obejmuje bynajmniej — jak wolno
sądzić — wszystkich spraw, które sam Tocqueville byłby
skłonny uznać za ważne dla tego stulecia, ale jedynie te,
które tę ważność zachowały we Francji porewolucyjnej.
Książka ma swój ściśle określony temat — trafnie wskazany przez Mayera — i autor dość rygorystycznie się go
trzyma, nie ulegając pokusie napisania wyczerpującego
dzieła o Wieku Oświecenia. Podobnie książka o demokracji
amerykańskiej była książką o demokracji właśnie, nie zaś o
Ameryce jako takiej; dotyczyła tylko wybranych stron amerykańskiego życia społecznego. Książki pisane pod tezę —
powiedzą krytycy. Książki problemowe — zdaniem zwolenników.
Dawny ustrój i rewolucja jest dziełem niedokończonym.
Te „trzysta stron, których zwięzłości — jak pisał Lanson —
nikt jeszcze nie prześcignął” to pierwszy tom obliczonej na
trzy tomy całości. Kończy się on słowami: „Tak oto dotarłem do progu tej pamiętnej rewolucji; tym razem tu się
zatrzymam: wkrótce, być może, będę już mógł ten próg
przekroczyć. Nie będę już wówczas rozważał przyczyn
rewolucji, ale postaram się ją zbadać samą w sobie i wreszcie odważę się osądzić społeczeństwo, jakie się z niej zrodziło”.32 Realizacji tego zamysłu przeszkodziła śmierć. Odnalezione materiały — uporządkowane przed kilkunastu
laty przez André Jardina dla krytycznego wydania dzieł
Tocqueville’a i ogłoszone w tym wydaniu jako Dawnego
ustroju tom drugi — pozwalają wprawdzie zorientować się
do pewnego stopnia w planie całości, a nawet ustalić poglądy Tocqueville’a na wiele kwestii szczegółowych, niemniej jednak są zaledwie świadectwem, że autor pracy swej
nie porzucił po ogłoszeniu pierwszego tomu. Kapitalny to
zresztą dokument, w którym znaleźć można nierzadko myśl
świetną — szkoda, że ledwie zanotowaną lub tylko częściowo rozwiniętą. A chciałoby się na przykład przeczytać
opis 18 Brumaire'a zrobiony przez człowieka, który z bliska oglądał Ludwika Bonaparte, gdy ten próbował naśladować Napoleona. Jeden z naszkicowanych już zresztą rozdziałów nosił tytuł: „Jak Republika była gotowa na przyję-
cie nowego pana”. Albo chciałoby się na przykład wiedzieć, jak Tocqueville odpowiedział na jedno ze swoich naczelnych pytań: co rewolucja francuska zawdzięczała francuskiemu charakterowi narodowemu, a w czym ona sama
go ukształtowała?
Pamiętajmy jednak, że sam autor wydał Dawny ustrój
i rewolucję jako osobną książkę i że tom ten może być traktowany jako zamknięta całość. Co więcej, z punktu widzenia „wyjaśniającej” historii rewolucji 1789 roku dzieło to
nie jest bynajmniej tak bardzo niekompletne, jak się to może wydawać, gdy bierze się pod uwagę wyłącznie jego granice chronologiczne. Wydaje się, że najważniejsze — teoretycznie i politycznie — spory wokół rewolucji francuskiej toczyły się zawsze nie tyle wokół jej przebiegu (chociaż i tutaj polemikom i różnicom zdań nie było i nie ma
końca), ile genezy. Określony pogląd na społeczeństwo
francuskie XVIII wieku determinuje niejako automatycznie
poglądy na szereg kluczowych problemów samej rewolucji:
Czy była ona „konieczna”, czy też nie? czy była zjawiskiem swoiście francuskim, czy też raczej europejskim?
jaki miała społeczny charakter? jak głębokim była przełomem w życiu francuskiego społeczeństwa? Każda synteza
XVIII wieku jest zarazem zapowiedzią określonej syntezy
rewolucji, toteż gdyby nawet Tocqueville nie powiedział o
samej rewolucji ani jednego słowa, potrafilibyśmy w zarysie zrekonstruować jego poglądy. Trzeba zresztą podkreślić, że w świadomości historyków i polityków pierwszy
tom Dawnego ustroju i rewolucji był zawsze także dziełem
o rewolucji samej, prezentacją jednego z konkurencyjnych
na rewolucję poglądów. A Tocqueville liczył się jako interpretator, a nie jako informator. U Tocqueville’a nie szuka
się faktów, lecz pomysłów łączenia ich w całość.
Nie mam możliwości rozpatrzenia tu Dawnego ustroju i
rewolucji na szerszym tle historycznej i politycznej literatu-
ry poświęconej rewolucji 1789 roku. Nie mogę również
analizować dzieła w szczegółach, co wydaje się zresztą
zbędne, ponieważ jego idee naczelne same docierają nawet
do słabiej przygotowanych czytelników. Autor nie ukrywa
ich wstydliwie za opisem wydarzeń; niemal je wykrzykuje.
Warto wszakże zwrócić uwagę na pewien aspekt Dawnego
ustroju, który jako ważne dopełnienie politycznej koncepcji
Tocqueville’a decyduje zarazem w znacznym stopniu o
oryginalności jego zapatrywań na rewolucję. Otóż jest to
książka o historycznej ciągłości. Trafnie pisał Lanson: „Zarówno dla legitymistów, jak i dla demokratów, rewolucja
była prawie zawsze zdumiewającą i nagłą eksplozją, którą
jedni przeklinali, a drudzy błogosławili, będąc jednakowo
przekonanymi, że Francja 1789 i 1793 roku nie ma nic
wspólnego z Francją Ludwika XIV czy też Francją św.
Ludwika [...] Tocqueville [...] zadowala się stwierdzeniem
ciągłości rozwoju naszych instytucji i naszych obyczajów;
rewolucja dokonała się w 1789 roku, ponieważ była już na
poły dokonana, ponieważ od wieków wszystko zmierzało
ku równości i centralizacji; ostatnie pęta feudalnych praw
i absolutnej monarchii wydawały się bardziej krępujące,
gdyż były ostatnie”33
Tocqueville mylił się bez wątpienia w szczegółach; przeceniał najpewniej „demokratyzację” we Francji XVIII wieku, nie doceniał przełomowego znaczenia 1789 roku itd.
Ale miał po stokroć rację, zwalczając pokutujące jeszcze w
jego czasach złudzenie, typowe dla epok rewolucyjnych —
złudzenie polegające na tym, że okresy przed- i porewolucyjne jawią się jako absolutnie sobie przeciwstawne. Jakkolwiek głębokie są dokonujące się rewolucje, życie społeczne nie zaczyna się po nich od początku, jak mniemają
czasami rewolucjoniści, ani się na nich nie kończy, jak
skłonni są myśleć przeciwnicy rewolucji.
Mit rewolucji jako totalnej innowacji podważyli już
przed Tocqueville’em burżuazyjni historycy okresu Restauracji, pokazując wielowiekowy pochód trzeciego stanu i jego walki ze szlachtą, przedstawiając rewolucję jako bitwę
w wielowiekowej wojnie; miast odżegnywać się od całej
przeszłości, jak Siéyes czy Paine, odnajdywali w niej wartości współbrzmiące z ich czasami. Dostrzegli oni wszakże
jedynie część zagadnienia. Istnieją mianowicie dwa rodzaje
historycznej ciągłości. Jeden nazwałbym ciągłością świadomą: polega ona na tym, że poszczególne klasy (a raczej ich
ideologiczni rzecznicy) przyznają się do takich lub innych
poprzedników, dorabiają sobie takie lub inne genealogie,
kultywują takie lub inne tradycje. Drugi rodzaj ciągłości
nazwałbym ciągłością nieświadomą, jest bowiem niezależna od tego, co sobie myślą przedstawiciele poszczególnych
klas: ich działania, podejmowane niezależnie od siebie, w
rozmaitych celach, nierzadko przeciwstawne sobie, składają się na pewien wspólny rezultat, sumują się w dalszym
ciągu rozwoju historycznego. „Ustroje najróżniejsze, a nawet sobie przeciwstawne — jak pisał Durkheim — pracowały, nie domyślając się tego, nad tym samym dziełem,
ponieważ siła rzeczy pchała je w tym samym kierunku.”34
Tym właśnie zjawiskiem zajmuje się Tocqueville w Dawnym ustroju i rewolucji. Ponieważ zajmuje się analizą procesów społecznych, a nie igraszkami heglowskiego „chytrego Rozumu”, dzieło jego i dzisiaj zachowuje swą wartość nie tylko jako dokument epoki.
JERZY SZACKI
1
Alexis DE TOCQUEVILLE: De la démocratie en Amérique. Oeuvres complètes. Édition définitive, publiée sous la direction de J.
P. MAYER, t. I., cz. 2., s. 336-337.
2
Tamże, s. 338.
Tamże, s. 334.
4
Tamże, s. 338.
5
Por. np. M. A. AŁPATOW: Idee polityczne francuskiej historiografii burżuazyjnej XIX wieku, Warszawa 1953, s. 88 i n.
6
Jack LIVELY: The Social and Political Thought of Alexis de Tocqueville, Oxford 1962, s. 7.
7
Cyt. wg J. P. MAYERA: Political Thought in France from the
Revolution to the Fourth Republic, London 1949, s. 45-46.
8
Alexis DE TOCQUEVILLE: Oeuvres complètes, t. XII, s. 86.
9
De la démocratie..., t. I, cz. 1, s. 4.
10
Tamże, s. 167.
11
J. LIVELY, op. cit., s. 33.
12
Cyt. wg W. M. DALINA: Istoriczeskije knigi w bibliotekie Marksa. Marks — istorik, Moskwa 1968, s. 631.
13
De la démocratie...,t. I., cz. 2, s. 339.
14
Oeuvres complètes, t. XII, s. 97.
15
K. MARKS: 18 Brumaire’a Ludwika Bonaparte. K. MARKS i
F. ENGELS: Dzieła wybrane, Warszawa 1949, t. I, s. 229.
16
Cyt. wg J. -J. CHEVALLIERA: Les grandes oeuvres politiques de
Machiavel à nos jours, Paris 1960, s. 229-230.
17
De la démocratie..., t. I, cz. 1, s. 160-161.
18
Tamże, s. 390.
19
Por. G. W. PLECHANOW: Izbrannyje fiłosofskije proizwiedienija, Moskwa 1956, t. IV, s. 485.
20
J. LIVELY, op. cit., s. 49.
21
Cyt. wg J. PLECHANOWA: Przyczynek do zagadnienia rozwoju
monistycznego pojmowania dziejów, Warszawa 1949, s. 21.
22
De la démocratie..., t.1, cz. 2, s. 165.
23
Tamże, s.166.
24
K. MARKS, op. cit., s. 264. W 18 Brumaire'a znajdujemy zresztą pogląd zbliżony do poglądu Tocqueville’a, choć ograniczony
do chłopstwa: „Drobna własność rolna z natury swej nadaje się
jako podstawa dla wszechmocnej i niezliczonej biurokracji.
Stwarza ona równomierny poziom stosunków i osób na całym
3
obszarze kraju. Pozwala zatem na równomierne oddziaływanie z
jednego wyższego ośrodka na wszystkie punkty tej jednorodnej
masy. Znosi ona arystokratyczne szczeble pośrednie między masą
ludową a władzą państwową. Wywołuje zatem ze wszystkich
stron bezpośrednią interwencję tej władzy państwowej i wtrącanie się jej bezpośrednich organów” (tamże, s. 313).
25
De la démocratie..., t. I, cz. 2, s. 310-311.
26
Tamże, s. 319-320.
27
Powołajmy się tu znowu na Marksa, który pisał o ukształtowanym w czasach absolutyzmu aparacie państwowym: „Pierwsza
rewolucja francuska, której zadaniem było znieść wszystkie odrębne władze lokalne, terytorialne, miejskie i prowincjonalne, w
celu stworzenia burżuazyjnej jedności narodu musiała rozwinąć
to, co zapoczątkowała monarchia absolutna: centralizację — a
zarazem rozszerzyć zakres, zwiększyć atrybuty i liczbę pomocników władzy państwowej. Napoleon wydoskonalił tę maszynę
państwową. Monarchia legitymistyczna i monarchia lipcowa
dodały do tego tylko jeszcze większy podział pracy wzrastający
w miarę jak podział pracy wewnątrz burżuazyjnego społeczeństwa stwarzał nowe grupy interesów, a więc nowe obiekty dla
administracji państwowej. Wszelki wspólny interes był natychmiast oddzielany od społeczeństwa, przeciwstawiany społeczeństwu jako wyższy, powszechny interes, wyrwany z zakresu samodzielnej działalności członków społeczeństwa i przeistaczany
w przedmiot działalności państwowej [...] Wszystkie przewroty
doskonaliły tę maszynę, miast ją łamać” (op. cit., s. 308).
28
Por. E. CARCASSONNE: Montesquieu et le problème de la constitution française au XVIIIe siècle, Paris 1927.
29
De la démocratie..., t. I, cz. 2, s. 328.
30
Por. s. 40 niniejszego wydania.
31
Oeuvres complètes, t. II, cz. 1, s. 7.
32
Por. s. 275 niniejszego wydania.
33
Cyt. wg Oeuvres complètes, t. II, cz. 1, s. 348, por. uwagi Sergiusza HESSENA: Studia z filozofii kultury, Warszawa 1968, s. 53.
34
E. DURKHEIM: L’éducation morale, Paris 1963, s. 235.
PRZEDMOWA
Książka, którą w obecnej chwili ogłaszam, nie jest bynajmniej historią rewolucji; historia ta nabrała już takiego
blasku, że nie zamierzam spisywać jej raz jeszcze. Jest to
studium o tej rewolucji.
W 1789 roku Francuzi dokonali największego wysiłku,
na jaki kiedykolwiek zdobył się lud, ażeby przeciąć, by tak
rzec, swój los na dwoje i oddzielić przepaścią to, czym byli
do tej pory, od tego, czym chcieli być od tej chwili. W tym
celu przedsięwzięli wszelkie środki ostrożności, by w swoim nowym położeniu niczego z przeszłości nie zapożyczyć;
narzucili sobie wszelakiego rodzaju rygory, by się ukształtować inaczej, niż ukształtowani byli ich ojcowie; wreszcie
— nie zapomnieli o niczym, by zmienić się nie do poznania.
Zawsze sądziłem, że to niezwykłe przedsięwzięcie udało
się im dużo gorzej, niż uważano za granicą, i niż oni sami
początkowo uważali. Byłem przekonany, że mimowiednie
zatrzymali z dawnego ustroju większość uczuć, przyzwyczajeń, a nawet poglądów, z których pomocą przeprowadzili obalającą ten ustrój rewolucję, i że mimo woli posłużyli
się jego gruzami przy budowie gmachu nowego społeczeństwa; tak dalece, że by dobrze zrozumieć rewolucję i jej
dzieło, należało na chwilę zapomnieć o tej Francji, którą
widzimy, i w jej grobowcu przyjrzeć się badawczo Francji,
której już nie ma. To właśnie starałem się zrobić w tej
książce; ale kosztowało mnie to więcej trudu, niż mogłem
przewidzieć.
Pierwsze stulecia monarchii, średniowiecze, odrodzenie
były przedmiotem olbrzymiej pracy i bardzo skrupulatnych
badań, dzięki którym znane nam są nie tylko fakty, jakie się
wówczas wydarzyły, ale prawa, zwyczaje, duch rządów
i narodu w tych rozmaitych epokach. Nikt do tej pory nie
zadał sobie jeszcze trudu zbadania w ten sposób i tak szczegółowo wieku osiemnastego. Wydaje się nam, że doskonale
znamy francuskie społeczeństwo tego czasu, bo widzimy
wyraźnie to, co lśniło na jego powierzchni, bo są nam
szczegółowo znajome dzieje najsłynniejszych żyjących
podówczas ludzi, bo pomysłowa albo wymowna krytyka
oswoiła nas z dziejami wielkich pisarzy, którzy ten okres
uświetnili. Lecz o sposobie prowadzenia spraw państwowych, o rzeczywistym działaniu instytucji, o prawdziwym
położeniu klas względem siebie, o warunkach życia i uczuciach tych, których nie było jeszcze słychać ani widać, o
samej istocie poglądów i zwyczajów — mamy pojęcie jedynie niejasne i często mylne.
Postanowiłem sobie przeniknąć aż do jądra tego starego
ustroju, tak nam bliskiego w czasie, ale przesłoniętego rewolucją.
By to osiągnąć, nie tylko przeczytałem jeszcze raz słynne
książki, jakie zostawił wiek osiemnasty, postanowiłem
przestudiować wiele dzieł mniej znanych i mniej na rozgłos
zasługujących, które wszakże, choć napisane nie tak pięknie, tym lepiej być może ujawniają rzeczywiste instynkty
czasów. Starałem się dokładnie poznać wszystkie dokumenty publiczne, w których Francuzi, w okresie zbliżania
się rewolucji, mogli wyrażać swoje poglądy i zamiłowania.
Protokoły zgromadzeń stanów, a później zgromadzeń prowincjonalnych, wiele mi wyjaśniły w tym względzie. Zwłaszcza posłużyłem się szeroko „kajetami zażaleń”, sporządzonymi przez trzy stany w 1789 roku. Te kajety, których
oryginały składają się na długi rząd tomów, pozostaną niejako testamentem dawnego społeczeństwa francuskiego,
najdoskonalszym wyrazem jego pragnień, autentyczną manifestacją jego ostatniej woli. Jest to dokument w dziejach
jedyny. Jednakże nawet on mi nie wystarczył.
W krajach, w których administracja publiczna jest już
potężna, niewiele rodzi się poglądów, pragnień, bolączek,
niewiele spotyka się interesów i namiętności, które by się
przed nią prędzej czy później nie obnażyły. Badając jej
archiwa, nie tylko nabiera się bardzo dokładnego pojęcia o
jej sposobach działania — badaczowi ukazuje się tu cały
kraj. Cudzoziemiec, który by się dziś zapoznał z całą poufną korespondencją znajdującą się w teczkach ministerstwa
spraw wewnętrznych i prefektur — wkrótce wiedziałby o
nas więcej, niż my sami wiemy o sobie. W osiemnastym
wieku administracja publiczna była już, jak się czytelnik tej
książki przekona, bardzo scentralizowana, bardzo potężna,
niewiarygodnie aktywna. Nieustannie pomagała, przekształcała, zezwalała. Mogła dużo przyobiecać, dużo dać.
Na tysiączne sposoby wywierała już wpływ nie tylko na
ogólne kierowanie sprawami państwowymi, ale na losy
rodzin, na prywatne życie każdego człowieka. Co więcej,
działała po cichu, co sprawiało, że się nie obawiano ujawniać wobec niej nawet najtajniejszych niedoli. Poświęciłem
bardzo wiele czasu studiowaniu tego, co nam po niej pozostało i w Paryżu, i w kilku prowincjach.*
Tam, jak się spodziewałem, odnalazłem dawny ustrój jak
żywy, jego poglądy, namiętności, przesądy, sposoby dzia*
Posługiwałem się przede wszystkim archiwami kilku wielkich
intendentur, zwłaszcza w Tours, które są niemal nietknięte i odnoszą się do olbrzymiego okręgu generalnego, położonego w
centrum Francji i zaludnionego przez milion mieszkańców. Chcę
tu wyrazić podziękowanie młodemu i zdolnemu archiwiście, który ma nad nimi pieczę, panu Grandmaison. W innych okręgach
generalnych, między innymi w Ile-de-France, przekonałem się, że
tak samo rzeczy miały się w większej części królestwa.
łania. Każdy człowiek przemawiał tam swobodnie własnym
językiem i pozwalał przeniknąć swoje najtajniejsze myśli.
W ten sposób zdobyłem o dawnym społeczeństwie wiele
wiadomości, których współcześni nie posiadali; miałem
bowiem przed oczami to, czego im nigdy nie ujawniono.
Im dalej się w tych badaniach posuwałem, tym bardziej
dziwiłem się, spotykając co chwila we Francji ówczesnej
wiele cech, które uderzają nas we Francji dzisiejszej. Odnajdywałem mnóstwo uczuć — jak sądziłem — zrodzonych z rewolucji, mnóstwo myśli, z niej, jak mniemałem do
tej pory, powstałych, mnóstwo przyzwyczajeń, które, jak
się przypuszcza, ona dopiero nam dała; spotykałem wszędzie korzenie obecnego społeczeństwa, głęboko wrośnięte
w ten stary grunt. Im bliżej byłem roku 1789, tym wyraźniej dostrzegałem ducha, dzięki któremu rewolucja ukształtowała się, narodziła i wyrosła. Stopniowo odsłaniało się
przed moimi oczami całe oblicze tej rewolucji. Już zapowiadał się jej temperament, jej geniusz; to już była ona.
Odnalazłem nie tylko przyczynę tego, czego miała pierwszym wysiłkiem dokonać, ale, być może jeszcze wyraźniej,
zapowiedź tego, co miała utrwalić na stałe; bowiem rewolucja miała dwie wyraźnie różne fazy: pierwszą, podczas
której Francuzi chcą jak gdyby zniszczyć wszystko z przeszłości, i drugą, w której chcą tę odrzuconą przeszłość częściowo przywrócić. W ten sposób wiele praw i zwyczajów
politycznych starego ustroju znika nagle w 1789 roku, by
pojawić się znowu po kilku latach, jak owe rzeki, które się
gubią w ziemi, by nieco dalej znowu wypłynąć na powierzchnię i ukazać nowym brzegom te same wody.
Właściwym przedmiotem dzieła, które przedkładam publiczności, jest wytłumaczenie, dlaczego ta wielka rewolucja, gotująca się równocześnie na niemal całym kontynencie Europy, wybuchnęła nie gdzie indziej, ale właśnie u
nas, dlaczego jakby sama przez się wyszła ze społeczeń-
stwa, które miała zniszczyć, i wreszcie — w jaki sposób
stara monarchia mogła upaść tak całkowicie i tak nagle.
W zamyśle moim podjęte przeze mnie dzieło nie powinno na tym poprzestać. Jeśli wystarczy mi czasu i sił, mam
zamiar towarzyszyć, poprzez zmienne koleje losu tej długiej rewolucji, tym samym Francuzom, z którymi tak poufale współżyłem za starych rządów i których te stare rządy
uformowały; obserwować, jak się zmieniają i przekształcają pod wpływem wydarzeń nie odmieniając wszakże swojej
natury i jak jawią się nam nieustannie z obliczem wciąż
nieco innym, ale zawsze rozpoznawalnym.
Najpierw towarzyszyć im będę w początkach roku 89,
kiedy sercami ich włada pospołu miłość równości i miłość
wolności; kiedy chcą zakładać instytucje nie tylko demokratyczne, ale wolne; nie tylko obalać przywileje, ale stanowić i utrwalać prawa; w czasach młodości, entuzjazmu,
dumy, namiętności szlachetnych i szczerych, o których,
pomimo ich błędów, ludzie zachowają pamięć na wieki,
które jeszcze długo będą płoszyć sen tym, co zechcą ludzi
demoralizować albo ujarzmiać.
Śledząc w najogólniejszym zarysie przebieg tej rewolucji, postaram się pokazać, jakie zdarzenia, jakie błędy i mylne rachuby sprawiły, że ciż sami Francuzi musieli odstąpić
od swoich początkowych zamiarów i, zapominając o wolności, zapragnęli stać się już tylko równymi sługami władcy świata; w jaki sposób rząd silniejszy i znacznie bardziej
absolutny niż ten, który rewolucja obaliła, ponownie przejmuje i skupia w swoich rękach całą władzę, znosi te wszystkie tak drogo okupione wolności, umieszcza w ich miejsce ich malowane obrazki i, nazywając władzą ludu oddawanie głosów przez wyborców, którzy nie mogą ani pytać
i żądać odpowiedzi, ani umawiać się, ani wybierać, nazywając dobrowolnym uchwaleniem podatków przyzwolenie
niemych albo ujarzmionych zgromadzeń oraz odbierając
narodowi zdolność rządzenia sobą, najważniejsze gwarancje prawne, wolność myślenia, mówienia i pisania, czyli to,
co było najcenniejsze i najszlachetniejsze w zdobyczach
roku 89 — sam jeszcze stroi się w to wielkie imię.
Zatrzymam się w chwili, w której rewolucja, według mojego mniemania, już mniej więcej dokonała swego dzieła
i zrodziła społeczeństwo nowe. Przyjrzę się wówczas temu
społeczeństwu; postaram się zbadać, w czym jest podobne
do tego, które było przed nim, w czym jest od niego różne,
co straciliśmy w tym ogromnym i powszechnym przewrocie, co na nim zyskaliśmy i, wreszcie, spróbuję przewidzieć
naszą przyszłość.
Część tego drugiego dzieła jest już naszkicowana, ale
jeszcze nie nadaje się do przedłożenia publiczności. Czy
będzie mi dane je skończyć? Kto to może wiedzieć? Przyszłe losy jednostek są jeszcze mniej znane niż przyszłe losy
ludów.
Ufam, że niniejszą książkę napisałem bezstronnie, ale nie
łudzę się, bym ją pisał beznamiętnie. Chyba zresztą nie
wolno Francuzowi w sposób beznamiętny mówić o swoim
kraju i myśleć o swojej epoce. Wyznaję więc, że badając
nasze dawne społeczeństwo w jego każdym członie, nigdy
nie traciłem całkowicie z oka społeczeństwa nowego.
Chciałem się nie tylko przekonać, jaka choroba doprowadziła do śmierci chorego, ale i zbadać, w jaki sposób mógł
był on uniknąć tej śmierci. Postępowałem jak ci lekarze,
którzy w każdym martwym organie starają się dostrzec prawa życia. Celem moim było sporządzenie wizerunku absolutnie dokładnego, ale zarazem pouczającego. I za każdym
razem, ilekroć spotkałem u naszych ojców którąś z tych
męskich cnót, które byłyby nam tak bardzo potrzebne, a
których jesteśmy już niemal zupełnie pozbawieni — prawdziwego ducha niezależności, zamiłowanie do rzeczy wielkich, wiarę w siebie i w sprawę — uwypuklałem to; tak
samo, ilekroć spotykałem w ówczesnych prawach, myślach, obyczajach ślady tych wad, które przeżarłszy społeczeństwo dawne jeszcze i nas nękają, starałem się je jasno
oświetlić, aby dobrze przyjrzawszy się złu, jakie nam wyrządziły, lepiej zrozumiano, jak bardzo mogą nam jeszcze
zaszkodzić.
By ten cel osiągnąć, nie bałem się, wyznam, obrażać i ranić nikogo i niczego, ani osób, ani klas, ani przekonań, ani
wspomnień, nawet najszacowniejszych. Robiłem to często
z żalem, ale zawsze bez wyrzutu sumienia. Niechaj ci, którym mogłem sprawić tym przykrość, wybaczą mi przez
wzgląd na bezinteresowny i uczciwy cel.
Niektórzy oskarżą mnie, być może, o ujawnienie w tej
książce jakże niewczesnego upodobania do wolności, o
którą, jak mnie zapewniano, nikt już we Francji nie dba.
Tych, którzy by mi taki zarzut uczynili, prosiłbym o jedno— by zechcieli zważyć, że ta skłonność jest we mnie
bardzo stara. Już przed dwudziestu przeszło laty, mówiąc o
innym społeczeństwie, napisałem niemal dosłownie to, co
można przeczytać i tutaj.
Wśród mroków przyszłości świtają już wyraźnie trzy
prawdy bardzo jasne. Pierwsza, że wszyscy ludzie naszych
czasów są wciągnięci przez nieznaną siłę, dającą się, być
może, regulować i opóźniać, ale nie przezwyciężyć, która
ich skłania albo wręcz pcha do obalenia arystokracji; druga,
że ze wszystkich społeczności świata, zawsze najtrudniej
będzie uniknąć na dłuższy czas rządów absolutnych zwłaszcza tym społeczeństwom, w których arystokracji już nie
ma i być nie może; trzecia wreszcie — że właśnie w tych
społeczeństwach despotyzm doprowadzi do najzgubniejszych skutków, bardziej bowiem niż jakikolwiek inny rodzaj rządu sprzyja tu rozwojowi wszystkich wad, na które
społeczeństwa te są szczególnie podatne, i tym sposobem
popycha je ku temu, ku czemu idąc za głosem swej natury,
same się już skłaniają.
Ludzie, nie związani tu już żadną więzią kastową, klasową, cechową, rodzinną, są aż nazbyt skorzy do troszczenia się jedynie o swoje osobiste interesy, aż nazbyt skłonni
do myślenia jedynie o sobie, do zamknięcia się w ciasnym
indywidualizmie, w którym wszelka cnota publiczna zanika. Despotyzm nie tylko z tą tendencją nie walczy, ale ją
niepohamowanie podsyca, pozbawia bowiem obywateli
wszelkich wspólnych namiętności, wszelkich wzajemnych
potrzeb, wszelkich konieczności porozumienia, wszelkiej
okazji wspólnego działania; zamurowuje ich, by tak rzec, w
życiu prywatnym. Już mieli skłonność do separowania się:
despotyzm ich izoluje; już stygli jedni dla drugich: despotyzm ich zamraża.
W społeczeństwach tego rodzaju, gdzie nic nie jest stałe,
dla każdego nieustannym bodźcem jest lęk, by nie zejść
niżej, i pragnienie, by wspiąć się wyżej; a ponieważ pieniądz, który stał się najważniejszym znakiem klasyfikującym i wyróżniającym ludzi, równocześnie osiągnął szczególną ruchliwość przechodząc ciągle z rąk do rąk, przekształcając położenie jednostek, wynosząc albo doprowadzając do upadku rodziny— nie ma prawie nikogo, kto by
nie musiał robić rozpaczliwych, ustawicznych wysiłków,
aby go zachować lub zdobyć. Dążenie do bogacenia się za
wszelką cenę, zamiłowanie do interesów, chęć zysku, szukanie dobrobytu i materialnego użycia są tu więc najczęstszymi namiętnościami. Te namiętności łatwo rozpowszechniają się we wszystkich klasach, przenikają nawet do tych,
którym były dotąd całkiem obce, i szybko doprowadziłyby
do degradacji i sparaliżowania całego narodu, gdyby ich nic
nie zahamowało. Otóż despotyzm z samej swojej istoty
sprzyja im i upowszechnia je. Te rozkładowe namiętności
są mu pomocne; zajmują i odciągają wyobraźnię ludzi od
spraw publicznych i każą im drżeć na samą myśl o rewolucjach. Tylko despotyzm dać może tajność i cień, tak dogodne dla chciwości, oraz pozwala ciągnąć nieuczciwe
zyski bez obawy niesławy. Bez despotyzmu namiętności te
byłyby silne; wraz z nim są panujące.
I przeciwnie, tylko wolność może skutecznie zwalczać w
takim społeczeństwie wady, które są mu przyrodzone, i powstrzymać je na pochyłości, po której się zsuwa. Tylko
wolność bowiem może wyprowadzić obywateli z izolacji,
w której każe im żyć właśnie niezależność ich położenia,
i zmusić ich, by się do siebie zbliżyli; tylko ona co dzień
ich zagrzewa i gromadzi przez konieczność porozumiewania się, przekonywania i zjednywania nawzajem w prowadzeniu spraw wspólnych. Tylko wolność zdolna jest oderwać ich od kultu pieniądza, od drobnych codziennych
trosk związanych z ich osobistymi sprawami, by w każdej
chwili mogli nad sobą i przy sobie dostrzegać i odczuwać
ojczyznę; tylko ona co pewien czas w miejscu umiłowania
dobrobytu podsuwa namiętności energiczniejsze i wyższe,
daje ambicji cel większy niż zdobywanie bogactw i stwarza
światło pozwalające widzieć i oceniać ludzkie wady i cnoty.
Społeczeństwa demokratyczne, które nie są wolne —
mogą być bogate, wyrafinowane, zdobne przepychem, nawet wspaniałe, potężne ciężarem swojej jednorodnej masy;
można w nich spotkać cnoty prywatne, dobrych ojców rodzin, uczciwych kupców i bardzo szacownych właścicieli;
widuje się w nich nawet dobrych chrześcijan, ich ojczyzna
bowiem nie jest z tego świata i to właśnie stanowi chwałę
ich religii, że wydają takich ludzi wśród największego zepsucia obyczajów i pod najgorszymi rządami: pełno ich
było w cesarstwie rzymskim w okresie jego najgłębszego
upadku; ale nigdy, odważę się rzec, nie spotka się w podobnych społeczeństwach wielkich obywateli, zwłaszcza
zaś wielkiego ludu, i twierdzę, nie lękając się omyłki, że
powszechny poziom serc i umysłów wciąż się tam będzie
obniżał, dopóki równość będzie szła w parze z despotyzmem.
Oto, co myślałem i mówiłem przed dwudziestu laty.
I wyznam, że od tamtej pory nie zaszło na świecie nic, co
mogłoby mnie skłonić, bym myślał i mówił inaczej. A ponieważ moje dobre mniemanie o wolności ujawniłem wtedy jeszcze, kiedy była w łaskach, nie można mieć mi za złe,
że w tym przeświadczeniu trwam i teraz, kiedy się ją lekceważy.
Proszę zresztą zważyć, że nawet i w tym względzie
mniej się różnię od moich oponentów, niż to, być może,
sądzą oni sami. Czy istnieje człowiek mający z przyrodzenia duszę aż tak niską, by zależność od kaprysów jednego
ze swoich bliźnich przekładać miał nad stosowanie się do
praw, do których ustanowienia sam się przyczynił, jeśli
mniema, że jego naród wykonuje konieczne cnoty pozwalające mu zrobić dobry użytek z wolności? Sądzę, że takiego
człowieka nie ma. Sami despoci nie przeczą, że wolność
jest rzeczą wyborną; tyle, że chcą jej jedynie dla siebie
i utrzymują, że wszyscy inni są jej zupełnie niegodni. Tak
więc tym, co nas różni, nie jest bynajmniej opinia o wolności, ale mniejszy albo też większy szacunek dla ludzi;
i można z pewnością twierdzić, że rozmiłowanie w rządach
absolutnych pozostaje w ścisłym stosunku do pogardy dla
własnego kraju. Proszę, by wolno mi było jeszcze trochę
poczekać, zanim zacznę podzielać to uczucie.
Sądzę, że bez przesadnej chełpliwości mogę powiedzieć,
iż książka, którą teraz ogłaszam, jest owocem ogromnej
pracy. Czasem jeden dość krótki rozdział wymagał ode
mnie przeszło rocznych badań. Mógłbym stronice mojej
książki przeładować u dołu przypisami; wolałem dać ich
niewiele i umieścić na końcu tomu, odsyłając czytelnika do
odnośnych stron tekstu. Tam znajdzie on przykłady i dowody. Mógłbym ich dostarczyć więcej, gdyby ktoś zapoznawszy się z książką uznał, że warto się ich domagać.
KSIĘGA PIERWSZA
ROZDZIAŁ PIERWSZY
Sprzeczne sądy o rewolucji
w jej początkowym okresie.
Dzieje naszej rewolucji powinny niewątpliwie stanowić
najlepszą lekcję skromności dla filozofów i dla mężów stanu; nigdy bowiem nie było wydarzeń donioślejszych, szykujących się dłużej, lepiej przygotowanych — i mniej
przewidzianych.
Sam wielki Fryderyk, mimo swojego geniuszu, nie przeczuwa rewolucji. Dotyka jej, a nie widzi. Więcej, uprzedzając ją, postępuje według jej ducha; jest jej prekursorem, jest
już jej, by tak rzec, agentem; nie poznaje jej, kiedy nadchodzi; a kiedy się wreszcie objawia, nowe i niezwykłe rysy,
które będą wyróżniać jej oblicze spomiędzy nieprzeliczonego mnóstwa rewolucji, początkowo pozostają nie dostrzeżone.
Za granicą rewolucja jest przedmiotem powszechnej ciekawości; wszędzie wywołuje w umysłach ludów coś na
kształt niejasnego pojęcia, że idą czasy nowe, nieokreślone
nadzieje na zmiany i reformy; ale jeszcze nikt się nie domyśla, czym ma się ona stać. Władcom i ich ministrom
zabrakło nawet tego nieokreślonego przeczucia, jakie na jej
widok poruszyło ludy. Uważają ją zrazu za jedną z owych
periodycznych chorób, którym podlegają organizmy wszystkich ludów, a których jedynym skutkiem jest otwarcie
nowych terenów dla polityki sąsiadów. Jeśli przypadkiem
mówią o niej prawdę, czynią to bezwiednie. Najznamienitsi
książęta Rzeszy niemieckiej, zebrani w Pillnitz w 1791, oś-
wiadczają wprawdzie, że niebezpieczeństwo zagrażające
władzy królewskiej we Francji jest wspólne dla wszystkich
starych rządów w Europie i wszystkie są zagrożone wraz z
Francją; ale w gruncie rzeczy nie wierzą w to. Tajne dokumenty ówczesne dowodzą, że były to dla nich jedynie wygodne pozory, którymi maskowali albo ubarwiali dla oczu
ogółu własne zamiary.
Sami dobrze wiedzą, że francuska rewolucja jest wypadkiem lokalnym i przemijającym, z którego należy jedynie
wyciągnąć korzyści. Z tą myślą snują plany, czynią przygotowania, zawierają tajne przymierza; targują się między
sobą na widok tej bliskiej zdobyczy, oddalają się i zbliżają
do siebie; gotują się na wszystko niemal, wyjąwszy to, co
nadejdzie.
Anglicy, którym wspomnienie własnych dziejów i długotrwałe zażywanie wolności przysparzają rozeznania i doświadczenia, dostrzegają jakby przez gęstą zasłonę obraz
zbliżającej się wielkiej rewolucji; ale nie potrafią rozpoznać
jej kształtu i nie domyślają się, jaki wpływ wywrze już
wkrótce na losy świata i na ich własny los. Arthur Young,
który podróżuje po Francji tuż przed wybuchem rewolucji
i uważa ją za nieuniknioną, tak dalece nie orientuje się w jej
doniosłości, że zastanawia się, czy nie doprowadzi ona tylko do wzrostu przywilejów. „Jeśli idzie o szlachtę — mówi
— gdyby ta rewolucja jeszcze spotęgowała jej znaczenie, to
sprowadziłaby więcej złego niż dobrego.”
Burke, którego przenikliwość zaostrzona była nienawiścią, jaką od początku wzbudzała w nim rewolucja, sam
Burke nie od razu wie, co o niej sądzić. Początkowo przewiduje, że rewolucja Francję obezwładni i niejako unicestwi. „Można przypuszczać — mówi — że zdatność wojenna Francji wygasła na długo, może nawet na zawsze, i że
ludzie z następnego pokolenia będą mogli mówić jak ów
starożytny: Gallos quoque in bellis floruisse audivimus —
Słyszeliśmy, że nawet Gall o wie słynęli niegdyś z waleczności.”
Z bliska nie ocenia się bynajmniej lepiej niż z daleka. We
Francji, w przededniu rewolucji nikt nie zdaje sobie dokładnie sprawy z tego, co z niej wyniknie. Wśród mnóstwa
kajetów znalazłem ledwie dwa, w których widać pewien
lęk przed ludem. Natomiast obawiano się powszechnie, że
władza królewska — dwór, jak ją wtedy nazywano — zachowa swoją przewagę. Niepokoi słabość i krótki czas
trwania stanów generalnych. Widać lęk przed ich pogwałceniem. Obawa ta nurtuje zwłaszcza szlachtę. „Wojsko
szwajcarskie — czytamy w wielu kajetach — złoży przysięgę, że nie podniesie broni przeciwko obywatelom, nawet
w razie zamieszek albo buntu.” Byle stany generalne były
wolne, a wszystkie nadużycia z łatwością się usunie; reforma, jaką trzeba przeprowadzić, jest ogromna, ale łatwa.
Tymczasem rewolucja trwa; kiedy ukazuje się głowa potwora i stopniowo ujawnia jego niezwykłe i straszliwe oblicze; kiedy po rozbiciu instytucji politycznych rewolucja
obala instytucje cywilne, po prawach zmienia obyczaje,
zwyczaje, nawet język; kiedy, rozwaliwszy mechanizm rządzenia, narusza podstawy społeczeństwa i wreszcie zaczyna
godzić w samego Boga; kiedy wkrótce ta sama rewolucja
występuje z brzegów, kiedy nie znanymi do tej pory sposobami, dzięki nowej taktyce, śmiercionośnym zasadom,
„przekonaniom zbrojnym”, jak mówił Pitt, niesłychana siła
obala bariery państw, druzgoce korony, ujarzmia ludy i,
rzecz dziwna! zarazem pozyskuje je dla swojej sprawy —
w miarę, jak to wszystko staje się oczywiste, zmienia się
punkt widzenia. To, co początkowo wydawało się europejskim książętom i mężom stanu zwykłym w życiu ludów
wydarzeniem, jawi się jako fakt tak nowy, tak wręcz niezgodny ze wszystkim, co do tej pory działo się na świecie,
a zarazem tak ogólny, tak monstrualny i niezrozumiały, że
na jego widok umysł ludzki się mąci. Jedni mniemają, że ta
nieznana siła, której na pozór nic nie podsyca ani nie hamuje, której zatrzymać nie sposób, a która nie może się zatrzymać sama — doprowadzi ludzkie społeczeństwa do całkowitego i ostatecznego rozkładu. Niektórzy uważają ją za
widome dzieło szatana na ziemi. „Rewolucja francuska ma
charakter szatański”, powiada de Maistre w 1797 roku.
Inni, odwrotnie, dopatrują się w niej dobroczynnego zamiaru Boga, który chce odmienić oblicze nie tylko Francji, ale
świata, i ma niejako stworzyć nową ludzkość. U kilku ówczesnych pisarzy odnajdujemy coś z tego zbożnego lęku,
jaki Salvianus czuł na widok barbarzyńców. Burke, snując
dalej swoją myśl, pisze: „Francja, pozbawiona swojego
dawnego rządu, a raczej wszelkiego rządu, uchodziła raczej
za przedmiot pogardy i litości, niż za plagę i postrach ludzkiego rodzaju. Ale z grobu zamordowanej monarchii wyszedł stwór cudaczny, ogromny, straszniejszy niż wszystkie, jakie nękały i ujarzmiały ludzką wyobraźnię. Ten
ohydny i dziwny stwór idzie prosto do celu, nie lęka się
niebezpieczeństwa, nie zatrzymują go wyrzuty sumienia;
gardząc wszelkimi przyjętymi zasadami, wszystkimi zwykłymi sposobami, powala tych, którzy nawet nie mogą zrozumieć, jak do tego doszło”.
Czy wydarzenie jest rzeczywiście tak niezwykłe, jak to
się niegdyś ludziom mu współczesnym zdawało? tak niebywałe, tak do głębi wywrotowe i odnowicielskie, jak
przypuszczali ? Jaki był rzeczywisty sens, jaki był rzeczywisty charakter, jakie są trwałe skutki tej dziwnej i straszliwej rewolucji? Co właściwie zniszczyła? Co stworzyła?
Zdaje się, że nadeszła chwila, by to zbadać i powiedzieć,
i że znajdujemy się dziś w tym właśnie punkcie, z którego
najlepiej da się zobaczyć i ocenić ten wielki temat. Dostatecznie oddaleni od rewolucji, by słabo tylko odczuwać namiętności zamącające spojrzenie tym, którzy ją robili —
jesteśmy jeszcze wystarczająco blisko, by móc wniknąć w
tego ducha, który ją wywołał, i by go zrozumieć. Już wkrótce będzie to trudne, bowiem wielkie rewolucje udane, usuwając przyczyny, które je wywołały, stają się niezrozumiałe przez swoje własne zwycięstwa.
ROZDZIAŁ DRUGI
O tym, że najważniejszym i ostatecznym
celem rewolucji nie było, jak mniemano,
obalenie władzy religijnej i osłabienie
władzy politycznej.
Jednym z pierwszych aktów francuskiej rewolucji było
zaatakowanie Kościoła, i wśród namiętności z tej rewolucji
zrodzonych namiętność antyreligijna pierwsza zapłonęła
i ostatnia zgasła. Kiedy entuzjazm dla wolności zaniknął,
kiedy trzeba było poprzestać na kupieniu sobie spokoju za
cenę niewoli, wciąż jeszcze żarzył się bunt przeciwko władzy kościelnej. Napoleon, któremu udało się pokonać ducha wolności rewolucji francuskiej, daremnie starał się poskromić jej ducha antychrześcijańskiego i nawet za naszych
czasów widuje się ludzi, którzy sądzą, że służalczość wobec najniższych wykonawców władzy politycznej okupują
zuchwałością wobec Boga; ludzi, którzy, zaparłszy się
wszystkiego, co było najbardziej wolne, szlachetne i dumne
w doktrynach rewolucji, nadal łudzą się, że są wierni jej
duchowi, bo są niewierzący.
A przecież łatwo jest się dziś przekonać, że wojna z religiami była zaledwie incydentem tej wielkiej rewolucji, wydatną, ale krótkotrwałą cechą jej fizjognomii, przemijającym wytworem idei, namiętności, szczególnych faktów,
które ją poprzedziły i przygotowały, nie zaś istotną właściwością jej ducha.
Słusznie uważa się filozofię osiemnastego wieku za jedną z głównych przyczyn rewolucji i jest na pewno prawdą,
że filozofia ta jest głęboko areligijna. Ale trzeba w niej
starannie odróżnić dwie części, zarazem wyraźne i dające
się rozdzielić.
W jednej mieszczą się wszystkie nowe albo odmłodzone
przekonania dotyczące położenia społeczeństw i zasad
praw cywilnych i politycznych, takich na przykład, jak
przyrodzona równość ludzi, wynikające z tego zniesienie
wszystkich przywilejów kastowych, klasowych, zawodowych, suwerenność ludu, wszechpotęga władzy społecznej,
ujednolicenie zasad. Te wszystkie doktryny nie tylko składają się na przyczyny rewolucji francuskiej, tworzą, by tak
rzec, jej substancję; są tym, co w jej dziele jest najbardziej
podstawowe, najtrwalsze, najprawdziwsze w perspektywie
czasu.
W drugiej części swoich doktryn filozofowie osiemnastego wieku z furią natarli na Kościół; uderzyli w duchowieństwo, hierarchię, w instytucje kościelne, dogmaty i by
je tym skuteczniej obalić, chcieli nawet wyrwać same fundamenty chrześcijaństwa. Ale ta część filozofii osiemnastowiecznej, zrodzona z faktów, które rewolucja właśnie
zmiotła, miała zniknąć stopniowo wraz z nimi, miała być
niejako pogrzebana w zwycięstwie rewolucji. Dodam jeszcze słowo, by dokładnie wyjaśnić, o co mi chodzi, chcę
bowiem poruszyć ten wielki temat gdzie indziej: chrześcijaństwo roznieciło te zaciekłe nienawiści nie tyle jako doktryna religijna, ile jako instytucja polityczna; nie dlatego, że
księża rościli sobie prawo do regulowania spraw ludzkich
na tamtym świecie, ale dlatego, że byli właścicielami, magnatami, poborcami dziesięciny, administratorami tu, na
ziemi; nie dlatego, by nie było miejsca dla Kościoła w nowym społeczeństwie, które miało zostać założone, ale dlatego, że Kościół zajmował wówczas miejsce najbardziej
uprzywilejowane i najsilniejsze w tym starym społeczeństwie, które należało w proch obrócić.
Zauważcie, jak wyraźnie uwydatnił tę prawdę upływ czasu i jak ją z każdym dniem dobitniej uwydatnia: im bardziej
konsolidowało się dzieło polityczne rewolucji, tym bardziej
rozpadało się jej dzieło antyreligijne; kiedy wszystkie stare
instytucje polityczne, w które rewolucja uderzyła, zostały
już na dobre obalone, kiedy władze, wpływy, klasy szczególnie jej nienawistne zostały bezpowrotnie pokonane, kiedy, co jest najwyraźniejszym znakiem ich klęski, nawet nienawiści niegdyś przez nie wzbudzone osłabły, kiedy wreszcie duchowieństwo bardziej odsunęło się od wszystkiego,
co razem z nim upadło — widać było, jak potęga Kościoła
stopniowo się podnosi i utwierdza w umysłach.
I nie sądźcie, by było to zjawisko zachodzące tylko we
Francji; po rewolucji francuskiej ożywiły się wszystkie
kościoły chrześcijańskie w Europie.
Domniemanie, że wszystkie społeczeństwa demokratyczne są z natury wrogie religii, jest wielkim błędem: w
chrześcijaństwie, a nawet w katolicyzmie nie ma niczego,
co byłoby całkowicie sprzeczne z duchem tych społeczeństw, jest natomiast wiele rzeczy, które bardzo duchowi
demokracji sprzyjają. Zresztą doświadczenie całych dziejów ludzkości pokazuje, że najżywotniejszy korzeń instynktu religijnego zawsze tkwił w sercu ludu. Tam znajdowały ostatnie schronienie wszystkie religie, które zginęły, i byłoby doprawdy dziwne, gdyby nieuniknionym
i trwałym skutkiem działania instytucji zmierzających do
zapewnienia przewagi ideom i namiętnościom ludu było
kierowanie ludzkiego ducha ku bezbożności.
To, co powiedziałem o władzy kościelnej, tym bardziej
odnosi się do władzy społecznej.
Kiedy rewolucja obalała równocześnie wszystkie instytucje i wszystkie zwyczaje, które do tej pory zabezpieczały
w społeczeństwie hierarchię i utrzymywały porządek wśród
ludzi — można było uwierzyć, że jej wynikiem będzie bu-
rzenie nie tylko szczególnego ładu społecznego, ale wszelkiego ładu; nie tylko danego rządu, ale w ogóle władzy
społecznej; i nasuwało się przeświadczenie, że natura rewolucji jest ze swej istoty anarchiczna. A przecież, rzec się
ośmielę, i to również było jedynie pozorem.
W niespełna rok po wybuchu rewolucji Mirabeau pisał
potajemnie do króla: „Proszę porównać nowy stan rzeczy z
dawnymi rządami; porównanie takie jest źródłem pociechy
i nadziei. Część aktów zgromadzenia narodowego, i to
część najpoważniejsza, niewątpliwie sprzyja rządowi monarchicznemu. Czyż to mała rzecz pozbyć się parlamentu,
pozbyć się prowincji ze zgromadzeniami stanowymi, korporacji duchowieństwa, uprzywilejowanych, szlachty?
Myśl uformowania tylko jednej klasy obywateli spodobałaby się Richelieu: taka jednolita powierzchnia ułatwia sprawowanie władzy. Kilku monarchów absolutnych nie zdziałałoby dla władzy królewskiej tyle, co ten jeden rok rewolucji”. Tak rozumiał rewolucję człowiek, który był zdolny
nią pokierować.
Zmierzając nie tylko do zmiany starego rządu, ale i do
odrzucenia dawnego kształtu społeczeństwa — rewolucja
francuska musiała uderzyć równocześnie we wszystkie
ustalone władze, rozbić wszystkie uznane wpływy, unicestwić tradycje, odnowić obyczaje i zwyczaje i niejako opróżnić umysł ludzki z wszelkich poglądów, na których do
tej pory opierały się szacunek i posłuszeństwo. Stąd jej
charakter tak niezwykle anarchiczny.
Ale odsuńcie te gruzy: zobaczycie olbrzymią władzę
centralną, która ściągnęła i wchłonęła w swojej jednolitości
wszystkie cząstki władzy i wpływów, jakie przedtem rozproszone były wśród wielu władz podrzędnych, stanów,
klas, zawodów, rodzin i jednostek, niejako rozrzucone po
całym organizmie społecznym. Od upadku cesarstwa rzymskiego nie widziano na świecie tak wielkiej władzy. Dopie-
ro rewolucja stworzyła tę nową potęgę, albo raczej wyłoniła się ona niejako samoistnie z ruin, będących dziełem rewolucji. Rządy, jakie ustanowiła, są bardziej kruche, to
prawda, ale sto razy potężniejsze od wszystkich, jakie obaliła; i kruche, i potężne z tych samych powodów, o czym
będzie mowa w innym miejscu.
Ten właśnie kształt prosty, regularny i ogromny Mirabeau dostrzegł już poprzez tuman kurzu z na poły zburzonych
starych instytucji. Rzecz, choć tak ogromna, była jeszcze
niewidzialna dla oczu tłumu; ale stopniowo czas ukazał ją
oczom wszystkich. Dzisiaj wpatrują się w nią najuważniej
władcy. Wpatrują z podziwem i zawiścią, nie tylko ci, którzy rewolucji zawdzięczają swoje istnienie, ale nawet i ci,
którym jest ona najbardziej obca i wroga; wszyscy usiłują
na podległych sobie obszarach obalać immunitety, znosić
przywileje. Przetasowują pozycje społeczne, zrównują kondycje, w miejsce arystokracji wprowadzają urzędników, w
miejsce lokalnych swobód — jednolitość urządzeń, w miejsce rozmaitych władz — jeden rząd. Z niesłabnącą przemyślnością wykonują tę rewolucyjną robotę; a jeśli napotykają sami przeszkody, nieraz zdarza im się zapożyczyć od
rewolucji jej sposobów i jej haseł. Widywano, jak w potrzebie podburzali biednych przeciwko bogatym, plebs
przeciwko szlachcie, chłopów przeciwko panom. Rewolucja francuska była dla nich zarazem i klęską, i mistrzynią.
ROZDZIAŁ TRZECI
Jak i dlaczego rewolucja francuska była
rewolucją polityczną używającą metod
działania rewolucji religijnych.
Wszystkie rewolucje cywilne i polityczne miały ojczyznę
i odbywały się w jej granicach. Rewolucja francuska nie
miała własnego określonego terytorium; co więcej, jej skutkiem było poniekąd starcie z mapy wszystkich dawnych
granic. Zbliżała albo dzieliła ludzi wbrew prawom, tradycjom, charakterom, językom, robiła niekiedy wrogów ze
współrodaków i braci z cudzoziemców albo raczej ponad
wszystkimi poszczególnymi narodowościami utworzyła
wspólną ojczyznę duchową, której obywatelami mogli stać
się ludzie wszystkich narodów.
Choćbyście przebadali wszystkie annały dziejów, nie
znajdziecie ani jednej rewolucji politycznej, która miałaby
tę cechę: odnajdziecie ją tylko w niektórych rewolucjach
religijnych. Toteż chcąc posłużyć się gwoli większej jasności analogią, należy rewolucję francuską porównać z rewolucjami religijnymi.
W swoich dziejach wojny trzydziestoletniej Schiller słusznie zauważył, że wielka reformacja XVI wieku doprowadziła do raptownego zbliżenia ludów, które prawie się nie
znały i do ścisłego powiązania ich nićmi nowych sympatii.
Rzeczywiście, widywano wówczas Francuzów walczących
z Francuzami i wspomaganych przez Anglików; ludzie urodzeni na najdalszych wybrzeżach Bałtyku przybywali do
Niemiec, by tu wspierać Niemców, o których nigdy do tej
pory nie słyszeli. Wszystkie wojny zewnętrzne przejęły coś
z wojen domowych; we wszystkich wojnach domowych
pojawili się cudzoziemcy. Zapominano o starych interesach
każdego narodu dla interesów nowych; miejsce sporów terytorialnych zajęły spory o zasady. Pomieszały się i poplątały wszystkie reguły dyplomacji, ku wielkiemu zdumieniu
i wielkiej rozpaczy ówczesnych polityków. I właśnie to samo zdarzyło się w Europie po roku 1789.
Rewolucja francuska jest więc rewolucją polityczną, która działała sposobami rewolucji religijnej i poniekąd przybrała jej wygląd. Zobaczmy, przez jakie to szczególne
i znamienne cechy staje się całkiem podobna do rewolucji
religijnych; nie tylko rozprzestrzenia się szeroko jak i one,
ale, jak one, szerzy się przez kaznodziejstwo i propagandę.
Rewolucja polityczna zdobywająca sobie wyznawców, równie żarliwie głoszona wśród obcych, jak namiętnie przeprowadzana u siebie; zważcie, jak nowe jest to widowisko!
Spomiędzy wszystkich rzeczy nowych, jakie rewolucja francuska pokazała światu, to na pewno jest największą nowością. Nie poprzestawajmy jednak na tym; spróbujmy wniknąć trochę głębiej i zbadać, czy to podobieństwo skutków
nie wynika z jakichś podobieństw kryjących się w przyczynach.
Na ogół właściwością religii jest traktowanie człowieka
jako takiego, bez uwzględnienia tych cech szczególnych,
jakie do powszechnej, wszystkim ludziom wspólnej natury
mogły dodać prawa, zwyczaje i tradycje danego kraju. Najważniejszym celem religii jest uregulowanie ogólnych stosunków człowieka z Bogiem, ogólnych praw i obowiązków
ludzi względem siebie, niezależnie od formy społeczeństw.
Wskazywane przez religie zasady postępowania mają obowiązywać nie tyle człowieka określonego kraju i czasu, ile
syna, ojca, sługę, pana, bliźniego. Opierając się przeto na
fundamencie przyrodzonej natury człowieka religie mogą
być przyjęte przez wszystkich ludzi i stosowane wszędzie.
Dlatego rewolucje religijne miewały często teatry tak
ogromne i rzadko ograniczały się, jak rewolucje polityczne,
do terytorium jednego ludu, czy nawet jednej rasy. A po
jeszcze bliższym zbadaniu tego zagadnienia okaże się, że
im bardziej religie miały ten abstrakcyjny i powszechny
charakter, o którym mówię, tym szerzej się rozpowszechniały, mimo różnicy praw, klimatów i odmienności ludzi.
Pogańskie religie starożytności, wszystkie mniej lub bardziej związane z ustrojem politycznym albo stanem społecznym danego ludu i nawet w swoich dogmatach zachowujące pewną fizjonomię narodową, często nawet miejską,
zamknięte były zwykle w granicach pewnego terytorium,
poza które nie wychodziły. Zdarzało się, że rodziły nietolerancję i prześladowania; ale żarliwość w zdobywaniu sobie
wyznawców była im niemal zupełnie obca. Toteż nie było
na zachodzie Europy wielkich rewolucji religijnych przed
pojawieniem się chrześcijaństwa. Chrześcijaństwo, z łatwością przekraczając wszystkie bariery, które stanowiły przeszkodę dla religii pogańskich, w krótkim czasie zdobyło
sobie dużą część rodzaju ludzkiego. Sądzę, że nie będzie mi
poczytane za brak szacunku dla tej świętej wiary twierdzenie, iż swój triumf zawdzięcza ona w części temu, że bardziej niż inne religie była wolna od wszystkiego, co mogło
dotyczyć tylko jednego ludu, jednej formy rządu, jednego
stanu społecznego, jednej epoki, jednej rasy.
Rewolucja francuska postępowała w stosunku do tego
świata dokładnie tak samo, jak na rzecz życia na tamtym
świecie działają rewolucje religijne; obywatelem zajmowała się abstrakcyjnie, poza jakimkolwiek określonym społeczeństwem, podobnie jak religie zajmują się człowiekiem w
ogóle, niezależnie od jego kraju i czasu. Starała się określić
nie tylko szczególne prawa obywatela francuskiego, ale
i obowiązki i prawa powszechne ludzi w dziedzinie politycznej.
Właśnie sięgając do tego, co było najmniej szczególne i,
by tak rzec, najbardziej naturalne w rzeczach stanu społecznego i rządu — rewolucja stała się zrozumiała dla wszystkich i dała naśladować w stu miejscach równocześnie.
Ponieważ z pozoru bardziej jeszcze niż do reformy Francji zmierzała do regeneracji rodu ludzkiego, rozpaliła namiętności, których do tej pory nie umiały rozbudzić najgwałtowniejsze nawet rewolucje polityczne. Zdobywała
żarliwych wyznawców, dała początek propagandzie. Dzięki
temu wreszcie mogła przybrać ten pozór rewolucji religijnej, który tak przeraził współczesnych; albo raczej sama
stała się rodzajem nowej religii, religii niedoskonałej, co
prawda, bez Boga, bez kultu i życia pośmiertnego, ale zdolnej, jak islam, zalać całą ziemię swoimi żołnierzami, swoimi apostołami i męczennikami.
Nie należy zresztą sądzić, że środków, jakie stosowała,
nigdy przedtem nie używano, że wszystkie głoszone przez
nią idee były całkowicie nowe. W każdym stuleciu, nawet
w wiekach średnich, istnieli działacze, którzy, żeby zmienić
miejscowe zwyczaje, odwoływali się do ogólnych praw
rządzących ludzkimi społeczeństwami; którzy ustrojowi
własnego kraju starali się przeciwstawić przyrodzone prawa ludzkości. Ale żadne z tych usiłowań nie powiodło się;
w piętnastym wieku z łatwością gaszono żagiew, która w
osiemnastym podpaliła Europę. W istocie, aby tego rodzaju
argumenty mogły wywołać rewolucję, niektóre przemiany,
już wcześniej zaszłe w warunkach, zwyczajach i obyczajach, muszą przygotować umysł ludzki na ich przyjęcie.
Istnieją epoki, w których ludzie tak bardzo różnią się od
siebie, że myśl o jednym prawie, takim samym dla wszystkich, wydaje się dla nich niezrozumiała. Są i inne epoki, w
których wystarczy ukazać ludziom z daleka mglisty obraz
takiego prawa, by je natychmiast uznali za swoje i by ku
niemu biegli.
Najdziwniejsze jest bynajmniej nie to, że rewolucja francuska uciekała się do takich właśnie, a nie innych środków
działania, że jej idee były takie, jakie były; wielką nowością
jest to, że tyle ludów dotarło do punktu, w którym takie
środki działania mogły być skutecznie użyte, a takie hasła z
łatwością przyjęte.
ROZDZIAŁ CZWARTY
Jak niemal cała Europa miała dokładnie
takie same instytucje i jak te instytucje
wszędzie się rozpadały.
Ludy, które obaliły cesarstwo rzymskie i ukształtowały
się w końcu w nowożytne narody, różniły się między sobą
rasą, krajem, językiem; jedyną ich cechą wspólną było barbarzyństwo. Znalazłszy się na terytorium cesarstwa, długo
ścierały się ze sobą wśród straszliwego chaosu, a kiedy
wreszcie osiadły na stałe, okazało się, że dzieli je zniszczenie będące ich własnym dziełem. Ponieważ cywilizacja niemal całkowicie wygasła i porządek publiczny rozpadł się,
stosunki między ludźmi stały się trudne i niebezpieczne
i wielkie społeczeństwo europejskie rozbiło się na tysiące
małych, oddzielnych i wrogich sobie społeczeństw, żyjących każde z osobna. A przecież z tej niespójnej masy wyłoniły się nagle jednakowe prawa (1*).
Te instytucje nie są bynajmniej naśladownictwem prawodawstwa rzymskiego; różnią się od niego tak dalece, że
właśnie prawem rzymskim posłużono się, by je przekształcać i obalać. Mają własne oblicze, które wyodrębnia je ze
wszystkich praw, jakie sobie ludzie nadawali. Symetrycznie powiązane między sobą tworzą wszystkie razem całość
tak zwartą, że nawet artykuły naszych nowożytnych kodeksów nie są ze sobą ściślej połączone; uczone prawa, na uży*
Cyfry w nawiasach odsyłają do przypisów autora umieszczonych na końcu książki.
tek pół barbarzyńskiego społeczeństwa.
W jaki sposób mogło takie prawodawstwo powstać, rozpowszechnić się i wreszcie upowszechnić w Europie? Badanie tego nie jest moim celem. Pewne jest, że w średniowieczu istnieje ono, w formie bardziej i mniej doskonałej,
w całej Europie i że w wielu krajach panuje niepodzielnie.
Miałem okazję badać średniowieczne instytucje polityczne we Francji, Anglii i Niemczech i w miarę jak się w tej
pracy posuwałem, zdumiewało mnie wręcz cudowne podobieństwo tych wszystkich praw, zdumiewał fakt, że ludy
tak różne i tak mało się kontaktujące mogły ustanawiać
prawa tak podobne. Oczywiście, że różnią się one w niezliczonych szczegółach, zależnie od kraju; ale ich istota jest
wszędzie ta sama. Znajdując w starym prawodawstwie
germańskim jakąś instytucję polityczną, jakąś zasadę, organ władzy — wiedziałem z góry, że dobrze poszukawszy,
odnajdę coś całkiem w swojej substancji podobnego we
Francji i w Anglii, i rzeczywiście, nigdy nie spotkał mnie
zawód. Każdy z tych trzech ludów pomagał mi lepiej zrozumieć dwa pozostałe.
U wszystkich trzech rządy sprawowane są według tych
samych zasad, zgromadzenia polityczne uformowane są z
tych samych czynników i wyposażone w te same uprawnienia. Społeczeństwo jest tu podzielone w ten sam sposób,
hierarchia między rozmaitymi klasami jest taka sama;
szlachta zajmuje identyczną pozycję; ma te same przywileje, fizjonomię, naturę: to nie są ludzie różni, to są wszędzie
dokładnie ci sami ludzie.
Ustroje miast są do siebie podobne; wioskami zarządza
się w ten sam sposób. Położenie chłopów różni się mało,
posiadanie, użytkowanie, uprawa ziemi są takie same,
chłop-rolnik dźwiga takie same ciężary. Od granic Polski
aż po Morze Irlandzkie władztwo senioralne, dwór seniora,
lenno, grunty chłopów poddanych, powinności, opłaty feu-
dalne, cechy, wszystko jest do siebie podobne. Niekiedy
nazwy są te same i, co jeszcze znamienniejsze, jeden duch
ożywia te wszystkie analogiczne instytucje. Sądzę, że dopuszczalne jest twierdzenie, iż w wieku czternastym społeczne, polityczne, administracyjne, prawne, gospodarcze
i literackie instytucje w Europie były do siebie bardziej
podobne niż, być może, za naszych dni, kiedy cywilizacja
wydaje się tak skutecznie przecierać wszystkie szlaki i obniżać wszystkie bariery.
Opowieść o tym, jak ta dawna struktura Europy powoli
podupadała i kruszała, nie należy do mojego tematu (2);
poprzestaję na stwierdzeniu, że już w wieku osiemnastym
jest ona wszędzie na poły ruiną. Ten rozpad był na ogół
mniej wyraźny na wschodzie kontynentu, bardziej wyraźny
na zachodzie; ale wszędzie widać już było starość, często
zgrzybiałość.
Ten stopniowy upadek właściwych dla średniowiecza instytucji jest do prześledzenia w ich archiwach. Wiadomo,
że każda senioria miała rejestry, zwane k s i ę g a m i
g r u n t o w y m i (terriers), w których przez stulecia
oznaczano granice ziem lennych i gruntów chłopskich,
zapisywano należne powinności, świadczone usługi, miejscowe zwyczaje. Widziałem księgi gruntowe z czternastego
wieku będące arcydziełem metodyczności, jasności, przejrzystości i inteligencji. Im są nowsze, tym bardziej stają się
zagmatwane, nieczytelne, niepełne i nieporządne, mimo
powszechnego postępu oświaty. Wydaje się, że im bardziej
wykształcone staje się społeczeństwo cywilne, tym głębiej
grzęźnie w barbarzyństwie społeczeństwo polityczne.
Nawet w Niemczech, gdzie podstawowe cechy starej europejskiej struktury zachowały się lepiej niż we Francji,
część stworzonych przez nią instytucji była już wszędzie
obalona. Ale zniszczenia dokonane przez czas można jesz-
cze lepiej ocenić, widząc, w jakim stanie znajduje się to, co
z tej struktury zostało, niż rozpatrując jej braki.
Instytucje municypalne, dzięki którym w trzynastym
i czternastym wieku miasta niemieckie stały się małymi
republikami, bogatymi i oświeconymi, w dziewiętnastym
wieku jeszcze istnieją (3); ale pozostał z nich już tylko łudzący pozór. Ich przepisy niby to wciąż obowiązują, naznaczani przez nie urzędnicy noszą te same imiona i pozornie
robią to samo; ale w ośrodkach tych zanikły aktywność,
energia, patriotyzm, męskie i płodne cnoty, zrodzone z ich
inspiracji. Te dawne instytucje, zachowując swoją formę,
jakby się skurczyły i zapadły.
Wszystkie jeszcze istniejące władze średniowieczne dotknięte są tą samą chorobą; we wszystkich widać ten sam
upadek, ten sam bezwład. Więcej, nawet i to, co nie przynależąc bezpośrednio do ówczesnej struktury, zostało do niej
włączone i zabarwiło się nieco żywiej jej właściwościami
— natychmiast traci własną witalność. Arystokracja w tym
kontakcie zaraża się starczą niemocą; nawet wolność polityczna, tak twórcza przez całe średniowiecze, jakby ulega
wyjałowieniu wszędzie, gdzie zachowała te cechy szczególne, jakie jej średniowiecze nadało. Tam, gdzie zgromadzenia prowincjonalne zachowały swoją starą organizację,
niczego w niej nie zmieniwszy — są one czynnikiem raczej
hamującym postęp cywilizacji niż sprzyjającym mu; rzec
by można, że są obce nowemu duchowi czasów, że nie
poddają się jego przenikaniu. Toteż serce ludu odwraca się
od nich i zwraca ku monarchom. Starodawność tych instytucji nie uczyniła ich czcigodnymi; odwrotnie, starzejąc się,
z każdym dniem tracą autorytet; i, rzecz dziwna, wzbudzają
nienawiść tym większą, im bardziej chyląc się ku upadkowi
mniej są w stanie szkodzić. „Istniejący stan rzeczy — powiada pewien pisarz niemiecki, człowiek dawnemu ustrojowi współczesny i życzliwy — na ogół wszystkim wydaje
się dokuczliwy, a często godny pogardy. Rzecz to osobliwa, jak nieprzychylnie się teraz osądza wszystko, co stare.
Nowe nastroje pojawiają się nawet i w naszych rodzinach
i naruszają ich ład. Nawet nasze gospodynie nie chcą już
dłużej znosić swoich starych sprzętów.” A przecież w
Niemczech w tejże epoce, jak i we Francji, społeczeństwo
było bardzo czynne i dobrobyt jego wciąż wzrastał. Ale
zwróćcie baczną uwagę na jedno, na rys uzupełniający ten
obraz: wszystko, co żyje, działa, wytwarza, jest z pochodzenia nowe, i nie tylko jest nowe — jest przeciwieństwem
starego.
To władza królewska, która nie ma już nic wspólnego z
władzą królewską średniowiecza, ma inne prerogatywy,
zajmuje inne miejsce, ożywiona jest innym duchem, wzbudza inne uczucia; to administracja państwowa, która porasta wszędzie na gruzach władz lokalnych, to hierarchia
urzędnicza, która coraz bardziej wypiera rządy szlachty.
Wszystkie te nowe władze działają takimi sposobami, przestrzegają takich zasad, jakich ludzie średniowiecza nie znali
albo je potępiali, i jakie w samej rzeczy stosowane być mogą przy takim stanie społeczeństwa, jakiego oni nawet sobie nie wyobrażali.
W Anglii, gdzie na pierwszy rzut oka stara struktura Europy wydaje się jeszcze krzepka — dzieje się wszakże to
samo. Jeśli zapomnieć o starych nazwach i pominąć stare
formy, okaże się, że już od siedemnastego wieku system
feudalny w istocie swej został obalony; klasy się mieszają,
szlachectwo się zaciera, arystokracja jest otwarta; bogactwo stało się potęgą; istnieje równość wobec prawa, równość w sprawowaniu urzędów, wolność prasy, jawność
obrad — wszystkie nowe zasady, których nie znało społeczeństwo średniowieczne. Otóż to właśnie są te rzeczy nowe, które stopniowo i umiejętnie wprowadzane w stare
ciało, ożywiły je nie narażając na rozpad i napełniły no-
wym wigorem zostawiając mu stare formy. Siedemnastowieczna Anglia jest już narodem całkowicie nowoczesnym,
w którego łonie zachowały się tylko, jak zabalsamowane,
nieliczne pozostałości średniowiecza.
To pobieżne spojrzenie poza granice Francji było niezbędne dla zrozumienia tego, o czym będzie mowa dalej,
bo kto badał i widział tylko Francję, ten nigdy i nic, rzec się
odważę, nie pojmie z rewolucji francuskiej.
ROZDZIAŁ PIĄTY
Jakie było dzieło własne rewolucji
francuskiej?
Wszystko, co powiedziano powyżej, służy tylko temu, by
oświetlić przedmiot i ułatwić odpowiedź na pytanie postawione na początku: Jaki był rzeczywisty cel rewolucji? Jaki
jest jej swoisty charakter? Dlaczego właściwie do niej doszło? Czego dokonała?
Rewolucję przeprowadzono wcale nie po to, by, jak
mniemano, obalić panowanie wierzeń religijnych; wbrew
pozorom była ona w istocie rewolucją społeczną i polityczną; a w obrębie społecznych i politycznych instytucji bynajmniej nie dążyła do uwiecznienia chaosu, utrwalenia go
niejako, do umetodycznienia anarchii, jak się wyraził jeden
z jej głównych przeciwników; przeciwnie, starała się raczej
wzmocnić siłę i prawa władzy publicznej. Nie zamierzała
zmieniać charakteru, jaki nasza cywilizacja miała do tej
pory, o co ją pomawiali inni przeciwnicy, nie zamierzała
hamować jej postępu ani nawet podważać istoty któregokolwiek z fundamentalnych praw, stanowiących w zachodniej Europie podwaliny społeczeństwa. Kiedy się odrzuci
wszystkie cechy przypadkowe, jakie przejściowo mogły
zmieniać oblicze tej rewolucji w rozmaitych okresach i w
różnych krajach i kiedy się ją rozważy samą w sobie —
widać jasno, że jej wynikiem było jedynie obalenie tych
instytucji politycznych, które przez kilka stuleci niepodzielnie panowały wśród większości europejskich ludów
i które się zwykle określa mianem instytucji feudalnych;
obalenie po to, by je zastąpić bardziej jednolitym i prostszym porządkiem społecznym, którego podstawą była równość kondycji.
I to wystarczyło, by dokonać rewolucji olbrzymiej, bowiem te starodawne instytucje nie tylko były jeszcze włączone i jakby wplątane we wszystkie niemal religijne i polityczne prawa Europy, ale, co więcej, z nich właśnie brało
początek całe mnóstwo poglądów, uczuć, zwyczajów, obyczajów, które były niejako ich częścią organiczną. By
zniszczyć i wyrwać nagle z ciała społeczeństwa część przylegającą do jego wszystkich organów, potrzebny był
wstrząs potworny. Przez to rewolucja wydała się jeszcze
większą, niż była; zdawało się, że niszczy wszystko, ponieważ to, co niszczyła, dotykało wszystkiego i było ze wszystkim w jakiś sposób zrośnięte.
Choć tak radykalna, rewolucja była wszakże znacznie
mniej nowatorska, niż się na ogół przypuszcza: wykażę to
później. Prawdą jest, że całkowicie zniszczyła albo niszczy
(bo jeszcze trwa) wszystko, co w dawnym społeczeństwie
pochodziło z instytucji arystokratycznych i feudalnych,
wszystko, co się z nimi jakoś wiązało, wszystko, co w jakimkolwiek, choćby najsłabszym stopniu nosiło ich piętno.
Z dawnego świata zachowała tylko to, co zawsze było tym
instytucjom obce albo mogło istnieć bez nich. Natomiast w
minimalnym stopniu była wydarzeniem przypadkowym.
Choć zaskoczyła świat, była jedynie dopełnieniem długiej
pracy, nagłym i gwałtownym zakończeniem dzieła, przy
którym trudziło się dziesięć ludzkich pokoleń. Gdyby się
nie była dokonała, stary gmach społeczny rozleciałby się
wszędzie i bez niej, tutaj wcześniej, tam później, tyle tylko,
że dalej rozpadałby się po kawałku zamiast runąć nagle.
Konwulsyjnym i bolesnym wysiłkiem, bez stopniowania,
bez przedsięwzięcia środków ostrożności i bezwzględnie,
rewolucja skończyła nagle to, co z biegiem czasu wygasłoby samo przez się. Takie było jej dzieło.
Zadziwiające, że to, co dziś wydaje się tak oczywiste,
było tak zagmatwane i ciemne dla najbystrzejszych oczu.
„Chcecie naprawić nadużycia waszego rządu — powiada
Francuzom tenże Burke — ale po co te wszystkie nowości?
Dlaczego nie nawiązujecie do waszych dawnych tradycji?
Dlaczego nie poprzestajecie na przywróceniu waszych
dawnych swobód? Bądź też, jeśli już nie potraficie odnaleźć zatartej fizjonomii ustroju waszych ojców — dlaczego
nie spoglądacie w naszą stronę? U nas odnaleźlibyście
dawne prawo powszechne Europy.” Burke nie widzi, że
tym, na co patrzy, jest rewolucja, która właśnie ma obalić
to dawne powszechne prawo Europy; nie dostrzega, że
idzie właśnie o to, a nie o co innego.
Ale dlaczego ta rewolucja, wzbierająca wszędzie, wybuchnęła nie gdzie indziej, lecz właśnie we Francji? Dlaczego miała u nas pewne znamiona, które nigdzie więcej
się nie pojawiły albo pojawiły się jedynie połowicznie? To
drugie pytanie na pewno zasługuje na to, by je postawić;
odpowiedź na nie będzie tematem następnych ksiąg.
KSIĘGA DRUGA
ROZDZIAŁ PIERWSZY
Dlaczego właśnie we Francji prawa
feudalne stały się ludowi najbardziej
nienawistne?
Jedna rzecz dziwi na pierwszy rzut oka: rewolucja, której
właściwym celem było obalenie wszędzie ostatnich instytucji średniowiecznych, nie wybuchnęła w tych krajach,
gdzie te instytucje, lepiej zachowane, były dla ludu najbardziej krępujące i uciążliwe, ale, przeciwnie, tam, gdzie ich
uciążliwość lud najmniej odczuwał; jak widać, jarzmo tam
wydało się najnieznośniejsze, gdzie w rzeczywistości było
najlżejsze.
Pod koniec osiemnastego wieku w żadnej prawie części
Niemiec poddaństwo nie było jeszcze zniesione całkowicie
i przeważnie lud był tam wciąż jeszcze najściślej przywiązany do ziemi, jak w średniowieczu. Niemal wszyscy żołnierze, tworzący armie Fryderyka II i Marii Teresy, byli
rzeczywistymi poddanymi.
W większości państw niemieckich w roku 1788 chłopu
nie wolno opuścić majątku pana, jeśli zaś go opuści —
można go ścigać wszędzie, gdziekolwiek się znajduje, i siłą
sprowadzić z powrotem. Chłop podlega pańskiemu sądownictwu, które nadzoruje jego życie prywatne i karze go za
nieumiarkowanie i lenistwo. Nie może on ani dźwignąć się
w swej pozycji wyżej, ani zmienić zawodu, ani się ożenić
bez pozwolenia pana. Znaczna część chłopskiego czasu
poświęcona jest służbie dla pana. Kilka lat młodości musi
przesłużyć w dworskiej czeladzi. Pańszczyzna pozostaje
całkowicie w mocy i w niektórych okolicach może trwać aż
trzy dni w tygodniu. Chłop odbudowuje i utrzymuje pańskie budynki, odwozi na targ pańskie plony, wozi pana,
służy mu jako posłaniec. Poddany może wprawdzie zostać
właścicielem ziemi, lecz jego prawo własności jest wciąż
jeszcze bardzo niedoskonałe. Obowiązany jest uprawiać
swoje pole w pewien sposób, pod okiem pana, nie może
ziemi ani sprzedać, ani dowolnie obciążyć hipoteką. W niektórych wypadkach zmusza się go do sprzedaży produktów; w innych nie wolno mu ich sprzedać; zawsze ma obowiązek uprawiania ziemi. Nawet spadek po nim nie cały
przechodzi na jego dzieci: część jego własności zwykle
dostaje się panu.
Tych wszystkich przepisów nie wyszperałem w przestarzałych prawach, spotkałem je jeszcze w kodeksie przygotowanym przez Fryderyka Wielkiego, a ogłoszonym przez
jego spadkobiercę tuż po wybuchu rewolucji francuskiej
(5).
We Francji od dawna już nic podobnego nie istniało; tutaj chłop poruszał się, kupował, sprzedawał, zawierał umowy, pracował jak chciał. Ostatnie ślady poddaństwa widoczne były jedynie w paru prowincjach wschodnich, prowincjach podbitych; wszędzie indziej znikło ono całkowicie, więcej, jego zniesienie dokonało się w epoce tak zamierzchłej, że zapomniano nawet o tej dacie. Badania uczonych, za naszych już czasów prowadzone, dowiodły, że już
w wieku trzynastym nie spotykano poddaństwa w Normandii.
Ale w położeniu ludu we Francji dokonała się też całkiem inna rewolucja: chłop nie tylko przestał być poddanym; stał się właścicielem ziemi. Ten fakt jest i dziś jeszcze
tak słabo udowodniony, a miał, jak się przekonamy, skutki
tak doniosłe, że niech mi wolno będzie zatrzymać się na
chwilę, by się nim zająć.
Długo mniemano, że rozdrobnienie własności ziemskiej
dokonało się dopiero za rewolucji i że rewolucja je spowodowała; wszelakiego rodzaju świadectwa dowodzą, że było
przeciwnie.
Już co najmniej na dwadzieścia lat przed rewolucją spotyka się towarzystwa rolnicze narzekające, że własność
ziemska nadmiernie się rozdrabnia. „Rozdrobnienie przez
działy spadkowe — mówi w tym czasie Turgot — jest tak
wielkie, że ojcowizna wystarczająca dla jednej rodziny
dzielona jest między pięcioro albo sześcioro dzieci. Te
dzieci i ich rodziny nie mogą już wyżyć jedynie z ziemi.”
W kilka lat później Necker powiedział, że we Francji istnieje olbrzymia rzesza drobnych właścicieli ziemi.
W tajnym raporcie, sporządzonym dla jednego z intendentów kilka lat przed rewolucją, czytam: „Podziały spadkowe postępują w sposób równomierny i niepokojący, a że
każdy chce coś mieć ze wszystkiego i wszędzie, pola dzieli
się bez końca na coraz to mniejsze części”. Czyż nie mogłoby się wydać, że napisano to za naszych czasów?
Dołożyłem wiele starań, by zrekonstruować w jakiejś
mierze kataster starego ustroju i niekiedy mi się to udawało. Według ustawy z roku 1790, wprowadzającej podatek
gruntowy, każda parafia miała sporządzić wykaz własności,
istniejących wówczas na jej terytorium. Te wykazy przeważnie poginęły, jednakże w niektórych wioskach udało mi
się je odnaleźć i, porównując je ze spisami z naszych czasów, przekonałem się, że liczba właścicieli ziemi w tych
wioskach była większa o połowę, często o dwie trzecie od
obecnej; powinno się to wydać godne uwagi, jeśli się pomyśli, że ludność Francji wzrosła od tamtego czasu o przeszło jedną czwartą.
Jak dziś, tak już i wówczas umiłowanie własności ziemskiej przez chłopa jest bezgraniczne, pałają w nim wszystkie namiętności zrodzone z posiadania ziemi. „Ziemię
sprzedaje się zawsze za cenę przewyższającą jej wartość —
powiada znakomity ówczesny obserwator — a to dlatego,
że każdy mieszkaniec gorąco pragnie stać się właścicielem.
Wszystkie oszczędności klas niższych, gdzie indziej lokowane prywatnie na procent i w papierach państwowych, we
Francji przeznaczone są na zakup gruntu.”
Spomiędzy wszystkich rzeczy nowych, które Arthur Young spostrzega podczas swoich pierwszych odwiedzin w
naszym kraju, najbardziej go uderza wielka ilość gruntów
podzielonych między chłopów; twierdzi, że połowa ziemi
we Francji stanowi ich własność. „Nie miałem pojęcia —
powtarza często — że tak się rzeczy mają”; bo rzeczywiście, taki stan rzeczy można było wówczas spotkać tylko
we Francji i w jej najbliższym sąsiedztwie.
W Anglii istnieli chłopi-właściciele, ale spotykało się ich
już znacznie rzadziej. W Niemczech zawsze i wszędzie
istniała pewna liczba chłopów wolnych, którzy posiadali na
własność kawałki gruntu. Szczególne i często cudaczne
prawa rządzące własnością chłopską spotyka się w najstarszych niemieckich spisach prawa zwyczajowego; ale ten
rodzaj własności był zawsze faktem wyjątkowym, a ilość
drobnych właścicieli ziemskich była znikoma.
Ziemie niemieckie, w których pod koniec osiemnastego
wieku chłop mógł posiadać grunt i był prawie równie wolny, jak we Francji, są przeważnie położone wzdłuż Renu;
tam też właśnie francuskie namiętności rewolucyjne rozpowszechniły się najwcześniej i zawsze były najżywsze.
Natomiast części Niemiec, do których namiętności te najdłużej nie znajdowały dostępu, to właśnie te, w których
jeszcze niczego podobnego nie znano. Jest to spostrzeżenie
godne zapamiętania.
Tak więc pogląd, że rozdrobnienie własności ziemskiej
datuje się we Francji od rewolucji, jest powtarzaniem błędnego, choć powszechnego sądu. Prawda, że rewolucja roz-
przedała wszystkie majątki należące do duchowieństwa
i dużą część majątków szlacheckich; lecz kto zbada protokoły tych sprzedaży, jak cierpliwie starałem się to nieraz
robić, ten przekona się, że większą część tych ziem kupili
ludzie, którzy już posiadali inne grunty; że choć własność
przeszła w inne ręce, liczba właścicieli bynajmniej nie
wzrosła tak znacznie, jak zwykło się mniemać. Istniała ich
już we Francji ogromna rzesza, jak śmiało, lecz tym razem
słusznie, wyraził się Necker.
Skutkiem rewolucji wcale nie było rozdrobnienie własności ziemskiej, ale uwolnienie jej na pewien czas od różnych ciężarów. Bowiem wszyscy ci drobni właściciele byli
bardzo skrępowani w eksploatacji swoich gruntów i ciążyły
na nich liczne powinności, od których nie mogli się uwolnić.
Te ciężary były bez wątpienia dokuczliwe; ale najbardziej dawały się we znaki przez tę właśnie okoliczność,
która, na pozór, powinna była ich wagę umniejszyć: ciż
sami chłopi bardziej niż gdziekolwiek indziej w Europie
wyzwolili się spod władzy swoich panów; jest to rewolucja
inna i nie mniejsza od tej, która uczyniła ich właścicielami.
Choć stary ustrój jest nam jeszcze bliski w czasie, bo co
dzień spotykamy ludzi urodzonych za jego panowania —
jego kształt jakby się już gubił w pomroce dziejów. Rewolucja, która nas od niego oddziela, miała efekt stuleci: czego nie zniszczyła — zatarła. Niewielu też ludzi dać może
dziś właściwą odpowiedź na proste pytanie: W jaki sposób
była administrowana wieś przed rokiem 1789? Bo rzeczywiście na pytanie to nie da się dokładnie i szczegółowo
odpowiedzieć bez uprzednich studiów, nie książkowych
bynajmniej, ale archiwalnych, w ówczesnych archiwach
administracyjnych.
Często zdarzało mi się słyszeć: szlachta, choć już od
dawna nie brała udziału w rządach, aż do końca admini-
strowała wsią; na wsi panowie rządzili chłopami. Otóż jest
to pogląd raczej mylny.
W osiemnastym wieku wszystkimi sprawami parafii kierowała pewna liczba urzędników, którzy nie byli wykonawcami woli dworu i których pan już nie naznaczał; część
z nich mianował intendent prowincji, część wybierali sami
chłopi. Do tych właśnie władz należało rozdzielanie podatków, naprawa kościołów, budowa szkół, zwoływanie zgromadzeń parafialnych i przewodniczenie im. One czuwały
nad majątkiem gminnym i decydowały o jego przeznaczeniu, one wszczynały i prowadziły w imieniu gminy procesy
sądowe. Pan nie tylko nie kierował już administracją tych
wszystkich drobnych spraw miejscowych, ale nawet jej nie
kontrolował. Wszyscy funkcjonariusze w parafii podlegali
w takiej czy innej formie władzom centralnym, co wykażemy w następnym rozdziale. Więcej, pan prawie już nie
występuje jako reprezentant króla w parafii, jako pośrednik
między królem i mieszkańcami. Już nie do niego należy
stosowanie ogólnych zarządzeń państwowych, zwoływanie
milicji, pobór podatków, ogłaszanie królewskich rozporządzeń, rozdzielanie zapomóg. Wszystkie te obowiązki
i wszystkie te prawa należą do innych. Pan wsi jest w rzeczywistości już tylko jednym z mieszkańców, którego immunitety i przywileje oddzielają i izolują od całej reszty;
wyróżnia go jego kondycja, nie władza. Pan wsi jest jedynie pierwszym mieszkańcem, z naciskiem podkreślają intendenci w instrukcjach dla swoich subdelegatów.
Jeżeli wyjdziecie z parafii i rozejrzycie się w kantonie,
zobaczycie to samo. Szlachta nigdzie nie administruje, ani
wspólnie, ani indywidualnie i jest to osobliwość francuska.
Wszędzie indziej ta charakterystyczna cecha starego społeczeństwa feudalnego częściowo się zachowała: posiadanie
ziemi wiązało się wciąż z władzą nad mieszkańcami.
W Anglii zarówno administrowali, jak i rządzili najwięksi właściciele ziemscy. W tych częściach Niemiec, w których książęta, jak w Prusach i Austrii, najbardziej potrafili
się wyzwolić spod kontroli szlachty w ogólnych sprawach
państwowych — pozostawili oni tej szlachcie w znacznej
części rządy wsią; w niektórych okolicach posunęli się aż
do kontrolowania pana wsi, ale nigdzie jeszcze nie zajęli
jego miejsca.
W rzeczywistości, już od dawna udział szlachty francuskiej w administracji publicznej ograniczał się tylko do
jednego odcinka — do sądownictwa. Najwięksi seniorzy
zachowali prawo naznaczania sędziów, którzy w ich imieniu rozstrzygali pewne spory i od czasu do czasu wydawali
przepisy porządkowe w granicach seniorii; ale władza królewska stopniowo obcięła, uszczupliła, podporządkowała
sobie sądową władzę senioralną do tego stopnia, że dla
panów, którzy ją jeszcze sprawowali, była ona nie tyle władzą, ile źródłem dochodu.
To samo działo się ze wszystkimi szlacheckimi przywilejami. Ich strona polityczna znikła; pozostała, a nieraz nawet
mocno się rozrosła, jedynie ich strona pieniężna.
Będę tu mówił tylko o tej części użytecznych przywilejów, którym w pełni przysługiwała nazwa powinności feudalnych, bo właśnie one szczególnie dotyczą ludu.
Niełatwo jest dziś powiedzieć na czym polegały te powinności nawet w roku 1789, bo ich liczba była ogromna a
różnorodność niebywała, zaś niektóre z nich już znikły albo
uległy przekształceniu; toteż sens określających je słów, już
dla współczesnych niejasny, dla nas stał się bardzo mglisty.
Niemniej z lektur książek osiemnastowiecznych prawników
i z uważnych badań lokalnych zwyczajów można wywnioskować, że wszystkie utrzymujące się jeszcze powinności
dadzą się zamknąć w kilku zasadniczych kategoriach;
wszystkie inne wprawdzie nadal istnieją, ale występują już
tylko w pojedynczych wypadkach.
Ślady pańszczyzny są już niemal wszędzie na pół zatarte.
Myta po większej części zostały zmniejszone albo zniesione, niemniej niewiele jest prowincji, gdzie by się ich w
ogóle nie spotykało. Zaś we wszystkich prowincjach panowie pobierają opłaty od jarmarków i targów. Jak wiadomo,
w całej Francji tylko panom przysługuje prawo polowania.
Na ogół tylko oni mogą posiadać gołębniki i gołębie; niemal wszędzie chłop musi mleć ziarno w pańskim młynie
i tłoczyć wino w pańskiej tłoczni. Powszechna i bardzo
uciążliwa jest opłata lods et ventes, czyli podatek, który się
płaci seniorowi, ilekroć się sprzedaje albo kupuje ziemię w
obrębie jego włości. Wreszcie na całym obszarze tej włości
ziemia jest obciążona czynszem, rentami gruntowymi i należnościami w pieniądzach albo w naturze, płatnymi panu
wsi przez właściciela, należnościami, z których chłopwłaściciel nie może się wykupić. W tej całej różnorodności
jest jedna cecha wspólna: wszystkie te powinności wiążą
się w jakiejś mierze z ziemią albo jej płodami; wszystkie
obciążają tego, kto uprawia ziemię.
Jak wiadomo, panowie-duchowni korzystali z tych samych przywilejów; bo Kościół, choć miał inne początki,
inne przeznaczenie i inną naturę niż feudalizm, w końcu
połączył się z nim najściślej i, choć nigdy się całkowicie w
tę obcą substancję nie wtopił — przeniknął głęboko i pozostawał w niej jak intarsja.
Biskupi, kanonicy, opaci posiadali tedy z tytułu swoich
funkcji kościelnych lenna albo grunty chłopskie; klasztor
miał zwykle władzę senioralną we wsi, na której terenie się
znajdował. Miał poddanych w jedynej części Francji, w
której ci jeszcze byli; korzystał z pańszczyzny, pobierał
opłaty od jarmarków i targów, w obrębie posiadłości miał
monopol na piec piekarski, młyn, prasę do wina i byka-
stadnika. Co więcej, we Francji jak i w całym chrześcijańskim świecie duchowieństwu przysługiwało prawo pobierania dziesięciny.
Ale, jako rzecz najistotniejszą, należy tu podkreślić, że
wówczas w całej Europie spotykało się te same powinności
feudalne, dokładnie te same, i że w większości krajów kontynentu były one znacznie bardziej uciążliwe. Przykładowo
wymienię pracę pańszczyźnianą dla pana. We Francji spotykało się ją rzadko i była lekka; w Niemczech obowiązywała wszędzie i była ciężka.
Co więcej, wiele praw pochodzenia feudalnego, które
oburzały naszych ojców najbardziej, które uważali oni za
sprzeczne nie tylko ze sprawiedliwością, ale z cywilizacją:
dziesięcina, niewykupne renty gruntowe, czynsze wieczyste, lods et ventes, to, co w emfatycznym nieco języku
osiemnastego wieku nazywali oni służebnością ziemi (la
servitude de la terre) — wszystkie te rzeczy spotykało się
wówczas częściowo i u Anglików; niektóre z nich istnieją
tam jeszcze do dziś. Pomimo to rolnictwo angielskie stoi
najwyżej i jest najbogatsze w świecie, a lud angielski ledwie dostrzega istnienie tych ciężarów.
Dlaczego więc te same obciążenia feudalne w sercu ludu
francuskiego wznieciły nienawiść tak silną, że przeżyła
swój przedmiot i wydaje się nie do ugaszenia ? Po pierwsze, właśnie z powodu tego wyjątkowego zjawiska, że francuski chłop stał się właścicielem ziemi, a po wtóre dlatego,
że wyzwolił się on całkowicie spod rządów swojego pana.
Niewątpliwie, istnieje jeszcze wiele innych przyczyn, ale
sądzę, że te są najważniejsze.
Gdyby chłop nie posiadał ziemi, wiele powinności, jakimi system feudalny obciążył własność ziemską, byłoby mu
obojętnych. Cóż może obchodzić dziesięcina tego, kto jest
tylko użytkownikiem? Albo renta gruntowa tego, kto nie
jest właścicielem gruntu? Nawet kłopoty związane z upra-
wą roli niewielkie mają znaczenie dla kogoś, kto ją uprawia
nie dla siebie.
Z drugiej strony, gdyby francuski chłop znajdował się
jeszcze pod administracyjną władzą pana, obciążenia feudalne wydawałyby mu się dużo znośniejsze, bo uważałby je
po prostu za naturalną konsekwencję ustroju panującego w
jego kraju.
Kiedy szlachta posiada nie tylko przywileje, ale i władzę,
kiedy rządzi i administruje, jej szczególne prawa mogą być
zarazem i większe, i mniej rzucające się w oczy. W czasach
feudalnych traktowano szlachtę prawie w taki sam sposób,
w jaki dziś traktuje się rząd: godzono się na nakładane
przez nią ciężary w zamian za dawaną przez nią gwarancję
ochrony. Przywileje szlachty i jej prawa były uciążliwe; ale
szlachta stała na straży porządku publicznego, wymierzała
sprawiedliwość, była wykonawczynią prawa, przychodziła
z pomocą słabym, kierowała wspólnymi sprawami. W miarę jak szlachta przestaje te zadania wykonywać, ciężar jej
przywilejów wydaje się coraz większy i w końcu nawet jej
istnienie staje się niezrozumiałe.
Wyobraźcie sobie, proszę, francuskiego chłopa z osiemnastego wieku albo raczej — chłopa, którego znacie; bo jest
to wciąż ten sam chłop: jego położenie się zmieniło, ale nie
zmieniło się jego usposobienie. Zobaczcie go takiego, jakim pokazują go przytoczone przeze mnie dokumenty, tak
namiętnie przywiązanego do ziemi, że na jej zakup przeznacza wszystkie oszczędności i kupuje ją za każdą cenę.
By ją posiąść na własność, musi najpierw zapłacić taksę —
nie rządowi, ale innym właścicielom, sąsiadom, jak i on nie
mającym nic wspólnego z administracją spraw publicznych
i niemal równie wobec niej bezsilnym. Wreszcie ma już tę
ziemię; wraz z ziarnem rzuca w nią własne serce. Ten skrawek gruntu, który w tym ogromnym świecie należy naprawdę do niego, daje mu poczucie dumy i niezależności.
Tymczasem zjawiają się znowu ci sami sąsiedzi, odrywają
go od jego pola i każą mu pracować gdzie indziej, bezpłatnie. Kiedy, chce bronić swoich zasiewów przed zwierzyną
z lasu — tamci mu nie pozwalają; przy przejeździe przez
rzekę czyhają na niego, by żądać zapłacenia mostowego.
Spotyka ich na targu, gdzie sprzedają mu prawo sprzedawania jego własnych produktów żywnościowych; a kiedy,
po powrocie do domu, chce zużyć dla siebie resztę zboża,
tego zboża, które wyrosło pod jego okiem i dzięki jego
rękom, może to zrobić dopiero po zawiezieniu go do zmielenia w młynie i do upieczenia w piecu należącym znów do
tych samych ludzi. Część dochodu z jego mająteczku idzie
na renty dla nich, zaś te renty nie podlegają przedawnieniu
i są nie do wykupienia.
Cokolwiek robi, wszędzie wchodzą mu w drogę ci dokuczliwi sąsiedzi, mącą jego radość, przeszkadzają w pracy, zjadają jego plony; a kiedy wreszcie skończy z nimi —
zjawiają się inni, w czerń odziani, i zabierają mu najlepszą
cząstkę zbiorów. Wyobraźcie sobie położenie, potrzeby,
usposobienie, namiętności tego człowieka i zrachujcie, jeśli
potraficie, te skarby nienawiści i zawiści, jakie się nagromadziły w jego sercu.
Feudalizm, przestając być instytucją polityczną, pozostał
naszą największą instytucją cywilną. Tak okrojony, wzbudzał jeszcze większą nienawiść i słusznie można powiedzieć, że wskutek zniszczenia części średniowiecznych
instytucji to, co zostało, stało się stokroć bardziej nienawistne.
ROZDZIAŁ DRUGI
O tym, że centralizacja administracyjna
jest instytucją dawnego ustroju, a nie
dziełem rewolucji czy cesarstwa, jak się
twierdzić zwykło.
Słyszałem niegdyś, w czasach, kiedy mieliśmy jeszcze
we Francji zgromadzenia polityczne, mówcę, który mówiąc
o centralizacji administracyjnej wyraził się: „Ta piękna
zdobycz rewolucji, zdobycz, której nam zazdrości Europa”.
Chętnie przyznam, że centralizacja jest piękną zdobyczą,
zgodzę się, że Europa nam jej zazdrości, ale twierdzę, że
nie jest to bynajmniej zdobycz rewolucji. Jest to, przeciwnie, produkt dawnego ustroju i, dodałbym, jedyna cząstka
struktury politycznej tego ustroju, która przeżyła rewolucję,
bo tylko ona jedna dała się dopasować do nowej sytuacji
społecznej stworzonej przez tę właśnie rewolucję. Czytelnik, który się zdobędzie na cierpliwość i uważnie przeczyta
niniejszy rozdział, uzna, być może, że dostarczyłem aż nadto dowodów na potwierdzenie mojej tezy.
Proszę, by najpierw wolno mi było wyłączyć z tematu to,
co nazywano krajami ze zgromadzeniami stanowymi (les
pays d’état), czyli prowincje, które rządziły się same albo
raczej zachowały jeszcze częściowo pozory samorządu.
W krajach ze zgromadzeniami stanowymi położonych na
rubieżach królestwa mieszkała ledwie czwarta część całej
ludności Francji, zaś tylko w dwu z nich prowincjonalna
wolność była rzeczywiście żywa. Później do tych prowincji
powrócę i dowiodę, do jakiego stopnia władza centralna
podporządkowała ogólnym zasadom nawet owe kraje ze
zgromadzeniami stanowymi.
Tu chcę się przede wszystkim zająć tym, co w ówczesnym języku administracyjnym nazywano k r a j a m i z
e l e k c j a m i (les pays d’élection), choć bywało tam
mniej wyborów niż gdzie indziej. Otaczały one Paryż ze
wszystkich stron; były ze sobą powiązane i stanowiły serce
i najlepszą część ciała Francji.
Kiedy się spojrzy na dawną administrację królestwa, na
pierwszy rzut oka widać tylko różnorodność zasad i władz,
gmatwaninę uprawnień. Francja jest pokryta siecią organów administracyjnych lub odrębnych urzędników, niezależnych jeden od drugiego i biorących udział w rządach na
podstawie prawa, które sobie kupili i którego nie można im
odebrać. Zakresy ich władzy są często tak przemieszane
i tak zbliżone, że zderzają się oni i przeszkadzają sobie w
kręgu tych samych spraw.
Sądy biorą pośrednio udział we władzy prawodawczej;
mają prawo wydawania rozporządzeń administracyjnych,
obowiązujących w obrębie ich okręgów sądowych. Niekiedy stawiają opór administracji właściwej, hałaśliwie ganią
jej zarządzenia i potępiają jej urzędników. Zwykli sędziowie wydają przepisy porządkowe w miastach i miasteczkach, będących siedzibą sądu.
Miasta mają ustroje bardzo rozmaite. Ich urzędnicy noszą różne imiona i czerpią swoje uprawnienia z różnych
źródeł: tu jest mer, tam konsulowie, gdzie indziej — syndycy. Niektórzy są powoływani przez króla, inni przez
dawnego władcę senioralnego albo księcia-apanażystę; ci
wybierani są na rok przez obywateli miasta, tamci kupili
sobie wieczyste prawo rządzenia tymiż obywatelami.
Są to wszystko szczątki dawnych władz; ale wśród nich
nabrał powoli znaczenia organ stosunkowo nowy albo
przekształcony, który chcę tutaj opisać.
W centrum królestwa i tuż przy jego tronie powstało ciało administracyjne niezwykle potężne, w nowy sposób skupiające w swym łonie wszystkie władze — r a d a k r ó l e w s k a (le conseil du roi).
Pochodzenie ma ona bardzo stare, ale większość jej funkcji jest całkiem świeżej daty. Jest jednocześnie wszystkim:
sądem najwyższym, bo ma prawo uchylania wyroków
wszystkich sądów zwykłych; najwyższym trybunałem administracyjnym, bo od niej w ostatecznej instancji były
zależne wszystkie jurysdykcje specjalne. Jako rada rządu
posiada oprócz tego, z łaski króla, władzę ustawodawczą,
dyskutuje i zgłasza większość ustaw, ustala i rozdziela podatki. Jako najwyższa rada administracyjna wytacza ogólne
zasady, jakimi kierować się mają urzędnicy rządu. Ona też
decyduje we wszystkich ważnych sprawach i czuwa nad
funkcjonowaniem niższych organów władzy. Wszystko w
końcu trafia do niej i ona nadaje ruch wszystkiemu. A przecież nie sprawuje ona właściwej władzy sądowniczej. Decyduje król, sam jeden, nawet wtedy, kiedy na pozór wyrokuje rada. Choć wydaje się, że wymierza ona sprawiedliwość, jest złożona jedynie z l u d z i w y r a ż a j ą c y c h
s w o j e z d a n i e (donneurs d’avis), jak to określił parlament w jednym ze swoich upomnień.
Ta rada bynajmniej nie składa się z wielkich magnatów,
ale z ludzi średniego albo i niskiego pochodzenia, dawnych
intendentów i osób doświadczonych w kierowaniu sprawami państwowymi; wszyscy oni są odwoływalni.
Działa zwykle dyskretnie i po cichu, nie chełpiąc się
swoją władzą. Sama przez się nie roztacza żadnego blasku,
albo raczej przyćmiewa ją blask tronu, w którego pobliżu
się znajduje, tak potężna, że dotyka wszystkiego, a zarazem
tak niewidoczna, że historia ledwie ją dostrzega.
Jak całą administracją kraju kieruje jedno jedyne ciało,
tak prowadzenie spraw wewnętrznych jest niemal w całości
powierzone staraniom jednego urzędnika — k o n t r o l e r a g e n e r a l n e g o (le contrôleur géneral).
Jakikolwiek kalendarz z czasów starego ustroju powie
wam, że każda prowincja miała swojego osobnego ministra; ale kiedy się bada administrację na podstawie jej akt,
szybko wychodzi na jaw, że ów minister prowincji występuje tylko rzadko i przy błahych okazjach. Zwykłym biegiem spraw kieruje kontroler generalny; wciągnął on powoli w zasięg swojej władzy wszystkie sprawy połączone z
kwestiami pieniężnymi, czyli bez mała całą administrację
publiczną. Obejmuje stopniowo funkcje ministra finansów,
ministra spraw wewnętrznych, ministra robót publicznych,
ministra handlu.
Administracja centralna, mająca właściwie tylko jednego
zarządcę w Paryżu, ma też po jednym tylko urzędniku w
każdej prowincji. W osiemnastym wieku spotyka się jeszcze wielkich seniorów, którzy noszą tytuły g u b e r n a t o r ó w p r o w i n c j i . Są to dawni, często dziedziczni,
przedstawiciele monarchii feudalnej. Zostawiono im jeszcze zaszczyty, ale nie mają już żadnej władzy. Cała władza
rzeczywista jest w rękach intendenta.
Ten jest człowiekiem pospolitego urodzenia, zawsze obcym w prowincji, młodym, dopiero na progu kariery. Władza przysługuje mu nie z tytułu wyboru, urodzenia albo
kupionego urzędu; jest on powołany przez rząd spomiędzy
niższych urzędników rady stanu i jest zawsze odwoływalny. Oddzielony od tego ciała, jest jego reprezentantem
i właśnie dlatego w ówczesnym języku administracyjnym
nazywany jest urzędnikiem — k o m i s a r z e m z a m i e j s c o w y m (commissaire départi). W jego rękach
skupia się niemalże cała władza, jaką posiada rada; intendent sprawuje ją w całości w pierwszej instancji. Jak owa
rada, jest zarazem administratorem i sędzią. Intendent kore-
sponduje ze wszystkimi ministrami; jest w prowincji jedynym wykonawcą wszystkich rozkazów rządu.
Pod nim jest w każdym kantonie przez niego mianowany, w każdej chwili odwoływalny urzędnik, s u b d e l e g a t . Intendent to zwykle szlachcic świeżej daty; subdelegatem jest zawsze człowiek z gminu. Niemniej w małym
okręgu, który mu został wyznaczony, reprezentuje on cały
rząd, tak jak intendent reprezentuje go w całym okręgu
generalnym. Podlega intendentowi, tak jak intendent —
ministrowi.
Markiz d’Argenson opowiada w swoich pamiętnikach,
że Law powiedział mu pewnego dnia: „Nigdy bym nie
uwierzył w to, co widziałem, będąc kontrolerem finansów.
Niechże się pan dowie, że królestwem Francji rządzi trzydziestu intendentów. Nie macie ani parlamentu, ani zgromadzeń stanowych, ani gubernatorów; od tych trzydziestu
referendarzy osadzonych w prowincjach zależy dola i niedola tych prowincji, ich bogactwo albo nędza”.
Ci potężni urzędnicy kryli się wszakże za resztkami dawnej arystokracji feudalnej, przyćmiewał ich blask, jaki jeszcze bił od niej; dlatego właśnie ledwie ich dostrzegano w
ich czasach, choć na wszystkim już leżała ich ręka. W społeczeństwie szlachta miała wyższą pozycję, zaćmiewała ich
bogactwem i poważaniem, jakie zawsze towarzyszy temu,
co starodawne. W rządzie szlachta otaczała króla i stanowiła jego dwór; ona dowodziła flotą, armią; słowem robiła to,
co najbardziej uderza współczesnych i aż nazbyt często
przyciąga wzrok potomnych. Wielki pan obraziłby się,
gdyby mu zaproponowano nominację na intendenta; najuboższy rodowy szlachcic najniechybniej odrzuciłby z pogardą to stanowisko. Intendenci byli dla nich przedstawicielami natrętnej władzy, ludźmi nowymi, którzy mieli
rządzić mieszczanami i chłopami, ludźmi, których trakto-
wali z góry. Ci ludzie wszakże, jak powiedział Law i jak się
o tym przekonamy, rządzili Francją.
Zacznijmy od prawa podatkowego, które niejako zawiera
w sobie wszystkie inne.
Jak wiadomo, część podatków była dzierżawiona: wydzierżawiała je towarzystwom finansowym rada królewska,
ona ustalała warunki umowy i regulowała sposób ściągania
podatków. Wszystkie inne podatki, jak majątkowy (la taille), pogłówne (la capitation), podatek dwudziestego grosza
(les vingtièmes), były nakładane i ściągane bezpośrednio
przez urzędników administracji centralnej albo pod ich
wszechmocną kontrolą.
Rada ustalała co roku, decyzją tajną, wysokość podatku
majątkowego i licznych doń dodatków, rada też rozkładała
go na prowincje. Podatek majątkowy wzrastał tym sposobem z roku na rok, niespodziewanie dla wszystkich, bo żadne ostrzegawcze pogłoski o tym nie uprzedzały.
Ponieważ podatek majątkowy był podatkiem starym, jego wymiar i ściąganie zostały niegdyś powierzone poborcom miejscowym, którzy byli mniej lub bardziej niezależni
od rządu, ponieważ sprawowali swoją władzę z tytułu urodzenia albo wyboru, bądź też w wyniku kupna urzędu skarbowego. Byli to: p a n f e u d a l n y , p o b o r c a p a r a f i a l n y (le collecteur paroissial), s k a r b n i c y
F r a n c j i (les trésoriers de France), e l e k c i , tzn. wybieralni poborcy podatku (les élus). Te urzędy w osiemnastym wieku jeszcze istniały; ale ich posiadacze albo już
całkowicie przestali zajmować się podatkami, albo też pełnili funkcje tylko zupełnie podrzędne. Tu także cała władza
znajdowała się w rękach intendenta i jego agentów; w rzeczywistości on jeden rozkładał podatek majątkowy na parafie, pilnował poborców, udzielał zwłok i ulg.
Inne podatki, jak pogłówne, były świeżej daty, więc rząd
nie był tu krępowany pozostałościami starych władz skar-
bowych, działał sam, bez żadnego pośrednictwa rządzonych. Wysokość przypadających kwot ustalali kontroler
generalny, intendent i rada.
Od pieniędzy przejdźmy do ludzi.
Niektórzy dziwią się, że w epoce rewolucji i później Francuzi tak cierpliwie potrafili znosić jarzmo poboru do wojska; otóż trzeba zdać sobie sprawę, że w to jarzmo byli oni
wprzęgnięci już od dawna. Przed poborem do wojska była
już milicja, ciężar większy, choć wymagane kontyngenty
były mniejsze. Co pewien czas kazano młodzieży wiejskiej
ciągnąć losy i wybierano spośród niej pewną ilość żołnierzy; formowano z nich pułki milicyjne, w których służyło
się przez sześć lat.
Ponieważ milicja była instytucją stosunkowo nowoczesną, nie zajmował się nią żaden z dawnych organów feudalnych; całą operację przeprowadzali urzędnicy rządu
centralnego. Rada ustalała kontyngent ogólny i jego część
przypadającą na prowincję. Intendent oznaczał liczbę rekrutów z każdej parafii; jego subdelegat przewodniczył
podczas ciągnienia losów, decydował w wypadkach szczególnych, określał, którzy milicjanci mogą pozostać w rodzinnych domach, a którzy mają iść do pułku, i wreszcie
przekazywał ich władzom wojskowym. Od jego postanowień można się było odwołać tylko do intendenta i do rady.
Można również powiedzieć, że poza prowincjami ze
zgromadzeniami stanowymi, także wszystkie roboty publiczne, nawet te o przeznaczeniu najbardziej lokalnym, zatwierdzali i prowadzili tylko przedstawiciele władzy centralnej.
Istniały jeszcze miejscowe i niezależne organa — p a n
f e u d a l n y , b i u r a f i n a n s ó w (les bureaux de
finances), w i e l c y z a r z ą d c y d r ó g p u b l i c z n y c h (les grands voyers) — które mogły się wtrącać do
tej dziedziny administracji publicznej. Niemal wszędzie te
stare organa były mało ruchliwe albo nie działały już wcale: widać to przy najpobieżniejszym nawet przejrzeniu ówczesnych dokumentów administracyjnych. Wszystkie wielkie trakty, a nawet drogi z miasta do miasta były otwarte
i utrzymywane z podatków powszechnych. Rada uchwalała
plan i udzielała koncesji na roboty. Intendent kierował pracami inżynierów, subdelegat pilnował, by zobowiązani do
szarwarku chłopi stawili się do pracy. Dawne władze lokalne miały w swojej pieczy tylko drogi polne, które też stały
się nie do użytku.
Z ramienia rządu centralnego w materii robót publicznych decydował, jak i za naszych dni, z a r z ą d d r ó g i
m o s t ó w . Mimo różnicy w czasie, wszystko jest tu zadziwiająco podobne. Administracja dróg i mostów ma radę
i szkołę: inspektorów, którzy co roku jeździli po całej Francji; inżynierów, osiadłych na miejscu, którzy, pod rozkazami intendenta, mieli obowiązek prowadzenia wszystkich
prac. Instytucje dawnego ustroju, z których więcej znalazło
się w nowym społeczeństwie, niż się przypuszczać zwykło,
traciły zazwyczaj po drodze swoją nazwę, choć zachowywały swoje formy; ale ta zachowała i jedno, i drugie: fakt
rzadki.
Utrzymaniem w prowincjach publicznego spokoju zajmował się przez swoich wykonawców sam rząd centralny.
Żandarmeria marszałkowska była w małych brygadach
rozmieszczona na przestrzeni całego królestwa i wszędzie
pozostawała pod rozkazami intendentów. Przy pomocy
tych żandarmów, a w potrzebie i wojska, intendent zapobiegał nieprzewidzianym niebezpieczeństwom, zatrzymywał włóczęgów, tępił żebractwo i poskramiał rozruchy,
wciąż wybuchające z powodu cen zboża. Nie zdarzało się
już nigdy, by rząd, jak niegdyś, zwracał się w tej dziedzinie
swoich zadań o pomoc do gubernatorów, jedynie w mia-
stach istniała zwykle straż miejska, której żołnierzy wybierał i oficerów mianował intendent.
Sądy zachowały prawo wydawania rozporządzeń porządkowych i często z niego korzystały; ale te rozporządzenia
obowiązywały tylko na części terytorium, zwykle — w
jednej miejscowości. Rada mogła je zawsze uchylić i uchylała je też nieustannie, zwłaszcza rozporządzenia niższych
władz sądowych. Sama zaś wydawała co dzień przepisy
ogólne, obowiązujące dla całego królestwa — albo w materiach innych niż te, w których orzekały sądy, albo też w
tych samych, gdzie orzekała inaczej. Liczba tych rozporządzeń albo, jak wówczas mówiono, tych p o s t a n o w i e ń
r a d y (arrêts du conseil) była ogromna i wzrastała w miarę przybliżania się rewolucji. Nie ma prawie takiej dziedziny gospodarki społecznej czy organizacji politycznej, której
by w ciągu czterdziestu lat poprzedzających rewolucję nie
zmieniły postanowienia rady.
W dawnym społeczeństwie feudalnym pan miał wielkie,
uprawnienia, ale miał też wielkie obowiązki. Jednym z nich
było pomaganie ubogim w obrębie jego włości. Ostatni ślad
tego starego ogólnoeuropejskiego prawa znajdujemy w kodeksie pruskim z roku 1795, gdzie jest powiedziane: „Pan
powinien dbać, by jego ubodzy chłopi mogli się uczyć.
Powinien, w miarę możności, dostarczać środków do życia
tym swoim wasalom, którzy nie mają ziemi. A jeśliby który
z nich popadł w nędzę, pan ma obowiązek przyjść mu z
pomocą”.
Żadne podobne prawo nie istniało już we Francji od
dawna. Kiedy seniorowi odjęto jego dawne uprawnienia, on
uchylił się od swoich dawnych obowiązków. Jego miejsca
nie zajęła żadna władza miejscowa, żadna rada, żadne stowarzyszenie prowincjonalne czy parafialne. Nikt już nie
był zobowiązany ustawą do zajmowania się ubogimi ze
wsi; rząd centralny odważnie wziął zaspokajanie ich potrzeb na siebie.
Co roku rada z ogólnego wpływu z podatków asygnowała dla każdej prowincji fundusze, które intendent rozdzielał
w parafiach jako zapomogi. Znajdujący się w potrzebie
rolnik musiał szukać pomocy u intendenta. W czasach głodu intendent rozdawał ludowi zboże albo ryż. Rada corocznie wydawała rozporządzenia nakazujące otwieranie w
miejscowościach wskazanych przez intendenta warsztatów
dobroczynnych, gdzie najuboższa ludność wiejska mogła
pracować za niewielkim wynagrodzeniami Łatwo można
sobie wyobrazić, że miłosierdzie pełnione z tak daleka było
często ślepe albo kapryśne, a zawsze bardzo niewystarczające.
Rząd centralny nie ograniczał się do wspomagania wieśniaków w ich nędzy; chciał ich też uczyć sztuki bogacenia
się, dopomagać im w tym, a w potrzebie nawet do tego
zmuszać. W tym celu przez swoich intendentów i subdelegatów rozprowadzał co pewien czas broszurki o sztuce
rolnictwa, zakładał towarzystwa rolnicze, obiecywał premie, nie szczędząc kosztów utrzymywał szkółki drzewne
i rozdawał z nich sadzonki. Zdaje się, że skuteczniejszym
zabiegiem byłoby zmniejszenie ciężaru oraz nierówności w
rozdziale świadczeń, gnębiących wówczas rolnictwo; ale
nie widać, by rząd kiedykolwiek wpadł na to.
Niekiedy rada usiłowała zmusić ludzi, by się, chcąc nie
chcąc, bogacili. Niezliczone rozporządzenia nakazują rzemieślnikom stosowanie określonych metod pracy i wyrabianie określonych produktów; a że intendenci nie mogli
nadążyć z pilnowaniem wcielania w życie tych wszystkich
zasad, istnieli generalni inspektorzy przemysłowi, jeżdżący
po prowincjach na kontrolę.
Istnieją rozporządzenia rady zakazujące pewnych upraw
na ziemiach uznanych przez tę radę za nieodpowiednie po
temu. W jednym z rozporządzeń rada nakazuje powyrywać
winorośle zasadzone jej zdaniem w złej ziemi, tak dalece
rząd wyszedł już z roli panującego, a wszedł w rolę nadzorcy.
ROZDZIAŁ TRZECI
Dlaczego to, co nazywa się dziś
nadzorem administracyjnym, jest
instytucją dawnego ustroju.
We Francji swobody miejskie przeżyły feudalizm. Kiedy
panowie już nie rządzili wsią, miasta zachowały jeszcze
prawo samorządu. Jeszcze pod koniec siedemnastego wieku spotyka się miasta, które nie przestały być czymś na
kształt małych demokratycznych republik, gdzie urzędnicy
gminni są swobodnie wybierani przez cały lud i odpowiedzialni przed nim, gdzie życie municypalne jest publiczne
i czynne; miasta dumne ze swoich praw i zazdrosne o swoją
niezależność.
Wybieralność władz miejskich zniesiono powszechnie po
raz pierwszy dopiero w roku 1692. Sprawowanie funkcji
municypalnych zostało wówczas związane ze sprzedawalnymi urzędami, czyli że w każdym mieście król sprzedawał
kilku jego mieszkańcom prawo dożywotniego rządzenia
wszystkimi innymi.
Poświęcając swobody miejskie poświęcono też i miejski
dobrobyt; bo choć przekształcenie funkcji publicznych w
urzędy miewało często skutki korzystne w sądownictwie,
ponieważ pierwszym warunkiem dobrego wymiaru sprawiedliwości jest całkowita niezawisłość sędziego — dawało ono zawsze wręcz fatalne wyniki w dziedzinie administracji właściwej, tam gdzie najbardziej potrzebna jest odpowiedzialność, subordynacja i zapał. Rządy dawnej monarchii wiedziały o tym dobrze: strzegły się pilnie, by na
własny użytek nie stosować ustroju, jaki narzuciły miastom, i dbały, by funkcji subdelegatów i intendentów nie
przekształcić w urzędy sprzedawalne.
Najbardziej zaś. godne potępienia przez historię jest to,
że ten wielki przewrót nie miał żadnych celów politycznych. Ludwik XI przykrócił miejskie swobody dlatego, że
budził w nim strach ich demokratyczny charakter; Ludwik
XIV je zniszczył, choć się ich nie bał. Dowodzi tego fakt,
że pozwracał je wszystkim miastom, które mogły je odkupić. W rzeczywistości, nie tyle chciał je znieść, ile nimi pohandlować, i choć zniósł je istotnie, zrobił to niejako bez
rozmysłu, w trybie czystej operacji skarbowej; i, rzecz
dziwna, ta sama gra trwa przez osiemdziesiąt lat. W tym
okresie siedmiokrotnie sprzedaje się miastom prawo wybierania miejskich urzędników, a ledwie znowu zasmakują
w jego słodyczy, już im się je odbiera, by jeszcze raz im je
sprzedać. Motyw takiego zarządzenia jest zawsze ten sam
i często się go ujawnia: „Potrzeby naszego skarbu — powiedziano we wstępie do edyktu z roku 1722 — zmuszają
nas do szukania najpewniejszych sposobów ich zaspokojenia”. Sposób był pewny, ale rujnujący dla tych, na których
spadał ten niezwykły podatek. „Jestem zdumiony ogromem
sum, wpłacanych we wszystkich czasach na odkupienie
urzędów miejskich — pisze jeden z intendentów do kontrolera generalnego w roku 1764. — Sumy te, zużyte na dzieła
pożyteczne, przyniosłyby korzyści miastu; w przeciwnym
razie odczuwało ono jedynie ciężar władzy i przywilejów
tych urzędów.” Nie ma chyba rysu bardziej haniebnego w
całej fizjonomii dawnego ustroju.
Wydaje się, że trudno jest dzisiaj powiedzieć ściśle, w
jaki sposób rządziły się miasta w osiemnastym wieku; niezależnie bowiem od tego, że źródło władzy miejskiej wciąż
się zmienia, o czym już była mowa, każde miasto zachowuje jeszcze jakieś strzępy swojej dawnej organizacji i daw-
nych zwyczajów. Chyba nie ma we Francji dwu miast, które by się czymś między sobą nie różniły; ale jest to różnorodność łudząca, zasłaniająca podobieństwa.
W roku 1764 rząd postanowił wydać ogólną ustawę o
administracji miast. Swoim intendentom polecił przysyłać
sobie memoriały o sposobie, w jaki działa w każdym mieście administracja. Odnalazłem część tej ankiety i jej lektura przekonała mnie do reszty, że sprawy miejskie były
mniej więcej wszędzie w ten sam sposób prowadzone.
Różnice są tylko powierzchowne i pozorne; istota rzeczy
jest wszędzie ta sama.
Najczęściej rządy miastem powierzone są dwu zgromadzeniom. Dzieje się tak we wszystkich dużych miastach i w
większości małych.
Pierwsze zgromadzenie składa się z urzędników rady
miejskiej, których liczba waha się zależnie od miasta. Jest
to władza wykonawcza gminy, z a r z ą d m i e j s k i (le
corps de ville), jak wówczas mówiono. Jego członkowie
sprawują władzę czasowo i są wybieralni, jeśli król ustanowił wybieralność albo miasto zdołało wykupić urzędy.
Albo też wykonują swój urząd dożywotnio za pieniądze,
jeśli król ponownie ustanowił urzędy i udało mu się je
sprzedać, co się nie zawsze zdarza, ponieważ ten rodzaj
towaru traci na wartości w miarę, jak władza gminy miejskiej zostaje coraz bardziej podporządkowana władzy centralnej. Nie we wszystkich wypadkach ci urzędnicy miejscy
otrzymują uposażenia, zawsze natomiast przysługują im
ulgi w podatkach i przywileje. Nie ma między nimi hierarchii; rządy są kolektywne. Nie widzi się urzędnika, który
by w wyraźny sposób kierował administracją i odpowiadał
za nią. Mer nie jest rządcą miasta, jest tylko przewodniczącym zarządu miejskiego.
Drugie zgromadzenie, nazwane z g r o m a d z e n i e m
o g ó l n y m (l’assemblée générale) wybiera zarząd miej-
ski tam, gdzie się wybory jeszcze odbywają, a wszędzie
nadal uczestniczy w sprawach najważniejszych.
W piętnastym wieku zgromadzenie ogólne często obejmowało cały lud; ten zwyczaj, jak powiedziano w jednym z
memoriałów ankiety, b y ł w z g o d z i e z p l e bejskim duchem naszych przodków.
Wtedy cały lud wybierał swoich urzędników municypalnych; niekiedy zasięgano jego rady; przed nim zdawano
rachunek. Spotyka się to gdzieniegdzie aż do końca siedemnastego wieku.
W wieku osiemnastym zgromadzenia ogólnego nie tworzy już cały lud in corpore. Jest ono niemal zawsze przedstawicielskie. Ale, rzecz godna uwagi, nigdzie nie jest już
wybierane przez masy ludowe i nie odzwierciedla ich ducha. Wszędzie składa się z n o t a b l ó w , niektórzy z nich
wchodzą do zgromadzenia na zasadzie przynależnego im
prawa, inni są wysyłani przez cechy i korporacje, a każdy z
nich wypełnia tu mandat, jaki otrzymał od tej małej, oddzielnej zbiorowości.
W późniejszych latach osiemnastego wieku rośnie liczba
notablów, wchodzących do zgromadzenia na mocy przysługującego im prawa; maleje natomiast ilość deputowanych cechów rzemieślniczych albo w ogóle ich już nie ma.
Spotyka się jedynie deputowanych k o r p o r a c j i
(corps); a więc zgromadzenie składa się tylko z obywateli
miejskich i prawie nie dopuszcza już rzemieślników. Lud,
który nie tak łatwo, jak niektórzy są skłonni sobie wyobrażać, daje się nabierać na złudne pozory wolności, wszędzie
przestaje się wówczas interesować sprawami miejskiej
gminy i w swoich własnych murach żyje jak obcy. Urzędnicy gminy na próżno usiłują od czasu do czasu obudzić w
nim ten miejski patriotyzm, który takich cudów dokazywał
w średniowieczu; lud pozostaje głuchy. Wydaje się, że nie
obchodzą go już nawet najżywotniejsze interesy miasta.
Tam, gdzie zachowuje się pozór wolnych wyborów, władze
miejskie chcą, by lud szedł głosować: lud uparcie nie bierze
w tym udziału. Podobne zjawisko często powtarza się w
dziejach. Niemal wszyscy władcy, którzy zniszczyli wolność, próbowali z. początku utrzymać jej formy; widać to
od Augusta aż po nasze dni; łudzili się, że uda im się połączyć siłę moralną, jaką zawsze daje publiczne zaufanie, z
wygodami, które zapewnić może tylko władza absolutna.
Niemal wszyscy doznawali w tym porażki i szybko przekonywali się, że nie da się długo utrzymywać kłamliwych
pozorów tam, gdzie ich nie potwierdza rzeczywistość.
Toteż w osiemnastym wieku rządy rad miejskich wyrodziły się wszędzie w małe oligarchie. Sprawami gminy kierowało kilka rodzin mających na oku osobisty interes, z dala od publicznej kontroli, nie ponosząc odpowiedzialności
przed ogółem; na chorobę tę cierpi administracja w całej
Francji. Sygnalizują ją wszyscy intendenci; ale widzą na
nią tylko jedno lekarstwo: coraz to większe podporządkowanie władz miejscowych rządowi centralnemu.
A przecież zostało to już zrobione tak, że trudno lepiej;
niezależnie od edyktów, modyfikujących co pewien czas
administrację wszystkich miast — prawami szczególnymi,
właściwymi każdemu z nich, często wstrząsają niezarejestrowane rozporządzenia rady królewskiej, wydawane na
wniosek intendentów bez uprzedniego zbadania stanu rzeczy, będące nieraz całkowitą niespodzianką dla mieszkańców (6).
„To zarządzenie — mówią mieszkańcy jednego z miast,
zaskoczonego takim rozporządzeniem — zadziwiło wszystkie warstwy miasta, które się niczego podobnego nie spodziewały.”
Miasta nie mogą ani ustanawiać akcyzy, ani ściągać danin, ani hipotekować, ani sprzedawać, ani wszczynać procesów sądowych, ani wydzierżawiać swojego majątku, ani
nim zarządzać, ani zużywać nadwyżek z wpływów bez
postanowienia rady królewskiej, wydanego na podstawie
sprawozdania intendenta. Wszystkie roboty miejskie wykonywane są według planów i kosztorysów zatwierdzonych
postanowieniem rady. Przetarg na nie odbywa się w obecności intendenta albo jego subdelegatów, prowadzi je zazwyczaj inżynier albo architekt rządowy. Powinno to, jak
sądzę, zadziwić tych, którzy myślą, że wszystko, co się we
Francji dzieje, jest nowe.
Ale rząd centralny wnika jeszcze głębiej w administrację
miejską, niż wskazywałaby nawet i ta zasada; jego władza
jest w mieście szersza niż uprawnienia.
W okólniku, jaki w połowie stulecia kontroler generalny
rozesłał wszystkim intendentom, czytam: „Zwróci pan
szczególną uwagę na wszystko, co się dzieje w miejskich
zgromadzeniach. Każe pan sobie jak najdokładniej zdawać
z tego sprawę i przedkładać wszystkie powzięte tam postanowienia, po czym będzie je pan bezzwłocznie odsyłał do
mnie ze swoimi uwagami.”
Rzeczywiście, widać z korespondencji intendenta z subdelegatami, że rząd trzyma rękę na wszystkich sprawach
miejskich, zarówno tych najbłahszych, jak najważniejszych. We wszystkim zasięga się opinii rządu, on zaś ma o
wszystkim wyrobione zdanie; nawet uroczystości świąteczne w mieście reguluje rząd. To on w niektórych wypadkach
nakazuje, by miasto dało publicznie wyraz swojej radości,
na jego rozkaz zapalają się fajerwerki i iluminują domy.
Podczas moich badań natknąłem się na intendenta, który
skazał na grzywnę w kwocie dwudziestu liwrów członków
gwardii mieszczańskiej za to, że nie byli obecni podczas Te
Deum.
Toteż dygnitarze miejscy mają odpowiednią świadomość
własnej nicości.
„Bardzo pokornie upraszamy Jaśnie Wielmożnego Pana
— pisze kilku z nich do intendenta — by nam nie odmawiał
swojej życzliwości i opieki. Postaramy się, przez posłuszeństwo wszystkim rozkazom Waszej Wielmożności, okazać, że nie jesteśmy ich niegodni.” — „Nigdy nie opieraliśmy się woli Jaśnie Wielmożnego Pana” — piszą inni, którzy tytułują się jeszcze dumnie p a r a m i m i a s t a (pairs de la ville).
W ten sposób klasa mieszczańska przygotowuje się do
rządzenia, a lud do wolności.
Gdybyż przynajmniej ta ścisła zależność miast chroniła
ich finanse! ale nic podobnego. Niektórzy twierdzą, że bez
centralizacji miasta byłyby szybko zrujnowane: tego nie
wiem; natomiast wiadomo, że w osiemnastym wieku centralizacja nie uchroniła ich przed ruiną. Cała ówczesna historia administracyjna pełna jest rozprzężenia i nieładu, w
jaki popadły ich interesy (7).
Jeżeli z miast przeniesiemy się do wiosek, spotkamy inne
władze, inne formy, ale tę samą zależność.
Dostrzegam wiele oznak świadczących, że w średniowieczu mieszkańcy każdej wioski stanowili wspólnotę,
odrębną od pana. Pan mógł nią rządzić, pilnować jej, a ona
mu służyć, ale do niej należały pewne wspólne dobra stanowiące jej prawowitą własność; wybierała ona swoich
przywódców i administrowała się sama w sposób demokratyczny.
Ten stary ustrój parafii odnajdujemy u wszystkich narodów, które przeszły przez feudalizm, i we wszystkich krajach, do których te narody zaniosły okruchy swoich praw.
W Anglii jego ślady spotyka się na każdym kroku, a jeszcze przed sześćdziesięciu laty był on całkiem żywy w
Niemczech, o czym się można przekonać czytając kodeks
wielkiego Fryderyka. Nawet we Francji w wieku osiemnastym istniały jeszcze jego szczątki.
Przypominam sobie, że kiedy po raz pierwszy starałem
się w archiwach pewnej intendentury ustalić, czym była za
starego ustroju parafia, zdumiałem się odnajdując w tej
wspólnocie, tak ubogiej i tak ujarzmionej, pewne cechy,
które mnie uderzyły niegdyś we wspólnotach wiejskich
Ameryki i które wówczas niesłusznie uznałem za osobliwość nowego świata. Ani tu, ani tam wspólnota wiejska nie
ma stałego przedstawicielstwa, właściwego zarządu gminnego; i tu, i tam administrują nią urzędnicy działający każdy z osobna, pod kierunkiem całej wspólnoty. I tu, i tam co
pewien czas odbywają się zgromadzenia ogólne, gdzie
wszyscy mieszkańcy, zebrani w jedno ciało, wybierają
swoich urzędników i decydują w sprawach najważniejszych. Krótko mówiąc, te wspólnoty są do siebie podobne,
tak jak żywy może być podobny do umarłego.
Bo też te dwa twory, z przeznaczeń tak odmienne, są z
urodzenia te same.
Średniowieczna parafia wiejska, przeniesiona nagle daleko poza feudalizm i całkowicie samodzielna, stała się
township Nowej Anglii. Odłączona od pana, ale uchwycona
potężną dłonią przez państwo, stała się we Francji tym, co
się postaram opisać.
W osiemnastym wieku liczba i nazwy funkcjonariuszy
parafii są rozmaite, zależnie od prowincji. Jak wynika ze
starych dokumentów, urzędnicy ci byli liczniejsi, kiedy
życie miejscowe było bardziej ruchliwe; w miarę, jak kostniało, ich ilość malała. W większości parafii w wieku
osiemnastym zostało ich już tylko dwu: jeden nazywa się
p o b o r c ą (collecteur), drugiego nazywają najczęściej
s y n d y k i e m (syndic). Zazwyczaj ci funkcjonariusze
gminy wiejskiej są jeszcze wybieralni albo są uważani za
wybieralnych; wszędzie jednak stali się oni znacznie bardziej narzędziem państwa niż przedstawicielami wspólnoty.
Poborca zbiera podatek majątkowy (taille) na bezpośredni
rozkaz intendenta. Syndyk, pod codziennym nadzorem
intendenckiego subdelegata, reprezentuje go we wszystkich
sprawach mających związek z porządkiem publicznym i z
zarządzaniem. Jest jego głównym agentem w sprawach
milicji, robót rządowych, wykonywania wszystkich ustaw
powszechnych.
Pan feudalny, jak już to widzieliśmy, nie ma nic wspólnego z tymi szczegółami zarządzania; nawet już nad nimi
nie czuwa i nie pomaga; więcej, te czynności, niegdyś podtrzymujące jego władzę, w miarę jak ta władza się zmniejsza, wydają mu się coraz bardziej poniżej jego godności.
Dziś zraniono by jego dumę proponując mu, by się im oddawał. Pan już nie rządzi; ale jego obecność w parafii i jego
przywileje przeszkadzają powstawaniu rzetelnej władzy
parafialnej, która zastąpiłaby jego poprzednią władzę. Ten
człowiek, tak od wszystkich odmienny, wybraniec tak innego losu, niweczy tu albo osłabia panowanie wszelkich
zasad.
Ponieważ kontakt z nim, jak to później wykażę, sprawił,
że kolejno uciekali do miasta niemal wszyscy zamożniejsi
i bardziej oświeceni mieszkańcy — poza nim we wsi zostawało już tylko stado ciemnych i nieokrzesanych chłopów, niezdolnych podołać administrowaniu wspólnymi
sprawami. „Parafia to zbiorowisko chat i mieszkańców
równie biernych jak one” — słusznie powiedział Turgot.
Dokumenty administracyjne z osiemnastego wieku pełne
są skarg na nieudolność, inercję i nieuctwo parafialnych
poborców i syndyków. Ministrowie, intendenci, subdelegaci, nawet szlachta, wszyscy wciąż nad tym biadają; ale nikt
się nie zastanawia, jakie są tego przyczyny.
Aż do rewolucji parafia wiejska we Francji zachowała w
swoich wewnętrznych rządach coś z tego demokratyzmu,
jaki znamionował je w średniowieczu. Kiedy trzeba wybierać funkcjonariuszy gminy albo omówić jakąś wspólną
sprawę, dzwon zwołuje chłopów przed kościelne wrota;
biedny czy bogaty, każdy ma tu prawo przyjść. Co prawda,
kiedy się zgromadzenie zbierze, nie ma ani rzeczywistych
obrad, ani głosowania; ale każdy może wypowiedzieć swoje zdanie, a pisarz w tym celu wezwany i urzędujący pod
gołym niebem spisuje te rozmaite wypowiedzi i wciąga do
protokołu.
Porównawszy te złudne pozory wolności z towarzyszącą
im faktyczną bezsilnością — można na tym drobnym przykładzie zobaczyć, jak rządy najbardziej absolutne mogą się
złączyć z niektórymi formami najskrajniejszej demokracji,
jak do ucisku dochodzi jeszcze śmieszność wynikająca z
udawania, że się ucisku nie widzi. To demokratyczne zgromadzenie parafialne, owszem, mogło wyrażać swoje żądania, ale prawo do rządzenia się według własnej woli miało
nie większe niż rada miejska w mieście. Nawet i mówić
mogło wtedy, kiedy mu otworzono usta, gdyż zwołać
zgromadzenie wolno było dopiero po uzyskaniu specjalnego zezwolenia intendenta i, jak mówiono, nazywając rzecz
po imieniu, z a l e ż n i e o d j e g o d o b r e j w o l i
(sous son bon plaisir). Choćby jakaś decyzja zapadła jednogłośnie, zgromadzenie nie mogło ani się opodatkować,
ani nic sprzedać, ani kupić, ani wydzierżawić, ani wystąpić
do sądu bez pozwolenia królewskiej rady. Żeby naprawić
szkody wyrządzone przez wichurę w kościelnym dachu czy
podźwignąć walący się mur plebanii, trzeba było uzyskać
postanowienie tej rady. Tej zasadzie podlegała każda wiejska parafia, zarówno podparyska, jak i położona najdalej od
Paryża. Przekonałem się, że parafie prosiły radę nawet o
prawo wydatkowania dwudziestu pięciu liwrów.
Prawda, że mieszkańcy zachowywali zwykle prawo wybierania swoich urzędników w głosowaniu powszechnym;
ale zdarzało się często, że temu małemu ciału wyborczemu
intendent wskazywał kandydata, który z reguły bywał jed-
nogłośnie wybierany w głosowaniu. Kiedy indziej, intendent unieważniał wybory dokonane samorzutnie, sam mianował poborcę i syndyka i w nieskończoność odraczał nowe wybory. Znajdowałem tysiące tego rodzaju przykładów.
Trudno wyobrazić sobie dolę okrutniejszą niż ta, jaka
czekała tych funkcjonariuszy gminnych. Musieli być posłuszni każdej zachciance najniższego urzędnika centralnego rządu, subdelegata. Często skazywał ich na grzywny;
niekiedy— kazał zamykać do więzienia; bo tu już nie istniały gwarancje, jakie gdzie indziej chroniły jeszcze obywateli przed samowolą. „Kazałem uwięzić w gminach —
mówi intendent w roku 1750 — kilku starszych, którzy
szemrali, i kazałem tym gminom zapłacić za drogę konnej
żandarmerii marszałkowskiej. Tym sposobem łatwo dały
się uspokoić.” Toteż funkcje parafialne uważane były nie
tyle za zaszczyt, ile za ciężar, którego starano się wszelkimi
sposobami uniknąć.
Niemniej te ostatnie pozostałości dawnych rządów parafialnych były jeszcze chłopom drogie, a nawet i dziś — ze
wszystkich swobód politycznych jedyną, jaką dobrze rozumieją, jest wolność parafialna. Jest to jedyna sprawa natury publicznej, która ich rzeczywiście obchodzi. Ten sam
człowiek, który rządy nad całym narodem zostawia bez
sprzeciwu w rękach jednego władcy — buntuje się na samą
myśl o tym, że mógłby nie mieć nic do gadania w sprawach
administracji swojej wioski: tak ważne są jeszcze formy
najbardziej już puste.
To, co powiedziałem o miastach i o parafiach wiejskich,
należy rozciągnąć na niemal wszystkie ciała mające własną
osobowość i zbiorową własność.
Za dawnego ustroju, jak i za naszych czasów, nie było
we Francji miasta, miasteczka, wsi, choćby najlichszej wioszczyny, szpitala, fabryki, klasztoru czy kolegium, które
mogłoby samodzielnie kierować własnymi sprawami i do-
wolnie administrować własnym majątkiem. A więc jak
dziś, tak już i wówczas administracja trzymała wszystkich
Francuzów pod kuratelą i choć nie istniało jeszcze to bezwstydne określenie, rzecz sama już była.
ROZDZIAŁ CZWARTY
O tym, że sądownictwo administracyjne
i ochrona urzędników są instytucjami
dawnego ustroju.
Nie było w Europie kraju, w którym sądy zwykłe byłyby
mniej niż we Francji zależne od rządu; ale nie było też kraju, w którym częściej stosowano by sądownictwo wyjątkowe. Te dwie rzeczy są ze sobą związane ściślej, niż się na
ogół uważa. Ponieważ król nie miał prawie żadnego wpływu na los sędziów, ponieważ nie mógł ich ani odwołać, ani
przenieść, ani też, najczęściej, awansować w stopniu, ponieważ, krótko mówiąc, nie mógł wygrywać ich ambicji ani
trzymać ich strachem — szybko ta ich niezawisłość stała
mu się niewygodna. I to go skłoniło, by w szerszej niż
gdzie indziej mierze wyłączać spod ich jurysdykcji sprawy
bezpośrednio dotyczące jego władzy i dla swojego osobistego użytku utworzyć obok nich rodzaj trybunału bardziej
zależnego, który by, nie stanowiąc dla króla niebezpieczeństwa, jakim jest rzeczywista sprawiedliwość, zachował jednak w oczach jego poddanych pewne jej pozory.
W krajach, jak niektóre części Niemiec, gdzie sądy zwykłe nigdy nie były tak niezależne jak ówczesne sądy francuskie — nie stosowano podobnych środków ostrożności
i sądownictwo administracyjne nigdy nie istniało. Panujący
był tam w dostatecznej mierze władcą sędziów, by nie odczuwać potrzeby sędziów komisarycznych.
Jeśli się uważnie przeczyta królewskie edykty i oświadczenia, ogłaszane w ostatnim stuleciu monarchii, a także
postanowienia rady z tego okresu — okaże się, że niewiele
jest takich, w których by rząd, wydawszy zarządzenie, nie
omieszkał dodać, że spory, jakie mogłyby w związku z nim
wyniknąć i mogące z nich powstać procesy będą rozpatrywane wyłącznie przez intendentów i radę.
„Jego Królewska Mość rozkazuje także, by wszystkie
sprawy i spory, które wykonanie niniejszego zarządzenia
spowodować może, były wraz z podaniem okoliczności
i spraw z tym związanych wnoszone przed intendenta, by
on je rozsądził, z prawem apelacji do rady. Zabrania się
rozpoznawania ich naszym sądom i trybunałom.” Jest to
zwykła formuła.
W materiach regulowanych przez dawne prawa i zwyczaje, wobec których ten środek ostrożności nie został
przedsięwzięty, rada interweniuje nieustannie drogą w y w o ł a n i a (ewokacji); odbiera ona z rąk sędziów zwykłych i przejmuje sprawę, w której administracja jest zainteresowana. W rejestrach rady pełno jest takich nakazów
wywołujących przed nią poszczególne sprawy. Powoli wyjątek się upowszechnia, fakt przekształca w teorię. Nie w
prawach, ale w umysłach tych, którzy prawa stosują, utrwala się jako racja stanu przekonanie, że wszystkie procesy,
gdzie w grę wchodzi interes publiczny albo przesłanką jest
interpretacja aktu administracyjnego, nie należą do kompetencji sądów zwykłych, których jedyną rolą jest rozsądzanie sporów dotyczących interesów prywatnych. W tej materii my znaleźliśmy jedynie formułę; myśl należy do starego
ustroju.
Od tamtej pory większość kwestii spornych powstających w związku ze ściąganiem podatków należy do wyłącznej kompetencji intendenta i rady. Tak samo jest ze
wszystkim, co odnosi się do policji drogowej, zarządu dróg,
żeglugi rzecznej itd.; na ogół wszystkie procesy, w których
zainteresowane są władze publiczne, rozpatrywane są przez
trybunały administracyjne.
Intendenci pilnie dbają o to, by ta wyjątkowa jurysdykcja
wciąż się rozszerzała; przestrzegają kontrolera generalnego
i ponaglają radę. Argument, jaki wysuwa jeden z tych
urzędników, by uzyskać ewokację, zasługuje na zapamiętanie: „Zwykły sędzia — mówi — musi się trzymać sztywnych zasad, które mu nakazują potępić postępek sprzeczny
z prawem; ale rada mając pożytek na oku zawsze może
naruszyć przepisy”.
Zgodnie z tą zasadą, intendent lub rada często wywołują
przed siebie procesy, które z administracją publiczną łączy
związek niemal niewidoczny, a nawet takie, które najbardziej widocznie żadnego z nią związku nie mają. Szlachcic,
który się pokłócił z sąsiadem i jest niezadowolony z decyzji
swoich sędziów, prosi radę, by ewokowała sprawę; intendent, zapytany o opinię, odpowiada: „Chociaż chodzi tutaj
jedynie o prawa osób prywatnych, których rozpoznawanie
należy do sądów, Jego Królewska Mość może zawsze, ilekroć zechce, zastrzec sobie rozpoznawanie sprawy każdego
rodzaju, nie potrzebując się tłumaczyć z przyczyn”.
Ludzie z gminu, którym zdarzyło się naruszyć porządek
jakimś gwałtownym czynem, zostają zwykle, wskutek
ewokacji, oddani pod sąd intendenta albo prewota żandarmerii marszałkowskiej. Większość zamieszek, wybuchających tak często z powodu wysokich cen zboża, daje powód
do tego rodzaju ewokacji. Intendent dobiera sobie wówczas
pewną liczbę ludzi kształconych w szkołach, rodzaj zaimprowizowanej rady prefektury, którą sam wybiera, i sądzi
jako sędzia karny. Znajdowałem wydane w ten sposób wyroki skazujące ludzi na galery, a nawet na śmierć. Procesy
karne sądzone przez intendenta zdarzają się często jeszcze
pod koniec wieku siedemnastego.
Współcześni prawoznawcy zapewniają nas, że w materii
prawa administracyjnego dokonał się od rewolucji wielki
postęp: „Przedtem władza sądowa i administracyjna były
nierozdzielne — powiadają; — teraz je rozdzielono i każdej wyznaczono właściwe jej miejsce”. By należycie ocenić
postęp, o którym tu mowa, nie wolno zapominać, że choć
za starego ustroju kompetencje sądów wciąż się rozszerzały
poza naturalną sferę ich władzy, to z drugiej strony sądy
nigdy tej władzy w pełni nie sprawowały. Kto dojrzy tylko
jedno bez drugiego, ten mieć będzie jedynie fałszywą i niepełną wiedzę o przedmiocie. Raz pozwalano sądom na wydawanie przepisów z dziedziny administracji publicznej, co
najoczywiściej leżało poza zakresem ich władzy; innym
razem zakazywano im orzekania w rzeczywistych procesach sądowych, co było rugowaniem ich z ich własnej domeny. To prawda, że my wyparliśmy sądownictwo z dziedziny administracji, w którą mu dawny ustrój zupełnie niesłusznie pozwolił wkroczyć; ale równocześnie rząd, jak się
okazuje, nieustannie wciskał się w naturalną sferę działania
sądownictwa, a my zostawiliśmy go tam, jak gdyby brak
podziału władzy nie był tu równie niebezpieczny, a nawet
szkodliwszy; bo wtrącanie się sądownictwa w administrację szkodzi jedynie interesom, podczas gdy wtrącanie się
administracji w sądownictwo deprawuje ludzi i czyni z nich
buntowników i służalców jednocześnie.
Wśród dziewięciu czy też dziesięciu konstytucji, uchwalonych we Francji na wieki wieków w ciągu ostatnich
sześćdziesięciu lat, jest jedna, w której powiedziano wyraźnie, że bez uprzedniego zezwolenia na wszczęcie postępowania żaden urzędnik administracji nie może być pociągnięty do odpowiedzialności przed zwykłym sądem. Artykuł okazał się obmyślony tak dobrze, że kiedy obalono
konstytucję, której był częścią, zadbano, by go z jej ruin
wydobyć, i od tej pory zawsze starano się go trzymać w
miejscu bezpiecznym od wszelkich rewolucyjnych wstrząsów. Urzędnicy państwowi mają jeszcze zwyczaj nazywać
przywilej nadany im tym artykułem jedną z wielkich zdobyczy roku 89; ale tu też się mylą, bowiem za dawnej monarchii rządy zgoła nie mniej niż dziś dbały, by ich funkcjonariusze nie byli narażeni na przykrość spowiadania się
przed sprawiedliwością jak zwykli obywatele. Jedyna istotna różnica między dwiema epokami jest ta, że przed rewolucją rząd, żeby kryć swoich urzędników, musiał chwytać
się środków nielegalnych i samowolnych, po rewolucji zaś
można im było pozwolić łamać prawo legalnie.
Kiedy w dawnym ustroju sądy chciały pociągnąć do odpowiedzialności jakiegoś przedstawiciela władzy centralnej, postanowienie rady z reguły odbierało oskarżonego
sędziom i odsyłało przed komisarzy wyznaczonych przez
radę; bo, jak pisze jeden z ówczesnych radców stanu, zaskarżony do sądu urzędnik państwowy natknąłby się u zwykłych sędziów na uprzedzenia, co naraziłoby na szwank
powagę władzy królewskiej. Tego rodzaju ewokacje zdarzają się nie od czasu do czasu, ale codziennie, dotyczą nie
tylko najwyższych urzędników, ale i najskromniejszych.
Kto był choćby najcieńszą nicią związany z administracją,
ten nikogo prócz niej mógł się nie bać. Dozorca, z ramienia
urzędu dróg i mostów pilnujący odrabiania szarwarku, pozwany został do sądu przez chłopa, którego pobił. Rada
ewokuje sprawę, a naczelny inżynier tak pisze o tym poufnie do intendenta: ,,Mówiąc szczerze, dozorca jak najbardziej zasłużył na naganę, ale to nie powód, by sprawa miała
się toczyć zwykłym trybem; dla administracji dróg i mostów jest bowiem rzeczą największej wagi, by zwykłe sądy
nie rozpatrywały i nie otrzymywały skarg wnoszonych
przez odrabiających szarwark na nadzorców tych robót;
gdyby ten przykład znalazł naśladowców, roboty drogowe
byłyby nieustannie zakłócane przez procesy, wynikające z
ogólnej niechęci, jaką ci funkcjonariusze wzbudzają”.
W innym wypadku, w sprawie przedsiębiorcy państwowego, który użył materiałów zabranych z pola sąsiada, sam
intendent donosi kontrolerowi generalnemu: „Nie mogę
dostatecznie przestrzec, jak wielką szkodę przyniosłoby
interesom administracji pozostawienie jej przedsiębiorców
jurysdykcji zwykłych sądów, których zasad nie da się w
żaden sposób pogodzić z ich zasadami”.
Od czasu napisania tych słów minęło równo sto lat, a
wydaje się, że urzędnicy, którzy je pisali, to nasi współcześni.
ROZDZIAŁ PIĄTY
W jaki sposób administracja mogła tak
dalece przeniknąć do dawnych władz i nie
obalając ich, zająć ich miejsce.
A teraz zrekapitulujemy pokrótce to, co powiedzieliśmy
w trzech poprzednich rozdziałach: jedno jedyne ciało,
umieszczone w centrum królestwa, rządzi administracją
publiczną w całym kraju; ten sam minister kieruje niemal
wszystkimi sprawami wewnętrznymi; w każdej prowincji
jeden urzędnik decyduje o ich szczegółowym wykonaniu;
nie ma żadnych niższych organów administracyjnych, które
mogłyby cokolwiek przedsięwziąć, bez uprzedniego uzyskania na to zgody; trybunały specjalne rozstrzygają spory,
w których jest zainteresowana administracja, i osłaniają
wszystkich jej urzędników. Cóż to jest, jeśli nie dobrze nam
znana centralizacja? Jej formy są mniej wyraziste niż dziś,
jej postępowanie mniej unormowane, jej egzystencja bardziej burzliwa; ale jest to ten sam twór. Od tamtej pory
niczego istotnego nie musiano ani do niej dodać, ani odjąć;
dość było zburzyć wszystko, co się dookoła wznosiło, by
ukazała się taka, jaką widzimy (8).
Imitacje większości opisanych przeze mnie instytucji
powstały od tamtej pory w stu najróżniejszych miejscach;
ale wtedy stanowiły osobliwość Francji i zobaczymy
wkrótce, jak wielki wpływ wywarły na rewolucję francuską
i jej skutki.
Ale w jaki sposób mogły te instytucje świeżej daty powstać wśród szczątków społeczeństwa feudalnego?
Było to bardziej dzieło cierpliwości, zręczności i czasu
niż siły i nieograniczonej władzy. W momencie, kiedy nadeszła rewolucja, ze starego administracyjnego gmachu we
Francji niemal nic jeszcze nie zburzono; dobudowano do
niego, by tak rzec, gmach inny.
Nic nie wskazuje, by rządy dawnego ustroju, dokonując
tej trudnej pracy, działały według jakiegoś planu, starannie
obmyślonego z góry; po prostu poddawały się. one instynktowi, który każdemu rządowi każę dążyć do samodzielnego
zawiadywania sprawami, instynktowi, który był zawszę ten
sam, choć działający byli różni. Rząd zostawił dawnym
władcom ich starodawne nazwy i zaszczyty, ale powoli
odebrał im całą rzeczywistą władzę. Nie wypędził ich, ale
wyparł z ich rewirów. Korzystał z bierności jednego, z
sobkostwa drugiego, by zająć ich miejsce; korzystał z każdej ich wady, nigdy nie usiłując ich poprawiać, lecz jedynie
wyrugować, i w końcu prawie wszystkich zastąpił jednym
w istocie urzędnikiem — intendentem, którego nawet imienia nie znano, kiedy się tamci rodzili.
W tym wielkim przedsięwzięciu przeszkadzała rządowi
jedynie władza sądownicza; ale i tu udało mu się uchwycić
substancję władzy, pozostawiając przeciwnikom zaledwie
jej cień. Nie wyłączył parlamentów ze sfery administracji,
ale sam się tam stopniowo tak rozwielmożnił, że zajął ją
niemal w całości. W niektórych wypadkach wyjątkowych
i przemijających, w okresach głodu na przykład, kiedy namiętności ludu dawały punkt oparcia ambicji radców parlamentów, rząd centralny chwilowo pozwalał parlamentom
rządzić i nie przeszkadzał im w robieniu zgiełku, nieraz
rozbrzmiewającego echem w historii; ale szybko wracał po
cichu na swoje miejsce i dyskretnie brał znowu pod kuratelę wszystkich ludzi i wszystkie sprawy.
Kto się przyjrzy uważnie walce parlamentów z władzą
królewską, ten się przekona, że do starć niemal zawsze
dochodziło na terenie politycznym, a nie administracyjnym.
Spory powstają najczęściej w związku z nowym podatkiem; czyli że obaj przeciwnicy walczą bynajmniej nie o
władzę administracyjną, lecz o władzę ustawodawczą, do
której ani jeden, ani drugi nie ma prawa.
Im bliżej rewolucji, tym bardziej się ta walka potęguje.
Im silniej rozpalają się namiętności ludu, tym bardziej parlament miesza się do polityki, a że równocześnie władza
centralna i jej funkcjonariusze nabierają doświadczenia
i zręczności, parlament coraz mniej zajmuje się właściwą
administracją; z każdym dniem staje się coraz mniej administratorem, a coraz bardziej trybunem.
Zresztą czasy otwierają przed rządem centralnym wciąż
nowe pola działania, gdzie trybunały nie umieją go szybko
doścignąć; chodzi bowiem o sprawy nowe, które nie mają
precedensów i są ich rutynie obce. W czyniącym szybkie
postępy społeczeństwie co chwila rodzą się nowe potrzeby,
a każda z nich jest nowym źródłem władzy dla rządu; bo
tylko on jeden potrafi je zaspokoić. Podczas gdy sfera administracyjnych działań trybunałów pozostaje niezmienna,
sfera działania rządu rozszerza się nieustannie wraz z postępami cywilizacji.
Rewolucja, która zbliża się i zaczyna poruszać umysły
wszystkich Francuzów, podsuwa im tysiące nowych pomysłów, które zrealizować może tylko rząd; rewolucja rozwija
rząd, zanim go obali. Rząd doskonali się jak wszystko inne,
szczególnie uderza to, kiedy się bada archiwa. Kontroler
generalny i intendent z roku 1780 nie przypominają już
intendenta i kontrolera generalnego z roku 1740; administracja została przekształcona. Jej urzędnicy są ci sami, ale
włada nimi inny duch. W miarę jak administracja staje się
coraz bardziej drobiazgowa i coraz rozleglejsza — staje się
też bardziej systematyczna i zmyślniejsza. Owładnąwszy
wszystkim, nabrała umiaru; mniej uciska, bardziej kieruje.
Pierwsze działania rewolucji zniszczyły tę wielką instytucję monarchii; została odrestaurowana w roku 1800. Ani
w tej epoce, ani później w materii administracji publicznej
nie zatriumfowały bynajmniej zasady z roku 1789, jak tylekroć powtarzano, ale przeciwnie — zasady dawnego ustroju, które wszystkie wówczas przywrócono i które nadal
pozostają w mocy.
Jeśli mnie kto zapyta, w jaki sposób dało się tę cząstkę
starego ustroju tak w całości przenieść i wcielić do nowego
społeczeństwa, odpowiem, iż rewolucja nie obaliła centralizacji, ponieważ ta była jej początkiem i jej oznaką; i dodam, że naród po zlikwidowaniu swojej arystokracji dąży
do centralizacji niejako samorzutnie. Niewiele trzeba wysiłku, by go w tym kierunku popchnąć — dużo trudniej
byłoby go powstrzymać. W jego łonie wszystkie władze
zmierzają w sposób naturalny do jedności i potrzeba wielkiego kunsztu, by udało się je zachować podzielone.
Rewolucja demokratyczna, która obaliła tyle instytucji
starego ustroju, tę miała tylko wzmocnić i w społeczeństwie uformowanym przez tę rewolucję centralizacja znalazła sobie miejsce w sposób tak naturalny, że łatwo można
ją było wziąć za jedno z jej dzieł.
ROZDZIAŁ SZÓSTY
O obyczajach administracyjnych w
dawnym ustroju.
Każdego chyba, kto by czytał korespondencję intendenta
z czasów dawnego ustroju ze zwierzchnikami i podwładnymi, musi zadziwić jedno: jak bardzo podobieństwo instytucji upodobniło ówczesnych urzędników do naszych. Wydaje się, że podają sobie ręce ponad dzielącą ich przepaścią
rewolucji. Nigdzie nie uwydatnił się lepiej wpływ prawodawstwa na ludzkie umysły.
Ministra nurtowało już pragnienie, by na własne oczy
wnikać szczegółowo we wszystkie sprawy i samemu stanowić o wszystkim w Paryżu. W miarę jak czas mija i administracja doskonali się, ta namiętność rośnie. Pod koniec
osiemnastego wieku nie można już założyć warsztatu dobroczynnego w zapadłym kącie najodleglejszej prowincji,
by kontroler generalny nie zechciał osobiście sprawdzić
kosztów, zredagować regulaminu i naznaczyć miejsca. Powstaje gdzieś przytułek dla żebraków? Trzeba podać kontrolerowi nazwiska żebraków, którzy się zgłosili, donosić
mu dokładnie, kiedy wychodzą i przychodzą; w połowie
stulecia (1733) d’Argenson pisał: „Szczegóły, które się
komunikuje ministrom, są nieprzeliczone. Nic się bez nich
nie dzieje, wszystko przez nich przechodzi, a że ich wiadomości nie są tak rozległe jak ich władza, muszą zdawać
wszystko na niższych urzędników, którzy się stają rzeczywistymi władcami”.
Kontroler generalny domaga się nie tylko raportów o
sprawach, ale i szczegółowych informacji o osobach. Intendent zwraca się z kolei do swoich subdelegatów, po
czym powtarza słowo w słowo ich doniesienia, zupełnie
jakby sam był najdokładniej ze sprawą obeznany.
By móc wszystkim kierować z Paryża i wszystko tam
wiedzieć, trzeba było wymyślać tysiączne sposoby kontroli.
Masa zapisanego papieru jest ogromna, a powolność procedury administracyjnej tak wielka, że nie zdarzyło mi się
spotkać wypadku, by parafia krócej niż rok czekała na pozwolenie odbudowania dzwonnicy czy naprawienia plebanii; najczęściej mijają dwa albo i trzy lata, zanim prośba
zostanie załatwiona przychylnie.
Sama rada w jednym ze swoich rozporządzeń (29 marca
1773) zauważa, „że formalności administracyjne pociągają
za sobą niekończące się odraczanie spraw i aż nazbyt często dają powód do najsłuszniejszych skarg; formalności
wszakże nieodzowne” — dodaje.
Sądziłem, że zamiłowanie do statystyki jest znamieniem
urzędników naszych czasów; ale się omyliłem. W schyłkowym okresie dawnego ustroju często rozsyłano intendentom gotowe drukowane tabelki, które subdelegaci i syndykowie w parafiach musieli tylko wypełniać. Kontroler generalny każe sobie składać raporty o rodzaju gruntów, ich
uprawie, o gatunku i ilości plonów, o ilości bydła, o zarobkowych zajęciach i obyczajach mieszkańców. Uzyskane w
ten sposób informacje nie są ani mniej przypadkowe, ani
bardziej pewne od informacji, jakie w naszych czasach
Dostarczają w podobnych wypadkach prefekci i merowie.
Wydawana przy tej okazji przez subdelegatów ocena charakteru poddanych im mieszkańców bywa zwykle niezbyt
korzystna. Często się w tych opiniach powtarza, że „chłop
jest z natury leniwy i nie pracowałby, gdyby nie musiał żyć
z pracy”. Jest to doktryna gospodarcza mocno, jak się zdaje, rozpowszechniona wśród urzędników administracji.
Nawet język administracyjny obu epok jest uderzająco
podobny. I tu, i tam styl jest jednakowo bezbarwny, rozlewny, nieokreślony i mglisty; osobowość każdego pisarza
zaciera się i gubi we wspólnej wszystkim przeciętności.
Kto czyta prefekta, ten czyta intendenta.
Jedynie pod koniec stulecia, kiedy swoisty język Diderota i Rousseau zdążył się już rozpowszechnić i przeniknąć
do języka potocznego, wypełniająca książki tych pisarzy
czułostkowość ogarnia urzędników administracji i dosięga
nawet skarbowców. Styl administracyjny, zazwyczaj tak
oschły w swojej tkance, staje się wówczas niekiedy namaszczony, wręcz tkliwy. Subdelegat skarży się intendentowi
paryskiemu, „że przy wykonywaniu swoich funkcji nieraz
doznaje bólu, wielce dotkliwego dla duszy czułej”.
Rząd, jak za naszych czasów, rozdzielał między parafie
zasiłki dla ubogich; warunkiem ich uzyskania było zebranie
datków od mieszkańców. Kiedy ofiarowana przez nich
suma jest już dostateczna, kontroler generalny pisze na
marginesie listy podziału: „Dobrze, wyrazić zadowolenie”;
zaś kiedy suma jest pokaźna, pisze: „Dobrze, wyrazić zadowolenie i wzruszenie”.
Urzędnicy administracji, niemal wszyscy mieszczanie,
stanowią już klasę ożywioną właściwym sobie duchem,
mającą własne tradycje, własne cnoty, własny honor i swoją dumę. Jest to arystokracja nowego społeczeństwa, już
uformowana i żywa; i tylko czeka jeszcze, by rewolucja
zrobiła dla niej miejsce.
Już w tym czasie cechą charakterystyczną urzędników
administracyjnych we Francji jest gwałtowna nienawiść,
jaką czują wobec wszystkich, zarówno szlachty, jak mieszczan, którzy poza nimi chcą się zajmować sprawami publicznymi. Administrację przeraża nawet najmniejsze nie-
zależne ciało, usiłujące powstać bez jej udziału; przeszkadza jej każde, choćby najskromniejsze, wolne stowarzyszenie, niezależnie od celu, jaki sobie stawia; pozwala ona
ostać się tylko tym, które utworzyła własnowolnie i którym
przewodzi. Nawet wielkie towarzystwa przemysłowe budzą
jej niechęć; krótko mówiąc, nie życzy sobie, by obywatele
wtrącali się w jakikolwiek sposób do kierowania swoimi
własnymi sprawami; woli bezruch od konkurencji. Że jednak Francuzom zawsze trzeba dać na osłodę trochę wolności, by łatwiej im było znieść zależność, rząd pozwala dyskutować bardzo swobodnie o wszelakiego rodzaju teoriach
ogólnych i abstrakcyjnych w dziedzinie religii, filozofii,
moralności, a nawet polityki. Zgadza się bez protestu, by
atakowano podstawowe zasady, na jakich spoczywało
wówczas społeczeństwo, by podważano nawet istnienie
Boga — byle nie krytykowano złośliwie choćby najniższych urzędników administracji. Wyobraża sobie, że tamto
go nie dotyczy.
Chociaż w wieku osiemnastym dzienniki albo jak wówczas mówiono, gazety, zawierały więcej czterowierszy niż
polemik, administracja bardzo zazdrosnym okiem patrzyła
już na tę niewielką potęgę. Książki traktuje pobłażliwie, ale
dla dzienników jest już bardzo ostra; nie mogąc ich całkowicie skasować, stara się je przejąć na swój wyłączny użytek. Znajduję okólnik z roku 1761, rozsyłany wszystkim
intendentom w królestwie, gdzie oznajmia się, że król (był
to Ludwik XV) postanowił, iż od tej pory Gazette de France będzie wydawana pod okiem rządu. „Pragnieniem Jego
Królewskiej Mości jest uczynić tę gazetę ciekawą i zapewnić jej wyższość nad wszystkimi innymi. W związku z tym
— dodaje minister — zechce pan przysłać do mnie biuletyn
o wszystkim, co się w pańskim okręgu dzieje i co może
zainteresować publiczną ciekawość, a zwłaszcza to, co się
tyczy fizyki, historii naturalnej, niezwykłych i ciekawych
wydarzeń.” Do okólnika dołączony jest prospekt, zapowiadający, że nowa gazeta, choć będzie wychodziła częściej
i zawierała więcej materiału niż jej poprzedniczka, będzie
dla abonentów dużo tańsza.
Po otrzymaniu tych dokumentów intendent pisze do subdelegatów, każąc im zabrać się do dzieła; ale oni na początek odpowiadają, że nic ciekawego nie wiedzą. Przychodzi
nowy list ministra, w którym ten gorzko się skarży na opieszałość prowincji. „Jego Królewska Mość rozkazał mi powiedzieć panu, że życzeniem Jego jest, by zajął się pan
bardzo poważnie tą sprawą i wydał najdokładniejsze polecenia swoim podwładnym.” Z kolei subdelegaci wykonują
polecenia: jeden donosi, że przemytnik soli został powieszony i wykazał dużą odwagę; drugi, że w jego okręgu kobieta urodziła trojaczki — trzy dziewczynki; trzeci, że rozpętała się ogromna burza, nie wyrządzając co prawda żadnych szkód. Jest i taki, który oświadcza, że mimo usilnych
starań nie odkrył niczego, co by zasługiwało na opisanie,
ale chce zaabonować tak pożyteczną gazetę i będzie namawiał wszystkich zacnych ludzi, by zrobili to samo. Jak się
wydaje, te wszystkie wysiłki są mało skuteczne, bo z nowego listu ministra dowiadujemy się, że „król, który w
łaskawości swojej sam zechciał się szczegółowo zająć sposobami udoskonalenia gazety i który chce zrobić z niej
dziennik tak wyborny i słynny, jak na to zasługuje, okazał
wielkie niezadowolenie widząc, że jego zamysły są źle
wykonywane”.
Jak widać, historia jest galerią obrazów, w której znajduje się mało dzieł oryginalnych i dużo kopii.
Trzeba zresztą przyznać, że we Francji rząd centralny
nigdy nie naśladuje tych rządów południowych krajów Europy, które wszystko zagarniają dla siebie jakby po to tylko, by wszystko pozostawić w jałowym bezruchu. Rząd
francuski często wykazuje duże zrozumienie swojego zada-
nia, a zawsze jest aż zadziwiająco aktywny. Ale jego aktywność jest często nieproduktywna, a nawet szkodliwa,
nierzadko bowiem bierze się on do tego, co ponad jego siły,
albo robi to, czego nikt nie kontroluje.
Najpotrzebniejszych reform, które do skutecznego przeprowadzenia wymagają wytrwałej energii, nie przedsiębierze, albo, zacząwszy, szybko się do tej pracy zniechęca; za
to bez końca zmienia jakieś postanowienia i jakieś ustawy.
W sferze jego działania nic ani przez chwilę nie zażywa
spokoju. Nowe przepisy następują po sobie z tak zawrotną
szybkością, że urzędnicy, otrzymujący rozkazy, często sami
nie wiedzą, w jaki sposób mają się do nich zastosować.
Funkcjonariusze rady miejskiej skarżą się samemu kontrolerowi generalnemu na wielką zmienność regulującego
drobiazgi ustawodawstwa. „Zmiany w samych rozporządzeniach skarbowych — mówią — są tak duże, że funkcjonariusz rady miejskiej, nawet nieusuwalny, nie może się
zajmować niczym innym, jak studiowaniem nowych rozporządzeń w miarę ich ukazywania się i w rezultacie zmuszony jest zaniedbywać swoje własne sprawy.”
Nawet kiedy ustawy nie zmieniano, sposób jej stosowania bywał co dzień inny. Kto nie oglądał administracji starego ustroju przy pracy, czytając pozostałe po niej tajne
dokumenty, ten nie może sobie wyobrazić pogardy, jaką w
końcu zaczęli darzyć prawo nawet ci, którzy je stosowali,
gdy nie było już ani zgromadzeń politycznych, ani gazet,
by hamować kapryśną aktywność i powściągać zmienne
i apodyktyczne humory ministrów i ich kancelarii.
Prawie nie ma postanowienia rady, które by nie zawierało przypomnienia ustaw wcześniejszych, nieraz bardzo niedawnych, jakie zostały wydane, ale nie zostały wykonane.
I, w istocie, nie ma chyba edyktu, królewskiej deklaracji
czy patentu, zarejestrowanych najuroczyściej, które by w
praktyce nie uległy tysiącznym zniekształceniom. Z listów
kontrolerów generalnych i intendentów widać, że rząd nieustannie pozwala w drodze wyjątku postąpić inaczej, niż
rozkazał uprzednio. Łamie prawo rzadko, ale co dzień je
lekko we wszystkich kierunkach nagina, stosownie do poszczególnych wypadków i dla łatwiejszego administrowania.
W związku z przepisem dotyczącym akcyzy, od którego
posiadacz koncesji na roboty państwowe chciał się uchylić,
intendent pisze do ministra: „Niewątpliwie, gdyby trzymać
się ściśle przytoczonych przeze mnie edyktów i rozporządzeń, nikt w królestwie nie jest od tych obowiązków wolny;
ale wytrawni znawcy spraw administracyjnych wiedzą, że z
tymi kategorycznymi zarządzeniami jest tak, jak z przewidywanymi przez nie karami i choć znaleźć je można we
wszystkich bez mała edyktach, oświadczeniach i orzeczeniach dotyczących ustalania podatków — nie przeszkadza
to nigdy w stosowaniu wyjątków”.
Jest w tym cały dawny ustrój: sztywna zasada, miękka
praktyka; taki jest jego charakter.
Kto chciałby rządy ówczesne oceniać według zbiorów
ich praw — ten popełniałby najkomiczniejsze omyłki.
Znajduję rozporządzenie królewskie z roku 1757, skazujące
na śmierć wszystkich, którzy by układali albo drukowali
pisma godzące w religię czy w ustalony porządek społeczny. Księgarz, który by je sprzedawał, sprzedawca, który by
je kolportował, podlegają tej samej karze. Czyżbyśmy się
cofnęli w czasy św. Dominika? Nie, to właśnie czasy panowania Woltera.
Często słyszy się utyskiwania, że Francuzi nie szanują
prawa; niestety! a kiedyż to mieli się nauczyć je szanować?
Można powiedzieć, że u ludzi dawnego ustroju miejsce,
które w umyślę ludzkim powinno zajmować pojęcie prawa,
było puste. Każdy, kto ubiega się o cokolwiek, nalega, by
odstąpiono dla niego od ustalonej zasady, nalega tak natar-
czywie i rozkazująco, jakby domagał się właśnie przestrzegania litery prawa; i faktycznie, powołanie się na nią bywa
zwykle tylko grzeczną formą odprawienia natręta z kwitkiem. Uległość ludu wobec władzy jest jeszcze całkowita,
ale jego posłuszeństwo wynika bardziej z nawyku niż z
dobrej woli; ilekroć bowiem zaczyna się buntować, najmniejsze wzburzenie od razu go popycha do czynów gwałtownych i niemal zawsze bywa poskramiany nie prawem
bynajmniej, ale także przemocą i samowolą.
W wieku osiemnastym władza centralna we Francji nie
miała jeszcze tej zdrowej i silnej struktury, jaką znamy z
okresu późniejszego; niemniej, ponieważ udało się jej już
usunąć wszystkie władze pośrednie i pomiędzy nią a obywatelami kraju rozciąga się już tylko olbrzymia pusta przestrzeń — władza ta każdemu z nich jawi się z oddali jako
jedyna sprężyna społecznej machiny, jedyny i nieodzowny
czynnik życia publicznego.
Ujawnia się to najwyraźniej w pismach jej krytyków
i wrogów. Kiedy długotrwały niepokój, poprzedzający rewolucję, zaczyna już być wyczuwalny — pojawiają się
przeróżne nowe systemy, traktujące o społeczeństwie i o
rządzie. Cele, jakie stawiają sobie ci reformatorzy, są rozmaite, ale ich sposób jest zawsze ten sam. Chcą się posłużyć władzą centralną i jej rękami wszystko zburzyć
i wszystko odbudować podług nowego, przez siebie obmyślonego planu; wydaje im się, że tylko centralna władza
zdolna jest wykonać takie zadanie. Potęga państwa musi
być bez granic, podobnie jak jego prawo, mówią; idzie tylko o to, by przekonać państwo, że ma swojej potęgi używać
w odpowiedni sposób. Mirabeau-ojciec, ten szlachcic tak
zajadły w swoim przywiązaniu do praw szlacheckich, że
intendentów nazywa bez ogródek intruzami i oświadcza, że
jeśli samemu rządowi pozostawi się wybór sędziów, to trybunały rychło zamienią się w bandy komisarzy — sam Mi-
rabeau nadzieję na realizację swoich mrzonek pokłada tylko w władzy centralnej.
Te myśli nie bytują jedynie w książkach; rozchodzą się
po wszystkich umysłach, przenikają do obyczajów, nakładają się na przyzwyczajenia, ze wszystkich stron wchodzą
do codziennej praktyki życiowej.
Nikt nie wyobraża sobie, by można było załatwić pomyślnie jakąkolwiek ważną sprawę, jeśli państwo się w to
nie wmiesza. Nawet rolnicy, ludzie zazwyczaj opornie słuchający pouczeń, skłonni są uznać, że za brak postępów w
rolnictwie winę ponosi głównie rząd, który nie wspomaga
ich dostatecznie ani radą, ani opieką. Jeden z nich pisze do
intendenta tonem podrażnionym, w którym już dźwięczy
rewolucja: „Dlaczego rząd nie mianuje inspektorów, którzy
by co roku objeżdżali prowincje, sprawdzali stan upraw,
uczyli rolników, jak można je z pożytkiem zmieniać, mówili im, jak chodzić koło bydła, jak je tuczyć, hodować,
sprzedawać i gdzie je prowadzić na targ? Powinno się dobrze wynagradzać tych inspektorów. Rolnicy, którzy się
okażą najlepszymi gospodarzami, powinni dostawać odznaczenia”.
Inspektorzy i krzyże zasługi! Farmerowi z hrabstwa Suffolk taki pomysł nie przyszedłby nigdy do głowy!
W mniemaniu ogromnej większości tylko rząd może zabezpieczyć porządek publiczny: lud boi się wyłącznie żandarmerii marszałkowskiej; ją jedynie właściciele darzą
jeszcze odrobiną zaufania. I dla tych, i dla tamtych konny
żandarm marszałkowski jest nie tylko głównym obrońcą
porządku, ale i jego ucieleśnieniem. „Każdy człowiek przekonał się — stwierdza prowincjonalne zgromadzenie Gujenny — że sam widok konnego żandarma wystarczy, by
utrzymać w ryzach ludzi najbardziej niechętnych wszelkiej
subordynacji.” Toteż każdy chciałby mieć cały ich szwadron przy swoich drzwiach. Archiwa intendentur są pełne
tego rodzaju próśb; nikt, zdaje się, nie podejrzewa, że w
obrońcy mógłby czaić się władca.
Emigrantów przybywających do Anglii najsilniej zadziwia nieobecność takiej żandarmerii. Nie tylko zadziwia, ale
nieraz wywołuje pogardę dla Anglików. Jeden z tych emigrantów, człowiek wybitny, ale przez swoje wychowanie
nie przygotowany na to, co miał zobaczyć, pisze: „To całkowita prawda, że niejeden Anglik, okradziony, jeszcze
sobie winszuje, mówiąc, że przynajmniej w jego kraju nie
ma żandarmerii. Inny znowu, niechętny wszystkiemu, co
zamąca spokój — widząc powracających w łono społeczeństwa buntowników, pociesza się wszakże myślą, że
litera prawa jest silniejsza od wszystkich innych względów.
Te fałszywe poglądy — dodaje ów pisarz — nie we wszystkich wszakże głowach się lęgną; istnieją ludzie rozsądni,
mający wręcz przeciwne poglądy, i z czasem rozsądek na
pewno weźmie górę”.
Nawet mu na myśl nie przyjdzie, że te dziwactwa Anglików mogą mieć niejaki związek z ich wolnością. Woli to
zjawisko wyjaśnić przyczynami bardziej naukowymi: „W
kraju, gdzie wilgotność klimatu i brak sprężystości w cyrkulującym tam powietrzu — pisze — nadają temperamentowi barwy ciemne, lud skłonny jest najchętniej zajmować
się sprawami poważnymi. Sama więc natura angielskiego
ludu nakłania go do zajmowania się sprawami rządzenia;
lud francuski jest od tego daleki”.
Skoro rząd zajął miejsce opatrzności, zrozumiałe jest, że
każdy, kto znalazł się w potrzebie, wzywa jego pomocy.
Toteż w archiwach znajdują się ogromne ilości próśb, których autorzy zawsze powołują się na interes publiczny, a
które mimo to dotyczą jedynie drobnych interesów prywatnych. Teczki z tymi prośbami to, być może, jedyne miejsca,
w których przemieszane są wszystkie klasy składające się
na społeczeństwo dawnego ustroju. Lektura ich jest niewe-
soła: chłopi proszą o odszkodowanie za utracone bydło albo
dom; zamożniejsi właściciele ziemscy — o pomoc w lepszym wykorzystaniu swoich gruntów; przemysłowcy domagają się od intendenta przywilejów, które by ich zabezpieczyły przed niewygodną konkurencją. Bardzo często
można się natknąć na podania, w których właściciele manufaktur poufnie opisują intendentowi kiepski stan swoich
interesów i proszą go, by uzyskał dla nich od kontrolera
generalnego zapomogę albo pożyczkę. Podobno powstał
fundusz na te cele przeznaczony.
Nawet szlachta należy czasami do proszących; jej kondycję można wówczas poznać tylko po tym, że żebrze tonem rozkazującym. Główne ogniwo, uzależniające wielu z
nich od administracji, to podatek dwudziestego grosza.
Ponieważ wysokość tego podatku jest każdemu corocznie
wymierzana przez radę na podstawie raportu intendenta, do
niego zwykle zwracają się o uzyskanie odroczeń i ulg. Czytałem mnóstwo próśb tego rodzaju, w których szlachta,
niemal zawsze utytułowana i często posiadająca wielkopańskie majątki, powołuje się na małe dochody albo na zły stan
interesów. Dla szlachty intendent jest zazwyczaj po prostu
panem; ale zauważyłem, że w tych okolicznościach szlacheccy petenci, podobnie jak mieszczanie, tytułują go zawsze Jego Wielmożnością.
Niekiedy w zabawny sposób miesza się w tych podaniach bieda i pycha. Pewien szlachcic pisze do intendenta:
„Pańskie czułe serce nie zgodzi się nigdy, by ojciec dzieciom mojego stanu płacił podatek dwudziestego grosza w
całości, tak jak ojciec dzieciom z gminu”.
W czasach głodu, tak częstych w wieku osiemnastym,
cała ludność każdego okręgu zwraca się do intendenta, jakby od niego jednego spodziewała się żywności. Co prawda,
ludzie zaczynają już mieć do rządu pretensje o wszelkie
swoje niedole. Wszystkiemu winien jest on; oskarża się go
nawet o złą pogodę.
Nie dziwmy się więc, że na początku tego stulecia centralizacja została we Francji przywrócona z tak cudowną łatwością. Ludzie roku 89 zwalili gmach, ale jego fundamenty pozostały w duszach tych, co go burzyli, i na tych fundamentach można go było szybko wznieść od nowa i zbudować solidniejszym, niż był kiedykolwiek.
ROZDZIAŁ SIÓDMY
O tym, jak właśnie we Francji spośród
wszystkich krajów Europy stolica
zdobyła sobie największą przewagę
nad prowincjami i najskuteczniej
przejmowała całą władzę.
Przyczyną przewagi politycznej stolicy nad resztą państwa nie jest ani jej położenie geograficzne, ani jej wielkość, ani jej bogactwo, ale natura rządu.
Londyn, który jest ludny jak królestwo, nie wywierał do
tej pory przemożnego politycznego wpływu na losy Anglii.
Żaden obywatel Stanów Zjednoczonych nie wyobraża
sobie, by ludność Nowego Jorku mogła decydować o losie
Unii Amerykańskiej. Więcej, nawet w samym stanie Nowy
Jork nikomu nie przychodzi na myśl, by wola tego miasta
mogła sama kierować sprawami państwa. A przecież Nowy
Jork ma dziś tyle mieszkańców, ile miał Paryż w chwili
wybuchu rewolucji.
Sam Paryż w epoce wojen religijnych był, w stosunku do
reszty królestwa, tak ludny, jak mógł być w roku 1789.
A przecież nie mógł o niczym decydować. Za czasów Frondy Paryż jest jeszcze tylko największym miastem Francji.
W roku 1789 jest już samą Francją.
Już w roku 1740 Montesquieu pisał do jednego z przyjaciół: We Francji jest tylko Paryż i dalekie prowincje, bo
Paryż jeszcze ich nie zdążył pochłonąć. W roku 1750 margrabia de Mirabeau, umysł chimeryczny, ale chwilami głęboki, mówi o Paryżu, nie wymieniając go z nazwy: „Stolice
są potrzebne; ale kiedy głowa robi się za duża, ciało staje
się apoplektyczne i wszystko ginie. Co się stanie, jeżeli
skazując prowincje na coś w rodzaju bezpośredniej zależności i traktując ich mieszkańców jako, że tak powiem,
podrzędnych krajowców, nie damy im żadnej możliwości
zdobycia poważania i żadnego pola dla ambicji, i ściągniemy wszystko, co jest choć trochę zdolne, do tej stolicy!?”
Nazywa on to rodzajem cichej rewolucji, która wyludnia
prowincje z ich notablów, ludzi interesu i tak zwanych ludzi światłych.
Czytelnik, który uważnie przeczytał poprzednie rozdziały, zna już przyczyny tego zjawiska; ponowne ich wymienianie byłoby nadużywaniem jego cierpliwości.
Tę rewolucję rząd dostrzegał, ale docierała do jego świadomości jedynie w swojej najbardziej materialnej formie,
jaką było rozrastanie się miasta. Rząd widział, jak Paryż z
każdym dniem powiększa swój obszar, i bał się, że sprawne
administrowanie tak dużym miastem może stać się trudne.
Zachowała się wielka ilość rozporządzeń naszych królów,
głównie z wieku siedemnastego i osiemnastego, które miały
na celu powstrzymanie tego rozrostu. Władcy owi coraz
bardziej koncentrowali całe życie publiczne Francji w Paryżu albo u jego bram, a chcieli, by Paryż pozostał mały.
Zabrania się budowania nowych domów albo każe się je
budować jak najkosztowniej i w najmniej pociągających
miejscach, wyznaczanych z góry. Prawda, że w każdym z
tych rozporządzeń stwierdza się, iż mimo poprzedniego
Paryż nie przestał się rozrastać. Ludwik XIV w swojej
wszechpotędze sześć razy podczas swojego panowania próbuje zatrzymać Paryż w miejscu i nie udaje mu się to: miasto wciąż się powiększa, wbrew królewskim edyktom. Zaś
jego przewaga nad resztą kraju rośnie jeszcze szybciej niż
jego mury; daje mu ją nie tyle to, co się dzieje w obrębie
tych murów, ile to, co zachodzi na zewnątrz.
Mianowicie w tym samym czasie wszędzie coraz bardziej zanikały miejscowe swobody. Wszędzie zamierały
symptomy niezależnego życia; nawet charakterystyczne
cechy rozmaitych prowincji zaczynały się zacierać; znikły
ostatnie ślady dawnego życia publicznego. Nie dlatego bynajmniej, że naród popadł w otępienie; odwrotnie, ruch
nigdzie nie ustawał; tylko że jego motor był już wyłącznie
w Paryżu. Podam jeden, przykład na to, spośród tysiąca. Ze
składanych ministrom raportów o stanie księgarstwa dowiaduję się, że w wieku szesnastym i na początku siedemnastego istniały w miastach prowincjonalnych poważne
drukarnie, które nie miały już drukarzy albo nie miały dla
nich roboty. A przecież jest rzeczą niewątpliwą, że w końcu
osiemnastego wieku wydawano nieskończenie więcej wszelakiego rodzaju druków niż w wieku szesnastym; ale cały
ruch umysłowy szedł już teraz tylko z centrum. Paryż
wchłonął prowincje do reszty.
Kiedy wybuchła rewolucja francuska, tamta pierwsza
rewolucja była już w całości dokonana.
Słynny podróżnik Arthur Young wyjeżdża z Paryża
wkrótce po zwołaniu stanów generalnych i na krótko przed
zdobyciem Bastylii; kontrast, jaki dostrzega między tym, co
oglądał w mieście, i tym, co znajduje za rogatkami, zadziwia go. W Paryżu panował ruch i gwar; co chwila ukazywał się nowy pamflet polityczny: w jednym tygodniu wydano ich aż dziewięćdziesiąt dwa. Young pisze, że nigdy
nie widział takiego ożywienia wydawniczego, nawet w
Londynie. Poza Paryżem wszystko wydaje mu się bezwładem i milczeniem; drukuje się niewiele broszur, nie wychodzą żadne gazety. Prowincje, choć podminowane i gotowe do powstania, trwają w bezruchu; jeśli obywatele gromadzą się czasami, to po to, by czekać na spodziewane
wieści z Paryża. W każdym mieście Young pyta mieszkańców, co mają zamiar robić. „Odpowiedź jest wszędzie ta
sama — pisze. —Jesteśmy tylko miastem prowincjonalnym; trzeba zobaczyć, co zrobią w Paryżu. Ci ludzie nie
mają odwagi zdobyć się na własny sąd, póki się nie dowiedzą, co się myśli w Paryżu” — dodaje Young.
Nieraz dziwiono się zaskakującej łatwości, z jaką zgromadzenie konstytucyjne za jednym zamachem zdołało unicestwić wszystkie stare prowincje francuskie, z których
kilka było starszych od monarchii, i metodycznie podzielić
królestwo na osiemdziesiąt trzy odrębne części, jakby to
były dziewicze ziemie nowego świata. Chyba nic nie zdumiało, nie przeraziło bardziej reszty Europy, która nie była
przygotowana na takie widowisko. „Pierwszy raz widzimy
— pisze Burke — by ludzie darli na sztuki swoją ojczyznę
w sposób tak barbarzyński.” Bo wydawało się, że rozdzierano żywe ciało; tymczasem krajano tylko trupa.
W tym samym czasie, kiedy Paryż kończył to dzieło podboju, w nim samym zachodziła inna przemiana, nie mniej
godna uwagi historii. Zamiast być jedynie miastem wymiany, interesów, konsumpcji i zabawy, Paryż stawał się miastem fabryk i manufaktur; drugi fakt, który pierwszemu
nadawał charakter nowy i jeszcze groźniejszy.
Proces ten zaczął się już bardzo dawno; zdaje się, że już
w średniowieczu Paryż był nie tylko największym, ale
i najbardziej uprzemysłowionym miastem królestwa. Z postępem czasu stało się to oczywiste. W miarę jak wszystkie
sprawy administracyjne skupiają się w Paryżu, dążą tam
także i interesy przemysłowe. Ponieważ Paryż coraz bardziej zaczyna być wzorem i arbitrem smaku, jedynym
ośrodkiem władzy i sztuk, głównym ogniskiem narodowej
aktywności, życie przemysłowe narodu w coraz większym
stopniu tam się przenosi i koncentruje.
Choć dokumenty statystyczne dawnego ustroju zazwyczaj niezbyt zasługują na wiarę, sądzę, iż bez obawy można
przyjąć, że w ciągu sześćdziesięciu lat poprzedzających
rewolucję francuską liczba robotników w Paryżu powiększyła się przeszło dwukrotnie, podczas gdy cała ludność
miasta wzrosła w tym samym okresie zaledwie o jedną
trzecią.
Niezależnie od omówionych powyżej przyczyn ogólnych
istniały też inne, bardzo szczególne, sprawiające, że robotnicy ze wszystkich stron Francji ściągali do Paryża i powoli
skupiali się w kilku dzielnicach, które w końcu niemal w
całości zajęli. W Paryżu pęta nałożone przez ówczesne
ustawodawstwo skarbowe na przemysł były mniej krępujące niż gdziekolwiek indziej we Francji; nigdzie nie było tak
łatwo wymknąć się spod jarzma cechów. Zwłaszcza niektóre przedmieścia, jak przedmieście św. Antoniego i przedmieście Temple, korzystały pod tym względem z bardzo
dużych przywilejów. Ludwik XVI jeszcze bardziej rozszerzył te prerogatywy przedmieścia św. Antoniego i znakomicie przyczynił się do stworzenia tam ogromnego skupiska ludności robotniczej, „chcąc — jak powiada ten nieszczęśliwy władca w jednym ze swoich edyktów — dać
robotnikom z przedmieścia św. Antoniego nowy dowód
naszej opieki i oswobodzić ich z więzów szkodliwych zarówno dla ich interesów, jak i dla wolności handlu”.
W przededniu rewolucji liczba fabryk, manufaktur, wielkich pieców w Paryżu urosła tak bardzo, że rząd w końcu
się tym zaniepokoił. Rozwój ten budził w nim wielorakie,
najczęściej urojone obawy. W jednym z postanowień rady z
roku 1782 mówi się, że „Król, obawiając się, by szybkie
mnożenie się manufaktur nie spowodowało zużycia drzewa
ze szkodą dla zaopatrzenia miasta, zakazuje od tej pory
zakładania tego rodzaju przedsiębiorstw w promieniu piętnastu mil wokół Paryża”. Nikt się natomiast nie obawiał
rzeczywistego niebezpieczeństwa, jakie mogło się stać wynikiem takiego skupienia ludności robotniczej.
W ten sposób Paryż owładnął Francją i już gromadziła
się armia, która miała owładnąć Paryżem.
Na ogół każdy, jak mi się wydaje, skłonny jest się dzisiaj
zgodzić, że centralizacja administracyjna i wszechpotęga
Paryża odgrywały dużą rolę w upadkach wszystkich rządów, jakie można było kolejno oglądać przez ostatnie
czterdzieści lat. Udowodnię bez trudu, że temu samemu
faktowi przypisać należy duży udział w nagłym i gwałtownym rozpadnięciu się starej monarchii i że trzeba go policzyć między najważniejsze przyczyny tej pierwszej rewolucji, która wydała wszystkie późniejsze.
ROZDZIAŁ ÓSMY
O tym, że Francja była krajem, w którym
ludzie stali się najbardziej do siebie
podobni.
Kto się przypatrzy uważnie Francji z czasów dawnego
ustroju, ten zobaczy dwa sprzeczne ze sobą zjawiska.
Wydaje się, jakby wszyscy żyjący wówczas ludzie, zwłaszcza ci, którzy należeli do średnich i wyższych warstw
społeczeństwa, a więc jedyni rzucający się w oczy, byli
całkowicie do siebie podobni.
A przecież wśród tej jednolitej ciżby wznoszą się jeszcze
nieprzeliczone, choć niewielkie przegrody, które dzielą ją
na wiele części, a w każdej z tych małych enklaw pojawia
się jakby osobne społeczeństwo, zajęte tylko własnymi
sprawami i nie biorące udziału w życiu ogółu.
Zastanowiwszy się nad tym podziałem biegnącym niemal w nieskończoność, rozumiem, że skoro nigdzie obywatele nie byli mniej przygotowani do wspólnego działania
i wzajemnego pomagania sobie w czasie kryzysu, wielka
rewolucja mogła takim społeczeństwem wstrząsnąć całkowicie i od razu. Wyobrażam sobie te wszystkie małe przegrody, poprzewracane przez sam ten wielki wstrząs; i zarazem widzę lodowate ciało, może najbardziej zwarte i jednolite ze wszystkich, jakie świat kiedykolwiek oglądał.
Opisałem już, w jaki sposób w całym niemal królestwie
od dawna już wygasło odrębne życie prowincji; przyczyniło się to silnie do upodobnienia się wszystkich Francuzów.
Poprzez istniejące jeszcze różnice prześwituje już wyraźnie
jedność narodu; odsłania ją ujednolicenie prawodawstwa.
Im dalej posuwamy się w wiek osiemnasty, tym bardziej
rośnie liczba edyktów, oświadczeń królewskich, postanowień rady, stosujących w jednakowy sposób jednakowe zasady we wszystkich częściach państwa. I nie tylko rządzący, ale i rządzeni przyswajają sobie ideę takiego powszechnego i jednolitego prawodawstwa, tego samego wszędzie
i dla wszystkich; idea ta uwidocznia się we wszystkich projektach reform, jakie się pojawiają w ciągu trzydziestu lat
poprzedzających rewolucję. Przed dwustu laty, zabrakłoby,
jeśli można się tak wyrazić, materiału na podobne idee.
Nie tylko jedna prowincja coraz bardziej przypomina
drugą, ale w każdej prowincji ludzie rozmaitych klas, ci
przynajmniej, którzy nie należą do ludu, robią się do siebie
mimo różnic kondycji coraz podobniejsi.
Nic nie ukazuje tego tak jasno, jak lektura kajetów zażaleń i dezyderatów zgłaszanych przez poszczególne stany w
roku 1789. Widać, że ci, którzy je redagowali, głęboko
różnią się między sobą jeśli idzie o interesy, natomiast we
wszystkim innym okazują się tacy sami.
Badając jak te rzeczy wyglądały podczas pierwszych stanów generalnych, ujrzy się coś wręcz przeciwnego: mieszczanin i szlachcic mają wówczas więcej wspólnych interesów, więcej wspólnych spraw; okazują znacznie mniej wzajemnej niechęci; ale wydają się jeszcze należeć do dwu
odrębnych ras.
Czas, który utrzymał, a pod wieloma względami zaostrzył przywileje dzielące tych dwu ludzi — w szczególny
sposób pracował zarazem nad tym, by ich do reszty upodobnić.
Od kilku stuleci francuska szlachta nieustannie ubożała.
„Mimo swoich przywilejów, szlachta z każdym dniem podupada i ginie, a jej fortuny zagarnia stan trzeci” — stwierdza ze smutkiem pewien szlachcic w roku 1755. A przecież
prawa, ochraniające własność szlachecką, były wciąż te same; w jej położeniu gospodarczym nic się pozornie nie
zmieniło. Niemniej szlachta ubożeje wszędzie w stopniu
ściśle proporcjonalnym do utraty władzy.
Rzec by można, że w instytucjach ludzkich, podobnie jak
i w człowieku, niezależnie od organów pełniących rozmaite
funkcje życiowe, znajduje się centralna i niewidoczna siła,
będąca samą istotą życia. Daremnie organy funkcjonują na
pozór tak samo jak przedtem — kiedy zgaśnie ten ożywczy
płomień, wszystko równocześnie słabnie i umiera. Francuska szlachta miała jeszcze przywileje rodowe, Burke
stwierdza nawet, że przywileje te — prawo starszeństwa,
renty gruntowe i wieczyste, i to wszystko, co nazywano
prawami użytkowymi — były w jego epoce powszechniejsze i ściślej przestrzegane we Francji niż w Anglii; zdjęto
ze szlachty tak kosztowny obowiązek prowadzenia wojny
własnym sumptem, a równocześnie utrzymano i znacznie
rozszerzono przysługujące jej zwolnienie od podatków;
innymi słowy zachowała ona prawo do odszkodowań nie
ponosząc już ciężarów. Ludzie ze stanu szlacheckiego korzystali ponadto z innych gospodarczych przywilejów, jakich nie mieli ich ojcowie, a jednak ubożeli stopniowo, w
miarę utraty praktyki i zmysłu rządzenia. Stopniowemu
ubożeniu należy też przypisać to wielkie rozdrobnienie
własności ziemskiej, o którym już była mowa. Szlachcic
odstępował swoją ziemię, kawałek po kawałku, chłopom,
dla siebie zastrzegając tylko renty feudalne, które pozwalały mu zachować raczej pozór niż rzeczywiste przywileje
jego dawnej kondycji. W kilku prowincjach francuskich,
jak w Limousin, o której mówi Turgot, mieszkała już tylko
uboga, drobna szlachta, nie posiadająca niemal wcale ziemi
i żyjąca jedynie z opłat senioralnych i rent gruntowych.
„W tym okręgu — pisze na początku stulecia jeden z intendentów — liczba rodzin szlacheckich sięga jeszcze kilku
tysięcy, ale nie znajdzie się nawet piętnastu, które by miały
dwadzieścia tysięcy liwrów dochodu.” W czymś na kształt
instrukcji, spisanej przez innego intendenta (z FrancheComté tym razem) dla swojego następcy w roku 1750, czytam: „Szlachta w tej okolicy jest dosyć poczciwa, ale bardzo biedna i równie dumna jak biedna. W porównaniu z
tym, czym była niegdyś, czuje się upokorzona. Niezłą polityką jest utrzymywanie jej w tym ubóstwie, by zmusić ją do
służby państwowej i uzależnić od nas. Utworzyła tu —
dodaje intendent — konfraternię, do której przyjmuje się
tylko osoby mogące wykazać się szlachectwem od czterech
pokoleń. To bractwo nie jest zarejestrowane formalnie, ale
jedynie tolerowane, i zbiera się tylko raz w roku w przytomności intendenta. Po wspólnej uczcie i wysłuchaniu
mszy św. cała ta szlachta wraca do domu, jedni na szkapach, inni pieszo. Zobaczy pan, jak komiczne są te zebrania”.
Takie stopniowe ubożenie szlachty jest mniej lub więcej
widoczne nie tylko we Francji, ale w każdej części kontynentu europejskiego, gdzie, podobnie jak i we Francji, system feudalny dogorywał, nie zastąpiony przez nową formę
arystokracji. Dekadencja ta była głównie zauważalna i bardzo wyraźna u ludów niemieckich zamieszkałych nad brzegami Renu. Proces odwrotny można było spotkać tylko u
Anglików. W Anglii stare rody szlacheckie, które jeszcze
istniały, nie tylko zachowały, ale znacznie pomnożyły swoje fortuny; pozostały pierwsze zarówno jeśli idzie o dostatki, jak władzę. Nowe rody, jakie obok nich wyrosły, jedynie naśladowały je w gromadzeniu bogactw, nie zdołały ich
jednak prześcignąć.
We Francji tylko mieszczaństwo mogło przejąć w spadku dobra tracone przez szlachtę; rzec by można, że się tuczyło jej substancją. A przecież żadne prawo nie przeszkadzało mieszczaninowi ubożeć ani nie pomagało mu się bo-
gacić; mimo to bogacił się stale; w wielu wypadkach stawał
się równie bogaty, a niekiedy bogatszy niż szlachcic. Co
więcej, jego bogactwo często bywało tego samego rodzaju:
choć mieszkał zwykle w mieście, często był właścicielem
ziemskim; niekiedy nawet nabywał seniorie.
Wychowanie i sposób życia stworzyły już między tymi
ludźmi tysiące innych podobieństw. Mieszczanin był równie oświecony jak szlachcic i, o czym należy pamiętać,
swoje wiadomości czerpał z tego samego źródła. Obydwu
oświecało to samo światło. Obaj mieli wykształcenie zarówno teoretyczne, jak i literackie. Paryż, który coraz bardziej stawał się jedynym mistrzem nauk we Francji, nadał
w końcu wszystkim umysłom ten sam kształt i wspólny
styl.
Pod koniec wieku osiemnastego niewątpliwie można było jeszcze dostrzec różnicę między manierami, sposobem
bycia, szlachty i mieszczaństwa; nic bowiem nie wyrównuje się wolniej niż właśnie owa powierzchnia obyczajów,
zwana manierami; ale w gruncie rzeczy wszyscy stojący
ponad ludem byli do siebie podobni; mieli te same myśli, te
same przyzwyczajenia, kierowali się tym samym smakiem,
oddawali tym samym przyjemnościom, czytali te same
książki, mówili tym samym językiem. Różniły ich już tylko
prawa.
Wątpię, czy można było wówczas spotkać to w takim
samym stopniu gdziekolwiek indziej, nawet w Anglii, gdzie
różne klasy, choć mocno ze sobą powiązane wspólnymi
interesami, często jeszcze różniły się pod względem umysłowym i obyczajowym; bo wolność polityczna, posiadająca cudowną moc stwarzania między obywatelami koniecznych powiązań i wzajemnych stosunków zależności — nie
zawsze ich tym samym do siebie upodabnia; zaś upodobnienie się ludzi i wzajemna obojętność na swoje losy jest
zawsze nieuniknionym skutkiem długotrwałych rządów
jednego człowieka.
ROZDZIAŁ DZIEWIĄTY
O tym, ze owi ludzie, tak do siebie podobni,
byli jak nigdy dotąd podzieleni na małe,
obce sobie i obojętne grupy.
Przyjrzyjmy się teraz drugiej stronie obrazu i zobaczmy,
jak ci sami Francuzi, których łączyło tyle rysów podobnych, byli zarazem może bardziej od siebie izolowani niż
ludzie w innych krajach i bardziej, niż to niegdyś bywało
we Francji.
Wiele wskazuje na to, że w czasach, kiedy system feudalny utrwalał się w Europie, to, co później nazwano szlachtą, bynajmniej nie od razu uformowało się w kastę, tylko
obejmowało początkowo wszystkich najznakomitszych
ludzi w narodzie, a więc nie było najpierw niczym innym
jak arystokracją. Jest to zagadnienie, którego nie mam tu
zamiaru roztrząsać; wystarczy mi stwierdzenie, że już w
średniowieczu szlachta stała się kastą, czyli że cechą wyróżniającą szlachcica stało się urodzenie.
Wprawdzie szlachta zachowała też cechę właściwą arystokracji, stanowiła korporację obywateli rządzących, ale o
tym, kto będzie na czele tej korporacji, decydowało tylko
urodzenie. Kto się nie urodził szlachcicem, ten znajduje się
na zewnątrz tej specjalnej i zamkniętej klasy i zajmuje w
państwie pozycję niższą albo wyższą, ale zawsze podrzędną.
Wszędzie tam, gdzie na kontynencie Europy utrwalił się
system feudalny, doprowadził on do powstania kasty; jedynie w Anglii nastąpił powrót do arystokracji.
Zawsze się dziwiłem, że fakt tak wyróżniający Anglię
spomiędzy wszystkich nowożytnych narodów, fakt nieodzowny do zrozumienia osobliwości jej praw, jej ducha
i dziejów — nie przykuł bardziej, niż to się stało, uwagi
filozofów i mężów stanu i że przyzwyczajenie uczyniło go
dla samych Anglików jakby niewidocznym. Często dostrzegano go połowicznie, połowicznie opisywano; nigdy,
jak mi się zdaje, nie został zbadany w całości i jasno.
Wprawdzie Montesquieu, podróżując po Wielkiej Brytanii
w roku 1739, pisze: „Bawię tu w kraju, który jest zgoła
niepodobny do reszty Europy” — ale już nic więcej nie dodaje.
Otóż Anglia była tak niepodobna do reszty Europy nie
tyle przez swój parlament, swoją wolność, jawność rozpraw sądowych i ławy przysięgłych, ile przez coś jeszcze
osobliwszego i jeszcze skuteczniejszego. Szlachta i mieszczanie prowadzili tu razem te same sprawy, obierali te same zawody i, co jest jeszcze bardziej znamienne, zawierali
między sobą małżeństwa. Córka największego magnata
mogła tu już bez wstydu poślubić człowieka nowego.
Jeżeli chcecie wiedzieć, czy kasta, jej poglądy, zwyczaje,
stworzone przez nią w społeczeństwie bariery zostały całkowicie obalone — przyjrzyjcie się małżeństwom w tym
kraju. Dopiero tu znajdziecie ten rozstrzygający rys, którego szukacie. We Francji, nawet za naszych czasów, po
sześćdziesięciu latach demokracji, często będziecie go szukali daremnie. Rodziny stare i rodziny nowe, które pozornie łączy wszystko inne, na ile mogą, unikają wiązania się
przez małżeństwa.
Często powtarzano, że szlachta angielska była przezorniejsza, zręczniejsza, bardziej otwarta niż jakakolwiek inna.
Ale należało powiedzieć, że w Anglii już od dawna nie
istnieje szlachta w ścisłym znaczeniu tego słowa, w jego
znaczeniu dawnym i ograniczonym, które się wszędzie
poza Anglią zachowało.
Ta niezwykła rewolucja ginie w mrokach czasu, ale pozostało jeszcze jej żywe świadectwo: jest nim język. Od kilku stuleci słowo gentilhomme (szlachcic) całkowicie zmieniło w Anglii swoje znaczenie, a słowo roturier (nieszlachcic) już tam nie istnieje. Już w roku 1664, kiedy Moliere napisał Świętoszka, nie było można dosłownie przełożyć na angielski wiersza:
Et, tel que l’on le voit, il est bon gentilhomme.
(Sądząc z wyglądu jest dobrym szlachcicem.)
Jeżeli zechcecie w jeszcze inny sposób zastosować wiedzę o języku do wiedzy historycznej, prześledźcie w czasie
i przestrzeni losy słowa gentleman, którego ojcem było
nasze słowo gentilhomme. Zobaczycie, że w Anglii jego
znaczenie znacznie rozszerza się, w miarę jak kondycje
zbliżają się do siebie i mieszają. Z każdym stuleciem stosuje się je do ludzi stojących o szczebel niżej w drabinie społecznej. Wreszcie przedostaje się ono razem z Anglikami
do Ameryki, gdzie służy do najogólniejszego określenia
wszystkich obywateli. Dzieje tego słowa to dzieje demokracji.
We Francji słowo gentilhomme na zawsze uwięzło w
swoim pierwotnym znaczeniu; od rewolucji niemal wyszło
z użycia, ale nigdy nie zostało skażone. Słowo służące
określeniu członka kasty zachowano nietknięte dlatego, że
zachowano samą kastę, jak zawsze odseparowaną od wszystkich innych.
Ja wszakże posunę się jeszcze dalej, twierdząc, że ta kasta stała się czymś dużo więcej, niż była w chwili, w której
się narodziło słowo; że we Francji proces posuwał się w
kierunku wręcz odwrotnym niż u Anglików.
Choć mieszczanin i szlachcic byli coraz podobniejsi do
siebie, równocześnie coraz bardziej się od siebie izolowali;
dwie rzeczy o tyle odrębne, że jedna nie tylko drugiej nie
osłabia, ale, przeciwnie, często ją potęguje.
W średniowieczu, dopóki panował feudalizm — wszyscy, którzy dzierżawili ziemię od seniora (w języku feudalnym nazywano ich wasalami), a wielu z nich nie należało
do szlachty, mieli wraz z nim stały udział w rządzeniu seniorią; był to nawet warunek otrzymania lenna. Musieli nie
tylko towarzyszyć seniorowi na wojnie, ale w zamian za
lenno byli zobowiązani spędzać co roku jakiś czas na jego
dworze, czyli pomagać mu w sprawowaniu władzy sądowniczej i administracyjnej. Dwór seniora był wielkim mechanizmem rządów feudalnych; pojawia się we wszystkich
starych prawach Europy, a i dziś jeszcze odnajduję jego
wyraźne ślady w niektórych dzielnicach Niemiec. Uczony
prawnik Edme de Fréminville, który na trzydzieści lat
przed rewolucją francuską przedsięwziął był napisanie grubej księgi o prawach feudalnych i renowacji ksiąg gruntowych, mówi nam, że widział w „dokumentach wielu seniorii, że wasale byli obowiązani co dwie niedziele przybywać
na dwór seniora, gdzie zgromadzeni, razem z seniorem albo
jego zwykłym sędzią, zasiadali w sądach i rozsądzali zatargi między mieszkańcami”. Fréminville dodaje, „że spotykał
niekiedy w seniorii osiemdziesięciu, stu pięćdziesięciu, a
nawet i dwustu takich wasali. Wielu z nich nie należało do
szlachty”. Cytuję to nie jako dowód, bo są ich tysiące, ale
jako przykład sposobu, w jaki pierwotnie i długo potem
mieszkańcy wsi zbliżali się do szlachty i każdego dnia wraz
z nią kierowali tymi samymi sprawami. Czym dwór seniora
był dla drobnych właścicieli ziemskich, tym stany prowincjonalne, a później stany generalne były dla mieszkańców
miast.
Kiedy się bada to, co pozostało po stanach generalnych z
czternastego wieku, a zwłaszcza po stanach prowincjonalnych z tegoż czasu — zadziwia miejsce, jakie stan trzeci
zajmował w tych zgromadzeniach, i wpływ, jaki tam wywierał.
Jako człowiek mieszczanin z wieku czternastego stoi niewątpliwie dużo niżej od mieszczanina z wieku osiemnastego; ale mieszczaństwo zajmuje w ówczesnym społeczeństwie politycznym miejsce wyższe i pewniejsze. Nikt mu
nie odmawia prawa do udziału w rządach; rola, jaką na
zgromadzeniach politycznych odgrywa, jest zawsze znaczna, często dominująca. Inne klasy czują, że nieustannie muszą się z nim liczyć.
Najbardziej wszakże uderza to, że szlachta i stan trzeci z
dużo większą łatwością niż w późniejszych czasach zarządzają wówczas wspólnymi sprawami bądź też wspólnie
stawiają opór. Jest to widoczne nie tylko w stanach generalnych w wieku czternastym, nieraz o charakterze nieregularnym i rewolucyjnym, wynikającym z ich trudnych dziejów, ale i w stanach prowincjonalnych tego czasu, gdzie nic
nie wskazuje, by sprawy wytrącone zostały z ich zwykłego
i regularnego biegu. W Owernii wszystkie trzy stany
wspólnie rozstrzygają najważniejsze sprawy oraz pilnują
wykonania swoich uchwał przez komisarzy, wybieranych
również ze wszystkich trzech stanów. To samo widzimy w
tym samym okresie w Szampanii. Wszystkim znany jest
słynny akt, mocą którego szlachta i mieszczaństwo wielu
miast sprzymierzyły się na początku owego stulecia, by
bronić narodowych swobód i przywilejów swojej prowincji
przed zakusami władzy królewskiej (9). Ten okres naszej
historii zawiera wydarzenia jakby żywcem wyjęte z dziejów Anglii. W następnych stuleciach już nic podobnego nie
widać (10).
W miarę bowiem jak dezorganizują się rządy seniorią,
jak stany generalne zbierają się coraz rzadziej albo nie
zbierają się już w ogóle i jak do reszty zanikają powszechne swobody, a wraz z nimi swobody lokalne — mieszczanie i szlachta przestają się stykać ze sobą w życiu publicznym. Nigdy już nie odczuwają potrzeby zbliżenia się i porozumienia; z każdym dniem coraz bardziej uniezależniają
się wzajemnie — i coraz bardziej są sobie obcy.
W wieku osiemnastym ta rewolucja jest już zakończona;
jedni i drudzy spotykają się już tylko przypadkowo, w życiu prywatnym. Obie klasy już nie tylko rywalizują ze sobą,
ale są sobie wrogie.
I co, jak się zdaje, jest zjawiskiem swoiście francuskim,
w tym samym czasie, kiedy stan szlachecki traci w ten sposób swoje uprawnienia polityczne, szlachcic jako jednostka
zyskuje pewne przywileje, jakich nie miał nigdy, albo rozszerza te, które już miał. Rzec by można, że członki tuczą
się szczątkami korpusu. Szlachta coraz mniej może rozkazywać, ale szlachcic coraz bardziej zdobywa wyłączne prawo do tego, by być pierwszym sługą władcy; nie-szlachcicowi łatwiej było zostać oficerem za Ludwika XIV niż za
Ludwika XVI. Zdarzało się to często w Prusach, podczas
gdy we Francji były to już fakty niemal bezprzykładne. Każdy z tych przywilejów, raz uzyskany, staje się przywilejem rodowym; jest nieodłączny od pochodzenia. Im bardziej szlachta przestaje być arystokracją, tym bardziej się
staje kastą.
Weźmy przywilej najbardziej odrażający, przywilej zwolnienia od podatków; łatwo jest się przekonać, że od wieku
piętnastego aż do rewolucji francuskiej rozrastał się ustawicznie. Rozrastał się przez szybki wzrost publicznych
ciężarów. Za Karola VII wpływy z podatku majątkowego
wynosiły 1 200 000 liwrów, więc i przywilej niepłacenia go
był niewielki, lecz za Ludwika XVI, kiedy wpływy wynosi-
ły 80 milionów, to było dużo. Kiedy podatek majątkowy
był jedynym płaconym przez nie-szlachtę, zwolnienie z
niego szlachty nie rzucało się tak w oczy; kiedy jednak
podatki tego rodzaju rozmnożyły się pod tysiącem nazw
i tysiącem form, kiedy do podatku majątkowego doszły
jeszcze cztery inne, kiedy powinności w średniowieczu
nieznane, jak szarwarki królewskie, egzekwowane przy
wszystkich robotach i usługach publicznych, przymusowa
służba w milicji itd., zostały dołączone do podatku majątkowego i przydanych mu ciężarów i rozłożone tak samo
nierówno — wtedy szlachecki przywilej niepłacenia podatków wydał się olbrzymi (11). Nierówność, choć duża, w
istocie wydawała się większa, niż była, bo szlachcic, przez
osobę swojego dzierżawcy, często bywał objęty podatkiem,
któremu osobiście nie podlegał; ale nierówność, którą się
widzi, jest jeszcze szkodliwsza niż ta, którą się odczuwa.
Ludwik XIV, pod ciężarem potrzeb finansowych, które
go pod koniec panowania przytłoczyły, wprowadził dwa
podatki powszechne: pogłówne i podatek dwudziestego
grosza. Ponieważ jednak zwolnienie od podatków było
przywilejem tak szacownym, że należało go uszanować
nawet w akcie, który mu zadawał cios — nie omieszkano
zadbać, by i tu, gdzie podatek był powszechny, różny był
sposób zbierania go. Dla jednych pozostał ciężki i upokarzający; drugich traktowano pobłażliwie i oszczędzano ich
dumę.
Choć nierówność w kwestii podatków utrwaliła się na
całym kontynencie Europy, niewiele było krajów, gdzie
stałaby się aż tak widoczna i tak nieustannie odczuwana,
jak we Francji. W dużej części Niemiec podatki były w
większości pośrednie. Nawet przy podatku bezpośrednim
przywilej szlachcica często polegał na mniejszym udziale
we wspólnym ciężarze. Co więcej, niektóre podatki płaciła
tylko szlachta, były one równoważnikiem bezpłatnej służby
wojskowej, której już nie wymagano.
Otóż, ze wszystkich sposobów różnicowania ludzi i zaznaczania klasowych odrębności — nierówność opodatkowania jest najszkodliwsza, najbardziej sprzyja połączeniu
nierówności z izolacją i najbardziej obie te cechy życia
społecznego utrwala. Bo przyjrzyjcie się jej skutkom: kiedy
mieszczanin i szlachcic nie płacą już tego samego podatku,
jego wymiar i pobór co rok na nowo znaczą między nimi
wyraźną i widoczną linią granicę dzielącą obie klasy. Co
roku każdy uprzywilejowany jest żywo i pilnie zainteresowany w tym, by nie dać się zmieszać z masą, co roku robi
nowy wysiłek, by się od niej odsunąć.
Ponieważ niemal wszystkie sprawy publiczne albo zaczynają od podatku, albo na podatku kończą, dwie klasy,
które przestały jednakowo podlegać opodatkowaniu, nie
mają już właściwie od tej chwili żadnych powodów do
wspólnych obrad, żadnej pobudki do odczuwania wspólnych potrzeb i namiętności; nie trzeba ich już rozdzielać: w
jakimś sensie odebrano im chęć i okazję do wspólnego
działania.
Burke, w swoim wyidealizowanym opisie dawnego ustroju Francji, podkreśla przemawiającą jakoby na korzyść
naszej instytucji szlachectwa łatwość, z jaką mieszczanin
mógł je uzyskać przez sprokurowanie sobie jakiegoś urzędu; Burke widzi w tym analogię do otwartej arystokracji
angielskiej. Ludwik XI rzeczywiście z łatwością nadawał
szlachectwo; był to jego sposób na poniżenie szlachty; jego
następcy rozdawali tytuły szlacheckie za pieniądze. Od
Neckera można się dowiedzieć, że za jego czasów było już
cztery tysiące urzędów dających prawo do szlacheckiego
tytułu. Rzecz nigdzie w Europie nie spotykana; ale analogia
między Francją i Anglią, jakiej się w tym dopatrzył Burke,
była tym bardziej fałszywa.
Jeśli angielskie klasy średnie nie tylko nie wojowały z
arystokracją, ale połączyły się z nią tak ściśle — stało się
tak nie dlatego, że ta arystokracja była otwarta, ale raczej
dlatego, że jak już mówiliśmy, jej kształt był nieokreślony,
a granice nieznane; nie tyle dlatego, że można było do arystokracji wejść, ile dlatego, że nie bardzo było wiadomo,
czy się tam jest, czy nie; tak dalece, że każdy, kto się do
arystokracji zbliżał, mógł mniemać, że do niej należy, włączyć się w jej rządy i z jej potęgi zyskać dla siebie trochę
chwały albo korzyści.
Natomiast bariera, dzieląca szlachtę francuską od innych
klas, choć bardzo łatwa do przekroczenia, była zawsze stała
i widoczna, zawsze poznawalna po znakach jaskrawych
i wstrętnych dla tych, którzy byli na zewnątrz. A kto raz ją
przekroczył, był od wszystkich, spomiędzy których wyszedł, oddzielony przez przywileje, dla nich uciążliwe
i upokarzające.
System nobilitacji nie tylko nie zmniejszył nienawiści
nie-szlachty do szlachty, ale przeciwnie, potęgował ją bez
miary; rozjątrzała ją cała zawiść, jaką nowy szlachcic
wzbudzał w niegdyś sobie równych. To właśnie jest powodem, że stan trzeci objawia w swoich skargach większą
irytację w stosunku do uszlachconych niż w stosunku do
szlachty dawnej i nie tylko nie prosi, by szerzej otwarto
drzwi, przez które by można wyjść ze stanu mieszczańskiego, ale wciąż się domaga, by je przymknięto.
W żadnej epoce naszych dziejów nie było równie łatwo
uzyskać szlachectwa, jak w roku 89 i nigdy mieszczanina
od szlachcica nie dzieliła większa przepaść. Nie tylko szlachta nie może ścierpieć w swoich kolegiach wyborczych
niczego, co zatrącałoby mieszczaństwem, ale i mieszczanie
równie starannie odsuwają się od wszystkich, którzy mogliby uchodzić za szlachtę. W niektórych prowincjach jedni
odtrącają świeżo nobilitowanych, bo nie uważają ich jesz-
cze za szlachtę, drudzy zaś — właśnie z powodu ich nobilitacji. Tak było podobno ze słynnym Lavoisierem.
A jeśli, zostawiwszy szlachtę na boku, przyjrzymy się teraz mieszczaństwu, zobaczymy sytuację bardzo podobną;
mieszczanin jest niemal tak samo odcięty od ludu, jak szlachcic od mieszczanina.
W dawnym ustroju prawie cała klasa średnia mieszkała
w miastach. Złożyły się na to głównie dwie przyczyny:
przywileje szlacheckie i podatek majątkowy. Pan mieszkający w swoich majątkach okazywał zwykle chłopom pewną
poufałą dobrotliwość; natomiast sąsiadów-mieszczan traktował z niemal bezgraniczną i obrażającą pogardą. Rosła
ona w miarę, jak malała jego władza polityczna, i to z tej
samej przyczyny; bo z jednej strony, kiedy przestał rządzić,
przestało mu też zależeć na ludziach, którzy mogli mu w
tym pomagać, z drugiej zaś strony — na co często zwracano uwagę — szlachta po utracie swojej rzeczywistej władzy chętnie szukała pociechy w nadużywaniu swoich pozornych praw. Nawet nieobecność pana w jego włościach nie
tylko nie przynosiła sąsiadom ulgi, ale jeszcze potęgowała
ich udrękę. Zwyczaj sezonowych wyjazdów nie dawał nawet i tej korzyści, bo przywileje egzekwowane przez pełnomocnika były tym nieznośniejsze.
Nie wiem wszakże, czy podatek majątkowy i wszystkie
przydane doń ciężary nie przyczyniły się jeszcze skuteczniej do odcięcia mieszczaństwa od ludu.
Sądzę, że potrafiłbym wyjaśnić, i to w niewielu słowach,
dlaczego podatek majątkowy wraz z dodatkami był dużo
uciążliwszy dla wsi niż dla miast; ale, być może, wydałoby
się to czytelnikowi zbyteczne. Powiem więc tylko, że
mieszczanie skupieni w miastach mieli tysiąc sposobów, by
zmniejszyć ciężar podatku majątkowego, a często i całkowicie go uniknąć — sposobów, których żaden z nich nie
mógłby użyć sam, gdyby został w swoim majątku ziem-
skim. A przede wszystkim mieszkając w mieście unikali
obowiązku ściągania podatku majątkowego, czego bali się
jeszcze bardziej niż konieczności płacenia go, i słusznie.
Nie było bowiem w dawnym ustroju, ani nawet, jak myślę,
w żadnym innym, kondycji gorszej niż kondycja parafialnego poborcy podatku majątkowego. Jeszcze będę miał
okazję to udowodnić. Otóż na wsi nikt, z wyjątkiem szlachty, nie mógł tej ciężkiej powinności uniknąć; toteż bogaty
nie-szlachcic wolał uciekać, wydzierżawiał swój majątek
i wyjeżdżał na stałe do najbliższego miasta. Wszystkie tajne
dokumenty, jakie miałem okazję przejrzeć, potwierdzają
słowa Turgota, że „przymus ściągania podatku majątkowego przemienia w mieszczan wszystkich prawie właścicieli
ziemskich, nie należących do szlachty”. Wspomnijmy też
mimochodem, że jest to jeden z powodów, dla których we
Francji było więcej miast, zwłaszcza małych, niż w większości innych krajów europejskich.
Bogaty nie-szlachcic, zamknąwszy się w miejskich murach, szybko tracił umiłowanie i zrozumienie wsi: nie miał
już nic wspólnego z pracą i sprawami ludzi sobie podobnych, którzy na wsi zostali. Jego życie miało już teraz, by
tak rzec, tylko jeden cel: starał się w swoim mieście zostać
funkcjonariuszem publicznym.
Całkiem błędne jest mniemanie, że właściwa niemal
wszystkim żyjącym dziś Francuzom, zwłaszcza zaś Francuzom z klas średnich, namiętność do posad państwowych
jest żywa dopiero od rewolucji; narodziła się ona o kilka
stuleci wcześniej i od tamtego czasu wciąż rosła, podsycana
mnóstwem nowych podniet, jakich starano się jej dostarczyć.
Posady państwowe w dawnym ustroju nie ze wszystkim
były podobne do naszych, ale było ich, jak myślę, jeszcze
więcej; liczba małych prawie nie miała końca. Obliczono,
że tylko między rokiem 1693 i 1709 stworzono ich czter-
dzieści tysięcy, przeważnie osiągalnych nawet dla najmniej
zamożnych mieszczan. Porachowałem, że w roku 1750, w
średniej wielkości mieście prowincjonalnym, aż sto dziewięć osób zajmowało się wymiarem sprawiedliwości, a sto
dwadzieścia sześć — wykonywaniem wydawanych przez
tamtych wyroków; wszystko to byli mieszczanie. Zapał
mieszczan do zajmowania tych posad był rzeczywiście nie
spotykany. Ledwie któryś dorobił się niewielkiego kapitału,
zamiast go umieścić w handlu, natychmiast kupował sobie
urząd. Ta mizerna ambicja bardziej zaszkodziła postępom
rolnictwa i handlu we Francji niż cechy, a nawet podatek
majątkowy. Kiedy urzędów zaczynało brakować, ubiegający się puszczali w ruch wyobraźnię i szybko wymyślali
nowe. Niejaki Lemberville ogłasza memoriał, by dowieść,
że w interesie publicznym należy ustanowić inspektorów
dla pewnej gałęzi przemysłu, i w zakończeniu zgłasza swoją kandydaturę na to stanowisko. Któż z nas nie znał takiego Lemberville’a? Człowiek mający jaki taki dobrobyt
i trochę ogłady uważał, że nie wypada umrzeć nie zostawszy funkcjonariuszem publicznym. „Każdy, wedle swojego
stanu mierząc — mówi ktoś ze współczesnych — chce być
czymś z łaski króla.”
Największa różnica widoczna w tej materii między naszymi czasami i tymi, o których tu mówię, polega na tym,
że wtedy rząd posady sprzedawał, a dziś je daje; żeby je
uzyskać, nie płaci się już pieniędzmi; robi się coś lepszego,
płaci się sobą.
Oddzielony od chłopów miejscem zamieszkania, a jeszcze bardziej sposobem życia, mieszczanin miał też najczęściej odmienne interesy. Słuszne są skargi na przywileje
szlacheckie w materii podatków; ale co rzec o przywilejach
mieszczan? Na tysiące można liczyć urzędy, które ich całkowicie lub częściowo uwalniają od publicznych ciężarów:
ten od służby w milicji, tamten od szarwarku, jeszcze inny
od podatku majątkowego. Napisano gdzieś ówcześnie, że
nie było parafii która by, niezależnie od szlachty i duchownych, nie miała choć kilku mieszkańców wolnych od jakiegoś podatku dzięki urzędowi, jaki sobie zdołali sprokurować. Jednym z powodów sprawiających, że co jakiś czas
likwiduje się pewną liczbę urzędów przeznaczonych dla
mieszczan, jest zmniejszanie się wpływu z podatków, z
których płacenia zwolniona jest tak wielka liczba ludzi.
Jestem przekonany, że liczba tych zwolnionych była wśród
mieszczaństwa równie duża, a często większa niż wśród
szlachty.
Te mizerne prerogatywy napełniały zawiścią tych, którzy
byli ich pozbawieni, i najbardziej egoistyczną pychą tych,
którym one przysługiwały. Przez cały wiek osiemnasty
zjawiskiem najbardziej widocznym była wrogość burżuazji
miejskiej wobec chłopów ze wsi podmiejskich i zazdrość
tych wsi wobec miasta. „Każde miasto — pisze Turgot—
troszcząc się tylko o swoje własne interesy, skłonne jest
poświęcić dla nich wsie i miasteczka w swoim okręgu.” —
„Często bywaliście zmuszeni — mówi gdzie indziej, zwracając się do swoich subdelegatów — poskramiać bezprawie
i zachłanność stale znamionujące postępowanie miast wobec wsi i miasteczek z ich okręgu.”
Nawet lud, który razem z mieszczanami żyje w obrębie
miasta, staje się im obcy, niemal wrogi. Większa część lokalnych ciężarów ustalonych przez mieszczaństwo jest tak
obmyślona, by uderzała przede wszystkim w klasy niższe.
Niejednokrotnie miałem okazję się przekonać, iż tenże
Turgot słusznie mówi w innym miejscu swoich pism, że
mieszczaństwo znalazło sposób na takie uregulowanie taks
od sprzedawanej w mieście żywności, by jego one nie obciążały.
Ale we wszystkich uczynkach mieszczan najbardziej
uderza obawa, by ich nie pomieszano z ludem, z pospól-
stwem, oraz namiętne pragnienie, by wszelkimi sposobami
uniknąć jego kontroli.
„Gdyby z woli i łaski króla urząd burmistrza miał się
znowu stać wybieralnym — piszą mieszczanie jednego z
miast do kontrolera generalnego — należałoby zobowiązać
wyborców do wybierania go spomiędzy najznamienitszych
notablów, a nawet spośród członków trybunału prezydialnego.”
Przekonaliśmy się już, że polityka naszych królów zmierzała do stopniowego odbierania ludowi miejskiemu możności korzystania z przysługujących mu praw politycznych.
Od Ludwika XI do Ludwika XV całe prawodawstwo królewskie świadczy o tym dążeniu. Mieszczaństwo często ten
zamiar popiera, nieraz go nawet samo podsuwa.
W okresie reformy municypalnej w roku 1764 intendent
zapytuje urzędników miejskich w małym mieście, czy, ich
zdaniem, należy zostawić rzemieślnikom i i n n e m u
p o s p ó l s t w u (autre menu peuple) prawo wybierania
urzędników administracji. Urzędnicy ci odpowiedzieli, że
wprawdzie „lud nigdy tego prawa nie nadużył i bez wątpienia rzeczą miłą byłoby zostawić mu pociechę wybierania
tych, którzy nim rządzić mają; ale, dla zachowania porządku i spokoju publicznego, jeszcze lepiej będzie zaufać w tej
mierze zgromadzeniu notablów”. Subdelegat ze swojej
strony donosi, że wezwał do siebie na tajną naradę „sześciu
najzacniejszych obywateli miasta”. Tych sześciu najzacniejszych obywateli zgodnie uznało, że najlepiej będzie
powierzyć wybór już nawet nie zgromadzeniu notablów,
jak proponowali urzędnicy miejscy, ale pewnej liczbie deputowanych wybranych z rozmaitych korporacji, z jakich
to zgromadzenie się składa. Subdelegat, większy zwolennik
ludowych swobód niż owi mieszczanie, zdawszy sprawę z
ich opinii dodaje, „że jest to wszakże rzecz dla rzemieślników ciężka — płacić, i nie móc kontrolować ich zużycia,
sumy nałożone przez tych współobywateli, którzy, być
może, przez swoje podatkowe przywileje są najmniej w tej
kwestii zainteresowani”.
Ale dokończmy obrazu; przyjrzyjmy się teraz, jakie było
to mieszczaństwo samo w sobie, niezależnie od ludu, jak
przyjrzeliśmy się szlachcie niezależnie od mieszczaństwa.
W tej niewielkiej cząstce narodu, wyodrębnionej z reszty,
dostrzeżemy nie kończące się podziały. Wydaje się, jakby
lud francuski był jak owe domniemane ciała elementarne,
w których nowoczesna chemia, w miarę postępu badań,
odkrywa coraz to nowe cząsteczki. Jak się przekonałem,
notablowie niewielkiego miasta dzielili się na nie mniej niż
trzydzieści sześć rozmaitych korporacji. Te rozmaite korporacje, choć tak szczupłe, wciąż pracowały nad tym, by
się jeszcze bardziej skurczyć; z każdym dniem coraz bardziej oczyszczały się z obcych naleciałości, jakie jeszcze w
nich tkwiły, by zredukować się do składników najprostszych. Niektóre z nich zredukowały się tym zbożnym wysiłkiem do trzech albo czterech członków, których usposobienie stało się tym bardziej porywcze i kłótliwe. Wszystkie te korporacje dzielą jakieś niewielkie przywileje, z których najnieuczciwsze uchodzą jeszcze za zaszczytne.
Wciąż się między sobą wadzą o pierwszeństwo. Intendent
i trybunały aż głuchną od zgiełku ich kłótni. „Postanowiono
nareszcie, że święcona woda podawana będzie najpierw
członkom trybunału, a potem miejskim rajcom. Parlament
się wahał; ale król ewokował sprawę do swojej rady i postanowił sam. Był już najwyższy czas; ta sprawa wywołała
wzburzenie w całym mieście.” Jeśli na zgromadzeniu notablów jednej z korporacji da się krok przed drugą, ta druga
przestaje się tam pokazywać; woli wyrzec się udziału w
sprawach publicznych, byle nie oglądać, jak mówi, poniżenia swojej godności. Cech perukarzy miasta la Fl
èche p ostanawia „okazać tym sposobem słuszny żal, jaki budzi w
nim pierwszeństwo przyznane piekarzom.” Część notablów
pewnego miasta uparcie odmawia pełnienia swoich urzędowych funkcji, „ponieważ — jak pisze intendent — do
zgromadzenia dostało się kilku rzemieślników i ci najznaczniejsi mieszczanie uważają za ujmę dla siebie być z
nimi za pan brat”. — „Jeśli urząd ławnika dostanie się notariuszowi — pisze intendent z innej prowincji — zniechęci
to innych notablów, jako że notariusze są tu ludźmi bez
urodzenia, nie pochodzą z rodzin notablów i wszyscy byli
pisarczykami.” Sześciu najzacniejszych obywateli, o których już była mowa i którzy tak łatwo zdecydowali, że lud
ma być pozbawiony swoich politycznych praw — wpada w
dziwną rozterkę, kiedy trzeba zdecydować, którzy notable
będą uprawnieni do głosowania i jaki porządek pierwszeństwa należy między nimi ustalić. W tej materii są bardziej
oględni, wyrażają już tylko wątpliwości; boją się, jak mówią, „by nie sprawić któremuś ze swoich współobywateli
boleści nazbyt dotkliwej”.
W nieustannym ścieraniu się miłości własnej tych małych grupek potęguje się i zaostrza przyrodzona Francuzom
próżność, a ginie uzasadniona godność obywatelska. W
szesnastym wieku większość korporacji, o których tu mówiłem, już istnieje; ale ich członkowie, załatwiwszy między
sobą własne sprawy cechowe, stale się spotykają z pozostałymi mieszkańcami, by wspólnie zajmować się ogólnymi
interesami miasta. W wieku osiemnastym korporacje prawie całkowicie zamknęły się w sobie, bo symptomy życia
miejskiej gminy stały się rzadkością i akty tę są zawszę
dokonywane przez pełnomocników. Każda z tych małych
zbiorowości żyje więc już tylko dla siebie, tylko sobą się
zajmuje, ma już tylko takie sprawy, które dotyczą wyłącznie jej.
Nasi ojcowie nie znali jeszcze stworzonego przez nas na
nasze potrzeby słowa indywidualizm, bo też w ich epoce
rzeczywiście nie było jeszcze indywiduum, jednostki, która
by nie należała do żadnej grupy i mogła uważać, że jest
naprawdę sama; natomiast każda z tysięcy małych grup,
składających się na francuskie społeczeństwo, myślała tylko o sobie. Był to, jeśli wolno się tak wyrazić, rodzaj indywidualizmu kolektywnego, który przygotowywał dusze do
prawdziwego indywidualizmu, znanego nam.
Co zaś jest jeszcze dziwniejsze — ci wszyscy ludzie, tak
odgrodzeni jeden od drugiego, stali się tak dalece do siebie
podobni, że gdyby ich zamienić miejscami, nikt nie zauważyłby różnicy. Więcej, kto mógłby zbadać ich myśli, ten
przekonałby się, że drobne przegrody, jakie dzieliły ludzi
tak podobnych, im samym wydawały się sprzeczne zarówno z interesem publicznym, jak ze zdrowym rozsądkiem,
i że w teorii wielbili już jedność. Każdemu z nich zależało
na własnej odrębnej kondycji dlatego, że inni się przez
kondycję wyodrębniali; ale wszyscy już byli gotowi zespolić się w jedną całość, byleby, w mej nikt z niczego nie korzystał na boku i nie wyrastał ponad ogólny poziom.
ROZDZIAŁ DZIESIĄTY
O tym, ze zdławienie wolności politycznej
i rozdzielenie klas stało się źródłem
niemal wszystkich chorób, jakie
spowodowały śmierć dawnego ustroju.
Ze wszystkich chorób, jakie atakowały dawny ustrój
Francji i skazywały go na zagładę — odmalowałem najgroźniejszą. Chcę jeszcze pomówić o źródle zła tak niebezpiecznego i osobliwego i wykazać, ile to innych klęsk wypłynęło jeszcze z tego samego źródła.
Gdyby Anglicy już od średniowiecza byli, jak my, całkowicie pozbawieni wolności politycznej i wszystkich swobód lokalnych, które bez niej długo egzystować nie mogą
— jest rzeczą wielce prawdopodobną, że rozmaite klasy, z
których składa się arystokracja angielska, odsunęłyby się
od siebie, jak to się stało we Francji i, w różnym stopniu, na
pozostałym obszarze kontynentu europejskiego, i że wszystkie razem oddaliłyby się od ludu. Ale wolność zmusiła je
do utrzymywania bliskich stosunków, by w potrzebie mogły się porozumieć.
Rzecz to zaiste ciekawa, jak bardzo szlachta angielska,
powodując się właśnie ambicją, potrafiła, kiedy to uznała
za potrzebne, spoufalać się z niższymi od siebie i udawać,
że uważa ich za równych sobie. Już cytowany tutaj Arthur
Young, którego książka jest jednym z najbardziej pouczających dzieł, jakie o dawnej Francji napisano, opowiada, że
będąc na wsi u księcia de Liancourt wyraził chęć porozmawiania z kilkoma najlepszymi i najbogatszymi rolnikami z
okolicy. Książę polecił swojemu intendentowi przyprowadzić ich. Anglik komentuje to następująco: „Ziemianin angielski zaprosiłby tych kilku rolników (farmers) do siebie
na obiad i posadził przy swoim stole razem z pierwszymi
damami. Widywałem takie rzeczy na naszej wyspie co najmniej sto razy. Czegoś podobnego daremnie by szukać we
Francji, od Calais po Bayonne”.
Arystokracja angielska była niewątpliwie bardziej wyniosła od francuskiej i mniej skłonna do poufałości w stosunku do stojących niżej ; ale zmuszała ją do tego jej sytuacja. Była gotowa na wszystko, byle rządzić. Od stuleci jedyną u Anglików nierównością podatkową jest ta, jaka została stopniowo wprowadzona na korzyść klas najuboższych. Zważcie, proszę, dokąd zaprowadzić mogą odmienne zasady polityczne dwa tak bliskie sobie ludy! W osiemnastym wieku w Anglii korzysta z przywileju podatkowego
ubogi (12); we Francji — bogaty. Tam arystokracja wzięła
na siebie największe ciężary publiczne, byle jej pozwolono
rządzić; tu — aż do końca zachowała immunitet podatkowy, żeby się pocieszyć po utracie władzy.
W wieku czternastym zasada: N i e c h n i e p ł a c i
podatków, kto nie bierze udziału w
i c h u s t a n o w i e n i u (N’impose qui ne veut) wydaje
się równie solidnie ugruntowaną we Francji co w samej
Anglii. Jest często przypominana: wykroczenie przeciwko
niej zawsze wydaje się aktem tyranii; stosowanie się do niej
— przestrzeganiem prawa. Jak już mówiłem, w epoce tej
istnieje całe mnóstwo analogii między naszymi instytucjami politycznymi a instytucjami Anglików; ale właśnie wtedy losy obu narodów rozchodzą się i w miarę upływu czasu
stają się coraz mniej do siebie podobne. Są niby dwie linie,
poprowadzone z punktów bliskich sobie, ale pod nieco innym kątem, które wydłużając się, coraz bardziej się od
siebie oddalają.
Odważyłbym się stwierdzić, że w chwili, w której naród
znużony długotrwałym chaosem, jaki towarzyszył niewoli
króla Jana i obłędowi Karola VI, pozwolił królom bez swojego udziału ustalić podatek powszechny i w której szlachta
popełniła nikczemność, pozwalając na opodatkowanie stanu trzeciego, byleby ją samą od podatku zwolniono —
otóż, odważyłbym się twierdzić, że w tamtej chwili zostało
posiane ziarno, z którego wy kiełkowały wszystkie wady
i niemal wszystkie nadużycia, jakie drążyły stary ustrój
przez resztę jego istnienia i w końcu stały się powodem
jego gwałtownej śmierci; i podziwiam niezwykłą przenikliwość de Commines’a, który mówi: „Karol VII, który
uzyskał możność nakładania podatku majątkowego wedle
swojej woli, bez zgody stanów, wziął wielki ciężar na duszę swoją i swoich następców i zadał swemu królestwu
ranę, która długo będzie krwawiła”.
Przyjrzyjcie się, jak ta rana z biegiem lat istotnie się powiększa; idźcie trop w trop za konsekwencjami tego faktu.
Forbonnais w swoich uczonych Badaniach nad finansami
Francji słusznie powiada, że w średniowieczu królowie żyli
zwykle z dochodów ze swoich włości; „a ponieważ potrzeby nadzwyczajne — dodaje — pokrywane były z nadzwyczajnych kontrybucji, obciążały one jednakowo duchowieństwo, szlachtę i lud”.
Większość podatków powszechnych, uchwalonych w
ciągu czternastego wieku przez trzy stany, rzeczywiście ma
ten charakter. Niemal wszystkie ustalone w tej epoce podatki są pośrednie, co znaczy, że je płacą bez wyjątku
wszyscy użytkownicy. Niekiedy podatek jest bezpośredni;
wtedy płaci się go nie od własności, lecz od dochodu. Szlachta, duchowni i mieszczanie obowiązani są odstępować
królowi przez jeden rok na przykład dziesiątą część swoich
wszystkich dochodów. To, co tu mówię o podatkach uchwalanych przez stany generalne, należy rozciągnąć także na
podatki, które różne stany prowincjonalne wprowadzały w
tym czasie na swoich terytoriach.
To prawda, że w tym czasie podatek bezpośredni, znany
pod nazwą majątkowego (la taille), nie ciążył już na szlachcicu. Zwalniał go od niego obowiązek bezpłatnej służby
wojskowej; ale podatek majątkowy jako powszechny miał
wówczas ograniczone zastosowanie, stosowany był raczej
na terenie seniorii niż na terenie królestwa.
Kiedy król po raz pierwszy postanowił samowolnie ściągać podatki, zrozumiał, że na początek trzeba wybrać coś,
co nie wyglądałoby na podatek godzący bezpośrednio w
szlachtę; bo szlachta, która była wówczas dla władzy królewskiej klasą rywalizującą i niebezpieczną, nigdy nie
ścierpiałaby tak niekorzystnej dla siebie nowości; wybrał
więc podatek, od którego szlachta była wolna, podatek majątkowy.
Do wszystkich istniejących już nierówności szczególnego rodzaju dołączyła się w ten sposób ogólniejsza, która
spotęgowała i utrwaliła wszystkie inne. Od tej chwili poczynając, w miarę jak razem z uprawnieniami władzy centralnej rosną potrzeby skarbu, podatek majątkowy zaczyna
być stosowany coraz szerzej i na różne sposoby; wkrótce
rozmnaża się dziesięciokrotnie i wszystkie nowe podatki
stają się majątkowymi. Tak więc z każdym rokiem nierówność podatkowa coraz bardziej pogłębia istniejące już podziały między klasami i ludźmi. Ustanowienie podatku,
który miał obciążyć bynajmniej nie tych, którzy najłatwiej
mogliby go płacić, ale tych, którym najtrudniej było się
przed nim obronić — musiało doprowadzić do tej monstrualnej konsekwencji oszczędzania go bogatym i obarczania
nim ubogich. Twierdzą, że Mazarin, któremu zabrakło pieniędzy, zamierzał ustanowić podatek od największych domów w Paryżu, ale napotkawszy na opór zainteresowanych, poprzestał na dorzuceniu pięciu potrzebnych mu mi-
lionów do ogólnego wymiaru podatku majątkowego. Chciał
obłożyć podatkiem najbogatszych obywateli, a ściągnął go
z nędzarzy; ale skarb nic na tym nie stracił.
Wpływy z tak źle rozłożonych podatków miały swoje
granice, zaś potrzeby panujących nie znały granic. Jednakże nie chcieli ani zwoływać stanów, by od nich uzyskać
subsydia, ani prowokować szlachty, bojąc się, by, opodatkowana, nie zaczęła domagać się zwołania tych zgromadzeń.
Stąd też bierze się ta wręcz cudowna a złośliwa płodność
finansowej pomysłowości, znamionująca w tak niezwykły
sposób administrowanie publicznymi pieniędzmi przez trzy
ostatnie stulecia monarchii.
Trzeba szczegółowo poznać historię administracyjną i finansową dawnego ustroju, by zrozumieć, do jak bezprawnych i nieuczciwych praktyk może brak pieniędzy skłonić
rządy łagodne, ale działające tajnie i bez kontroli, kiedy
czas ostatecznie usankcjonuje ich władzę i uwolni je od
strachu przed rewolucją, tą ostatnią ucieczką ludów.
Co krok spotykamy się w tych annałach ze sprzedażą
dóbr królewskich odbieranych potem nabywcom jako niezbywalne; ze zrywaniem kontraktów i nieuznawaniem
praw nabytych; z krzywdą wyrządzaną wierzycielom państwa przy każdym kryzysie i ustawicznym nadużywaniem
publicznego zaufania.
Przywileje wieczyste są wiecznie odbierane. Gdyby
można było współczuć zmartwieniom wynikającym z głupiej próżności — należałoby się litować nad losem tych
nieszczęsnych uszlachconych, którym przez cały siedemnasty i osiemnasty wiek kazano co pewien czas odkupywać
mizerne zaszczyty albo niesprawiedliwe przywileje, za które już wielokrotnie płacili. W ten właśnie sposób Ludwik
XIV anulował wszystkie tytuły szlacheckie nabyte w ciągu
dziewiędziesięciu dwu lat, tytuły, z których większa część
była przez niego nadana; zachować je można było tylko za
ponowną opłatą, „ponieważ— jak głosił edykt — wszystkie
te tytuły uzyskane zostały drogą zaskoczenia (par surprise)”. Tego przykładu nie omieszka naśladować w osiemdziesiąt lat później Ludwik XV.
Poborowemu nie pozwala się na znalezienie zastępcy, z
obawy, jak powiedziano, by to państwu nie podbiło ceny
rekruta.
Miasta, gminy, szpitale zmusza się, by nie dotrzymywały
swoich zobowiązań, po to, żeby mogły pożyczać królowi.
Parafiom nie pozwala się na przedsiębranie pożytecznych
robót w obawie, że gdy tym sposobem podzielą swoje zasoby, mogą mniej akuratnie płacić podatek majątkowy.
Powiadają, że Orry, kontroler generalny, i de Trudaine,
generalny dyrektor zarządu dróg i mostów, powzięli projekt, by w miejsce królewskich szarwarków wprowadzić
daninę pieniężną od mieszkańców każdego kantonu na naprawę miejscowych dróg. Powód, dla którego ci dobrzy
administratorzy odstąpili od swego projektu, jest pouczający; obawiali się, jak powiedziano, że po zebraniu tych kwot
nie udałoby się przeszkodzić skarbowi publicznemu w obróceniu ich na własny użytek i że płatnicy byliby wkrótce
obciążeni i nowym podatkiem, i szarwarkami. Nie lękam
się twierdzić, że żaden człowiek nie umknąłby przed karzącą ręką sprawiedliwości, gdyby tak zarządzał swoim majątkiem, jak wielki król, w całej swojej chwale, gospodarował
majątkiem publicznym.
Jeżeli spotkacie jakiś stary, jeszcze średniowieczny przeżytek, który, pogłębiwszy swoje wady, utrzymał się wbrew
duchowi czasu, jeżeli spotkacie jakąś szkodliwą nowość —
zbadajcie zło aż do korzenia; będzie to zawsze jakieś doraźne posunięcie finansowe, które przerodziło się w instytucję.
Żeby spłacić jednodniowy dług, stwarza się nowe organy,
które będą trwały przez wieki.
W bardzo zamierzchłych czasach wprowadzono specjalny podatek, zwany opłatą wolnego lenna (le droit de francfief), płacony przez nie-szlachtę posiadającą dobra szlacheckie. Podatek ów stwarzał między dobrami ziemskimi
ten sam podział, jaki istniał między ludźmi, i prowadził do
nieustannego wzajemnego pogłębiania się tych różnic. Nie
wiem, czy właśnie opłata wolnego lenna nie przyczyniła się
najbardziej do podtrzymania dystansu między nie-szlachcicem i szlachcicem, nie dopuszczając do wspólnoty w tym,
co łączy ludzi najszybciej i najtrwalej, tj. w posiadaniu
ziemi. Tak więc co pewien czas między ziemianinemszlachcicem i jego sąsiadem ziemianinem-nie-szlachcicem
otwierała się przepaść. I odwrotnie, nic bardziej nie przyśpieszyło zespolenia się tych dwu klas w Anglii, jak zniesienie już w siedemnastym wieku wszystkich oznak, odróżniających tam lenno szlacheckie od posiadłości nieszlacheckiej.
W wieku czternastym feudalne opłaty wolnego lenna są
lekkie i pobiera się je rzadko; ale w osiemnastym, kiedy
feudalizm leży już prawie w gruzach, wymaga się ich bezwzględnie co dwadzieścia lat, a jest to kwota równa całorocznemu dochodowi. Syn wziąwszy spadek po ojcu nadal
płaci ten podatek. „Ta opłata — powiada Towarzystwo
Agronomiczne w Tours w roku 1761 — nieskończenie
szkodzi postępom sztuki rolniczej. Ze wszystkich podatków
nakładanych na królewskich poddanych, jest on niezaprzeczenie najcięższy, najbardziej dokuczliwy dla gospodarstwa wiejskiego.” — „Ta taksa — mówi inny współczesny
— początkowo płacona tylko raz w życiu, stała się stopniowo najokrutniejszym podatkiem.” Nawet szlachta pragnie jego zniesienia, bo odstraszał nie-szlachtę od kupowania szlacheckiej ziemi; ale potrzeby skarbu wymagały jego
utrzymania i zwiększenia.
Niesłusznie przypisuje się średniowieczu całe zło wywołane istnieniem cechów rzemieślniczych. Wszystko pozwala domniemywać, że wyzwalanie na majstrów i kontrola
starszyzny cechowej miały początkowo jedynie związać ze
sobą ludzi tego samego fachu i stworzyć w łonie każdego
rzemiosła mały niezależny zarząd, którego misją było pomaganie czeladnikom i zarazem trzymanie ich w karbach.
Nie wydaje się, by św. Ludwik żądał czegoś więcej.
Dopiero na początku wieku szesnastego, w pełni renesansu, ktoś pierwszy wpadł na pomysł, że prawo do pracy
można uznać za przywilej, który król mógłby sprzedawać.
I dopiero wtedy każdy cech stał się małą zamkniętą arystokracją i ostatecznie ustaliły się owe szkodliwe dla rozwoju
rzemiosła monopole, przeciwko którym tak buntowali się
nasi ojcowie. Można powiedzieć, że od Henryka III, który
zło upowszechnił, jeśli wręcz nie dał mu początku, aż do
Ludwika XVI, który je wykorzenił, nadużycia wynikające z
systemu rządów starszyzny cechowej ani na chwilę nie
przestają się mnożyć i rozpowszechniać, i to w czasach,
kiedy wskutek postępu społecznego stają się szczególnie
nieznośne, a dla opinii publicznej bardziej dostrzegalne.
Każdego roku coraz to nowe zawody przestawały być wolne; każdego roku rozszerzano przywileje starych cechów.
Najpotężniej zło rozpleniło się w czasach, które się zwykle
nazywa pięknymi latami panowania Ludwika XIV, bo właśnie wtedy skarb potrzebował najwięcej pieniędzy, zaś postanowienie, by nie zwracać się o nie do narodu, było najsilniejsze.
Le Trosne słusznie mówił w 1775 roku: „Państwo utworzyło zrzeszenia przemysłowe tylko po to, by czerpać z
nich dochód albo za patenty, które sprzedaje, albo za nowe
urzędy, które stwarza i które zrzeszenia muszą odkupywać.
Edykt z roku 1673 wyciągnął ostateczne wnioski z zasad
Henryka III, zobowiązując wszystkie zrzeszenia do wyku-
pienia listów zatwierdzających ich uprawnienia; wszystkich
niezrzeszonych rzemieślników zmuszono do udziału w
zrzeszeniach. Ta haniebna sprawa przyniosła trzysta tysięcy liwrów”.
Widzieliśmy już, jak zburzono całą strukturę miast, nie
ze względów politycznych, ale w nadziei uzyskania dochodów dla skarbu.
Ta sama potrzeba pieniędzy, połączona z niechęcią do
odwoływania się o nie do stanów, dała początek frymarczeniu urzędami, które stało się powoli czymś wręcz niebywałym, czymś nigdy i nigdzie na świecie nie spotykanym. Dzięki tej zrodzonej z ducha fiskalizmu instytucji
próżność stanu trzeciego była przez trzy stulecia nieustannie rozbudzona, skierowana wyłącznie na nabywanie publicznych funkcji; aż do trzewi narodu przeniknęła ta powszechna namiętność do państwowych posad, która stała
się wspólnym źródłem rewolucji i zależności.
W miarę jak rosły kłopoty finansowe, rodziły się wciąż
nowe urzędy, wszystkie wynagradzane zwolnieniem od
podatków albo przywilejami; a ponieważ decydowały o
tym potrzeby skarbu a nie administracji — doszło tym sposobem do powstania niewiarygodnej liczby funkcji całkowicie niepotrzebnych albo szkodliwych. W roku 1664,
podczas przeprowadzonej przez Colberta kontroli, okazało
się, że kapitał zaangażowany w te marne dobra sięgał prawie pięciuset milionów liwrów. Richelieu zniósł podobno
sto tysięcy urzędów. Ale zmartwychwstały natychmiast pod
innymi nazwami. Za nieduże pieniądze pozbawiono się
prawa rozkazywania własnym urzędnikom, kontrolowania
ich i trzymania w ryzach. W ten sposób powstała powoli
tak olbrzymia, tak skomplikowana, tak zawikłana i nieproduktywna machina administracyjna, że trzeba było pozwolić jej obracać się niejako w próżni, a poza nią stworzyć
narzędzie rządzenia prostsze i poręczniejsze, przy pomocy
którego robiło się w rzeczywistości to, co ci wszyscy oficjalni funkcjonariusze państwowi robili tylko pozornie.
Można śmiało twierdzić, że żadna z tych fatalnych instytucji nie przetrwałaby i dwudziestu lat, gdyby wolno było o
nich dyskutować. Żadna nie powstałaby albo nie rozrosła
się tak groźnie, gdyby zasięgano rady stanów, bądź gdyby
słuchano ich skarg, kiedy się jeszcze czasami zbierały. Tak
rzadko w ostatnich stuleciach zwoływane stany generalne
nieustannie protestowały przeciwko tym instytucjom. Zgromadzenia te kilkakrotnie wskazywały, że przyczyną wszystkich nadużyć jest przywłaszczone sobie przez króla prawo samowolnego nakładania podatków, albo, wyrażając to
samo słowami, których używał energiczny język piętnastego wieku — „prawo wzbogacania się substancją narodu bez
zgody i uchwały trzech stanów”, Stany zajmują się nie tylko własnymi prawami; gromko domagają się respektowania praw prowincji i miast i nieraz to uzyskują. Na każdym
posiedzeniu odzywają się głosy występujące przeciwko
nierówności w rozkładaniu ciężarów. Stany wielokrotnie
domagają się zniesienia systemu cechowej kontroli rzemiosła; w każdym stuleciu z wzrastającą zaciekłością potępiają
sprzedaż urzędów. „Kto sprzedaje urząd, sprzedaje sprawiedliwość, co jest rzeczą haniebną” — mówią. Kiedy
sprzedawalność urzędów utrwaliła się, w dalszym ciągu
skarżą się na ich nadużywanie. Protestują przeciwko tylu
niepotrzebnym stanowiskom i niebezpiecznym przywilejom, ale zawsze na próżno. Te instytucje stworzono przecież właśnie przeciwko stanom; zrodziła je niechęć do zwoływania stanów i potrzeba zamaskowania przed oczami
Francuzów podatku, którego rzeczywistej postaci nie odważano się im pokazać.
A zważcie, że uciekają się do tych praktyk i najgorsi, i
najlepsi królowie. Sprzedawalność urzędów ugruntował
ostatecznie Ludwik XII; Henryk IV sprzedaje już prawo ich
dziedziczenia: do tego stopnia wady systemu silniejsze są
od cnót tych, którzy się systemem posługują.
To samo pragnienie uniknięcia nadzoru stanów doprowadziło do przyznania parlamentom większości ich uprawnień politycznych, co w sposób arcyszkodliwy dla prawidłowego toku spraw zagmatwało w państwie władzę sądowniczą. Zrobiono to, by na pozór udzielić kilka nowych
gwarancji w miejsce tych, które odbierano; ponieważ Francuzi, którzy dosyć cierpliwie znoszą władzę absolutną, póki
ta ich nie ciemięży, nie lubią jednak jej widoku i jest zawsze rzeczą rozsądną wzniesienie przed tą władzą pozornych
barier, które nie mogąc jej zatrzymać, nieco ją w każdym
razie zasłaniają.
I wreszcie chęć zapobieżenia, by naród, od którego domagano się pieniędzy, nie zaczął w zamian domagać się
wolności, kazała czuwać nieustannie nad tym, by klasy
pozostały sobie dalekie i obce, by nie mogły się do siebie
ani zbliżyć, ani porozumieć w razie oporu i by rząd miał za
każdym razem do czynienia jedynie z niewielką liczbą ludzi odciętych od reszty. W ciągu całych długich dziejów
pojawiło się kolejno wielu władców, z których jedni odznaczali się wybitnym umysłem, kilku — geniuszem, niemal
wszyscy — odwagą, ale nie ma wśród nich ani jednego,
który by usiłował zbliżyć do siebie klasy i połączyć je inaczej niż przez poddanie wszystkich jednakowej zależności.
Mylę się: jeden władca chciał tego i nawet starał się o to z
całego serca; a był nim — jakie niezbadane są wyroki boskie! — Ludwik XVI.
Rozdział klas był zbrodnią starej monarchii, a później
stał się jej wymówką; kiedy bowiem ci wszyscy, z których
się składa bogata i oświecona część narodu, nie mogą się
już porozumieć i wzajemnie sobie pomagać w rządzeniu —
kraj niejako nie może się już rządzić sam i interwencja
władcy staje się konieczna.
„Naród jest społecznością złożoną z rozmaitych skłóconych ze sobą stanów i ludu, którego członków łączą tylko
bardzo nieliczne więzy, więc też i każdy dba tylko o własny
interes — stwierdza ze smutkiem Turgot w tajnym raporcie
dla króla. — Nigdzie nie widać interesu wspólnego. Wsie,
miasta nie utrzymują ze sobą ściślejszych stosunków niż
okręgi, do których przynależą. Nie mogą się ze sobą dogadać nawet w sprawie prowadzenia robót publicznych, które
są dla nich konieczne. W tej nieustającej wojnie pretensji
i inicjatyw Wasza Królewska Mość zmuszony jest decydować o wszystkim sam albo przez swoich pełnomocników.
Czeka się na specjalne rozkazy królewskie, by przyczynić
się do publicznego dobra, by uszanować cudze prawa, a
niekiedy — by korzystać z praw własnych.”
Zaiste, niemałym przedsięwzięciem było zbliżenie do
siebie współobywateli, którzy przez stulecia żyli jak obcy
lub wrogowie, i nauczenie ich wspólnego kierowania swoimi własnymi sprawami. Dużo łatwiej było ich niegdyś
rozdzielić niż teraz połączyć. Dostarczyliśmy na to światu
pamiętnego przykładu. Kiedy przed sześćdziesięciu laty, po
tak długim okresie rozdzielenia przez tyle przegród, rozmaite klasy, na które rozbite zostało społeczeństwo dawnej
Francji, znowu się do siebie zbliżyły — zetknęły się najpierw miejscami bolesnymi i zwarły po to tylko, by się
wzajemnie jątrzyć. Zawiści i nienawiści tych klas przeżyły
je po dziś dzień.
ROZDZIAŁ JEDENASTY
O rodzaju wolności, jaka istniała za
dawnego ustroju, i o jej wpływie na
rewolucję.
Czytelnik, który by tu przerwał lekturę tej książki, wyniósłby z niej jedynie bardzo niedokładny obraz dawnych
rządów i źle rozumiałby społeczeństwo, które wywołało
rewolucję.
Widząc obywateli tak podzielonych i tak zasklepionych
w sobie, widząc władzę królewską tak rozległą i tak potężną, można by przypuścić, że duch niezależności zniknął
wraz ze swobodami publicznymi i że wszyscy Francuzi
jednakowo byli zgięci pod jarzmem poddaństwa. Ale tak
bynajmniej nie było; choć rząd sam jeden zawiadywał już
wszystkimi bez wyjątku wspólnymi sprawami — daleki był
jeszcze od tego, by stać się władcą i panem wszystkich
poszczególnych ludzi.
Wśród wielu instytucji przygotowanych już do władzy
absolutnej wolność żyła; ale była to wolność szczególnego
rodzaju, którą dziś trudno jest sobie wyobrazić i której
trzeba się bardzo dokładnie przyjrzeć, by zrozumieć, ile
dobrego i ile złego mogła nam wyrządzić.
Podczas gdy rząd centralny zajmował miejsce wszystkich władz miejscowych i coraz bardziej wypełniał całą
sferę władzy publicznej — instytucje, które pozostawił
przy życiu, albo które sam stworzył, stare zwyczaje, stare
obyczaje, nawet nadużycia, przeszkadzały mu w działaniu,
podtrzymywały wśród bardzo wielu ludzi ducha oporu
i wielu charakterom pozwalały zachować spoistość i własny kształt.
Centralizacja miała już tę samą naturę, te same sposoby
działania, te same cele, co dzisiaj, ale nie miała jeszcze tej
samej władzy. Rząd, który w dążeniu do robienia na wszystkim pieniędzy wystawił na sprzedaż większość funkcji
publicznych, pozbawił się przez to możności dawania ich
i odbierania wedle swojej woli. Tym sposobem jedna z jego
namiętności poważnie utrudniła zaspokojenie drugiej: jego
chciwość stała się przeciwwagą dla jego ambicji. W tym
stanie rzeczy rząd zmuszony był stale posługiwać się narzędziami, których sam nie ukształtował i których nie mógł
łamać. I zdarzało się często, że jego najbardziej bezwzględne postanowienia traciły cały rozmach w wykonaniu. Cudaczna i wadliwa organizacja funkcji publicznych pełniła
niejako rolę politycznej gwarancji wobec wszechobecnej
władzy centralnej. Była rodzajem nieodpowiedniej, źle
zbudowanej tamy, która rozbijała jej siłę i osłabiała jej uderzenie.
Rząd nie rozporządzał też jeszcze tym nieskończonym
zasobem korzyści, zapomóg, zaszczytów, pieniędzy, jakie
może rozdawać dzisiaj; miał więc dużo mniej środków
zarówno, by zmuszać, jak i przyciągać ludzi.
Sam zresztą nie znał dobrze rzeczywistych granic swojej
władzy. Żadne z jego praw nie było formalnie zatwierdzone
ani ugruntowane; sfera jego działania była już olbrzymia,
ale poruszał się w niej jeszcze niepewnie, jak w miejscu
ciemnym i nieznanym. Te groźne ciemności skrywające
wówczas granice wszelkiej władzy i zalegające wokół
wszystkich praw, sprzyjające zamachom władców na wolność poddanych — często zarazem tę wolność osłaniały
i chroniły.
Administracja, czując, że jest świeżej daty i niskiego
urodzenia, zawsze, ilekroć napotykała na swej drodze jakąś
przeszkodę, była w swoich poczynaniach nieśmiała. Kiedy
się czyta korespondencję ministrów i intendentów z osiemnastego wieku, uderza jedno zjawisko: ten rząd, tak zaborczy i bezwzględny, póki spotyka się ze ślepym posłuszeństwem, traci kontenans na widok najmniejszego oporu, najlżejsza krytyka wprawia go w zmieszanie, najcichszy pomruk płoszy, a wtedy zatrzymuje się, waha, paktuje, mięknie i często nie śmie wykroczyć poza naturalne granice
swojej władzy. Sprzyjały temu miękki egoizm Ludwika XV
i dobroć jego następcy. Ci władcy nigdy zresztą nie wyobrażali sobie, by ktokolwiek mógł pomyśleć o zrzuceniu
ich z tronu. Nie mieli w sobie nic z tej natury niespokojnej
i twardej, jaka pod działaniem strachu często się później u
rządzących wytwarzała. Oni deptali nogami tylko tych ludzi, których nie widzieli.
Niektóre przywileje, przesądy, fałszywe poglądy najbardziej przeciwstawiające się zaprowadzeniu prawidłowej
i dobroczynnej wolności — podtrzymywały u wielu królewskich poddanych ducha niezależności oraz gotowość do
opierania się nadużyciom władzy.
Szlachta z całej duszy gardziła właściwą administracją
państwową, choć czasami się do niej zwracała. Mimo że
pozbawiona swojej dawnej władzy, zachowała coś z dumy
swoich ojców, którzy tak samo nie mogli ścierpieć niewoli,
jak podporządkowania się zasadzie. Szlachta bynajmniej
nie troszczyła się o powszechną wolność obywateli, patrzyła obojętnie, jak ręka władzy ugniata wszystko dookoła; ale
ciężaru tej ręki sama znieść nie mogła i by uchronić się
przed jej zakusami, gotowa była odważyć się na każde ryzyko. W chwili kiedy zaczyna się rewolucja, ta szlachta,
która upadnie razem z tronem, zachowuje jeszcze wobec
króla, a zwłaszcza wobec jego urzędników, postawę nieskończenie bardziej wyniosłą i przemawia do nich językiem dużo śmielszym niż stan trzeci, który już wkrótce
obali monarchię (13). Szlachta domaga się głośno i otwarcie niemal wszystkich rękojmi przeciw nadużyciom władzy, jakie posiadaliśmy przez trzydzieści sześć lat rządów
reprezentacyjnych. Kiedy się czyta kajety zażaleń stanu
szlacheckiego — spośród znamiennych dla tego stanu przesądów i przywar wylania się duch arystokracji i niektóre z
jej wielkich przymiotów. I jest rzeczą nie do odżałowania,
że tej szlachty nie ugięto, nie podporządkowano władzy
prawa, ale powalono ją i wyrwano wraz z korzeniem. W
ten sposób odjęto narodowi konieczną część jego istoty, a
wolności zadano ranę, która się nigdy nie zagoi. Klasa, która przez stulecia szła na przedzie, przez to długie i niezaprzeczalne obycie z wielkością wyrobiła sobie pewną dumę
serca, naturalną ufność we własne siły, przyzwyczajenie do
tego, że na nią patrzą, co uczyniło z niej najbardziej odporny punkt społecznego ciała. Nie tylko sama ma męskie obyczaje, ale swoim przykładem potęguje męskość innych
klas. Unicestwiając ją, osłabiło się nawet jej wrogów. Nic
nie zdołało jej całkowicie zastąpić, a ona sama nigdy się już
nie odrodzi; może odzyskać tytuły i dobra, ale nie odzyska
duszy swoich przodków.
Księża, którzy w późniejszych czasach często tak służalczo podporządkowywali się w sprawach świeckich władcy
ziemskiemu, bez względu na to, kim był, i schlebiali mu
najczelniej, jeśli raczył choćby udawać, że sprzyja interesom Kościoła— stanowili wówczas jedno z ciał najbardziej
w narodzie niezależnych i jedyne, którego szczególne swobody władcy musieli respektować.
Prowincje utraciły swoje swobody, miasta posiadały już
tylko ich cień. Dziesięciu szlachciców nie mogło wspólnie
obradować nad żadną sprawą bez specjalnego pozwolenia
króla. Kościół Francji aż do końca odbywał regularnie swoje zgromadzenia. W jego łonie nawet sama władza kościelna miała granice, które szanowano. Poważne gwarancje
chroniły niższe duchowieństwo przed tyranią zwierzchników, a nieograniczona samowola biskupów nie przysposobiła go do biernego posłuszeństwa wobec władcy. Nie mam
zamiaru oceniać tu dawnej struktury Kościoła; twierdzę
jedynie, że bynajmniej nie była ona dla dusz księży szkołą
politycznego serwilizmu.
Wielu duchownych pochodziło zresztą z rodów szlacheckich i ci przenieśli na teren Kościoła dumę i hardość ludzi
swojego stanu. Co więcej, wszyscy zajmowali w państwie
wysokie miejsce i posiadali przywileje. Korzystanie z praw
feudalnych, tak fatalne dla moralnej siły Kościoła, dawało
poszczególnym jego członkom poczucie niezależności wobec władzy świeckiej.
Ale tym, co się najbardziej przyczyniło do wytworzenia
u księży pojęć, potrzeb, uczuć, nieraz wręcz namiętności
obywatelskich, była własność ziemska. Zdobyłem się na
cierpliwość przeczytania większej części raportów i sprawozdań z obrad, jakie nam zostały po dawnych stanach
prowincjonalnych— zwłaszcza zaś po stanach Langwedocji, gdzie duchowieństwo częściej niż gdzie indziej brało
udział w administracji publicznej — a także protokołów ze
zgromadzeń prowincjonalnych zwoływanych w roku 1779
i 1787; i czytając to wszystko jak człowiek nawykły do
pojęć swoich czasów, zdumiewałem się widokiem biskupów i opatów, niejednokrotnie słynących i świątobliwością,
i wiedzą, którzy składali sprawozdania z budowy drogi albo
kanału, mówili o tym z głęboką znajomością rzeczy, dyskutowali rzeczowo i szczegółowo o najlepszych sposobach
podniesienia produkcji rolnictwa, zapewnienia dobrobytu
mieszkańcom i rozwijania przemysłu, nie ustępując w tych
dziedzinach ludziom świeckim, którzy się wraz z nimi tymi
sprawami zajmowali, a nieraz przewyższając ich rozumem
i wiedzą.
Niezgodnie z poglądem bardzo powszechnym i bardzo
mocno ugruntowanym odważyłbym się twierdzić, że ludy,
które katolickiemu duchowieństwu odbierają wszelkie
uczestnictwo w posiadaniu ziemi i jego wszystkie dochody
zamieniają na wynagrodzenie pieniężne, służą tylko interesom stolicy apostolskiej oraz doczesnych władców i same
pozbawiają się bardzo ważnego elementu wolności.
Człowieka, który w najlepszej swojej cząstce podporządkowany jest obcej władzy i któremu w kraju, gdzie mieszka, nie wolno mieć rodziny, może, by tak rzec, łączyć z
ziemią tylko jedna silna więź — posiadanie tej ziemi. Jeśli
tę więź przetniecie — nie będzie już należał nigdzie. Tam
gdzie przypadek kazał mu się urodzić, żyje jak obcy wśród
społeczeństwa świeckiego, którego interesy nie mogą go
bezpośrednio dotyczyć. W swoim sumieniu zależny jest
tylko od papieża; w życiu materialnym — od władcy. Jego
jedyną ojczyzną jest Kościół. W każdym wydarzeniu politycznym dostrzega tylko to, co służy albo może zaszkodzić
Kościołowi. Nic go nie obchodzi, byle Kościół był wolny
i kwitnął. Jego najbardziej naturalnym stanowiskiem wobec
polityki jest obojętność. Jest doskonałym członkiem społeczności chrześcijańskiej i przeciętnym obywatelem poza
nią. Podobne uczucia i podobne poglądy w łonie instytucji,
która zajmuje się wychowywaniem dzieci i stoi na straży
obyczajów, muszą w duszy całego narodu zaszczepić obojętność na wszystko, co dotyczy życia publicznego.
Kto chce wyrobić sobie własny pogląd na rozmiary rewolucji, jaka w umysłach ludzi może się dokonać na skutek
zmiany ich położenia, niech przeczyta kajety zażaleń stanu
duchownego z roku 1789.
Często ujawnia się w nich nietolerancja, niekiedy uparte
przywiązanie do niektórych dawnych przywilejów; ale poza tym duchowieństwo jest tak samo wrogie despotyzmowi,
tak samo przychylne wolności cywilnej i rozmiłowane w
wolności politycznej, jak stan trzeci albo szlachta i domaga
się, by wolność osobista była zagwarantowana nie przez
obietnice, ale przez ustawę analogiczną do ustawy habeas
corpus. Żąda zburzenia więzień stanu, zniesienia trybunałów wyjątkowych i ewokacji, jawności wszystkich obrad,
nieusuwalności wszystkich sędziów, dostępu do urzędów
dla wszystkich obywateli, który otwierać powinna jedynie
zasługa; żąda, by pobór do wojska był dla ludu mniej gnębiący i upokarzający i by nikt nie był od niego wolny; żąda
wykupu praw senioralnych, które, jako wyrosłe z ustroju
feudalnego — powiada — są sprzeczne z wolnością; żąda
nieograniczonej swobody pracy, zniesienia wewnętrznych
barier celnych; żąda pomnożenia szkół prywatnych: zdaniem kleru, w każdej parafii potrzebna jest jedna szkoła,
i to bezpłatna; żąda, by w każdej wsi powstał świecki zakład dobroczynności, na podobieństwo biur i warsztatów
dobroczynnych; żąda wszelakiego rodzaju pomocy i poparcia dla rolnictwa.
W dziedzinie właściwej polityki, duchowieństwo donośniej niż ktokolwiek głosi, że naród ma niepisane i nieodbieralne prawo zbierać się dla wydawania ustaw i swobodnego uchwalania podatków. Żaden Francuz — twierdzi
— nie może być zmuszony do płacenia podatku, którego
nie uchwalił sam albo przez przedstawiciela. Duchowieństwo domaga się jeszcze, by stany generalne, swobodnie
wybierane, zbierały się co roku; by obradowały w obecności narodu nad wszystkimi ważnymi sprawami; by uchwalały prawa powszechne, którym nie będzie można przeciwstawić żadnego zwyczaju ani osobistego przywileju; by
uchwalały budżet i kontrolowały nawet wydatki domu królewskiego; by ich deputowani byli nietykalni, a ministrowie
zawsze przed nimi odpowiedzialni. Chce też, by we wszystkich prowincjach stworzono zgromadzenia stanowe, a we
wszystkich miastach miejskie organa samorządowe. O prawie boskim nie napomyka ani słowem.
Jeśli się to wszystko weźmie pod uwagę, nie wiem, czy
pomimo jaskrawych wad jego niektórych członków istniało
kiedykolwiek na świecie duchowieństwo wybitniejsze niż
kler katolicki we Francji w chwili, gdy go zaskoczyła rewolucja, duchowieństwo bardziej oświecone, bardziej związane z narodem, mniej zamknięte w kręgu cnót czysto prywatnych, lepiej wyposażone w cnoty publiczne, a zarazem
gorętszej wiary: dowiodły tego prześladowania. Zaczynając
badania nad dawnym społeczeństwem miałem do duchowieństwa mnóstwo uprzedzeń; zakończyłem je pełen szacunku. Miało właściwie tylko te wady, jakie są nieodłączne
od wszystkich zrzeszeń, tak politycznych, jak i religijnych,
jeśli są one bardzo solidarne i dobrze zorganizowane, czyli
tendencje zaborcze, małą tolerancyjność oraz instynktowne,
nieraz ślepe przywiązanie do swoich korporacyjnych praw.
Mieszczaństwo starego ustroju też lepiej niż dzisiejsze
przygotowane było do objawienia ducha niezależności. Pomagały mu w tym niektóre jego wady organiczne. Wiemy
już, że zajmowane przez mieszczaństwo urzędy państwowe
były jeszcze liczniejsze niż za naszych czasów i że klasy
średnie zabiegały o nie z tą samą skwapliwością, co i dziś.
Lecz oto na czym polega różnica między dwiema epokami:
wtedy urząd, którego rząd ani nie dawał, ani nie odbierał,
przydawał ważności piastującemu, nie uzależniając go od
zwierzchniej władzy, czyli że to, co dzisiaj jest przyczyną
uległości tylu ludzi, wtedy było im najbardziej pomocne w
nakazywaniu dla siebie szacunku.
Wszelakiego rodzaju immunitety, tak niefortunnie oddzielające mieszczaństwo od ludu, skądinąd robiły ze stanu
trzeciego pseudo-arystokrację, która nieraz potrafiła okazać
dumę i ducha oporu arystokraci prawdziwej. W każdym z
tych małych, oddzielnych zrzeszeń, na które mieszczań-
stwo było rozbite, łatwo zapominano o dobru powszechnym, za to nieustannie zajmowano się interesami i prawami
korporacji. Jej członkowie musieli bronić wspólnej godności i wspólnych przywilejów. Nikt nie mógł się zagubić w
tłumie, żeby tam ukryć jakieś małoduszne przeniewierstwo
popełnione wobec wspólnoty. Każdy człowiek był na scenie, malutkiej wprawdzie, ale rzęsiście oświetlonej, i miał
publiczność zawsze tę samą i zawsze gotową oklaskiwać go
albo wygwizdać.
Sztuka tłumienia odgłosów wszelkiego buntu nie była
wówczas tak wydoskonalona, jak dzisiaj. Francja nie stała
się jeszcze tym głuchym miejscem, w którym my żyjemy;
była, przeciwnie, nadzwyczaj akustyczna i choć nie spotykało się w niej wolności politycznej, dość było podnieść
głos, by dotarł daleko.
Tym, co sprawiało, że w owym czasie głos uciśnionych
mógł się rozlegać — był przede wszystkim ustrój sądownictwa. Nasze instytucje polityczne i administracyjne zrobiły z nas kraj rządów absolutnych, ale dzięki naszym instytucjom sądowym pozostaliśmy wolnym ludem. W dawnym
ustroju wymiar sprawiedliwości był skomplikowany, kręty,
powolny i kosztowny; były to na pewno wielkie wady, ale
nie spotykało się tu nigdy serwilizmu wobec władzy, który
też jest formą sprzedajności, i to najgorszą. Ta główna wada, która nie tylko deprawuje sędziego, ale szybko zatruwa
cały naród, była całkowicie obca ówczesnym sądom. Sędzia był nieusuwalny i nie starał się awansować — dwa
warunki, jednakowo nieodzowne dla jego niezawisłości; bo
cóż z tego, że nie można wobec sędziego użyć przemocy,
jeżeli ma się tysiąc sposobów, by go pozyskać?
Prawda, że władza królewska zdołała odebrać zwykłym
sądom niemal wszystkie sprawy, gdzie w grę wchodziły
interesy i autorytet rządu; ale nawet ograniczywszy kompetencje sądów jeszcze się ich obawiała. Choć przeszkadzała
im w sądzeniu, nie zawsze miała odwagę przeszkodzić im
w przyjmowaniu skarg i wyrażaniu swojego zdania; a że
język sądowy zachowywał jeszcze wówczas cechy starej
francuszczyzny, w której lubiano nazywać rzeczy po imieniu, często zdarzało się, że sądownicy bez ogródek nazywali postępowanie rządu despotyzmem i samowolą. Prawnie
nieuzasadnione mieszanie się sądów do spraw rządowych,
które często przeszkadzało w należytym administrowaniu
państwem, niekiedy służyło zarazem obronie wolności jednostek; było to wielkie zło, ograniczające zło jeszcze większe.
W tych sądach i w całym ich otoczeniu, wśród idei nowych, zachowała się jędrna hardość dawnych obyczajów.
Parlamenty bez wątpienia myślały więcej o sobie niż o
sprawach publicznych; ale trzeba przyznać, że nieustraszenie broniły zawsze własnej niezależności i honoru, i zarażały tym duchem wszystko dookoła.
Kiedy w roku 1770 parlament paryski został rozwiązany,
jego członkowie godnie znieśli utratę stanowisk i władzy
i ani jeden nie ugiął się przed wolą królewską. Więcej, sądy
innego rodzaju, jak Izba Podatkowa, które nie były ani dotknięte, ani zagrożone, dobrowolnie naraziły się na te same
szykany, i to wtedy, kiedy było pewne, że ich nie unikną.
Jeszcze więcej: najwybitniejsi adwokaci, którzy bronili w
parlamencie, też z własnej woli podzielili jego losy; wyrzekli się tego, co dawało im sławę i pieniądze, i woleli się
skazać na milczenie niż występować przed znieważonymi
sądownikami. W dziejach wolnych ludów nie znam nic
większego nad to, co się wtedy zdarzyło, a przecież rzecz
działa się w wieku osiemnastym, obok dworu Ludwika XV.
Przyzwyczajenia sądowe stały się pod wielu względami
przyzwyczajeniami narodowymi. Z sądów przejęto powszechne przekonanie, że każda sprawa wymaga debaty, że
od każdej decyzji przysługuje apelacja, a także zasadę jaw-
ności, poszanowania form, wszystko, co nie sprzyja niewoli: jest to jedyny udział dawnego ustroju w wychowaniu
wolnego ludu. Nawet administracja niejedno zapożyczyła z
języka i zwyczajów sądowych. Król uznawał, że powinien
zawsze motywować swoje edykty i wyłuszczać swoje racje
przed wydaniem decyzji; postanowienia rady były poprzedzane długimi wstępnymi uzasadnieniami; intendent zawiadamiał o swoich rozporządzeniach przez woźnego. We
wszystkich organach administracyjnych dawnego pochodzenia, takich na przykład, jak skarbnicy Francji albo wybieralni funkcjonariusze skarbowi (elekci), dyskutowano
publicznie o wszystkich sprawach i decyzje zapadały po
przemówieniach stron. Każdy z tych zwyczajów, każda z
tych form była barierą dla królewskiej samowoli.
Tylko lud, zwłaszcza lud wiejski, nie miał żadnej możliwości, by uciemiężeniu przeciwstawić się inaczej niż przez
gwałt.
Środki obrony, o których mówiłem powyżej, dla ludu były przeważnie nieosiągalne; by ich użyć, trzeba było mieć
w społeczeństwie miejsce, w którym było się widzianym,
i głos, który mógł być usłyszany. Ale, wyjąwszy lud, nie
było we Francji człowieka, który, jeżeli miał odwagę, nie
mógłby się uchylać od posłuszeństwa, i nawet zginając karku — jeszcze się opierać.
Król przemawiał do narodu bardziej jak wódz niż jak
pan. „Szczycimy się tym, że rządzimy narodem wolnym
i szlachetnym” — mówi na początku swojego panowania,
we wstępie do edyktu, Ludwik XVI. Jeden z jego przodków
wyraził już tę samą myśl w starym języku, dziękując stanom generalnym za śmiałość ich upomnień: „Wolimy przemawiać do wolnych niż do niewolników”.
Ludziom osiemnastego wieku całkiem nieznana była ta
swoista namiętność do dobrobytu, którą można chyba uznać za matkę służalczości; namiętność miękka, a przecież
uparta i trwała, która często się łączy i, by tak rzec, splata z
niektórymi cnotami prywatnymi, z miłością rodziny, przyzwoitością obyczajów, szacunkiem dla religijnych wierzeń,
a nawet z letnią, ale pilną pobożnością; namiętność, która
pozwala na uczciwość, lecz wzbrania heroizmu i znakomicie przyczynia się do formowania statecznych ludzi i tchórzliwych obywateli. Tamci byli i lepsi, i gorsi.
Ówcześni Francuzi lubili radość, przepadali za uciechą;
byli, być może, bardziej rozwiąźli w obyczajach i bardziej
nieumiarkowani w namiętnościach i w myśleniu niż dzisiejsi; ale nie znali tej zmysłowości wstrzemięźliwej i przyzwoitej, jaką oglądamy. W klasach wyższych bardziej dbano o upiększenie życia niż o życiowe wygody, bardziej o to
by się wsławić, niż o to, by się wzbogacić. Nawet i w klasach średnich ludzie nie dawali się całkowicie pochłonąć
trosce o dobrobyt; często, zaniechawszy tej zapobiegliwości, oddawali się uciechom delikatniejszym i wyższym;
wszędzie istniało coś, co stawiano wyżej niż pieniądz.
„Znam mój naród — pisał stylem zawiłym, ale nie pozbawionym dumy jeden ze współczesnych — zręczny w przetapianiu i trwonieniu cennych metali; nie jest on bynajmniej
stworzony do tego, by je czcić i otaczać kultem, i byłby
gotów wrócić do swoich dawnych bóstw, męstwa, chwały i,
rzec się odważę — wspaniałomyślności.”
Nie należy także mierzyć podłości ówczesnych ludzi stopniem ich uległości wobec zwierzchniej władzy: byłoby to
posługiwanie się fałszywą miarą. Jakkolwiek ulegli byli
ludzie dawnego ustroju wobec rozkazów króla, pewien
rodzaj posłuszeństwa był im wszakże nieznany; nie wiedzieli, co to uległość wobec władzy nieprawej albo wątpliwej, której się nie szanuje, którą się często pogardza, ale
której się potulnie słucha, bo nagradza albo może dokuczyć. Ta poniżająca forma poddaństwa była im zawsze
obca. Król wzbudzał w nich uczucia, jakich potem nie po-
trafił już wzbudzić żaden z najbardziej absolutnych władców tego świata, uczucia, jakie właściwie stały się dla nas
niemal niezrozumiałe, bo tak całkowicie wyrwała je z naszych serc rewolucja. Czuli dla niego i miłość, jaką się żywi dla ojca, i szacunek, jakim się darzy tylko Boga. Okazując posłuszeństwo jego najbardziej samowolnym rozkazom,
ustępowali nie tyle pod przymusem, ile z miłości, i dzięki
temu, popadając nawet w największą zależność, nieraz mogli jeszcze zachować wolność ducha. Dla nich największym
złem w posłuszeństwie był przymus; dla nas jest najmniejszym. Najgorsze jest posłuszeństwo wynikające z uczucia
serwilizmu. Nie gardźmy naszymi ojcami, nie mamy do
tego prawa. Dałby Bóg, żebyśmy mogli razem z ich przesądami i wadami odzyskać choć trochę ich wielkości!
Myliłby się więc ten, kto by sądził, że dawny ustrój był
epoką serwilizmu i zależności. Wolność panowała wówczas dużo większa niż dziś, tylko że była to wolność rozwichrzona i niestała, zawsze zamknięta w granicach klas,
zawsze złączona z pojęciem wyjątku albo przywileju; wolność, która w tym samym niemal stopniu skłaniała do przeciwstawiania się prawu co i do bezprawia i niemal nigdy
nie zapewniała wszystkim obywatelom gwarancji najpotrzebniejszych i najbardziej naturalnych. Choć tak ograniczona i zniekształcona, była to jednak wolność płodna.
Kiedy centralizacja coraz usilniej starała się wszystkie charaktery zrównać, ugiąć, pozbawić blasku, właśnie wolność
ocaliła w wielu ludziach ich wrodzoną oryginalność, ich
plastykę i barwę, nasyciła ich serca dumą, a sławę kazała
często przenosić nad wszystko inne. Dzięki niej uformowały się te dusze silne, ci geniusze dumni i odważni, którzy
się już wkrótce ukażą i którzy z rewolucji francuskiej
uczynią przedmiot zarówno podziwu, jak przerażenia potomnych. Byłoby bardzo dziwne, gdyby cnoty tak męskie
mogły wyrosnąć na ziemi pozbawionej wolności.
Ale ta rozkiełznana i niezdrowa wolność, która przygotowała Francuzów do obalenia despotyzmu, sprawiła zarazem, że może mniej niż którykolwiek inny lud zdolni byli
do zastąpienia go przez spokojne i wolne panowanie prawa.
ROZDZIAŁ DWUNASTY
O tym, że pomimo postępów cywilizacji
położenie francuskiego chłopa w wieku
osiemnastym było niekiedy gorsze aniżeli
w trzynastym.
W osiemnastym wieku chłop francuski nie mógł już być
ofiarą małych feudalnych despotów; rzadko bywał narażony na akty przemocy ze strony rządu; zażywał wolności
osobistej i posiadał część uprawianej ziemi; ale ludzie z
innych klas odsunęli się od niego i żył w osamotnieniu tak
wielkim, jak chyba nigdzie indziej na świecie. Był to nowy
i osobliwy rodzaj ucisku, którego skutki zasługują na osobne i bardzo uważne zbadanie.
Już na początku siedemnastego wieku Henryk IV narzekał, jak twierdzi Perefix, że szlachta opuszcza wieś. W połowie wieku osiemnastego ta dezercja stała się niemal powszechna; jej ślady dadzą się odnaleźć we wszystkich ówczesnych dokumentach, sygnalizują ją i biadają nad nią
ekonomiści w swoich książkach, intendenci w swojej korespondencji, towarzystwa agronomiczne w swoich memoriałach. Dowód niezbity stanowią rejestry podatkowe. Pogłówne ściągano w rzeczywistym miejscu zamieszkania:
otóż cała wielka szlachta i część średniej płaciła je w Paryżu.
Na wsi zostawał tylko ten szlachcic, któremu brakowało
środków, by ją opuścić. Wobec swoich sąsiadów chłopów
był on w położeniu, w jakim, sądzę, nigdy nie znajdował
się bogaty ziemianin. Nie będąc już ich panem, nie miał,
jak niegdyś, interesu w tym, by ich oszczędzać, by im pomagać, radzić; z drugiej strony, nie dźwigając samemu tych
ciężarów publicznych, które oni dźwigali, nie mógł ani
rzeczywiście współczuć ich niedoli, której z nimi nie dzielił, ani zdobyć się na zrozumienie ich pretensji i żalów,
które jemu były obce. Ci ludzie nie byli już jego poddanymi, on jeszcze nie stał się ich współobywatelem: sytuacja w
dziejach jedyna.
To wszystko powodowało coś na kształt absenteizmu
serca, jeśli wolno się tak wyrazić, absenteizmu jeszcze
częstszego i skuteczniejszego niż ten właściwy *. Stąd szlachcic mieszkający w swoim majątku zachowywał się tak,
jakby pod jego nieobecność zachowywał się jego rządca;
jak on, widział w dzierżawcach jedynie dłużników i wymagał od nich ściśle tego wszystkiego, co mu się jeszcze należało na podstawie prawa czy zwyczaju; toteż ściąganie tych
resztek feudalnych powinności odbywało się nieraz bezwzględniej niż w czasach feudalnych.
Taki pan, często zadłużony, a zawsze potrzebujący pieniędzy, żył zwykle bardzo marnie w swoim dworze, myśląc
tylko o zebraniu na wsi kwoty, którą mógłby zimą wydać w
mieście. Lud, który tak często potrafi zamknąć myśl w jednym słowie, nadał takiemu szlagonowi nazwę najmniejszego z drapieżnych ptaków: nazwał go k a n i ą (le hobereau).
Można, oczywiście, przeciwstawić temu, co mówię, jednostki; ale ja mam tu na myśli klasy, tylko nimi powinna
się zajmować historia. Nikt nie zaprzeczy, że i wówczas
było wielu bogatych właścicieli ziemskich, którzy nie zmuszeni do tego ani koniecznością, ani ogólnym interesem
zajmowali się polepszeniem bytu chłopów. Ale ci ludzie
*
Z franc, l’absentéisme — zwyczaj częściowego spędzania czasu
poza swoją posiadłością bez określonej potrzeby.
walczyli tylko skutecznie przeciwko prawu swojej nowej
kondycji, która wbrew nim samym pogrążała ich w obojętności, tak jak ich dawnych wasali popychała do nienawiści.
Przyczyn tego opuszczania wsi przez szlachtę doszukiwano się często w osobistym oddziaływaniu niektórych ministrów i niektórych królów: jedni obwiniają o to Richelieu,
inni Ludwika XIV. Rzeczywiście w ciągu ostatnich trzech
stuleci monarchii królowie niemal zawsze starali się oderwać szlachtę od ludu i przeciągnąć ją na dwór i do urzędów. Widać to zwłaszcza w wieku siedemnastym, kiedy
monarchia jeszcze szlachty się lęka. Wśród zadawanych Intendentom pytań znajdujemy wówczas takie: „Czy szlachta
w pańskiej prowincji chętnie przebywa w swoich majątkach, czy też woli z nich wyjeżdżać ?”
Zachował się list intendenta, który odpowiada na to pytanie; skarży się, że w jego prowincji szlachta woli mieszkać wśród swoich chłopów, niż pełnić obowiązki przy królu. Warto zwrócić uwagę, że prowincja, o której mowa, to
Andegawenia, późniejsza Wandea. Jedynie ta szlachta, która jakoby nie chciała pełnić swoich obowiązków przy królu, z orężem w ręku broniła we Francji monarchii i walcząc
za nią, umierała; a mogła się odznaczyć tak chwalebnie
dzięki temu, że potrafiła skupić przy sobie tych chłopów,
wśród których, jak jej wymawiano, przebywała tak chętnie.
Nie należy wszakże przypisywać tego opuszczenia wsi
przez szlachtę, stojącą wówczas na czele narodu, bezpośredniemu oddziaływaniu kilku spośród naszych królów.
Najważniejsza i trwała przyczyna tego zjawiska tkwiła nie
w woli niektórych ludzi, ale w powolnym i stałym oddziaływaniu instytucji; a dowodem tego fakt, że kiedy w wieku
osiemnastym rząd chce przeciwdziałać złu, nie może nawet
zahamować jego postępów. W miarę jak szlachta do reszty
traci swoje prawa polityczne nie uzyskując w zamian żadnych innych, w miarę jak zanikają miejscowe swobody, ta
emigracja szlachty wzmaga się; już nie trzeba jej wywabiać
z jej siedzib: sama nie ma ochoty zostawać na wsi, bo życie
wiejskie stało się dla niej mdłe i nudne.
To, co tu mówię o szlachcie, należy rozciągnąć na wszystkich bogatych właścicieli ziemskich: w każdym kraju scentralizowanym bogaci i oświeceni mieszkańcy uciekają ze
wsi; mógłbym dodać: każdy kraj scentralizowany staje się
krajem niedoskonałego i zacofanego rolnictwa — i skomentować głęboką uwagę Monteskiusza, wyjaśniając bliżej
jej sens: „Wydajność ziemi zależy nie tyle od jej urodzajności, ile od wolności jej mieszkańców”. Ale nie chcę odchodzić od tematu.
Wiemy już, że nie-szlachta też opuszczała swoje majątki
ziemskie i zewsząd ściągała do miast, szukając w nich
schronienia. W tym względzie, jak w żadnym innym, wszystkie świadectwa, wszystkie dokumenty z czasów dawnego
ustroju są ze sobą zgodne. Wynika z nich, że na wsi można
spotkać zwykle tylko jedno pokolenie bogatych chłopów.
Rolnik, który swoją gospodarnością wreszcie się jako tako
dorobi, natychmiast każe synowi rzucać pług, wysyła go do
miasta i kupuje mu jakiś mały urząd. Właśnie z tamtej epoki pochodzi ów przedziwny wstręt, który tak często, jeszcze
i dziś, okazuje francuski rolnik wobec zawodu, na którym
się wzbogaci. Skutek przeżył przyczynę.
Właściwie jedyny człowiek dobrze wychowany, jedyny,
jak mówią Anglicy, gentleman, który stale mieszkał między
chłopami i pozostawał w nieustannym z nimi kontakcie, to
proboszcz; on też stałby się, wbrew Wolterowi, rzeczywistym przywódcą wiejskiej ludności, gdyby sam nie był tak
ściśle i tak widocznie związany z hierarchią polityczną;
posiadając niektóre jej przywileje, ściągał na siebie część
wzbudzanej przez nią nienawiści.
Tak więc chłop był niemal zupełnie odcięty od klas wyższych ; oddalają się od niego nawet ludzie jego stanu, któ-
rzy mogliby mu pomagać i przewodzić. Ledwie zdobędą
trochę wykształcenia lub trochę się wzbogacą, uciekają ze
wsi; jest jakby wyjęty z narodu i usunięty poza nawias.
W tym stopniu zjawisko to nie występowało w żadnym z
wielkich cywilizowanych narodów Europy i nawet w samej
Francji było dosyć nowe. W czternastym wieku chłop był
bardziej uciśniony, ale zarazem miał opiekę. Arystokracja
czasem go tyranizowała, ale nigdy nie zostawiała go własnemu losowi.
W osiemnastym wieku wieś to wspólnota, której wszyscy członkowie są ubodzy, niewykształceni i ciemni; jej
urzędnicy są równie prymitywni i pogardzani, jak ona;
wiejski syndyk nie umie czytać; poborca nie potrafi własnoręcznie sporządzić rachunków, od których zależy byt jego sąsiadów i jego własny. Dawny pan nie tylko nie ma już
prawa rządzić, ale mieszanie się do spraw wspólnoty wiejskiej uważałby za poniżające dla siebie. Wymierzanie podatku majątkowego, pobór rekruta, regulowanie robót przymusowych — to były zajęcia dobre dla sługi, dla syndyka.
Już tylko władza centralna zajmuje się wiejską gromadą, a
że jest bardzo daleko i niczego się jeszcze ze strony mieszkańców nie lęka — więc też zajmuje się tylko po to, żeby
stąd ciągnąć korzyści.
A teraz przyjrzyjmy się, czym staje się klasa opuszczona,
której nikt nie ma ochoty ciemiężyć, ale której nikt też nie
stara się oświecać ani wspierać.
Największe ciężary, którymi mieszkańca wsi obarczył
feudalizm, zostały z niego zdjęte albo stały się lżejsze, to
prawda; ale, co bynajmniej nie jest powszechnie wiadome,
w miejsce tamtych zjawiły się inne, może jeszcze uciążliwsze. Chłop nie doświadczał już tych wszystkich niedoli,
które cierpieli jego ojcowie, ale w zamian doskwierały mu
nowe, nieznane jego ojcom.
Wiadomo, że dziesięciokrotny wzrost dochodu z podatku
majątkowego dokonał się niemal wyłącznie kosztem chłopów. Trzeba powiedzieć tu kilka słów o sposobie, w jaki
ściągano z nich ten podatek, by pokazać, jak barbarzyńskie
prawa mogą powstać i przetrwać w wiekach cywilizowanych, kiedy w ich zmianie nie są zainteresowani osobiście
ludzie najbardziej w narodzie oświeceni.
W konfidencjonalnym liście, napisanym przez samego
kontrolera generalnego do intendentów w roku 1772, znalazłem opisanie podatku majątkowego będące małym arcydziełem ścisłości i zwięzłości. „Podatek ten — mówi ów
minister — nakładany dowolnie, płacony solidarnie, osobisty, a nie rzeczowy, w przeważnej części Francji podlega
nieustającym wahaniom w wyniku wszystkich przemian,
jakie corocznie zachodzą w stanie majątkowym płatników.”
W trzech zdaniach powiedziano tu wszystko; nie można
dokładniej opisać zła, z którego się ciągnie korzyści.
Ogólną sumę, jaką parafia miała zapłacić, ustalano co roku. Ponieważ — jak mówi minister — suma ta wciąż się
zmieniała, żaden rolnik nie mógł z góry naprzód przewidzieć, ile będzie musiał w następnym roku zapłacić. W obrębie parafii ogólny ciężar podatku rozkładał na wszystkich
mieszkańców jeden z chłopów, wybierany co roku na chybił trafił i zwany poborcą.
Zapowiedziałem, że opiszę sytuację takiego poborcy.
Oddaję głos zgromadzeniu prowincjonalnemu z Berry, w
roku 1779; nie budzi podejrzeń o stronniczość; składa się w
całości z uprzywilejowanych, którzy podatku majątkowego
nie płacą i zostali wybrani przez króla. „Ponieważ każdy
chce uniknąć obowiązków poborcy — mówi to zgromadzenie w roku 1779 — trzeba, by kolejno pełnił je każdy.
Ściąganie podatku majątkowego powierza się więc co roku
nowemu poborcy, bez względu na jego zdatność i uczciwość; przy sporządzaniu każdego spisu uwydatnia się też
charakter poborcy. Odbijają się w nim jego obawy, słabości
i wady. Jakżeby zresztą miał sprostać swemu zadaniu! działa po omacku. Bo i kto zna dokładnie majątek swojego sąsiada i stosunek tego majątku do majątku innych? Tymczasem decyzja należy tylko do poborcy, który odpowiada całym swoim mieniem, a nawet osobą za wpływy z podatku.
Zazwyczaj musi przez dwa lata po pół dnia tracić na obchodzenie dłużników. Ci, którzy nie umieją czytać muszą
sobie znaleźć wśród sąsiadów kogoś, kto by ich wyręczył.”
Nieco wcześniej Turgot mówi w odniesieniu do innej
prowincji: „Obowiązek ten doprowadza do rozpaczy i prawie zawsze do ruiny tych, którym przypada w udziale; tak
po kolei doprowadza się do nędzy wszystkie zamożniejsze
rodziny we wsi”.
Ów nieszczęśnik miał jednak olbrzymią władzę; był niemal tyleż tyranem, co męczennikiem. Przez okres swojego
urzędowania sam się rujnował, ale mógł też zrujnować każdego mieszkańca wsi. Oto, co w dalszym ciągu mówi zgromadzenie prowincjonalne: „Życzliwość dla krewnych,
przyjaciół i sąsiadów, nienawiść i mściwość wobec wrogów, potrzeba protekcji, lęk przed narażeniem się obywatelowi zamożnemu, który daje pracę i zarobek, walczą w jego
sercu z poczuciem sprawiedliwości”. Ze strachu poborca
staje się często bezlitosny; w niektórych parafiach chodzi
wszędzie w otoczeniu przysłanych na kwatery żołnierzy
i woźnych sądowych. „Kiedy się zjawia bez woźnego —
pisze intendent do ministra w roku 1764 — podatnicy nie
chcą płacić.” — „W jednym tylko okręgu Villefranche —
mówi tym razem zgromadzenie w Gujennie — stu sześciu
posłańców roznoszących nakazy egzekucyjne wraz z asystą
jest stale w drodze.”
By się uratować przed tym bezwzględnym i dowolnym
opodatkowaniem, francuski chłop w pełni osiemnastego
wieku postępuje jak średniowieczny Żyd. Udaje nędzarza,
jeśli przypadkiem nie jest nim rzeczywiście; słusznie obawia się własnej zamożności; jaskrawy na to dowód znajduję
w dokumencie tym razem nie z Gujenny, ale z miejsca o sto
mil od niej odległego. Towarzystwo Agronomiczne w Maine pisze w swoim raporcie z roku 1761, że w nagrodę i dla
zachęty miało zamiar rozdawać sztuki bydła. „Od zamiaru
odstąpiono — pisze — z powodu niebezpiecznych skutków, jakie niska zawiść mogłaby ściągnąć na tych, którzy
by te nagrody otrzymali, narażając ich, wobec dowolnego
wymiaru podatków, na przykrości w latach następnych.”
Przy takim systemie podatkowym w bezpośrednim interesie każdego płatnika istotnie leżało nieustanne szpiegowanie sąsiadów i donoszenie poborcy o ich każdym majątkowym sukcesie; była to dla wszystkich znakomita szkoła
donosicielstwa i nienawiści.
Można by sądzić, że rzecz dzieje się we włościach jakiegoś radży w Hindustanie!
A przecież w tychże czasach były we Francji prowincje,
gdzie ściąganie podatku odbywało się regularnie i łagodnie:
były to niektóre kraje ze zgromadzeniami stanowymi. Prawda, że zostawiono im prawo samodzielnego pobierania
podatków. W Langwedocji, na przykład, podatek majątkowy wymierzany jest od własności ziemskiej i pozostaje taki
sam, niezależnie od zamożności właściciela; jego stałą
i sprawdzalną podstawą jest kataster, starannie sporządzony
i odnawiany co trzydzieści lat, w którym grunty podzielone
są na trzy klasy, odpowiednio do urodzajności. Każdy płatnik z góry dokładnie wie, ile wynosi przypadająca na niego
część podatku. Jeśli jej nie zapłaci — odpowiada za to tylko
on sam, a raczej jego pole. Jeśli się uzna za pokrzywdzonego wymiarem — zawsze ma prawo żądać, by porównano
przypadającą na niego część z częścią innego mieszkańca
parafii, którego sam wybiera. To właśnie nazywamy dziś
odwołaniem się do równości proporcjonalnej.
Jak widać, są to wszystko ściśle te same zasady, które
obecnie stosujemy; nie ulepszono ich bynajmniej od tamtej
pory, upowszechniono je tylko, jest bowiem godne uwagi,
że choć przejęliśmy z dawnego ustroju samą formę naszej
administracji publicznej, ustrzegliśmy się przed naśladowaniem go we wszystkim innym. Nie stamtąd, ale od zgromadzeń prowincjonalnych zapożyczyliśmy nasze najdoskonalsze metody administracyjne. Przejąwszy maszynę,
odrzuciliśmy jej produkt.
Poprzednie ubóstwo wiejskiego ludu stało się źródłem
poglądów, które nie mogły przyczynić się do poprawy
chłopskiego bytu. „Gdyby lud był zamożny — napisał w
swoim politycznym testamencie Richelieu — trudno byłoby go utrzymać w ryzach.” W wieku osiemnastym, nie posuwając się już tak daleko, uważano wszakże, że chłop nie
pracowałby, gdyby go wciąż nie przynaglała bieda: nędza
jest uważana za jedyny środek zapobiegający lenistwu. Dokładnie tę samą teorię zdarzało mi się słyszeć na temat Murzynów w naszych koloniach. Przeświadczenie to jest tak
rozpowszechnione wśród rządzących, że niemal wszyscy
ekonomiści czują się w obowiązku legalnie je zwalczać.
Wiadomo, że pierwotnym celem podatku majątkowego
było dostarczenie królowi środków na utrzymanie wojsk
najemnych, co pozwalało zwalniać szlachtę i jej wasali od
służby wojskowej; ale w wieku siedemnastym ta obowiązkowa służba została przywrócona, jak widzieliśmy, pod
nazwą milicji, i tym razem ciężar jej spadł tylko na lud, niemal wyłącznie na lud wiejski.
Wystarczy przejrzeć liczne protokoły żandarmerii marszałkowskiej, zapełniające teki w każdej intendenturze, a
dotyczące ścigania opornych albo zbiegłych milicjantów,
by zdać sobie sprawę, że pobór do wojska odbywał się nie
bez trudności. Jak się wydaje, ten właśnie ciężar publiczny
był dla chłopów najbardziej nieznośny; by się od niego
uchylić, często uciekali w lasy, gdzie trzeba ich było ścigać
zbrojnie. Wszystko to wydaje się dziwne, gdy porównamy,
jak gładko przymusowy pobór do wojska odbywa się dzisiaj.
Tę nienawiść chłopów do służby w milicji w dawnym
ustroju należy przypisać nie tyle samej zasadzie prawnej,
ile sposobowi, w jaki była ona wprowadzana w życie; zawiniła tu zwłaszcza długotrwała niepewność, w jakiej żyli
zagrożeni poborem (każdy mógł być powołany aż do czterdziestego roku życia, chyba że się ożenił), samowola komisji poborowej, zmniejszająca niemal do zera szanse na wyciągnięcie dobrego numeru, uniemożliwienie zastępstwa,
wstręt do ciężkiego i niebezpiecznego zawodu bez żadnej
nadziei na awans; ale najgorsza była dla chłopów świadomość, że ten wielki ciężar ich tylko przygniata, i to najuboższych spośród nich; hańba tej służby sprawiała, że jej
uciążliwe strony budziły tym więcej goryczy.
Miałem w ręku dużo protokołów losowania, sporządzonych w roku 1769 w wielu parafiach; figurują tam wszyscy
zwolnieni: jeden to służący u szlachcica, drugi — leśniczy
w opactwie, trzeci jest tylko pachołkiem, i to u mieszczanina, ale ów mieszczanin żyje po szlachecku. Zwalnia z poboru tylko zamożność: jeśli któryś rolnik co roku figuruje
między najwyżej opodatkowanymi, jego synowie mają
przywilej zwolnienia z poboru; to właśnie nazywano pomocą dla rolnictwa. Ekonomiści, wielcy amatorzy równości
we wszystkim innym, nie są bynajmniej oburzeni tym przywilejem; domagają się tylko, by go rozszerzyć i na inne
wypadki, czyli by obowiązek służby wojskowej tym dotkliwiej obciążył chłopów najuboższych i najbardziej bezradnych. „Mizerny żołnierski żołd — mówi jeden z tych
ekonomistów — warunki, w jakich żołnierz sypia, sposób
w jaki się go odziewa i żywi oraz jego całkowita zależność
sprawiają, że powoływanie ludzi spoza kręgu największej
biedoty byłoby zbytnim okrucieństwem.”
Aż do końca panowania Ludwika XIV główne trakty albo nie były reperowane w ogóle, albo też naprawiano je na
koszt tych, którzy ich używali, czyli państwa i właścicieli
położonych przy nich majątków; teraz jednak; zaczęto w
tym celu stosować przymusową siłę roboczą, czyli kosztami obciążono wyłącznie chłopów. Pomysł, by za darmo
mieć dobre drogi, wydał się tak szczęśliwy, że w roku 1737
okólnik kontrolera generalnego Orry wprowadził go w życie na terenie całej Francji. Intendenci mieli prawo według
własnego uznania aresztować opornych albo posyłać im
żołnierzy na kwatery.
Od tamtej pory, im bardziej ożywia się handel, im powszechniejsza staje się potrzeba i nawyk dobrej komunikacji, tym szerzej przy budowie nowych dróg stosuje się roboty przymusowe i szarwarki stają się coraz cięższe. Ze
sprawozdania złożonego w roku 1779 zgromadzeniu prowincjonalnemu w Berry dowiadujemy się, że roboty drogowe wykonywane w tej ubogiej prowincji przez przymusową siłę roboczą można oszacować rocznie na 700 000
liwrów. W dolnej Normandii, w roku 1787, szacowano je
na podobną sumę. Nic nie pokazuje lepiej, jak smutny był
los wiejskiej ludności: postęp społeczny, który wzbogaca
wszystkie inne klasy, lud wiejski doprowadza do rozpaczy;
cywilizacja obraca się jedynie przeciwko niemu.
W korespondencji intendentów z tego okresu czytam, że
nie należy pozwalać chłopom na odrabianie szarwarków na
drogach prowadzących do ich wsi, ponieważ szarwarki mają służyć jedynie utrzymaniu wielkich traktów, albo, jak je
wówczas nazywano, dróg królewskich. Pomysł to rzeczywiście niezwykły, by kazać utrzymywać drogi najuboższym, którzy chyba najmniej podróżują; ten pomysł, choć
nowy, zakorzenia się w umysłach tych wszystkich, którym
przynosi korzyści, w sposób tak naturalny, że wkrótce trudno im sobie wyobrazić, by w ogóle mogło być inaczej.
W roku 1776 próbuje się zamienić przymusowe roboty
drogowe na lokalny podatek; ten nowy podatek zostaje rozłożony w sposób tak samo krzywdzący, jak niegdyś obowiązek tych robót.
Z senioralnej stając się królewską — praca przymusowa
rozszerzyła się powoli na wszystkie roboty publiczne. Przekonałem się, że w roku 1719 posłużono się pracą przymusową chłopów przy budowie koszar! P a r a f i e m a j ą
przysłać swoich najlepszych robotn i k ó w — mówi rozporządzenie— i tej pracy należy dać
pierwszeństwo przed wszystkimi innymi. Stosuje się szarwarki przy przewozie skazańców do więzień i żebraków do
przytułków dobroczynności; chłopi muszą dawać podwody,
ilekroć wojsko przenosi się z miejsca na miejsce: obowiązek bardzo ciężki w czasach, w których każdy pułk woził
ze sobą ogromny bagaż. Żeby ten bagaż przewieźć, trzeba
było z daleka ściągać wozy i woły. Obowiązek dostarczania
wojsku podwód, początkowo niezbyt dotkliwy, stał się jednym z najcięższych, kiedy wzrosła liczebność stałych armii. Natknąłem się na przedsiębiorców państwowych, którzy gwałtownie domagali się podwód do transportu drzewa
budulcowego z lasów aż do nadmorskich arsenałów. Odrabiający te przymusowe prace otrzymywali zwykle zapłatę,
ale zawsze dowolnie ustalaną i niską. Te źle rozłożone świadczenia stają się niekiedy tak ciężkie, że zaczynają niepokoić poborców podatkowych: „Świadczenia wymagane od
chłopów przy konserwacji dróg są tak duże — pisze jeden z
nich w roku 1751 — że wkrótce nie będą oni w stanie płacić podatku majątkowego”.
Czy te nowe formy wyzysku i ucisku mogłyby się utrwalić, gdyby chłop miał obok siebie ludzi bogatych i światłych, którzy by chcieli i mogli, jeśli nie bronić go, to przy-
najmniej wstawiać się za nim u tego wspólnego wszystkim
pana, który trzymał już w swoich rękach zarówno losy biednych, jak bogatych? Czytałem list, jaki jeden z wielkich
właścicieli ziemskich napisał w roku 1774 do intendenta
swojej prowincji, chcąc go nakłonić do zbudowania drogi.
Droga ta, zdaniem magnata, miała się przyczynić do podniesienia dobrobytu wsi; uzasadnia to w swoim liście, po
czym przechodzi do sprawy urządzenia jarmarku, co, jak
zapewnia podniosłoby dwukrotnie ceny produktów rolnych. Ten dobry obywatel dodaje jeszcze, że z niewielką
pomocą można by założyć szkołę, która dawałaby królowi
rozumniejszych poddanych. Do tej pory nie myślał o tych
pożytecznych ulepszeniach; przekonał się o ich potrzebie w
ciągu ostatnich dwu lat, kiedy królewska niełaska kazała
mu osiąść na wsi. „Moje dwuletnie wygnanie do moich majątków — pisze z naiwną szczerością — przekonało mnie,
że są to wszystko rzeczy nader pożyteczne.”
Ale dopiero w latach głodowych okazuje się najwyraźniej, że więzi patronatu i zależności, łączące niegdyś wielkiego właściciela ziemskiego z chłopami, są rozluźnione
albo zerwane. W tych momentach kryzysu rząd centralny
zaczyna się niepokoić chłopskim odosobnieniem i chłopską
słabością. Chciałby na tę okazję wskrzesić indywidualne
wpływy i związki polityczne, które zniszczył; wzywa je na
pomoc, ale nikt nie przychodzi i rząd zazwyczaj się dziwi,
że ludzie, którym odebrał życie, nie żyją.
W prowincjach najuboższych niektórzy intendenci, jak
na przykład Turgot, wydają w tej krytycznej sytuacji nielegalne nakazy, zmuszające bogatych panów do żywienia
swoich dzierżawców aż do następnych zbiorów. Znalazłem
listy kilku proboszczów z roku 1770, proponujących intendentowi, by opodatkował w ich parafiach wielkich właścicieli, zarówno duchownych, jak świeckich, „którzy posiadają tu — piszą — wielkie włości, ale nie mieszkają w nich
i przynoszone przez nie wielkie dochody zjadają gdzie indziej”.
Nawet w normalnych czasach we wsiach roi się od żebraków, ponieważ, jak mówi Le Trosne, ubodzy w miastach
znajdują opiekę, natomiast na wsi, w zimie, żebractwo jest
dla wielu absolutną koniecznością.
Co pewien czas podejmuje się przeciw tym nieszczęśliwym kroki nader gwałtowne. W roku 1767 książę de Choiseul postanowił nagle zlikwidować żebractwo w całej Francji. Z korespondencji intendentów widać, jak bezwzględnie się do tego zabrał. Żandarmeria marszałkowska otrzymała rozkaz aresztowania wszystkich żebraków, jacy znajdowali się w królestwie; podobno zatrzymano ich przeszło
pięćdziesiąt tysięcy. Zdrowi i silni włóczędzy mieli być
zesłani na ciężkie roboty; dla innych otwarto przeszło
czterdzieści przytułków; byłoby lepiej otworzyć serca bogaczy.
Dawne rządy, jak mówiłem, tak łagodne, a niekiedy tak
nieśmiałe, tak skłonne do przestrzegania form, do powolności i względów, kiedy szło o ludzi stojących wyżej niż lud
— są często szorstkie a zawsze stanowcze wobec klas niższych, zwłaszcza wobec chłopów. Wśród dokumentów,
jakie zdarzyło mi się czytać, w ani jednym nie było
wzmianki o aresztowaniu mieszczanina na rozkaz intendenta; ale chłopów aresztuje się wciąż — z powodu szarwarku,
poboru, żebractwa, przepisów porządkowych i w tysiącach
innych okoliczności. Dla jednych — niezawisłe sądy, długie debaty, jawność i opieka; dla drugich — prewot, który
sądził w trybie doraźnym i bez apelacji.
„Olbrzymi dystans istniejący między ludem a wszystkimi
innymi klasami — pisze Necker w roku 1785 — pozwala
przymknąć oczy na metody, jakimi posługuje się władza
wobec wszystkich ludzi zagubionych w tłumie. Gdyby nie
łagodność i ludzkość znamionujące Francuzów i ducha
wieku, byłby to nieustanny powód do smutku dla wszystkich zdolnych litować się nad jarzmem, którego sami nie
dźwigają.”
Ale miarą ucisku jest nie tyle nawet zło, jakie tym nieszczęśliwym wyrządzano, ile dobro, którego nie wolno im
było sobie świadczyć. Byli wolni i posiadali ziemię, a byli
wciąż równie ciemni i często bardziej upośledzeni niż ich
przodkowie poddani. Żyli bez żadnego przemysłu wśród
cudów mechaniki, nie tknięci cywilizacją w świecie migocącym blaskami oświecenia. Choć mieli właściwą swojej
rasie inteligencję i bystrość, nie nauczyli się z nich korzystać — nie potrafili nawet dobrze uprawiać ziemi, co było
ich jedynym zadaniem. „Oglądam tu rolnictwo z dziesiątego wieku” — mówi słynny agronom angielski. Wybijali się
jedynie w rzemiośle orężnym; tu mieli przynajmniej naturalny i konieczny kontakt z innymi klasami.
W takiej to otchłani osamotnienia i nędzy żył chłop, jakby odcięty i niedostępny. Zdumiałem się i prawie przeraziłem widząc, jakie metody — niespełna dwadzieścia lat
przed tym, zanim bez oporu obalono kult katolicki i sprofanowano kościoły — stosowała administracja przy obliczaniu ludności kantonu: proboszczowie podawali liczbę przystępujących na Wielkanoc do stołu pańskiego; dodawano
do tego przypuszczalną liczbę małych dzieci i chorych;
wszystko razem składało się na ogólną liczbę mieszkańców. A przecież idee tego czasu zewsząd już przenikały do
tych nieukształconych umysłów; dostawały się tam okrężnymi, podziemnymi drogami, przybierając w tych ciasnych
i ciemnych głowach cudaczne kształty. Mimo to, na zewnątrz nic się na pozór nie zmieniało. Obyczaje chłopa, jego
zwyczaje, wierzenia wydawały się wciąż takie same; był
uległy, był nawet wesoły.
Nie wolno dać się wprowadzić w błąd wesołości, jaką
Francuz okazuje nieraz wśród największych nieszczęść;
dowodzi ona tylko, że uważając swój los za nieunikniony,
stara się od niego oderwać, nie myśleć, ale nie znaczy to
wcale, by nie czuł swojej niedoli. Uchylcie mu tylko furtkę,
by mógł się wydostać z tej nędzy, którą na pozór tak lekko
znosi, a natychmiast rzuci się na łeb na szyję i nie patrząc
przejdzie po waszym ciele, jeśli staniecie na jego drodze.
Z miejsca, w którym się dziś znajdujemy, widzimy te
rzeczy jasno; ale współcześni ich nie widzieli. Ludziom
z klas wyższych trudno jest wyraźnie dostrzec, co się dzieje
w duszy ludu, zwłaszcza zaś w duszach chłopów. Wychowanie i sposób życia każą im patrzeć na ludzkie sprawy w
sposób swoisty, dla innych niezrozumiały. Ale kiedy biedny i bogaty nie mają już ze sobą niemal nic wspólnego, ani
korzyści, ani pretensji, ani żadnych spraw — ciemność zakrywająca jednemu umysł drugiego staje się nieprzenikniona i ci dwaj ludzie mogliby wiecznie żyć obok siebie nigdy
się nie zrozumiawszy. Jest rzeczą zadziwiającą, w jak niezwykłym poczuciu bezpieczeństwa żyli ci wszyscy mieszkańcy najwyższych i średnich pięter społecznego gmachu
w chwili, gdy wybuchła rewolucja; w całej naiwności ducha rozprawiają o cnotach ludu, o jego łagodności, przywiązaniu, o jego niewinnych uciechach, kiedy już wisi nad
nimi rok 93: komiczny i straszny to widok.
Zatrzymajmy się tu, zanim pójdziemy dalej, i popatrzmy
przez chwilę, jak poprzez te wszystkie drobne fakty, które
opisałem, ukazuje się jedno z największych praw boskich,
rządzących społeczeństwami.
Francuska szlachta uporczywie odsuwa się od innych
klas; jej członkowie pozbywają się w końcu niemal wszystkich ciążących na nich obowiązków publicznych; wyobrażają sobie, że zachowają swoją wielkość nie dźwigając tych
ciężarów, i początkowo wydaje się, że rzeczywiście tak
jest. Ale wkrótce jakieś niewidoczne wewnętrzne schorzenie zaczyna jak gdyby drążyć ich kondycję, która marnieje
coraz bardziej, choć nikt ich nie tyka; ubożeją w miarę jak
rosną ich immunitety. Natomiast mieszczaństwo, z którym
tak bali się zmieszać, bogaci się i oświeca obok nich, bez
nich i przeciwko nim; nie chcieli mieć mieszczan za wspólników i współobywateli— będą w nich mieli rywali, potem
wrogów, a wreszcie panów. Obca, zewnętrzna władza odjęła im troskę o wasali, których nie muszą już prowadzić,
osłaniać i wspomagać; ale że równocześnie zostawiła im
ich prawa pieniężne i przywileje honorowe —uważają, iż
nic nie stracili. Ponieważ wciąż są pierwsi, wierzą, że nadal
przewodzą społeczeństwu i istotnie mają dookoła siebie
ludzi, których w aktach rejentalnych nazywają swoimi
poddanymi; inni mienią się ich wasalami, zarządcami,
dzierżawcami. W rzeczywistości nikt za nimi nie idzie, są
sami, a kiedy wreszcie tamci się zjawią, żeby ich powalić
— pozostanie im tylko ucieczka.
Choć losy szlachty i losy mieszczaństwa były bardzo
różne, łączy je jedno podobieństwo: mieszczanin oddalił się
w końcu od ludu tak samo, jak szlachcic. Nie tylko nie zbliżył się do chłopów, ale unikał wszelkiej styczności z ich
niedolą; zamiast ściśle się z nimi związać i razem walczyć
przeciwko wspólnej nierówności — starał się tylko nowymi
niesprawiedliwościami okupić własną korzyść; zabiegał dla
siebie o wyjątkowe względy z tą samą gorliwością, z jaką
szlachcic dbał o zachowanie swoich przywilejów.
Chłopi, z których wyszedł, stali mu się nie tylko obcy,
ale wręcz nieznani, i dopiero kiedy sam dał im broń do ręki
— spostrzegł, że rozniecił namiętności, o których nie miał
pojęcia, których nie mógł powściągnąć ani skierować we
właściwe łożysko i którym dał początek na własną zgubę.
Wszystkie stulecia będą się zapewne dziwić upadkowi tej
wielkiej dynastii francuskiej, która, zdawało się, powinna
była rozciągnąć swoje wpływy na całą Europę; ale ci, którzy uważnie przeczytają jej dzieje, zrozumieją bez trudu jej
upadek. Mianowicie prawie wszystkie wady, prawie wszystkie błędy, prawie wszystkie zgubne przesądy, które tu
opisałem, zawdzięczają bądź swoje istnienie, bądź trwałość, bądź rozwój sztuce uprawianej przez większość naszych królów — sztuce dzielenia ludzi po to, by móc nimi
rządzić bardziej bezwzględnie.
Ale kiedy mieszczanin został tym sposobem dokładnie
odcięty od szlachcica, a chłop od szlachcica i mieszczanina,
kiedy analogiczne dzieło dokonało się w łonie każdej klasy
i każda z nich podzieliła się na małe grupki, niemal tak
samo od siebie odizolowane, jak jedna klasa od drugiej —
wówczas okazało się, że całość społeczeństwa stanowi już
tylko jednorodną masę, ale jej cząstki nie są już ze sobą
powiązane. Żadne organizmy nie mogły już krępować rządu, ale żadne też nie mogły mu pomagać. Tak dalece, że
cały gmach wielkości tych władców mógł od razu runąć w
chwili, kiedy ruszyło się społeczeństwo stanowiące jego
fundament.
I wreszcie ów lud, który, jedyny, zdawałoby się, wyciągnął korzyść z błędów i omyłek wszystkich swoich władców — choć rzeczywiście wyzwolił się spod ich panowania, nie potrafił uwolnić się od jarzma fałszywych poglądów, zgubnych przyzwyczajeń i złych skłonności, jakie mu
tamci przekazali lub pozwolili przejąć. Zdarzało się, że
nawet korzystając ze swoich wolności zachowywał dawne
zamiłowania niewolnika, równie niezdolny, by rządzić się
samemu, jak bezwzględny okazał się dla swoich nauczycieli.
KSIĘGA TRZECIA
ROZDZIAŁ PIERWSZY
O tym, jak w połowie osiemnastego wieku
literaci stali się głównymi politykami w
kraju i co z tego wynikło.
Teraz tracę z oczu fakty dawne i ogólne, przygotowujące
wielką rewolucję, którą chcę opisać. Przechodzę do faktów
szczególnych i nowszych, które ostatecznie przesądziły o
jej miejscu, wybuchu i charakterze.
Francja od dawna była najbardziej literackim ze wszystkich narodów Europy; ale literaci nigdy nie byli tu ożywieni tym duchem, jaki ujawnili w połowie wieku osiemnastego, ani nie zajmowali tak wybitnego miejsca. Tego nie było
nigdy ani u nas, ani, jak sądzę, nigdzie indziej.
Nie brali oni bynajmniej udziału w codziennym życiu państwa, jak to było w Anglii; przeciwnie, byli od tych spraw
jak najdalsi; nie mieli żadnej formalnej władzy i nie piastowali żadnych publicznych urzędów w tym przepełnionym urzędnikami społeczeństwie.
Wszelako nie stronili od polityki, jak ich niemieccy koledzy, całkowicie polityce obcy i zamknięci w dziedzinie
czystej filozofii i literatury pięknej. Zajmowali się nieustannie zagadnieniami mającymi związek z rządzeniem; prawdę mówiąc było to ich jedyne zajęcie. Dzień w dzień dyskutowali o pochodzeniu społeczeństw i ich pierwotnych formach, o przyrodzonych prawach obywateli i prawach władzy, o naturalnych i sztucznych stosunkach między ludźmi,
o wadach i słuszności prawa zwyczajowego o samych zasadach prawa. Przenikając w ten sposób co dzień aż do
fundamentów ówczesnego ustroju, z ciekawością przypatrywali się jego strukturze i krytykowali jego plan ogólny.
To prawda, że nie wszyscy robili z tych wielkich zagadnień
temat osobnego i głębokiego studium; większość dotykała
ich przelotnie i niejako dla zabawy; ale zajmowali się nimi
wszyscy. Polityka, ujęta abstrakcyjnie i literacko, obecna
była w rozmaitych dozach we wszystkich dziełach tamtego
czasu; nie ma utworu, od poważnego traktatu po piosenkę,
który by nie zawierał choć szczypty polityki.
Systemy polityczne tych pisarzy były tak różne, że kto
chciałby je pogodzić i utworzyć z nich jakąś jedną teorię
rządzenia— nigdy by się z taką robotą nie uporał.
Niemniej, kiedy pominąwszy szczegóły dotrze się do
myśli zasadniczych, z łatwością można spostrzec, że autorom tych rozmaitych systemów wspólne jest co najmniej
jedno najogólniejsze pojęcie, które każdemu z nich zdawało
się na równi przyświecać i jakby preegzystując w jego
umyśle stanowiło wspólne źródło wszystkich idei szczegółowych. Jak daleko rozeszłyby się później ich drogi, wszyscy oni wychodzą z tego samego punktu: wszyscy uważają,
że skomplikowane i tradycyjne zwyczaje rządzące społeczeństwem ich czasu należy zastąpić przez zasady proste
i elementarne, wywiedzione z rozumu i prawa naturalnego.
Przyjrzawszy się dokładnie, zobaczymy, że to, co można
by nazwać filozofią polityczną osiemnastego wieku, zasadza się właściwie na tym jednym pojęciu.
Myśl nie była bynajmniej nowa: od trzech tysięcy lat
nieustannie nawiedzała ludzką wyobraźnię i nie mogła się
w niej utrwalić. Dlaczego tym razem udało się jej owładnąć
umysłami wszystkich pisarzy ? Dlaczego, zamiast utknąć,
jak już nieraz bywało, w głowie jednego czy drugiego filozofa, zstąpiła w tłum i tu nabrała konsystencji i temperatury
namiętności politycznej, tak dalece, że ogólne i abstrakcyjne teorie o naturze społeczeństw stały się codziennym te-
matem rozmów wszystkich próżniaków, że rozpalały nawet
wyobraźnię kobiet i chłopów? Dlaczego ci literaci, którzy
nie mieli ani stanowisk, ani zaszczytów, ani bogactw, ani
odpowiedzialności, ani władzy, stali się w gruncie rzeczy
głównymi politykami swego czasu, a nawet jedynymi politykami, bo podczas gdy inni sprawowali rządy — władzę
i autorytet mieli tylko oni? Chciałbym to w niewielu słowach wyjaśnić, ukazując niezwykły i straszliwy wpływ,
jaki te fakty, na pozór należące tylko do historii naszej literatury, wywarły na rewolucję i na czasy późniejsze, aż po
dzisiejszy dzień.
Filozofowie osiemnastego wieku nieprzypadkowo tworzyli pojęcia tak sprzeczne z tymi, jakie służyły jeszcze za
fundament współczesnemu im społeczeństwu; myśli te
podsunął im w naturalny sposób widok społeczeństwa, które mieli przed oczami. Widok tylu niesprawiedliwych albo
śmiesznych przywilejów, których ciężar dawał się coraz
bardziej we znaki, a źródła były coraz mniej jasne, skłaniał
czy wręcz zmuszał wszystkie umysły jednocześnie do
zwrócenia się ku idei przyrodzonej równości wszystkich
stanów. Patrząc na te wszystkie instytucje niewłaściwe
i dziwaczne, twory innej epoki, których nikt nie próbował
dopasować do siebie ani przystosować do nowych potrzeb
i które miały, jak się zdawało, trwać wiecznie, choć cały
ich sens zwietrzał— łatwo nabierali wstrętu do tradycji
i wszystkiego co stare i w naturalny sposób ogarniało ich
pragnienie, by przebudować współczesne im społeczeństwo
podług planu całkiem nowego, który każdy z nich wysnuwał jedynie z własnej głowy.
Same warunki życia tych pisarzy przygotowują ich do
próbowania ogólnych i abstrakcyjnych teorii na temat rządzenia i do ślepej wobec nich ufności (14). Byli tak nieskończenie oddaleni od praktyki, że nie docierało do nich
żadne doświadczenie, które by mogło miarkować ich przy-
rodzone zapały; nic nie ostrzegało ich o przeszkodach, jakie
istniejące fakty mogły stanowić dla reform choćby najbardziej pożądanych; nie mieli pojęcia o niebezpieczeństwach
zawsze towarzyszących najkonieczniejszym nawet rewolucjom. Nawet nie przeczuwali tego ryzyka; całkowity brak
wszelkiej politycznej wolności sprawił, że dziedzina spraw
państwowych nie tylko była im nieznana, ale w ogóle jej
nie dostrzegali. Nic tam nie robili i nawet nie mogli wiedzieć, co robili inni. Brakowało im więc tej powierzchownej wiedzy, jaką widok wolnego społeczeństwa i echa
wszystkiego, co się w nim mówi, dają nawet tym, którzy
nie mieszają się do rządów. Dlatego mieli dużo śmielsze
pomysły, więcej skłonności do ogólnych idei i systemów,
więcej pogardy dla starożytnej mądrości i jeszcze większą
ufność w swój własny, indywidualny rozum, niż to się zazwyczaj widzi u autorów piszących spekulatywne książki o
polityce.
Ta sama niewiedza dawała im posłuch i uznanie tłumu.
Gdyby Francuzi brali jeszcze, jak niegdyś, udział w rządach poprzez stany generalne, albo przynajmniej nadal
zajmowali się na co dzień administracją kraju w zgromadzeniach prowincjonalnych — z pewnością nigdy nie daliby się tak roznamiętnić ideom pisarzy, jak to się wówczas
stało; mieliby jakieś doświadczenie w sprawach państwowych, które by im kazało ostrożniej traktować czystą teorię.
Gdyby mogli byli, jak Anglicy, nie niszcząc swoich dawnych instytucji, stopniowo zmieniać ich ducha przez praktykę — może nie wymyślaliby tak ochoczo instytucji całkowicie nowych. Ale każdemu z nich co dzień dawało się
we znaki jakieś stare prawo, jakiś dawny polityczny zwyczaj, jakiś relikt dawnej władzy, krępując go majątkowo
i osobiście, krzywdząc na mieniu i na honorze, a w zasięgu
swoich możliwości nie widział on żadnego sposobu, w jaki
sam mógłby zaradzić swojej osobistej niedoli. Wydawało
się, że trzeba albo wszystko cierpliwie znosić, albo obalić
cały ustrój tego kraju.
Na ruinach wszystkich innych swobód zachowaliśmy
wszakże jedną: mogliśmy niemal bez ograniczenia filozofować o pochodzeniu społeczeństw, o rzeczywistej naturze
rządów i o przyrodzonych prawach rodzaju ludzkiego.
Wszyscy uciśnieni przez codzienną praktykę prawodawstwa szybko zapalali się do tej literackiej polityki. Zasmakowali w niej nawet ci, których usposobienie albo położenie w naturalny sposób odsuwały najdalej od abstrakcyjnych spekulacji. Każdego płatnika, skrzywdzonego przez
niesprawiedliwy podział podatku majątkowego, roznamiętniała myśl, że wszyscy ludzie powinni być równi; każdy
drobny właściciel, któremu króliki sąsiada-szlachcica zniszczyły zasiewy, z lubością słuchał o tym, że wszystkie bez
wyjątku przywileje rozum potępia. Każda namiętność publiczna stroiła się tym sposobem w szaty filozofii; życie
polityczne zostało gwałtownie wtłoczone w literaturę i pisarze, ujmując w ręce ster opinii, zajmowali przez chwilę
miejsce, jakie w wolnych krajach zajmują zwykle przywódcy stronnictw politycznych. Nikt już nie mógł odebrać
im tej roli. Silna i żywotna arystokracja nie tylko rządzi
państwem; kieruje też opinią, poddaje ton pisarzom, dodaje
powagi ideom. W osiemnastym wieku szlachta francuska
całkowicie straciła i tę część swoich wpływów; jej autorytet
podzielił los jej władzy: miejsce, jakie zajmowała w rządzie
dusz, było puste, pisarze mogli je zająć i wypełnić bez
przeszkód.
Więcej — ta arystokracja, której miejsce zajęli, sprzyjała
ich przedsięwzięciu; tak zupełnie już zapomniała, w jaki
sposób teorie ogólne, raz się przyjąwszy, przekształcają się
nieuchronnie w namiętności polityczne i w czyny, że doktryny najbardziej sprzeczne z jej szczególnymi prawami, a
nawet i z jej istnieniem, wydawały się jej tylko pasjonującą
grą umysłu; sama chętnie brała w niej udział dla zabicia
czasu i z całym spokojem korzystała ze swoich immunitetów i przywilejów dyskutując dobrodusznie o absurdalności
wszystkich tradycyjnych zwyczajów.
Często zdumiewano się nad niezwykłym zaślepieniem, z
jakim najwyższe klasy dawnego ustroju dopomogły do
własnego zniszczenia; ale kto miał je oświecić? Wolne instytucje są równie potrzebne możnym obywatelom, których
uczą, jakie niebezpieczeństwo im grozi, jak i najsłabszym,
których praw strzegą. Od przeszło stu lat, odkąd zanikły u
nas ostatnie ślady życia publicznego, ludzie najbardziej
osobiście zainteresowani w utrzymaniu dawnego ustroju
nie zdawali sobie z niczego sprawy — żadne drgnienie,
żaden szelest nie ostrzegł ich o osuwaniu się starego gmachu. Ponieważ nic się nie zmieniało na zewnątrz, wyobrażali sobie, że wszystko jest dokładnie tak, jak było. Ich
umysł zatrzymał się w punkcie wyznaczonym poglądami
ich ojców. W kajetach zażaleń z roku 1789 szlachta tak się
troszczy o ograniczenie władzy królewskiej, jakby to był
jeszcze wiek piętnasty. Z drugiej strony nieszczęsny Ludwik XVI do ostatniej chwili, nim pochłonął go wezbrany
nurt demokracji, wciąż, jak słusznie podnosi Burke, za najgroźniejszego rywala władzy królewskiej uważał arystokrację; nie ufał jej, jakby to były jeszcze czasy Frondy.
Mieszczaństwo i lud natomiast wydawały mu się, jak i jego
przodkom, najpewniejszą podporą tronu.
Ale nam, którzy patrzymy na szczątki tylu rewolucji,
najdziwniejsze wydać się musi to, że samo pojęcie gwałtownej rewolucji nie istniało w umysłach naszych ojców.
Nie dyskutowano o niej, nikt jej sobie nie wyobrażał.
Drobne wstrząsy, na które wolność publiczna ustawicznie
naraża społeczeństwa oparte na najtrwalszych nawet podstawach, co dzień przypominają o możliwości przewrotów
i nawołują do czynności i rozwagi; ale w osiemnastowiecznym społeczeństwie francuskim, które lada chwila miało
runąć w przepaść, nic jeszcze nie sygnalizowało zachwiania równowagi.
Czytam uważnie kajety zażaleń, jakie trzy stany sporządziły przed swoim zgromadzeniem się w roku 1789; mówię: trzy stany, nie tylko szlachta i duchowieństwo, ale
i stan trzeci. Tu spotykam żądanie zmiany prawa, tam —
zmiany zwyczaju, więc to notuję. Dokonawszy tej ogromnej pracy i zebrawszy razem te wszystkie poszczególne
żądania — spostrzegam z pewnego rodzaju zgrozą, że trzy
stany domagają się po prostu równoczesnego i całkowitego
zniesienia wszystkich praw i zwyczajów obowiązujących w
kraju; od razu widzę, że będzie tu szło o rewolucję, jedną z
największych i najniebezpieczniejszych, jakie widział
świat. Ci, którzy jutro staną się jej ofiarami, ani się tego
domyślają, sądzą, że całkowite i nagłe przekształcenie społeczeństwa tak złożonego i starego może się dokonać bez
wstrząsu, przy pomocy samego rozumu i dzięki jego skutecznym zabiegom. Nieszczęśni! zapomnieli nawet o myśli,
którą ich przodkowie przed czterystu laty tak wyrazili w
naiwnym i energicznym języku swoich czasów: Par requierre de trop grande franchise et libertés chet-on en trop
grand servaige (Domagając się zbyt wielkiej wolności i
swobód popada się w jeszcze większą niewolę).
Nic w tym dziwnego, że szlachta i mieszczaństwo, od
dawna zupełnie odcięte od wszelkiego życia publicznego,
okazały tak wyjątkowy brak doświadczenia; dużo dziwniejsze, że ci, którzy zajmowali się sprawami państwa, ministrowie, sądownicy, intendenci bynajmniej nie okazują
większej przezorności. A przecież niektórzy z nich byli
ludźmi bardzo biegłymi w swoim fachu, znali do gruntu
wszystkie szczegóły ówczesnej administracji publicznej;
ale gdy szło o tę wielką wiedzę o rządzeniu, która uczy
rozumienia ogólnych ruchów społecznych, oceny tego, co
dzieje się w umysłach mas, i przewidywania, co może stąd
wyniknąć — wszyscy byli tak naiwni, jak sam lud. Tylko
bowiem współgranie wolnych instytucji może w pełni nauczyć mężów stanu tej najważniejszej dziedziny ich sztuki.
Widać to świetnie w memoriale Turgota z roku 1775;
między innymi doradza on królowi, by wybrane swobodnie
przez cały naród zgromadzenie reprezentacyjne zbierało się
co roku na sześć tygodni przy jego osobie; zgromadzenie to
wszakże nie powinno mieć żadnej władzy rzeczywistej.
Zajmowałoby się jedynie sprawami administracji, nigdy
rządów, mogłoby raczej wyrażać opinie niż wysuwać żądania i, w rzeczywistości, nie ustanawiając żadnych praw, tylko by o nich dyskutowało.
„W ten sposób władza królewska będzie oświecona i nieskrępowana — pisał Turgot — a opinii publicznej bez ryzyka stanie się zadość. Zgromadzenia te nie miałyby bowiem żadnej władzy pozwalającej im przeciwstawić się
niezbędnym działaniom, a gdyby nadspodziewanie nie
chciały na nie przystać, Jego Królewska Mość zawsze mógłby postąpić wedle własnej woli.” Trudno błędniej pojmować doniosłość politycznych ustępstw i ducha czasów.
Owszem, pod koniec rewolucji nieraz można było robić
bezkarnie to, co proponował Turgot: można było, nie przyznając rzeczywistych wolności, stworzyć jedynie ich pozory. August próbował tego z dobrym skutkiem. Zmęczony
długotrwałymi sporami naród chętnie godzi się, by go oszukiwano, byle mu dano spokój, i historia uczy nas, że aby go
ukontentować, wystarczy wówczas pozbierać w całym kraju pewną ilość ludzi nieznanych lub zależnych i kazać im,
za zapłatą, odgrywać przed narodem rolę politycznego
zgromadzenia. Przykładów takich było kilka. Ale na początku rewolucji takie przedsięwzięcia nigdy się nie udają
i tylko rozjątrzają lud zamiast go zadowolić. Wie to naj-
skromniejszy obywatel kraju wolnego; Turgot, choć był
wielkim administratorem, tego nic wiedział.
Kiedy się teraz pomyśli, że ten naród francuski, tak obcy
swoim sprawom państwowym i tak pozbawiony doświadczenia, tak skrępowany przez swoje instytucje i tak bezsilny, gdy szło o ich naprawę, był równocześnie najbardziej
ze wszystkich narodów ziemi rozmiłowany w literaturze
i błyskotliwości umysłu — zrozumie się bez trudu, dlaczego pisarze stali się we Francji potęgą polityczną, i to w
końcu potęgą największą.
Podczas gdy w Anglii ci, którzy pisali o rządzeniu, i ci,
którzy rządzili, działali ręka w rękę, jedni wprowadzali w
praktykę nowe idee, drudzy prostowali teorie i określali ich
granice przy pomocy faktów — we Francji świat polityki
zdawał się podzielony na dwie prowincje, odrębne i nie
utrzymujące ze sobą żadnych stosunków. W pierwszej rządzono krajem; w drugiej ustalano abstrakcyjne zasady, na
których wszelkie rządy powinny się opierać. Tu stosowano
szczegółowe środki, wskazywane przez rutynę; tam proklamowano prawa ogólne, w ogóle nie myśląc o sposobach
wprowadzenia ich w życie; jedni kierowali sprawami państwa, drudzy rządzili umysłami.
W ten sposób ponad społeczeństwem rzeczywistym, którego ustrój był jeszcze tradycyjny, nieskładny i nie ustalony, w którym prawa były różnorodne i sprzeczne, podziały
wyraźne, kondycje stałe a ciężary nierówne — powstało
powoli społeczeństwo fikcyjne, w którym wszystko wydawało się proste i skoordynowane, jednolite, sprawiedliwe
i zgodne z rozumem.
Wyobraźnia tłumu stopniowo wyprowadziła się z tego
pierwszego społeczeństwa, by zamieszkać w drugim. Przestano się interesować tym, co było, by marzyć o tym, co
być mogło, i w końcu myślami ludzie zaczęli żyć w tym
państwie idealnym, które stworzyli pisarze.
Często uważano naszą rewolucję za następstwo amerykańskiej: rewolucja amerykańska rzeczywiście wywarła na
francuską duży wpływ, lecz brał się on nie tyle z tego, co
robiono wówczas w Stanach Zjednoczonych, ile z tego, co
w tym samym czasie myślano we Francji. Podczas gdy dla
reszty Europy rewolucja amerykańska była jeszcze tylko
nowym i niezwykłym faktem, dla nas skonkretyzowała jedynie i unaoczniła to, co już uchodziło za znane. Tam zadziwiła, tu przekonała do reszty. Wydawało się, że Amerykanie tylko wykonali to, co wymyślili nasi pisarze; przyoblekli w realne kształty to, o czym my właśnie marzyliśmy. Było to tak, jakby Fénelon znalazł się nagle w Salente.
Fakt, że polityczne wychowanie wielkiego narodu spoczęło całkowicie w rękach literatów, był w dziejach czymś
zupełnie nowym; on też, być może, w głównej mierze przesądził o swoistym charakterze rewolucji francuskiej i sprawił, że wydała to, co dziś oglądamy.
Pisarze dostarczyli ludowi, który rewolucję zrobił, nie
tylko idei — przekazali mu też swój temperament i usposobienie. Pod ich długotrwałym wpływem w braku wszelkich
innych przywódców, przy głębokiej nieznajomości praktycznego życia — cały naród, który ich czytał, przyjął w
końcu instynkty, sposób myślenia, zamiłowania, a nawet
przyrodzone dziwactwa ludzi piszących; tak dalece, że kiedy ten naród wreszcie zaczął działać — przeniósł do polityki wszystkie obyczaje literatury.
Kiedy się studiuje dzieje naszej rewolucji, widać, że kierowano nią ściśle w tym samym duchu, z jakiego powstało
tyle abstrakcyjnych książek o rządzeniu. Mamy tu tę samą
skłonność do teorii ogólnych, kompletnych systemów
prawnych i ścisłej symetrii w prawach; tę samą pogardę dla
istniejących faktów, to samo zaufanie do teorii, to samo
umiłowanie oryginalności, pomysłowości i nowości w tworzeniu instytucji; tę samą chęć zmienienia całego ustroju od
podstaw i od razu, zgodnie z regułami logiki i według jednolitego planu, bez podejmowania prób częściowej naprawy. Przerażający widok! To bowiem, co u pisarza jest zaletą, u męża stanu bywa nieraz wadą i te same cechy, które
często umożliwiały powstanie pięknych książek, mogą doprowadzić do wielkich rewolucji.
Nawet język polityczny zapożyczył wówczas niejedno z
języka pisarzy; zaroiło się w nim od wyrażeń ogólnych,
abstrakcyjnych terminów, ambitnych słów, literackich
zwrotów. Ten styl, rozpalony politycznymi namiętnościami, którym służył, przeniknął wszystkie klasy i z przedziwną łatwością zstąpił aż do najniższych. Jeszcze na długo
przed rewolucją w edyktach Ludwika XVI często jest mowa o prawie naturalnym i prawach człowieka. Także chłopi
w swoich skargach, jak się przekonałem, nazywają sąsiadów współobywatelami, intendenta — czcigodnym dostojnikiem, proboszcza z parafii — sługą ołtarzy, a Pana Boga
— Istotą Najwyższą; by zostać dosyć kiepskimi pisarzami,
brakowało im tylko znajomości ortografii.
Te nowe właściwości tak dobrze się przyjęły na starym
gruncie francuskiego charakteru, że często uważano za
przyrodzone nam to, co się po prostu wzięło z tej niezwykłej edukacji. Słyszałem twierdzenie, że zamiłowanie, a
raczej namiętność do idei ogólnych, systemów i wielkich
słów w dziedzinie polityki, jaką okazujemy od lat sześćdziesięciu, jest wynikiem — nie wiem doprawdy, jakiej —
szczególnej właściwości naszej rasy, tego, co zwykło się
nieco emfatycznie nazywać l’esprit français: jak gdyby ów
domniemany atrybut, ukrywany dotąd skrzętnie w ciągu
całych naszych dziejów, mógł pojawić się nagle pod koniec
osiemnastego stulecia.
Rzecz to przedziwna, że zachowaliśmy przejęte z literatury przyzwyczajenia, choć niemal zupełnie straciliśmy
nasze dawne umiłowanie literatury. W okresie mojej dzia-
łalności publicznej często miałem okazję dziwić się, że
ludzie, którzy nie czytywali książek z osiemnastego wieku,
jak zresztą żadnych innych, a pisarzy mieli w pogardzie —
tak wiernie zapamiętali pewne zasadnicze wady, jakie duch
literacki ujawnił jeszcze przed ich urodzeniem.
ROZDZIAŁ DRUGI
Dlaczego we Francji osiemnastego wieku
bezbożność mogła stać się namiętnością
powszechną i dominującą i jaki wpływ
wywarło to na charakter rewolucji.
Od wielkiego przewrotu w siedemnastym wieku, kiedy
duch badawczy zaczął wśród rozmaitych tradycji chrześcijańskich oddzielać prawdziwe od fałszywych, nieustannie
pojawiały się umysły ciekawsze czy śmielsze, które te tradycje podważały lub odrzucały w całości. Ten sam duch,
który za czasów Lutra sprawił, że kilka milionów katolików
naraz rozstało się z katolicyzmem — teraz pojedynczo
skłaniał po kilku chrześcijan rocznie do wyrzeczenia się
chrześcijaństwa w ogóle: po herezji przyszedł brak wiary.
Ogólnie można powiedzieć, że w wieku osiemnastym
chrześcijaństwo utraciło na całym kontynencie europejskim
znaczną część swojej potęgi; ale w większości krajów nie
tyle je zwalczano, ile raczej odchodzono od niego i nawet
ci, co odchodzili, robili to jakby z żalem. Ateizm rozpowszechniony był wśród panujących i wśród ogładzonych
światowców; jeszcze nie przeniknął do klas średnich i do
ludu; nie wynikał z powszechnego przekonania, lecz był
kaprysem niektórych umysłów. „W Niemczech panuje
ogólne przeświadczenie— mówi Mirabeau w roku 1787 —
że w prowincjach pruskich pełno jest ateistów. W rzeczywistości, choć spotyka się tam czasem wolnomyślicieli, lud
jest tak samo przywiązany do wiary, jak w najbardziej pobożnych okolicach, a nawet sporo jest fanatyków.” Dodaje,
iż żałować należy, że Fryderyk II nie pozwala się księżom
katolickim żenić, a zwłaszcza że tym, co się żenią, nie zostawia dochodów z ich kościelnych beneficjów — „postępowanie — mówi — które ośmielilibyśmy się uznać za
godne tego wielkiego człowieka”. Bezbożność nigdzie jeszcze nie stała się namiętnością ogólną, żarliwą, nietolerancyjną i przytłaczającą — nigdzie, z wyjątkiem Francji.
Tu działy się rzeczy dotąd niespotykane. Dawniej też atakowano gwałtownie religie panujące, ale zawziętość, z jaką
to robiono, wynikała zwykle z gorliwości wyznawców nowej wiary. Nawet religie starożytności, fałszywe i szkaradne, zaczęły mieć licznych i namiętnych przeciwników dopiero wtedy, kiedy się pojawiło chrześcijaństwo, by zająć
ich miejsce; przedtem gasły powoli i po cichu, w zwątpieniu i obojętności: jest to starcza śmierć religii. We Francji
zaatakowano z furią religię chrześcijańską, nawet nie próbując zastąpić jej jakąkolwiek inną. Pracowano gorliwie
i nieustannie nad odebraniem duszom napełniającej je wiary i zostawiono je puste. Mnóstwo ludzi zapaliło się do tego
niewdzięcznego przedsięwzięcia. Całkowity brak wiary, tak
sprzeczny z przyrodzonym instynktem człowieka i narażający jego duszę na bolesną rozterkę, spodobał się tłumowi.
Co do tej pory wywoływało tylko rodzaj chorobliwej apatii
— tym razem zrodziło fanatyzm i ducha propagandy.
Jednoczesne pojawienie się kilku wielkich pisarzy skłonnych do negowania prawd religii chrześcijańskiej nie wydaje się wystarczającym wyjaśnieniem tak niezwykłego zjawiska; bo dlaczego ci wszyscy pisarze jak jeden mąż zwrócili swą myśl właśnie w tę stronę, a nie inną ? Dlaczego nie
było między nimi ani jednego, który by obrał sobie założenie przeciwne? I wreszcie, dlaczego znaleźli u tłumu posłuch, jakiego ich poprzednicy nie miewali, dlaczego tłum
tak łatwo im uwierzył ? Jedynie okoliczności całkiem wyjątkowe, ściśle związane z krajem i epoką wytłumaczyć
mogą i przedsięwzięcie, i nade wszystko sukces tych pisarzy. Duch Woltera już od dawna krążył po świecie; ale nawet sam Wolter mógł zyskać tę władzę nad umysłami tylko
w wieku osiemnastym i we Francji.
Przyznajmy naprzód, że Kościół nie był bynajmniej gorszy u nas niż gdzie indziej; przeciwnie, popełniane tu błędy
i nadużycia były mniejsze niż w większości krajów katolickich; ponadto Kościół był nieskończenie bardziej tolerancyjny niż kiedykolwiek przedtem i ciągle bardziej niż u
innych ludów. Toteż swoistych przyczyn walki z religią
szukać należy nie tyle w stanie samej religii, ile w stanie
społeczeństwa.
By tę walkę zrozumieć, należy wciąż mieć na względzie
to, co powiedziałem w poprzednim rozdziale, a mianowicie: że wszelki duch politycznej opozycji powstałej na skutek błędów rządu, nie mogąc dojść do głosu w dziedzinie
spraw państwowych, znalazł schronienie w literaturze i że
pisarze stali się rzeczywistymi przywódcami wielkiego
stronnictwa, które zmierzało do obalenia w kraju wszystkich instytucji społecznych i politycznych.
Kiedy się to dobrze pojmie, okaże się, że pytanie należy
postawić inaczej. Nie o to idzie, by wiedzieć, w czym ówczesny Kościół mógł grzeszyć jako instytucja religijna, ale
o to, by wiedzieć, w czym był on przeszkodą dla szykującej
się rewolucji politycznej i dlaczego tak bardzo przeszkadzał
pisarzom, którzy byli jej głównymi inspiratorami?
Same zasady rządów Kościoła stanowiły przeszkodę dla
tych zasad, jakie pisarze usiłowali narzucić rządom świeckim. Kościół opierał się głównie na tradycji — oni głosili
największą pogardę dla wszystkich instytucji zbudowanych
na szacunku dla przeszłości; Kościół uznawał istnienie władzy wyższej niż ludzki rozum: oni odwoływali się jedynie
do tegoż rozumu; Kościół zasadzał się na hierarchii: oni
ciążyli do zniesienia wszelkich społecznych różnic. Poro-
zumienie między nimi a Kościołem byłoby tylko wtedy
możliwe, gdyby z obu stron uznano, że społeczność polityczna i społeczność religijna, jako z natury rzeczy odmienne, nie mogą się rządzić jednakowymi zasadami; ale
do tego było jeszcze wówczas daleko i wydawało się, że
chcąc uderzyć w instytucje państwowe — należało zniszczyć kościelne, które służyły tamtym za opokę i za wzór.
Kościół był zresztą wówczas pierwszą potęgą polityczną,
i to najbardziej znienawidzoną, choć mniej od innych ciemięską; bo Kościół wmieszał się do polityki nie powołany
do tego przez swoją misję ani naturę; uświęcał tam często
występki, które gdzie indziej potępiał, osłaniał władze
świeckie swoją sakralną nietykalnością i wydawało się, że
chce je uczynić nieśmiertelnymi na swoje własne podobieństwo. Atakując Kościół, można było mieć pewność, że
się od razu rozbudzi społeczne namiętności.
Ale oprócz tych racji ogólnych pisarze mieli też bardziej
specjalne, niejako osobiste powody, by zaatakować przede
wszystkim Kościół. Kościół bowiem reprezentował tę właśnie część rządów, która była im najbliższa i najbardziej
bezpośrednio wroga. Z innymi władzami miewali do czynienia rzadko; ta, której obowiązkiem było śledzenie ruchu
myśli i cenzurowanie słowa pisanego, dokuczała im co
dzień. Broniąc przed nią powszechnych swobód ludzkiego
umysłu, walczyli we własnej sprawie i zaczęli od zrywania
tych więzów, które najmocniej krępowały ich samych.
Co więcej, w całym ogromnym gmachu, do którego
przypuszczali szturm, Kościół wydawał się im, i był rzeczywiście, flanką najmniej obwarowaną i najsłabiej bronioną. W miarę jak potęga władców świeckich krzepła, władza
Kościoła słabła. Najpierw był ich zwierzchnikiem, potem
był im równy, wreszcie stał się już tylko ich klientem; między Kościołem a władcami świeckimi ustaliło się coś na
kształt wymiany: oni wspomagali go swoją siłą materialną,
on ich wspomagał swoim autorytetem moralnym; oni wymuszali posłuszeństwo dla jego zasad, on pilnował, by szanowano ich wolę. Jest to spółka niebezpieczna, kiedy nadchodzi czas rewolucji, a zawsze niekorzystna dla potęgi,
której fundamentem nie jest przymus, lecz wiara.
Choć królowie nasi jeszcze nazywali siebie najstarszymi
synami Kościoła, bardzo niedbale wypełniali swoje wobec
niego obowiązki; znacznie mniej zapału wkładali w osłanianie Kościoła niż w obronę swojej własnej władzy.
Prawda, że nie pozwalali się na niego targnąć, ale tolerowali, kiedy z daleka przebijano go strzałami.
Ta połowiczna restrykcja, narzucona wówczas nieprzyjaciołom Kościoła, nie tylko nie umniejszała ich wpływów,
ale je potęgowała. Zdarzają się okresy, w których gnębiąc
pisarzy udaje się zatrzymać postęp myśli, kiedy indziej
takie zakazy jeszcze ten postęp przyśpieszają; ale tego rodzaju nadzór nad prasą, jaki istniał wówczas, mógł tylko
stokrotnie spotęgować jej oddziaływanie.
Prześladowania, jakie spotykały pisarzy, wywoływały
współczucie, ale nie budziły grozy; trudności, z jakimi się
musieli borykać, tylko podniecały ich do walki, nie były
jarzmem ciężkim i przytłaczającym. Mogło się wydawać,
że te prześladowania, niemal zawsze nierychliwe, hałaśliwe
i bezskuteczne, nie były obliczone na to, by ich do pisania
zniechęcić, ale przeciwnie — podniecić. Całkowita wolność prasy mniej byłaby dla Kościoła szkodliwa.
„Sądzi pan, że nasza nietolerancja jest korzystniejsza dla
postępów myśli niż wasza nieograniczona wolność — pisał
Diderot do Dawida Hume’a w roku 1768. — Holbach,
Helwecjusz, Morellet i Suard są innego zdania niż pan.” A
przecież to Szkot miał słuszność. Jako mieszkaniec wolnego kraju, znał go z doświadczenia; Diderot oceniał rzecz
jak pisarz, Hume oceniał ją jak polityk.
Jeśli pierwszego lepszego Amerykanina, spotkanego w
jego kraju albo gdzie indziej zapytam, czy uważa religię za
pożyteczną dla stabilności praw i społecznego porządku —
odpowie mi bez wahania, że społeczeństwo cywilizowane,
zwłaszcza zaś społeczeństwo wolne, nie może istnieć bez
religii. Poszanowanie religii jest w jego oczach najlepszą
gwarancją stabilności państwa i bezpieczeństwa jego obywateli. Nawet najmniej biegli w sztuce rządzenia to jedno
przynajmniej wiedzą. A przecież nie ma na świecie kraju,
w którym najśmielsze doktryny filozofów osiemnastego
wieku w dziedzinie polityki byłyby stosowane szerzej niż w
Ameryce; tylko ich doktryny antyreligijne nigdy nie mogły
tam sobie utorować drogi mimo nieograniczonej wolności
prasy.
To samo powiedziałbym o Anglikach. Naszej filozofii
antyreligijnej uczono ich jeszcze przed przyjściem na świat
większości naszych filozofów: edukacji Woltera dokończył
Bolingbroke (15). Przez cały wiek osiemnasty ateizm miał
w Anglii swoich wybitnych przedstawicieli. Jego sprawę
wzięli w swoje ręce utalentowani pisarze, głębocy myśliciele; nie udało im się zapewnić mu zwycięstwa, jak to się
stało we Francji, bo ci wszyscy, którzy mieli powody, by
się obawiać rewolucji, pośpieszyli z pomocą uznanym wierzeniom. Ci nawet, którzy mieli największą styczność z
ówczesnym społeczeństwem francuskim i którzy doktryn
naszych filozofów nie uważali za fałszywe — odrzucili je
jako niebezpieczne. Jak to zwykle bywa u ludów wolnych,
wielkie stronnictwa polityczne uznały za korzystne dla siebie związanie swoich spraw ze sprawami Kościoła; sam
Bolingbroke stał się sprzymierzeńcem biskupów. Duchowieństwo, podtrzymane na duchu przez te przykłady i czując, że nie jest osamotnione, samo energicznie walczyło o
własną sprawę. Kościół anglikański, mimo jego wad ustrojowych i wszelkiego rodzaju rozlicznych nadużyć, zwycię-
sko wytrzymał cios; z jego szeregów wyszli pisarze i mówcy, którzy oddali się z zapałem obronie chrześcijaństwa.
Wrogie mu teorie były omawiane i zbijane i w końcu zostały odrzucone wysiłkiem samego społeczeństwa, bez wdawania się rządu w tę sprawę.
Ale po co szukać przykładów za granicą ? Któryż Francuz odważyłby się dzisiaj pisać książki Diderota albo Helwecjusza? Kto chciałby je czytać? Mógłbym niemal zapytać: kto zna ich tytuły? Niepełne doświadczenie, jakiego
nabraliśmy przez sześćdziesiąt lat życia publicznego, wystarczyło, by nam obrzydzić tę niebezpieczną literaturę.
Przyjrzyjcie się, jak poszanowanie religii powraca stopniowo w różnych klasach narodu, w miarę jak każda z nich
nabiera tego doświadczenia w twardej szkole rewolucji.
Dawna szlachta, klasa najbardziej niewierząca przed rokiem 89, po 93 stała się najżarliwsza; pierwsza została dotknięta i pierwsza się nawróciła. Kiedy mieszczaństwo poczuło się zachwiane w swoim triumfie i ono z kolei zbliżyło
się do wiary. Poszanowanie religii przeniknęło powoli
wszędzie, gdzie ludzie mieli coś do stracenia w ludowych
rozruchach, i w miarę jak wzrastał strach przed rewolucjami, ateizm znikał, a przynajmniej krył się.
Inaczej było w końcowym okresie dawnego ustroju. Tak
całkowicie straciliśmy kontakt z wielkimi sprawami ludzkimi i tak zupełnie byliśmy nieświadomi udziału religii w
rządzeniu państwami, że bezbożność utrwaliła się najpierw
w umysłach tych właśnie ludzi, którzy sami osobiście i jak
najżywiej zainteresowani byli w utrzymaniu ładu w państwie i posłuszeństwa wśród ludu. Nie tylko sami stali się
niewierzący, ale w swoim zaślepieniu szerzyli ateizm
wśród niższych od siebie; z bezbożności zrobili sobie rodzaj rozrywki w swoim gnuśnym życiu.
Kościół Francji, który przedtem miewał tylu znakomitych kaznodziejów, teraz stał się niemy, bo opuścili go
wszyscy, którzy we wspólnym interesie powinni byli dać
się pozyskać; dla jego sprawy. Przez chwilę można było
nawet sądzić, że byle mu zostawiono bogactwa i dostojeństwa, Kościół sam gotów był wyrzec się swojej wiary.
Ponieważ ci, którzy się chrześcijaństwa wypierali, podnosili głos, zaś ci, którzy jeszcze wierzyli, milczeli — zdarzyło się to, co tak często widziało się u nas od tamtej pory,
nie tylko w sprawach religii, ale i we wszystkich innych.
Ludzie, którzy zachowali dawną wiarę, bali się, że tylko
oni pozostali jej wierni i, bardziej niż błędu lękając się
osamotnienia, przyłączali się do tłumu, choć myśleli inaczej. W ten sposób uczucia podzielane do tej pory zaledwie
przez część narodu nabrały pozoru przekonań powszechnych, które odtąd wydawały się nie do przezwyciężenia
nawet tym, co te fałszywe pozory stworzyli.
Powszechny kryzys zaufania wobec wszystkich religijnych wierzeń, jaki nastąpił w końcu wieku osiemnastego,
bez wątpienia wywarł ogromny wpływ na całą naszą rewolucję; określił jej charakter. Stąd głównie brał się ów wyraz
grozy, jaki miało jej oblicze.
Próbując wyróżnić rozmaite skutki, jakie bezbożność
wywołała w tym okresie we Francji, dochodzę do wniosku,
że różne krańcowe i bezprzykładne poczynania ówczesnych ludzi znacznie bardziej wynikały z rozstrojenia umysłów niż ze spodlenia serc czy nawet zepsucia obyczajów.
Kiedy wiara opuściła dusze, te nie stały się, jak to często
bywa, puste i ułomne; natychmiast napełniły się uczuciami
i ideami, które na pewien czas zajęły miejsce wiary i od
razu nie pozwoliły im się ugiąć.
Choć Francuzi, którzy zrobili rewolucję, byli bardziej od
nas sceptyczni w sprawach religii, zachowali przynajmniej
tę cudowną wiarę, której nam brak: wierzyli w siebie. Nie
wątpili w potęgę człowieka, w jego możliwości doskonalenia się; pragnęli namiętnie jego chwały, wierzyli w jego
cnotę. Mieli tę dumną ufność we własne siły, która często
prowadzi na manowce, ale bez której lud zdolny jest tylko
służyć; nie wątpili ani trochę, że zostali powołani do przekształcenia społeczeństwa i odrodzenia rodzaju ludzkiego.
Te uczucia i namiętności stały się dla nich jakby nową religią, która, jak wszelkie religie, sprowadziła pewne doniosłe
skutki: wyrwała ich z jednostkowego egoizmu, skłaniała
nawet do bohaterstwa i poświęcenia, a niekiedy pozwalała
zachować obojętność wobec tych wszystkich małych dóbr,
jakie nad nami panują.
Wiele studiowałem historię i odważę się rzec, że nie było
rewolucji, w której, na początku, dałoby się zobaczyć u tak
wielu ludzi patriotyzm bardziej szczery, więcej bezinteresowności, więcej prawdziwej wielkości. Naród przejawił
wówczas główną wadę, ale zarazem i główną cnotę młodości: niedoświadczenie i szlachetność.
A przecież bezbożność stała się wówczas źródłem nieobliczalnego zła społecznego.
We wszystkich prawie wielkich rewolucjach politycznych, jakie świat znał do tej pory, ci, co porywali się na
ustalone prawa, nie tykali wierzeń, a w większości rewolucji religijnych ci, co atakowali religię, nie dążyli jednocześnie do zmiany natury i porządku wszystkich władz ani do
całkowitego obalenia dawnej struktury rządu. Czyli zawsze, podczas największych społecznych wstrząsów, jakiś
punkt pozostawał stały.
Ale podczas rewolucji francuskiej, która obaliła równocześnie i prawa religijne, i prawa świeckie, duch ludzki
stracił całe swoje oparcie; nie wiedział już, czego się uchwycić ani gdzie się zatrzymać, i oto pojawili się rewolucjoniści nieznanego dotąd gatunku, którzy odwagę spotęgowali do szaleństwa, których żadna nowość nie mogła zadziwić, żaden skrupuł zahamować i którzy nigdy nie wahali
się przed wykonaniem żadnego zamiaru. I nie należy są-
dzić, że te nowe istoty były tylko jednorazowym i przelotnym tworem chwili mającym przeminąć wraz z nią; powstało z nich plemię, które odtąd, odradzając się i ogarniając coraz nowe obszary cywilizowanego świata, wszędzie
zachowało to samo oblicze te same pasje, ten sam charakter. Zastaliśmy je przychodząc na świat i wciąż mamy je
przed oczami.
ROZDZIAŁ TRZECI
Dlaczego Francuzi najpierw żądali reform,
a dopiero potem wolności.
Jest rzeczą godną podkreślenia, że wśród wszystkich idei
i uczuć, jakie przygotowały rewolucję, idea i umiłowanie
wolności publicznej w ścisłym tego słowa znaczeniu pojawiły się jako ostatnie, by potem pierwsze zniknąć.
Stary gmach rządów zaczęto podkopywać od dawna; już
się chwiał, a jeszcze nie było mowy o wolności. Wolter
prawie o niej nie myślał; patrzył na nią przez trzy lata swego pobytu w Anglii, ale jej nie pokochał. Zachwyca go filozofia sceptyczna, którą swobodnie głoszono u Anglików;
ich prawa polityczne mało go obchodzą: widzi raczej ich
wady niż zalety. W swoich listach o Anglii, które są jednym z jego arcydzieł, najmniej mówi o parlamencie; w
istocie zazdrości Anglikom ich wolności słowa pisanego, a
lekceważy ich wolność polityczną, jakby ta pierwsza mogła
gdziekolwiek istnieć dłużej bez drugiej.
W połowie stulecia pojawia się pewna liczba pisarzy zajmujących się specjalnie sprawami administracji publicznej,
którzy z uwagi na podobieństwo ich zasad otrzymali wspólne miano e k o n o m i s t ó w albo f i z j o k r a t ó w .
Ekonomiści zdobyli w dziejach rozgłos mniejszy niż filozofowie; być może mniej przyczynili się do nadejścia rewolucji; sądzę jednak, ze właśnie w ich pismach można najlepiej
przestudiować jej prawdziwą naturę. W materii rządów filozofowie nie wyszli poza idee bardzo ogólne i bardzo abstrakcyjne; ekonomiści, nie odrywając się od teorii, zbliżyli
się jednak bardziej do faktów. Tamci mówili to, co mogli
sobie wyobrazić, ci wskazywali niekiedy, co jest do zrobienia. Wszystkie instytucje, które rewolucja miała bezpowrotnie obalić, były szczególnym przedmiotem ich ataków;
żadna nie znalazła łaski w ich oczach. I odwrotnie, wszystkie instytucje, które mogą uchodzić za dzieło rewolucji,
fizjokraci zapowiedzieli już wcześniej i zalecali jak najgoręcej; z trudem dałoby się wymienić taką, której zalążek nie
tkwił w jakimś ich dziele; odnajduje się w nich wszystko,
co w rewolucji było najistotniejsze.
Nie dość na tym, w ich książkach uwidacznia się już ów
tak dobrze nam znany rewolucyjny i demokratyczny temperament; nie tylko nienawidzą niektórych przywilejów, ale
już sama ich rozmaitość jest im wstrętna: równość wielbiliby nawet w niewolnictwie. To, co w ich zamiarach przeszkadza, należy po prostu złamać. Umowy wzbudzają w
nich niewiele szacunku; dla praw prywatnych nie mają żadnych względów, albo raczej, właściwie mówiąc, nie istnieją
już dla nich prawa prywatne, tylko publiczna użyteczność.
Ogólnie biorąc, są to jednak ludzie łagodnego i spokojnego
usposobienia, porządni obywatele, uczciwi urzędnicy, zdolni administratorzy; ale wciąga ich szczególny duch ich
dzieła.
Przeszłość jest dla ekonomistów przedmiotem bezgranicznej pogardy. „Naród od wieków rządzony jest podług fałszywych zasad, wszystko wydaje się tu zrobione na chybił
trafił” — powiada Le Trosne. Wychodząc z tego założenia,
biorą się do dzieła; domagają się zniszczenia każdej instytucji, choćby najstarszej i na pozór najtrwalej osadzonej w
naszej historii, jeśli tylko przeszkadza im i zakłóca symetrię
ich planów. Jeden z nich — na czterdzieści lat przed wykonaniem tego przez Zgromadzenie — proponuje, by od razu
znieść wszystkie dawne podziały terytorialne i zmienić
wszystkie nazwy prowincji.
Ekonomiści obmyślili wszystkie reformy społeczne i administracyjne, jakie rewolucja przeprowadziła, zanim zaświtała w ich umysłach idea instytucji wolnych. Są, co
prawda, wielkimi zwolennikami wolnego handlu żywnością, zasady laisser faire i laisser passer („dajcie nam swobodę działania i ruchu”) w handlu i przemyśle; ale o właściwych wolnościach politycznych w ogóle nie myślą, kiedy zaś te przypadkiem przemówią do ich wyobraźni, z góry
je odsuwają. Większość ekonomistów była początkowo
bardzo niechętna wszelkim obradującym zgromadzeniom,
wszelkim władzom lokalnym i drugorzędnym i w ogóle
wszystkiemu, co w różnych czasach, u wszystkich wolnych
ludów stworzono jako przeciwwagę dla władzy centralnej.
„System równowagi w rządach jest ideą zgubną” — powiada Quesnay. „Spekulacje, według których wymyślono
system przeciwwagi, to mrzonki” — mówi jeden z przyjaciół Quesnay’a.
Jedyną gwarancją przeciw nadużyciom władzy, jaką wymyślili, jest oświata publiczna, albowiem, jak twierdzi tenże Quesnay, „kiedy naród jest oświecony, despotyzm jest
niemożliwy”. — „Ludzie, gnębieni przez niedole, wynikające z nadużyć władzy — powiada inny z jego uczniów —
wymyślili na nie tysiące sposobów najzupełniej bezużytecznych, a zlekceważyli jedyny rzeczywiście skuteczny,
jakim jest stałe i powszechne publiczne nauczanie, traktujące o istocie sprawiedliwości i o porządku naturalnym.” Jest
przekonany, że ta literacka gadanina może zastąpić wszystkie gwarancje polityczne.
Le Trosne, który tak gorzko boleje nad opuszczeniem, w
jakim rząd pozostawił wieś, który nam pokazuje te wioski
bez dróg, bez rzemiosła, bez oświaty — nie podejrzewa nawet, że sprawy wsi mogłyby wyglądać dużo lepiej, gdyby
wzięli je w swoje ręce sami mieszkańcy.
Sam Turgot, który wielkością ducha i rzadkimi zaletami
swojego geniuszu zdaje się przerastać wszystkich innych,
niewiele bardziej ceni sobie wolności polityczne, a w każdym razie zaczyna je oceniać późno, wtedy dopiero, kiedy
mu to podszepną powszechne już uczucia. I dla niego, jak
dla większości ekonomistów, pierwszą gwarancją polityczną jest oświata, udzielana przez państwo określonymi sposobami i w określonym duchu. Jego zaufanie do tej, by tak
rzec, intelektualnej terapii, albo jak powiada jeden z jego
współczesnych, do „mechanizmu edukacji zgodnej z zasadami” jest bezgraniczne. „Ośmielę się zaręczyć ci, Najjaśniejszy Panie — mówi w memoriale, w którym przedstawia królowi tego rodzaju plan — że za dziesięć lat twój
naród będzie nie do poznania i że przez oświatę, dobre
obyczaje, przez oświecony zapał w służbie dla ciebie i ojczyzny będzie nieskończenie górował nad innymi narodami. Dzieci, które teraz mają lat dziesięć, będą wówczas
ludźmi przygotowanymi dla państwa, kochającymi kraj,
posłusznymi władzy, nie z obawy, ale dzięki rozumowi,
gotowymi spieszyć z pomocą współobywatelom, nawykłymi do uznawania i poszanowania sprawiedliwości.”
Wolność polityczna od tak dawna już we Francji nie istniała, że niemal całkowicie zapomniano, jakie były jej warunki i skutki. Więcej, te okrojone szczątki, które z niej
jeszcze zostały, oraz instytucje, stworzone jakby po to, by
ją zastąpić, wzbudzały w stosunku do niej podejrzliwość,
nieufność, często niechęć. Istniejące jeszcze zgromadzenia
stanów w większości zachowały nie tylko przestarzałe formy, ale i średniowiecznego ducha, i zamiast przyczyniać
się do społecznego postępu, przeciwnie, hamowały go; parlamenty, mające zastąpić wszystkie polityczne ciała, nie
mogły przeszkodzić złym poczynaniom rządu, natomiast
często bywały przeszkodą w dobrych.
Ekonomiści uważali, że rewolucji, jaką sobie wyobrazili,
nie da się zrobić przy pomocy tych wszystkich starych narzędzi; także myśl, by wykonanie swych planów powierzyć
narodowi, który byłby swoim własnym panem, nie wydawała im się słuszna; jakże bowiem mógł cały lud przyjąć
i przeprowadzić system reform tak ogromny i tak ściśle
wewnętrznie powiązany? Uważali, że dużo łatwiej i stosowniej będzie posłużyć się w tym celu istniejącą administracją królewską.
Ta nowa władza nie wyszła ze średniowiecznych instytucji; nie nosi ich piętna; obok jej wad ekonomiści dostrzegają także pewne jej dobre strony. Jak oni, ma ona naturalną
skłonność do uznawania równości kondycji i jednolitości
zasad; w głębi serca nie mniej niż oni nienawidzi wszystkich władz dawnych, zrodzonych z feudalizmu albo ciążących ku arystokracji. Daremnie byłoby szukać w pozostałych krajach Europy machiny rządzenia równie dobrze
zmontowanej, równie wielkiej i mocnej ; obecność takiego
rządu we Francji ekonomiści uważają za okoliczność wyjątkowo szczęśliwą; nazwaliby ją opatrznościową, gdyby
było wówczas w modzie, jak jest dzisiaj, powoływanie się
przy każdej okazji na Opatrzność. „Sytuacja Francji —
mówi Le Trosne — jest nieskończenie lepsza od sytuacji
Anglii, tu bowiem można w jednej chwili przeprowadzić
reformy zmieniające cały stan kraju, podczas gdy u Anglików reformy takie mogą być zawsze pokrzyżowane przez
stronnictwa.”
Nie należy więc niszczyć tej władzy absolutnej, ale ją
przeistoczyć. „Trzeba, by państwo rządziło według zasad
przyrodzonego porządku — powiada Mercier de la Rivière
— a kiedy to następuje, trzeba, żeby było «wszechwładne».”— „Niechaj państwo dobrze pojmie swój obowiązek
— pisze inny — a wtedy należy mu zostawić swobodę
działania.” Od Quesnay’a po księdza Bodeau, wszyscy występują w tym samym duchu.
Administracja królewska ma im nie tylko pomóc w przekształceniu społeczeństwa ich czasów; na niej także wzorują po części kształt przyszłych rządów, które chcą wprowadzić. Patrząc na jedno stworzyli sobie obraz drugiego.
Według ekonomistów, państwo ma nie tylko rozkazywać
narodowi, ale i kształtować go w pewien sposób; to ono ma
formować umysły obywateli według z góry obmyślonego
modelu; jego obowiązkiem jest napełnianie tych umysłów
myślami i dostarczanie sercom uczuć, które państwo uzna
za potrzebne. W rzeczywistości, nie istnieją granice ani dla
jego praw, ani dla jego poczynań, państwo nie tylko zmienia ludzi, ale ich odmienia; tylko od niego, być może, zależy, by stali się inni! „Państwo robi z ludzi to, co chce” —
mówi Bodeau. W tym zdaniu streszcza się cała teoria ekonomistów.
Ta olbrzymia władza społeczna, jaką sobie ekonomiści
wyobrazili, jest nie tylko większa od tych, które znali; różni
się od nich jeszcze pochodzeniem i charakterem. Nie pochodzi wprost od Boga; nie bierze się z tradycji; jest bezosobowa: nie nazywa się już królem, nazywa się państwem;
nie jest dziedzictwem jednego rodu; pochodzi od ogółu,
reprezentuje ogół i powinna podporządkować prawa każdego woli wszystkich.
Ekonomiści oswoili się już z tą osobliwą formą tyranii,
która nosi nazwę despotyzmu demokratycznego, a której
idea nieznana była wiekom średnim. Społeczeństwo bez
hierarchii, bez podziału na klasy, bez różnicy szczebli; lud
złożony z jednostek bardzo do siebie podobnych i całkowicie równych, owa nieokreślona masa uznana za jedynego
prawowitego władcę, ale starannie pozbawiona wszelkich
środków umożliwiających jej kierowanie czy choćby kontrolowanie własnego rządu. Ponad nią — jeden jedyny peł-
nomocnik, który ma wszystko robić w jej imieniu, nie zasilając jej zdania. Kontroluje go tylko rozum publiczny, nie
posiadający żadnych organów; powstrzymać go mogą tylko
rewolucje, a nie ustawy: według prawa jest on posłusznym
wykonawcą, w rzeczywistości — władcą.
Nie znajdując w pobliżu niczego, co by im się wydawało
zgodne z tym ideałem, ekonomiści szukają wzorów w głębi
Azji. Nie przesadzę, jeśli powiem, że każdy z nich bez wyjątku pozostawił gdzieś w swoich pismach emfatyczną pochwałę Chin. Czytając ich książki można być pewnym, że
się na coś takiego natrafi; a że Chiny były jeszcze bardzo
słabo znane, raczą nas przy okazji każdą bzdurą. Ten głupi
i barbarzyński rząd, z którym garstka Europejczyków robi,
co chce, im wydaje się najdoskonalszym wzorem wartym
naśladowania przez wszystkie narody świata. Chiny są dla
ekonomistów tym, czym później dla wszystkich Francuzów
stanie się Anglia, a wreszcie Ameryka. Odczuwają wzruszenie i zachwyt na widok kraju, którego władca, absolutny, ale wolny od przesądów, raz do roku własnoręcznie
orze ziemię, by uczcić tym sposobem pożyteczne umiejętności; kraju, gdzie wszystkie urzędy otrzymuje się drogą
literackich konkursów; gdzie jedyną religią jest filozofia, a
jedyną arystokracją literaci.
Istnieje pogląd, że destrukcyjne teorie, noszące w naszych czasach nazwę s o c j a l i z m u , są z pochodzenia
nowe; jest to mniemanie błędne; teorie te są współczesne
pierwszym ekonomistom. Kiedy oni marzyli o wszechwładnym rządzie dla przekształcenia społeczeństwa, tamci
zagarniali w wyobraźni taką samą władzę, by zniszczyć
jego podstawy.
Przeczytajcie Kodeks natury Morelly’ego, a znajdziecie
tam, obok rozmaitych doktryn ekonomistów o wszechwładzy państwa i jego nieograniczonych prawach, także kilka
teorii politycznych, które ostatnimi czasy najbardziej prze-
raziły Francję i które, jak nam się wydaje, narodziły się w
naszych oczach: wspólność dóbr, prawo do pracy, absolutna równość, powszechna uniformizacja, mechaniczna regularność wszystkich indywidualnych odruchów, regulaminowa tyrania i całkowite wchłonięcie osobowości obywateli przez ciało społeczne.
„Nic w społeczeństwie nie będzie należało do nikogo
osobiście i nie będzie stanowiło niczyjej wyłącznej własności” — głosi artykuł 1 tego kodeksu. „Własność jest obmierzła i ten, kto by ją próbował przywrócić, będzie zamknięty na całe życie jako niebezpieczny obłąkaniec i wróg
ludzkości. Każdy obywatel będzie żywiony, utrzymywany
i zatrudniony przez społeczeństwo” — głosi artykuł 2.
„Wszystkie produkty będą gromadzone w publicznych magazynach do rozdziału pomiędzy wszystkich obywateli, na
potrzeby ich codziennego życia. Miasta będą budowane
podług jednakowego planu; wszystkie budynki użytkowane
przez obywateli będą do siebie podobne. Wszystkie dzieci
po ukończeniu lat pięciu będą odbierane rodzinom i wychowywane wspólnie, na koszt państwa, w jednakowy sposób.” Wydaje się wam, że książka ta została napisana
wczoraj; otóż ma już sto lat; ukazała się w roku 1755, wtedy, kiedy Quesnay zakładał swoją szkołę: aż tak dalece jest
prawdą, że centralizacja i socjalizm są produktami tej samej
gleby; są w stosunku do siebie tym, czym owoc hodowany
do dzikiego.
Ze wszystkich ludzi tamtych czasów właśnie ekonomiści
czuliby się w naszych najmniej nieswojo; ich namiętność
do równości jest tak zdecydowana, a potrzeba wolności tak
nieokreślona, że mogliby uchodzić za naszych współczesnych. Kiedy czytam mowy i pisma ludzi, którzy zrobili
rewolucję, czuję się nagle przeniesiony w miejsce i społeczeństwo, których nie znam; ale kiedy przerzucam książki
ekonomistów, wydaje mi się, że z tymi ludźmi obcowałem
i przed chwilą rozmawiałem.
Jeśli idzie o wolność polityczną, około roku 1750 cały
naród nie miał większych wymagań niż ekonomiści; odzwyczaiwszy się od jej zażywania, przestał ją cenić, a nawet samo jej pojęcie zatarło się w umysłach. Naród pragnął
bardziej reform niż praw i gdyby znalazł się wówczas na
tronie władca z charakterem na miarę wielkiego Fryderyka,
jestem przeświadczony, że przeprowadziłby w społeczeństwie i w rządzie wiele z tych zasadniczych zmian, których
potem dokonała rewolucja, i nie tylko nie straciłby korony,
ale znacznie umocnił swoją władzę. Podobno jeden z najzdolniejszych ministrów Ludwika XV, de Machault, przewidywał tę możliwość i podsuwał ją swojemu panu; ale
takich przedsięwzięć doradzać się nie da; może ich dokonać
tylko ten, kto sam zdolny jest powziąć taki zamiar.
W dwadzieścia lat później było już inaczej: obraz wolności pojawił się w umysłach Francuzów i z każdym dniem
wydawał im się coraz bardziej pociągający. Wskazuje na to
wiele oznak. Prowincje zaczynają przejawiać chęć samodzielnego administrowania swoimi sprawami. Pogląd, że
cały lud ma prawo do udziału w rządach, ostatecznie przenika do umysłów. Odżywa zamierzchłe wspomnienie stanów generalnych. Naród, który nienawidzi swoich własnych dziejów, chętnie przywołuje tylko ten jeden rozdział.
Nowe prądy dosięgają nawet ekonomistów i zmuszają ich
do zmącenia ich jednolitego systemu przez kilka instytucji,
mających gwarantować wolność.
Kiedy w roku 1771 rozwiązano parlamenty, to samo społeczeństwo, któremu tak często ich postanowienia doskwierały, jest do głębi poruszone widokiem ich upadku. Zdawało się, że wraz z nimi upadła ostatnia bariera, zagradzająca
drogę królewskiej samowoli.
Ta opozycja dziwi i oburza Woltera. „Niemal całe królestwo jest w stanie wrzenia i konsternacji — pisze do przyjaciół — ferment jest równie silny na prowincji, co w samym Paryżu. A przecież wydaje mi się, że edykt zawiera
reformy pożyteczne. Znosi sprzedaż urzędów, wprowadza
bezpłatny wymiar sprawiedliwości, zwalnia strony od obowiązku przybywania z najdalszych zakątków królestwa do
Paryża, co było dla nich rujnujące, obarcza króla kosztami
senioralnego wymiaru sprawiedliwości — czyż to nie są
wielkie przysługi wyświadczone narodowi? Czyż zresztą te
parlamenty nie bywały często dokuczliwe i barbarzyńskie?
Doprawdy, podziwiam głupców, którzy trzymają stronę
tych bezczelnych i krnąbrnych łyków. Ja uważam, że król
ma rację, a skoro już trzeba służyć, sądzę, że lepiej jest
służyć lwu z dobrego domu, który się urodził dużo silniejszy ode mnie, niż dwustu szczurom tego co ja gatunku.”
I na usprawiedliwienie dodaje: „Pamiętajcie, że powinienem nieskończenie cenić sobie łaskę, jaką król wyświadcza
panom wielkich majętności ziemskich, opłacając koszty
senioralnego wymiaru sprawiedliwości”.
Wolter, od dawna nieobecny w Paryżu, sądził, że ogólne
nastroje nie zmieniły się od jego wyjazdu. Było inaczej.
Francuzom nie chodziło już tylko o to, by ich sprawy były
prowadzone lepiej; coraz bardziej chcieli zająć się nimi
sami i było już widoczne, że wielka rewolucja, do której
wszystko prowadziło, dokona się nie tylko z przyzwoleniem ludu, ale jego rękami.
Sądzę, że od tamtej chwili ów radykalny przewrót, który
miał obrócić w ruinę zarówno to, co było w dawnym ustroju najgorsze, jak i to, co było w nim najlepsze — stał się
nieunikniony. Lud tak źle przygotowany do samodzielnego
działania nie mógł się zabrać do reformowania wszystkiego
naraz, nie niszcząc jednocześnie wszystkiego. Monarcha
absolutny byłby mniej niebezpiecznym reformatorem. Jeśli
o mnie idzie, to wziąwszy pod uwagę, że rewolucja, która
zniweczyła tyle instytucji, pojęć, przyzwyczajeń sprzecznych z wolnością, z drugiej strony obaliła też i wiele innych, bez których wolność z trudem się może obejść —
dochodzę do przeświadczenia, że rewolucja przeprowadzona przez despotę mniej by nam może była przeszkodziła
stać się kiedyś wolnym narodem, niż rewolucja dokonana
w imię suwerenności ludu i przez lud.
Jeśli chce się zrozumieć dzieje naszej rewolucji, nie należy nigdy zapominać o tym, co było przedtem.
Kiedy u Francuzów obudziła się miłość wolności politycznej — przyswoili oni już sobie w materii rządzenia
pewien zasób pojęć, które nie dość, że nie dawały się pogodzić z istnieniem wolnych instytucji, ale poniekąd były ich
zaprzeczeniem.
Za ideał społeczeństwa uznali lud, w którym jedyną arystokracją byliby funkcjonariusze publiczni, jednolita
i wszechwładna administracja, kierowniczka państwa
i opiekunka obywateli. Chcieli być wolni, ale nie mieli zamiaru odstąpić od tej pierwotnej koncepcji; próbowali ją
tylko pogodzić z pojęciem wolności. Usiłowali więc połączyć razem nieograniczoną centralizację administracyjną z
ciałem ustawodawczym mającym głos rozstrzygający: administrację biurokratyczną i rząd wyborców. Naród jako
całość miał wszystkie prawa władzy zwierzchniej, obywatel jako jednostka został zamknięty w najciaśniejszej zależności: od narodu żądano doświadczenia i cnót ludu wolnego, od obywatela zalet dobrego sługi.
Pragnienie zaprowadzenia wolności politycznej w świecie instytucji i idei, które były jej obce lub przeciwne, ale
które już weszły nam w krew albo z góry trafiły do serca,
było od lat sześćdziesięciu przyczyną tylu daremnych prób
stworzenia wolnego rządu i tylu zgubnych rewolucji, że w
końcu wielu Francuzów, znużonych tymi wysiłkami, zra-
żonych trudem tak mozolnym i jałowym, zarzuciło ów drugi cel, by pozostać przy pierwszym, i poprzestało na myśli,
że życie w równości pod władzą pana ma też, mimo wszystko, swój łagodny urok. Tak oto nieskończenie bardziej
przypominamy dziś ekonomistów z roku 1750 niż naszych
ojców z roku 1789.
Często się zastanawiałem, jakie jest źródło tej namiętnej
potrzeby wolności politycznej, która we wszystkich epokach każda ludziom dokonywać rzeczy największych, jakich ludzkość dokonała, z jakiego uczucia ta potrzeba wyrasta i czym się karmi.
Pojmuję, że u ludów źle rządzonych łatwo budzi się pragnienie, by rządzić się samodzielnie; ale takie umiłowanie
niezależności, zrodzone ze szczególnego i przejściowego
zła, które niesie z sobą despotyzm, nigdy nie jest trwałe:
przemija wraz z przyczyną, która mu dała istnienie; ludzie
sądzą, że kochają wolność, tymczasem okazuje się, że jedynie nienawidzili władcy i pana. Złem, którego nienawidzą ludy stworzone do wolności, jest sama zależność.
Nie sądzę też, by prawdziwe umiłowanie wolności mogło się zrodzić z samej nadziei na dobra materialne, jakie
wolność przynosi, bo ta nadzieja często bywa zawodna. To
prawda, że po dłuższym czasie wolność zawsze daje tym,
co ją potrafią zachować, dobrobyt, a często bogactwo; ale
zdarzają się okresy, w których wolność chwilowo utrudnia
korzystanie z tych dóbr, a bywa i tak, że ich przejściowe
używanie może zapewnić jedynie despotyzm. Ludzie, którzy w wolności cenili tylko takie dobra, nigdy jej długo nie
zachowali.
Bo tym, co we wszystkich czasach tak silnie wiązało z
nią serca niektórych ludzi, były jej tylko właściwe powaby,
jej własny, od jej dobrodziejstw niezależny urok; a urok ten
polega na rozkoszy, jaką jest mówienie, działanie, oddychanie bez przymusu, pod rządami Boga i praw jedynie.
Kto w wolności szuka czegoś innego niż ona sama, ten został stworzony na niewolnika.
Niektóre ludy ścigają wolność uparcie, przez wszelkie
niebezpieczeństwa i niedole. I czynią tak nie dla umiłowania dóbr materialnych, jakie im ona daje; samą wolność
uważają za dobro tak cenne i nieodzowne, że nic ich nie
może pocieszyć po jej stracie, zaś mogąc jej kosztować —
nie pragną niczego więcej. Inne ludy, żyjące w dobrobycie,
wolność zaczyna nużyć; pozwalają ją sobie wyrywać z rąk
bez oporu, obawiając się, że wysiłek mógłby narazić na
szwank dobrobyt, który właśnie zawdzięczają wolności.
Czego im brak, by mogli pozostać wolni? Jednego: pragnienia wolności. Nie żądajcie, bym analizował to wzniosłe
pragnienie — trzeba go doznawać. Zjawia się samo w wielkich sercach, które Bóg na jego przyjęcie przygotował; napełnia je i zapala. Duszom przeciętnym, które go nigdy nie
odczuwały, nikt nie wytłumaczy, czym ono jest.
ROZDZIAŁ CZWARTY
O tym, że panowanie Ludwika XVI było
najpomyślniejszym okresem dawnej
monarchii i ze ta włamie pomyślność
przyśpieszyła rewolucję.
Nie ulega wątpliwości, że siły monarchii zaczęły się wyczerpywać za Ludwika XIV, w czasach kiedy ten władca
wciąż jeszcze święcił triumfy w Europie. Pierwsze oznaki
osłabienia spotykamy w najświetniejszych latach jego panowania. Francja była zrujnowana na długo przedtem, nim
przestała zwyciężać. Któż nie czytał przerażającej rozprawy z dziedziny statystyki administracyjnej, jaką nam zostawił Vauban? Wszyscy intendenci w memoriałach posyłanych księciu Burgundii pod koniec siedemnastego wieku,
jeszcze przed nieszczęsną wojną sukcesyjną, wspominają o
postępującym upadku narodu i bynajmniej nie mówią o tym
jak o rzeczy nowej. Jeden pisze, że od iluś tam lat liczba
ludności w jego okręgu znacznie zmalała; drugi — że w
mieście niegdyś bogatym i kwitnącym dziś nie ma żadnego
przemysłu. Inny: w prowincji były kiedyś manufaktury,
dziś są pozamykane. Jeszcze inny: niegdyś ziemia dawała
mieszkańcom dużo więcej niż dziś; rolnictwo było w nieporównanie lepszym stanie przed dwudziestu laty. Zaludnienie i produkcja spadły o jedną piątą w ciągu mniej więcej
trzydziestu lat, mówi w tymże czasie intendent z Orleanu.
Lekturę tych memoriałów należałoby zalecić ludziom, którzy cenią sobie rządy absolutne, oraz władcom, którzy kochają się w wojnie.
Ponieważ głównym źródłem tych niedoli były wady
ustroju, ani śmierć Ludwika XIV, ani nawet pokój nie
przywróciły dobrobytu. Wszyscy piszący o administracji
albo o gospodarce społecznej w pierwszej połowie osiemnastego wieku jednomyślnie stwierdzają, że sytuacja w
prowincjach się nie poprawia; wielu twierdzi nawet, że
podupadają one coraz bardziej. Tylko Paryż, mówią, bogaci
się i rozrasta. Intendenci, byli ministrowie, ludzie interesu
są w tym punkcie zgodni z literatami.
Wyznam, że nie wierzę w ów stały upadek Francji w
pierwszej połowie osiemnastego wieku; ale opinia tak powszechna, podzielana przez tak dobrze poinformowanych
ludzi, dowodzi już choćby tego, że nie dokonywał się wówczas żaden widoczny postęp. Wszystkie dokumenty administracyjne odnoszące się do tej epoki, jakie zdarzyło mi się
czytać, świadczą rzeczywiście, że społeczeństwo jest jakby
w letargu. Rząd kręci się w koło po utartym szlaku nic nowego nie tworząc; miasta nie robią prawie żadnego wysiłku, by poprawić i uzdrowić warunki życia swoich mieszkańców; nawet osoby prywatne nie zdobywają się na żadne
poważniejsze przedsięwzięcie.
Na trzydzieści albo i czterdzieści lat przed rewolucją obraz zaczyna się zmieniać; we wszystkich częściach społecznego organizmu występują jakieś wewnętrzne drgnienia, niewidoczne do tej pory. Z początku można to spostrzec tylko przy bardzo uważnej obserwacji; ale powoli
ruch staje się coraz bardziej charakterystyczny i wyraźny,
szerzy się i potęguje z każdym rokiem. Ale uwaga! nie jest
to już dawne życie, budzące się na nowo; duch, który porusza to ogromne ciało, jest nowy; ożywił je na chwilę tylko
po to, by je rozsadzić.
Każdy zaczyna się czuć w swojej skórze źle i niewygodnie i usiłuje ją zmienić: dążenie do lepszego staje się powszechne; ale jest to dążenie niecierpliwe i gorzkie, które
każe przeklinać przeszłość i wyobrażać sobie stan rzeczy
całkiem od istniejącego odmienny.
Ten nastrój szybko przenika do kręgu ludzi sprawujących rządy; przekształca go od wewnątrz, niczego na zewnątrz nie naruszając: prawa pozostają niezmienione, ale
stosuje się je inaczej.
Już gdzie indziej mówiłem, że kontroler generalny i intendent z roku 1740 nie są w niczym podobni do intendenta
i kontrolera generalnego z roku 1780. Korespondencja administracyjna wykazuje to na szczegółach. Intendent z roku
1780 ma tę samą władzę, tych samych podwładnych urzędników, tę samą swobodę decyzji, co jego poprzednik, ale
jego cele są już inne: pierwszy troszczył się jedynie o utrzymanie prowincji w posłuszeństwie, o pobór rekruta, głównie zaś o ściągnięcie podatków; drugi ma inne troski: w
jego głowie roi się od projektów, mających podnieść publiczny dobrobyt. Myśli przede wszystkim o drogach, kanałach, manufakturach, handlu; najbardziej zajmuje go rolnictwo. Wśród urzędników administracji staje się wtedy modny Sully.
Właśnie w tym czasie zaczynają oni zakładać towarzystwa rolnicze, o których już mówiłem, urządzają konkursy,
rozdają premie. Niektóre okólniki kontrolera generalnego
bardziej przypominają traktaty o rolnictwie niż urzędowe
pisma.
Przemiana, jaka się dokonała w nastrojach rządzących,
najlepsze swoje odbicie znajduje w sposobie ściągania
wszelkiego rodzaju podatków. Prawa są wciąż tak samo
nierówne, samowolne i bezwzględne, jak w przeszłości, ale
sposób ich stosowania łagodzi wszystkie ich wady.
„Kiedy zacząłem studiować ustawy skarbowe — mówi w
swoich pamiętnikach Mollien — byłem przerażony tym, co
tam znajdowałem; za zwykłe przeoczenia trybunały specjalne mogły wymierzać grzywny, areszt, kary cielesne; nie-
mal wszystkie posiadłości i osoby uzależnione były od
przysięgi agenta dzierżawcy podatków itd. Na szczęście nie
poprzestałem na przeczytaniu tego kodeksu i wkrótce mogłem się przekonać, że między tekstem ustawy a jej zastosowaniem jest taka sama różnica, jak między obyczajami
dawnych urzędników skarbowych i nowych. Prawoznawcy
zawsze dążyli do umniejszania przestępstw i złagodzenia
kary.”
„Do iluż to nadużyć i szykan prowadzi ściąganie podatków! — powiada zgromadzenie prowincjonalne Dolnej
Normandii w roku 1787.—Musimy wszakże gwoli sprawiedliwości przyznać, że od kilku lat odbywa się to w sposób łagodniejszy i bardziej wyrozumiały.”
Dokumenty całkowicie usprawiedliwiają to twierdzenie.
Często można w nich znaleźć dowody poszanowania ludzkiej wolności i ludzkiego życia. Przede wszystkim widać w
nich prawdziwą troskę o straszny los ubogich: do tej pory
darmo byłoby tego szukać. Bezwzględne traktowanie nędzarzy przez skarb państwa zdarza się rzadko, coraz częstsze są wzmianki o ulgach podatkowych, o zapomogach.
Król powiększa wszystkie fundusze przeznaczone na urządzanie warsztatów dobroczynnych po wsiach i na pomoc
dla ubogich, często też ustanawia na te cele fundusze nowe.
Jak wynika z badanych przeze mnie dokumentów, państwo
rozdało na te cele w jednym tylko okręgu Górnej Gujenny
w roku 1779 — 80 000 liwrów; w okręgu Tours w roku
1784 — 40 000; w Normandii w roku 1787 — 48 000.
W tej dziedzinie swoich rządów Ludwik XVI nie chciał
polegać jedynie na ministrach; nieraz załatwiał te sprawy
sam. Kiedy w roku 1776 postanowienie rady ustaliło, jakie
odszkodowania miały przysługiwać chłopom, którym zwierzyna królewska niszczyła pola położone w obrębie zarządów leśnych, i wskazało proste i pewne sposoby uzyskiwania tych odszkodowań, król osobiście zredagował motywy
postanowienia. Turgot opowiada nam, że ten dobry i nieszczęśliwy władca oddał mu je, napisane własnoręcznie,
mówiąc: „Jak pan widzi, ja też pracuję ze swojej strony”.
Gdyby odmalować dawny ustrój w kształcie, jaki przybrał
w ostatnich latach swojego istnienia, wyszedłby portret
bardzo pochlebiony i mało podobny.
W miarę jak te przemiany dokonują się w umysłach rządzonych i rządzących, ogólny dobrobyt podnosi się z szybkością nieznaną do tej pory. Świadczy o tym wszystko:
przybywa ludności; jeszcze szybciej rośnie bogactwo. Wojna amerykańska nie hamuje gospodarczego rozwoju; państwo zadłuża się z jej powodu, ale obywatele nadal się bogacą; stają się pracowitsi, bardziej przedsiębiorczy, bardziej pomysłowi.
„Od roku 1774 — mówi jeden z ówczesnych urzędników
administracji — rozmaite rozwijające się gałęzie przemysłu
powiększyły dochód ze wszystkich podatków pośrednich.”
I rzeczywiście, kiedy się porówna umowy zawierane w
różnych okresach panowania Ludwika XVI między państwem a towarzystwami finansowymi, którym zlecano ściąganie podatków, widać, że ceny dzierżawy, przy każdym
odnowieniu kontraktu, rosną nieustannie i coraz szybciej;
umowa dzierżawna z roku 1786 daje o czternaście milionów więcej niż ta sama umowa z roku 1780. „Można liczyć, że dochód ze wszystkich podatków pośrednich wzrasta rocznie o dwa miliony” — mówi Necker w sprawozdaniu z roku 1781.
Arthur Young twierdzi, że w roku 1788 Bordeaux miało
większe obroty handlowe niż Liverpool, i dodaje: „Ostatnimi czasy handel morski rozwija się szybciej we Francji
niż w samej Anglii; w ciągu dwudziestu lat wzrósł on dwukrotnie”.
Jeśli zechcemy uwzględnić różnicę epok, to dojdziemy
do przekonania, że w żadnym z okresów porewolucyjnych
wzrost ogólnego dobrobytu nie następował szybciej niż
wciągu owych dwudziestu lat poprzedzających rewolucję.
Jedynie trzydzieści siedem lat monarchii konstytucyjnej,
które były dla nas czasami pokoju i postępu, dadzą się porównać pod tym względem z panowaniem Ludwika XVI
(16).
Widok tak wielkiego i wciąż podnoszącego się dobrobytu może zadziwić, jeśli się pomyśli o wszystkich wadach,
jakie obciążały jeszcze rząd, i o wszystkich utrudnieniach,
na jakie jeszcze natykał się przemysł; wielu polityków może nawet przeczyć temu faktowi, bo go nie potrafią wyjaśnić i, jak lekarz u Moliera, twierdzą, że chory nie może
wyzdrowieć wbrew zasadom medycyny. Bo rzeczywiście,
jak uwierzyć, że Francja mogła rozwijać się i bogacić przy
nierównym rozłożeniu ciężarów, różnorodności zwyczajów, cłach wewnętrznych, prawach feudalnych, ograniczeniach cechowych, ówczesnym trybie obsadzania urzędów
itd.? A jednak, na przekór temu wszystkiemu, zaczęła się
bogacić i rozwijać wszechstronnie, ponieważ poza tym systemem źle skonstruowanych i kiepsko się zazębiających
kółek, które mogły raczej hamować maszynę społeczną, niż
przyśpieszać jej ruch, kryły się dwie bardzo proste i bardzo
silne sprężyny, wystarczające, by wszystko utrzymać w całości i doprowadzić do wzrostu ogólnego dobrobytu: rząd,
który przestał być despotyczny, a pozostał wszechwładny
i wszędzie utrzymywał porządek, oraz naród, który w swoich wyższych klasach był już najbardziej oświecony i najbardziej wolny na kontynencie europejskim, naród, w którym każdy mógł się swobodnie bogacić i zachować zdobyty
majątek.
Król w dalszym ciągu przemawiał tonem władcy, ale w
rzeczywistości był posłuszny opinii publicznej, która mu co
dzień podsuwała pomysły i wciągała go w swój nurt, której
się radził, obawiał, której schlebiał nieustannie; absolutny z
litery prawa, ograniczony był przez sposób jego stosowania. W roku 1784 Necker w publicznym dokumencie mówi
jak o fakcie niewątpliwym: „Większość cudzoziemców z
trudem zdaje sobie sprawę z autorytetu, jakim cieszy się
dziś we Francji opinia publiczna; trudno jest im zrozumieć,
czym jest ta niewidzialna potęga, która rządzi nawet w królewskim pałacu. A przecież tak jest”.
Nie ma nic bardziej powierzchownego niż przypisywanie
wielkości i potęgi narodu samemu tylko mechanizmowi
jego praw, bo w tej materii o wyniku przesądza nie tyle
doskonałość instrumentu, ile siła motorów. Spójrzcie na
Anglię: do jakiego stopnia jeszcze dziś jej prawa administracyjne wydają się zawilsze, mniej jednolite i poprawne
od naszych! A mimo to czy istnieje w Europie jakiś kraj,
gdzie by majątek publiczny był większy, własność prywatna powszechniejsza, bardziej zabezpieczona i różnorodna,
społeczeństwo silniejsze i bogatsze? Nie bierze się to wszystko ze słuszności takiej czy innej ustawy, ale z ducha, ożywiającego całe angielskie prawodawstwo. Niedoskonałość
niektórych organów niczemu nie przeszkadza, bo życie jest
potężne (17).
Ale w miarę tego, jak wzrasta we Francji ów dobrobyt, o
którym mówiłem, w umysłach wzmaga się niepewność
i niepokój, pogłębia powszechne niezadowolenie; wzbiera
nienawiść do wszystkich starych instytucji. Naród jawnie
zmierza do rewolucji (18).
Więcej, właśnie w tych częściach Francji, które miały się
stać głównym ogniskiem rewolucji, postęp jest najwidoczniejszy. Badając to, co pozostało z archiwów dawnego okręgu Ile-de-France, można się z łatwością przekonać, że na
terenach położonych wokół Paryża dawny ustrój zreformował się najwcześniej i najgłębiej. Wolność i majątek
chłopów są tu ubezpieczone lepiej niż w innych okręgach z
elekcjami. Pańszczyzna zanikła na długo przed rokiem
1789. Pobór podatku majątkowego stał się regularniejszy,
łagodniejszy, sprawiedliwszy niż na innych ziemiach Francji. Jeśli się chce zrozumieć, jak dalece dobrobyt i nędza
całej prowincji zależne były wówczas od intendenta, należy
przeczytać odnośny regulamin z 1772 roku. W regulaminie
tym podatek majątkowy wygląda już całkiem inaczej. Komisarze rządowi co roku udają się do każdej parafii; mieszkańcy zbierają się w ich obecności; majątki szacuje się publicznie, zdolności płatnicze każdego mieszkańca zostają
określone w toku dyskusji; w ustaleniu ogólnego wymiaru
podatku biorą udział wszyscy, którzy go mają płacić. Kończy się samowola syndyków, kończą niepotrzebne akty
przemocy. Oczywiście, podatek majątkowy bez względu na
to, jak jest pobierany, nadal ma swoje organiczne wady;
obciąża tylko jedną klasę podatników, która go płaci tyleż
od własności, co i od uprawianego przemysłu; ale we wszystkim innym głęboko różni się od tego, co się jeszcze nazywa podatkiem majątkowym w okręgach sąsiednich.
I odwrotnie, dawny ustrój nigdzie nie zachował się lepiej
niż wzdłuż dolnej Loary, na bagniskach Poitou i na landach
Bretanii. Tu właśnie rozpalił się i utrzymywał ogień wojny
domowej, tu najdłużej stawiano opór rewolucji; można by
więc powiedzieć, że Francuzom ich położenie wydawało
się tym nieznośniejsze, im bardziej się poprawiało.
Może się to wydać dziwne; ale w historii pełno jest takich zjawisk.
Rewolucja nie zawsze wybucha wtedy, kiedy tym, którym było źle, zaczyna być jeszcze gorzej. Najczęściej dzieje się tak, że lud, który bez skargi, jakby obojętnie, znosił
najuciążliwsze prawa — odrzuca je gwałtownie, kiedy ciężar ich nieco zelżeje. Ustrój, który rewolucja obala, bywa
niemal zawsze lepszy od tego, który go bezpośrednio poprzedzał, i doświadczenie uczy, że najniebezpieczniejszą
chwilą dla złego rządu bywa zwykle ta, w której zaczyna
on wprowadzać reformy. Jedynie wielki osobisty geniusz
może ocalić władcę, który postanawia ulżyć losowi swoich
poddanych po długim okresie ucisku. Zło, które ludzie znosili cierpliwie jako nieuniknione, wydaje się nieznośne, z
chwilą gdy w umysłach zaświta myśl, że można się spod
niego wyłamać. Jakby każde usunięte wówczas nadużycie
tym wyraźniej pozwalało dojrzeć pozostałe, potęgując jeszcze wrażenie ich dokuczliwości. Zło stało się mniejsze, to
prawda, ale pogłębiła się wrażliwość na zło. Feudalizm w
swojej całej potędze nie budził we Francuzach tyle nienawiści, co w chwili, gdy miał już zniknąć. Najmniejsze objawy samowoli Ludwika XVI wydawały się trudniejsze do
zniesienia, niż cały despotyzm Ludwika XIV. Krótkotrwałe
uwięzienie Beaumarchais’go wywołało w Paryżu większe
wzburzenie niż dragonady.
W roku 1780 nikt już nie twierdzi, że Francja upada;
przeciwnie, rzec by można, że od tej chwili nic już nie zakreśla granic jej rozwoju. Właśnie wtedy powstaje teoria o
nieograniczonej możliwości stałego doskonalenia się człowieka. Przed dwudziestu laty niczego się po przyszłości nie
spodziewano; teraz nikt się przyszłości nie lęka. Wyobraźnia opanowana wizją tej bliskiej i niesłychanej szczęśliwości znieczula na dobro już posiadane i popycha ku rzeczom
nowym.
Niezależnie od tych przyczyn ogólnych, zjawisko to ma
również inne, bardziej swoiste a nie mniej potężne przyczyny. Choć administracja finansów wydoskonaliła się jak
wszystko inne, zachowała jednak wady, nieodłączne od
rządów absolutnych. Ponieważ była tajna i żadne gwarancje nie zabezpieczały jej prawidłowego działania, trzymano
się tam jeszcze niektórych najgorszych zwyczajów praktykowanych za Ludwika XIV i Ludwika XV. Wysiłki, jakie
rząd podejmował w celu podniesienia ogólnego dobrobytu,
zapomogi i subsydia, które rozdzielał, roboty publiczne,
które kazał prowadzić— z każdym dniem pomnażały wydatki nie zwiększając w tej samej proporcji wpływów; wpędzało to króla w ustawiczne kłopoty finansowe, jeszcze
większe od tych, jakie mieli jego poprzednicy. Jak oni,
wciąż zalegał ze spłaceniem długów; jak oni, pożyczał po
cichu, ile i gdzie się dało, a jego wierzyciele nigdy nie byli
pewni, czy otrzymają swoje procenty; nawet jeśli idzie o
sam kapitał, zdani byli jedynie na królewską uczciwość.
Świadek godny zaufania, bo widział to na własne oczy, a
widzieć mógł lepiej niż ktokolwiek inny, tak o tym mówi:
„W stosunkach Francuzów z ich własnym rządem decydował wówczas przypadek, los szczęścia. Jeśli umieszczali
swoje kapitały w pożyczkach rządowych, nigdy nie mogli
liczyć na procenty w określonym terminie; jeśli budowali
dla rządu statki, drogi, odziewali żołnierzy — nie mieli zabezpieczenia dla wyłożonych sum ani nie znali terminu ich
spłaty i szanse umowy z ministrami musieli kalkulować
tak, jak się kalkuluje szanse pożyczki na wysoki procent”.
I dodaje, z dużą słusznością: „W tych czasach, kiedy rozwijający się przemysł coraz częściej budził w ludziach umiłowanie własności, chęć i potrzebę dobrobytu — ci, którzy
część swojej własności powierzyli państwu, tym niecierpliwiej znosili gwałcenie prawnej strony zobowiązań przez
tego dłużnika, który powinien był jej najsumienniej przestrzegać”.
Nadużycia, jakie się tu administracji francuskiej zarzuca,
nie były, w samej rzeczy, niczym nowym; ale nowe było
wrażenie, jakie wywierały. W poprzednim okresie wady
systemu finansowego były o wiele jaskrawsze; ale pod
wpływem przemian, jakie od tamtej pory dokonały się w
rządzie i w społeczeństwie, ludzie stali się na te wady nieskończenie bardziej uczuleni.
Rząd, który od dwudziestu lat rozwinął bardziej ożywioną działalność i porywał się na rozmaite przedsięwzięcia, o
jakich do tej pory nie myślał — stał się niewątpliwie największym odbiorcą wytworów przemysłu i największym
przedsiębiorcą w królestwie. Liczba ludzi, których z rządem wiązały sprawy pieniężne, którzy mieli udział w pożyczkach, żyli z rządowych płac i spekulowali na rządowych
umowach, wzrosła niebywale. Jeszcze nigdy majątek państwa i majątki osób prywatnych nie były ze sobą tak splątane. Złe zarządzanie skarbem państwa, które przez długi
czas było jedynie złem publicznym, stało się wtedy dla
mnóstwa rodzin prywatną klęską. I tak w roku 1789 państwo miało blisko 600 milionów wierzycieli, którzy sami
byli z regały zadłużeni i, jak się wyraził pewien ówczesny
finansista, w swoje pretensje do rządu wciągali tych wszystkich, w których jego niewypłacalność również pośrednio
godziła. Jest też rzeczą godną podkreślenia, że razem z liczbą takich niezadowolonych rosło ich rozdrażnienie; mianowicie skłonność do spekulacji, pasja bogacenia się, zamiłowanie do dobrobytu upowszechniały się i potęgowały w
miarę rozwoju interesów, wskutek czego wszystkie takie
krzywdy wydawały się nie do zniesienia tym samym ludziom, którzy przed trzydziestu laty znosiliby je zapewne
bez słowa skargi.
Dlatego też rentierzy, kupcy, przemysłowcy i inni ludzie
handlu czy pieniądza, którzy zwykle stanowią klasę usposobioną wobec politycznych nowinek szczególnie wrogo,
klasę najbardziej sprzyjającą każdemu aktualnemu rządowi
i najściślej podporządkowaną prawom, choćby znienawidzonym i budzącym pogardę — tym razem okazali się najbardziej niecierpliwi i najbardziej stanowczo żądali reform.
Klasa ta najgłośniej domagała się całkowitej rewolucji w
całym systemie finansowym, nie myśląc o tym, że naruszywszy tak głęboko tę część aparatu rządzenia, przewróci
się i resztę.
Czy można było uniknąć katastrofy? Z jednej strony —
naród, w którym chęć bogacenia się z każdym dniem staje
się coraz powszechniejsza; z drugiej — rząd, który tę nową
namiętność bezustannie podsyca i nieustannie gnębi, rozpala i doprowadza do rozpaczy, przyśpieszając tym sposobem
z dwu stron swój własny upadek.
ROZDZIAŁ PIĄTY
O tym, jak podburzono lud chcąc ulżyć jego
doli.
Ponieważ od stu czterdziestu lat lud ani na chwilę nie pojawił się na politycznej widowni, nikt już absolutnie nie
wierzył, że się jeszcze na niej kiedykolwiek pokaże; widząc, jak nie reaguje, uznano, że jest głuchy; tak dalece, że
kiedy zaczęto się interesować jego losem, mówiono o nim
przy nim, jakby go nie było. Jakby te słowa dotyczące ludu
mogli usłyszeć tylko ci, którzy stali ponad ludem, i jakby
grozić tu mogło tylko jedno niebezpieczeństwo: że właśnie
oni tych słów nie zrozumieją.
Ludzie, którzy najbardziej powinni byli się lękać gniewu
ludu, głośno rozmawiali w jego obecności o okrutnych niesprawiedliwościach, jakich był zawsze ofiarą: jedni drugim
wskazywali na monstrualne wady, tkwiące w instytucjach
najbardziej dla ludu uciążliwych; używali swojej retoryki,
by odmalować jego niedole i źle wynagradzaną pracę: usiłując mu w ten sposób ulżyć, wzbudzali w nim wściekłość.
Nie mówię tu bynajmniej o pisarzach, ale o rządzie, o jego
najwyższych urzędnikach, o samych uprzywilejowanych.
Na trzynaście lat przed rewolucją król, próbując znieść
roboty przymusowe, mówi we wstępie do edyktu: „Wyjąwszy niewielką liczbę prowincji (kraje z organizacją stanową), wszystkie bez mała drogi w królestwie zostały zbudowane bezpłatnie przez najuboższą część naszych poddanych. Cały ciężar spadł więc na tych, którzy mają tylko ręce do pracy i których niewiele obchodzi stan dróg; napraw-
dę zainteresowani są tym właściciele, niemal wszyscy uprzywilejowani, których majątki dzięki budowie dróg zyskują na wartości. Zmuszając ubogich, by oni sami je utrzymywali, żądając od nich, bez zapłaty, ich czasu i pracy,
odbiera im się jedyny, jaki mają, środek obrony przed nędzą i głodem i każe pracować na rzecz bogatych”.
Kiedy w tym samym czasie usiłuje się znieść ograniczenia, jakie system cechów rzemieślniczych nakładał na robotników, oznajmia się w imieniu króla, „że prawo do pracy jest własnością ze wszystkich najświętszą; że każda ustawa, która je ogranicza, gwałci prawo naturalne i powinna
być uznana za nieważną; że istniejące cechy są ponadto
instytucjami dziwacznymi i tyrańskimi, płodem egoizmu,
chciwości i przemocy”. Takie słowa były niebezpieczne.
A jeszcze bardziej niebezpieczne było wypowiadanie ich na
próżno. W kilka miesięcy później przywrócono i cechy,
i szarwarki.
Podobno Turgot przemawiał takim językiem przez królewskie usta. Nie inne wszakże słowa podsuwa królowi większość jego następców. Kiedy w roku 1780 król oznajmia
swoim poddanym, że każde zwiększenie podatku majątkowego będzie od tej pory jawne i kontrolowane — dodaje do
oznajmienia, w formie glossy: „Płatnicy podatku majątkowego, już i tak udręczeni sposobem jego pobierania, na
domiar narażeni byli do tej pory na nieoczekiwane podwyżki, tak że danina najuboższej części naszych poddanych
wzrosła w proporcji dużo większej niż wszystkich pozostałych”. Kiedy król, nie mając jeszcze odwagi równomiernie
rozłożyć ciężarów, próbuje wprowadzić przynajmniej jednakowe zasady pobierania tych podatków, które stały się
już powszechne, mówi w rozporządzeniu: „Jego Królewska
Mość spodziewa się, że osoby bogate nie będą się czuły
pokrzywdzone, kiedy, zrównane do wspólnego poziomu,
będą jedynie spełniać powinność, w której od dawna należało im uczestniczyć sprawiedliwiej”.
Zwłaszcza jednak w latach głodu wyglądało na to, że
bardziej niż pomóc ludowi — chce się rozpalić jego namiętności. Jeden z intendentów, pragnąc pobudzić miłosierdzie
bogatych, mówi „o niesprawiedliwości i obojętności tych
właścicieli ziemskich, którzy wszystko, co mają, zawdzięczają pracy ubogiego, a pozwalają mu umierać, kiedy on w
pocie czoła stara się podnieść wartość ich dóbr”. Król przy
podobnej okazji mówi: „Jego Królewska Mość chce obronić lud przed machinacjami, które narażają go na brak podstawowych środków żywności, zmuszając do pracy za taką
zapłatą, jaką bogaci zechcą mu wyznaczyć. Król nie ścierpi, by jedni ludzie byli wydani na pastwę chciwości drugich”.
Aż do końca monarchii walka, jaka toczyła się między
rozmaitymi władzami administracyjnymi, dawała okazję do
tego rodzaju oświadczeń: współzawodnicy chętnie oskarżali się nawzajem o niedole ludu. Widać to wyraźnie zwłaszcza w sporze, jaki w roku 1772 wybuchł między parlamentem Tuluzy a królem w kwestii wolnego obrotu zbożem.
„Rząd przez swoje niewłaściwe zarządzenia naraża ubogich na śmierć głodową” — mówi ów parlament. „Ambicja
parlamentu i chciwość bogaczy są powodem publicznej
nędzy” — odpowiada król. Obie strony pracują w ten sposób nad wpojeniem w umysły ludu przekonania, że odpowiedzialność za jego niedole ponoszą ci, którzy stoją wyżej.
Wszystko to nie znajduje się bynajmniej w tajnej korespondencji, ale w publicznych dokumentach, które rząd
i parlament same każą drukować i rozpowszechniać w tysiącach egzemplarzy. Przy okazji król mówi słowa gorzkiej
prawdy o sobie i o swoich poprzednikach: „Skarb państwa
ucierpiał kiedyś na skutek rozrzutności kilku panujących. Z
naszych niezbywalnych włości wiele sprzedano za bezcen”.
— „Cechy rzemieślnicze — padają innym razem w jego
imieniu słowa bardziej rozsądne niż ostrożne — przede
wszystkim wytworem fiskalnej chciwości królów.” — „Jeśli często zdarzało się, że czyniono niepotrzebne wydatki
i jeśli podatek majątkowy wzrósł ponad miarę — stwierdza
król dalej — to brało się to stąd, że administracja finansów,
uważając zwiększenie podatku majątkowego, z przyczyny
jego tajności, za najłatwiejsze źródło dochodu, uciekała się
do tego środka, choć niektóre inne byłyby mniej dla naszego ludu uciążliwe.”
To wszystko adresowane jest do oświeconej części narodu, po to, by ją przekonać o pożyteczności niektórych zarządzeń, niekorzystnych z punktu widzenia interesów prywatnych. Jeśli zaś szło o lud — wszyscy byli przekonani,
że choć słyszy, to nie rozumie.
Trzeba przyznać, że nawet w tej życzliwości kryło się
wiele pogardy dla tych biedaków, których niedoli tak
szczerze chciano ulżyć, i że przypomina to po trosze poglądy pani Duchâtelet, która bez wahania, jak nam mówi sekretarz Woltera, rozbierała się przy służbie, uważając, że
nie jest całkiem pewne, czy lokaje to rzeczywiście mężczyźni.
Nie należy też sądzić, że to jedynie Ludwik XVI albo jego ministrowie przemawiali tym niebezpiecznym językiem,
którego przykłady przytoczyłem powyżej; wszyscy uprzywilejowani, przeciw którym bezpośrednio kierował się
gniew ludu, nie inaczej wyrażają się w jego obecności.
Trzeba przyznać, że we Francji wyższe klasy społeczne zaczęły się zajmować losem biedaka, zanim jeszcze zaczęły
się go bać; interesowały się nim w czasach, kiedy nie przypuszczały jeszcze, że z jego krzywdy może wyniknąć ich
upadek. Widać to zwłaszcza w dziesięcioleciu poprzedzającym rok 89: często się wówczas współczuje chłopom, nie-
ustannie się o nich mówi; szukając sposobów ulżenia ich
doli, wydobywa się na jaw najważniejsze nadużycia, przez
które cierpią, i krytykuje ustawy skarbowe, które są dla
nich szczególnie krzywdzące; ale objawy tej nowej sympatii wykazują z reguły taki sam brak przewidywania, jaki
przez długi czas cechował obojętność.
Przeczytajcie protokoły zgromadzeń prowincjonalnych,
które odbyły się w kilku prowincjach Francji w roku 1779,
a później w całym królestwie, zbadajcie inne urzędowe
dokumenty, które nam po nich zostały; będziecie wzruszeni
szlachetnością uczuć, jakie znalazły tam swoje odbicie,
i zdumieni nieostrożnością języka, jakim je wypowiadano.
„Nazbyt często zdarzało się — powiada zgromadzenie
prowincjonalne Dolnej Normandii w roku 1787 — że pieniądze, które król przeznaczał na budowę traktów, służyły
tylko wygodzie bogatych, ludowi nie przynosząc pożytku.
Nierzadko bywały wydawane na upiększenie podjazdu do
zamku, choć użyć ich należało na poprawę dojazdu do miasteczka czy wsi.” Na tym samym zgromadzeniu stan szlachecki i stan duchowny, opisawszy wszystkie wady królewskich szarwarków, chcą dobrowolnie poświęcić 50 000
liwrów na poprawę dróg w prowincji, ażeby, jak powiadają, doprowadzić je do stanu używalności nie obciążając
tymi kosztami ludu. Bardziej może opłacałoby się tym
uprzywilejowanym zamienić szarwarki na powszechny
podatek i płacić przypadającą na nich część; ale zrzekając
się dobrowolnie korzyści, jaką im dawała nierówność opodatkowania, chcieli utrzymać jej pozory. Odrzucając ze
swojego prawa to, co przynosiło im korzyść, troskliwie
zachowali w nim to, co wzbudzało nienawiść.
Inne zgromadzenia, składające się w całości z obywateli
wolnych od podatku majątkowego, którzy, oczywiście,
uważali, że nadal nie powinni mu podlegać, mimo to w
najczarniejszych barwach odmalowywały nieszczęścia, ja-
kie ten podatek ściąga na ubogich. Układali przerażający
obraz nadużyć, do jakich prowadził, własnym staraniem
mnożyli w nieskończoność jego kopie. A co dziwniejsze, te
niewątpliwe świadectwa zainteresowania losem ludu łączyli co pewien czas z publicznymi wyrazami pogardy. Lud
stał się już przedmiotem ich sympatii, ale jeszcze nie przestali nim pomiatać.
Zgromadzenie prowincjonalne Górnej Gujenny mówi o
chłopach, których sprawy gorąco broni: stworzenia ciemne
i nieokrzesane, stworzenia niesforne, gburowatego i krnąbrnego usposobienia. Turgot, który tyle zrobił dla ludu, nie
inaczej się o nim wyraża.
Te pogardliwe słowa spotyka się w dokumentach przeznaczonych do jak najszerszego rozpowszechnienia, w dokumentach przeznaczonych także dla chłopskich oczu. Mogłoby się zdawać, że ludzie ci żyją w tych stronach Europy,
gdzie, jak w Galicji, klasy wyższe, używając innego języka
niż klasy niższe, nie mogą być rozumiane. Prawnicy z
osiemnastego wieku, którzy często okazują czynszownikom
i innym dłużnikom, zalegającym ze świadczeniami feudalnymi, wyrozumiałość, łagodność i sprawiedliwość, jakie
ich poprzednikom były raczej obce, też jeszcze tu i ówdzie
mówią o nędznych wieśniakach (des vils paysans). Zdaje
się, że te zniewagi były w stylu, jak mówią notariusze.
W miarę zbliżania się roku 1789 współczucie dla nędzy
ludu staje się coraz żywsze i coraz bardziej nieostrożne.
Miałem w ręku okólniki, które kilka prowincjonalnych
zgromadzeń rozesłało w pierwszych dniach roku 1788 do
mieszkańców rozmaitych parafii, aby szczegółowo pouczyć
ich o wszystkich krzywdach, na jakie mogliby się skarżyć.
Jeden z tych okólników podpisany jest przez opata, wielkiego pana, trzech szlachciców i mieszczanina, wszyscy są
członkami zgromadzenia i działają w jego imieniu. Komisja
ta nakazuje syndykowi w każdej parafii, by zwołał wszyst-
kich chłopów i zapytał, co się im nie podoba w sposobie
wymierzania i pobierania rozmaitych podatków, jakie płacą. „Ogólnie biorąc wiemy — mówi okólnik — że większość podatków, zwłaszcza podatek solny i majątkowy mają dla rolnika skutki fatalne, ale chcielibyśmy prócz tego
dowiedzieć się szczegółowo o każdym nadużyciu.” Ciekawość zgromadzenia prowincjonalnego idzie dalej; chce się
ono dowiedzieć, jaka liczba ludzi spośród szlachty, duchownych czy nie-szlachty korzysta w parafii z jakiegoś przywileju podatkowego oraz jakie są te przywileje; jaka jest
wartość posiadłości ludzi zwolnionych od podatku; czy
mieszkają w swoich majątkach, czy nie; czy dużo jest na
terenie parafii dóbr kościelnych albo, jak wówczas mówiono, dóbr „martwej ręki”, nie podlegających sprzedaży i jaka
jest ich wartość. Ale nawet to wszystko nie wystarcza jeszcze zgromadzeniu; chce ono wiedzieć, na jaką sumę można
oszacować część podatków, majątkowego, dodatkowych,
pogłównego, szarwarków, którą musieliby płacić uprzywilejowani, gdyby istniała równość opodatkowania.
Było to jątrzenie każdego człowieka z osobna przez dokładne uświadamianie mu jego niedoli, wskazywanie mu
palcem winowajców i rozzuchwalanie go widokiem ich
niewielkiej liczby; przenikano do głębi każdego serca, by
rozniecać w nim chciwość, zawiść i nienawiść. Zdaje się,
że już zupełnie zapomniano o Żakerii, o Młocarzach i o
Szesnastu i nie zdawano sobie sprawy, że Francuzi, lud
najłagodniejszy na ziemi, a nawet najbardziej dobroduszny,
póki spokojnie żyje swoim zwykłym życiem — staje się
najdzikszy, kiedy go z tego życia wytrącą silne namiętności.
Nie dotarłem, niestety, do wszystkich memoriałów, jakie
chłopi posyłali w odpowiedzi na te mordercze pytania; ale
kilka odnalazłem i to wystarczy, by się dowiedzieć, w jakim duchu były pisane.
W tych sprawozdaniach nazwisko każdego uprzywilejowanego, szlachcica czy mieszczanina, jest skrupulatnie
wymienione; jego sposób życia niekiedy jest opisany, a
zawsze krytykowany. Dociekliwie oszacowana jest wartość
jego majątku, szczegółowo opisana ilość i natura jego
przywilejów, zwłaszcza zaś uszczerbek, jaki przynoszą one
wszystkim innym mieszkańcom wsi. Chłopi wyliczają korce żyta, jakie muszą mu składać w daninie, sumują z zawiścią jego dochody — dochody, z których nikt nie korzysta,
jak piszą. Uboczny dochód proboszcza, jego płaca, jak to
już nazywają, jest nadmierna; chłopi gorzko skarżą się, że
w kościele za wszystko trzeba płacić, że biedaka nawet nie
pochowają darmo. Zaś podatki zawsze są wymierzane niesprawiedliwie, z krzywdą dla chłopów; ani jeden nie wydaje się im słuszny, o wszystkich mówią z rozdrażnieniem
i gniewem.
„Podatki pośrednie są najprzykrzejsze — piszą — wysłannicy dzierżawcy szperają w każdej zagrodzie; nie ma
nic świętego dla ich oczu i rąk. Opłaty rejentalne są rujnujące. Poborca podatkowy to tyran, który w swojej chciwości chwyta się wszystkich sposobów, by pognębić biednych
ludzi. Woźni sądowi nie są od niego lepsi; żaden uczciwy
rolnik nie ujdzie przed ich okrucieństwem. Poborca musi
puszczać z torbami sąsiadów, żeby samemu uchronić się
przed zachłannością tych despotów.”
Ta ankieta to nie tylko zapowiedź rewolucji; to już jest
rewolucja, to jest jej język, jej oblicze.
Wśród wszystkich różnic, jakie zachodzą między rewolucją religijną z wieku szesnastego i rewolucją francuską,
uderza zwłaszcza jedna: w szesnastym wieku większość
możnych skwapliwie zmieniała wiarę z wyrachowania,
przez ambicję albo chciwość; lud, odwrotnie, zmieniał wiarę z przekonania, nie spodziewając się żadnych korzyści. W
osiemnastym wieku było inaczej; to klasy oświecone zosta-
ły poruszone i rzucone w wir rewolucji przez bezinteresowne wierzenia i szlachetne współczucie, natomiast lud
pchała do rewolucji gorzka świadomość doznanych krzywd
i pragnienie zmiany swego położenia. Entuzjazm klas wyższych do reszty rozpalił i uzbroił gniew i pożądliwość ludu.
ROZDZIAŁ SZÓSTY
O niektórych metodach, jakimi rząd
dokończył rewolucyjnego wychowania
ludu.
Rząd sam od dawna już pracował nad trwałym wpojeniem w umysły ludu pewnych przekonań, od tamtej pory
nazywanych rewolucyjnymi — przekonań wrogich jednostce, sprzecznych z jej prawami i sprzyjających przemocy.
Król pierwszy pokazał, z jaką pogardą można traktować
najstarsze i na pozór najtrwalsze instytucje. Ludwik XV zachwiał monarchią i przyśpieszył rewolucję tak przez swoje
innowacje, jak i przez nadużycia, tak przez swoją energię,
jak i przez słabość. Kiedy lud zobaczył, że upada i przestaje
istnieć parlament, niemal równie dawny jak tron i, jak się
do tej pory wydawało, równie niewzruszony — pojął mgliście, że zbliżają się czasy przemocy i ryzyka, kiedy wszystko staje się możliwe, kiedy nic nie jest tak stare, by wymagało szacunku, ani tak nowe, by odwodziło od próby.
Ludwik XVI przez swoje całe panowanie nieustannie
mówił o reformach, jakie należy przeprowadzić. Przewidywał bliski upadek niemal wszystkich instytucji, które rewolucja rzeczywiście zniszczyła. Usunąwszy z prawodawstwa
kilka najgorszych instytucji, rychło je znowu przywrócił;
rzec by można, że chciał je tylko podważyć, innym zostawiając trud ich obalenia.
Niektóre z jego reform nagle i bez dostatecznego przygotowania zmieniały dawne i szacowne zwyczaje, czasami
gwałciły nabyte prawa. Przygotowywały tym sposobem
rewolucję — nie tyle nawet przez obalenie tego, co było dla
niej przeszkodą, ile przez wskazanie ludowi, jak ją robić
należy. A potęgował zło właśnie ów czysty i bezinteresowny zamiar, powodujący królem i jego ministrami; bo nie ma
niebezpieczniejszego przykładu niż przykład przemocy
stosowanej w dobrych zamiarach przez ludzi uczciwych.
Na długo przedtem Ludwik XIV publicznie wykładał w
swoich edyktach teorię głoszącą, że wszystkie ziemie w
królestwie były pierwotnie tylko warunkowo nadawane
przez państwo, ich jedynego rzeczywistego właściciela;
tytuły własności wszystkich innych osób były sporne i prawa niepełne. Doktryna ta została zaczerpnięta z prawodawstwa feudalnego; ale we Francji zaczęto ją głosić już w okresie zamierania feudalizmu i nigdy nie została przyjęta
przez sądy. Jest to myśl przewodnia nowoczesnego socjalizmu. Rzecz ciekawa, że korzeniami tkwi w despotyzmie
monarchicznym.
Za następnych królów administracja co dzień uczyła lud,
w sposób bardziej poglądowy i lepiej dlań zrozumiały, pogardy, jaką należy żywić dla własności prywatnej. Kiedy w
drugiej połowie osiemnastego wieku zaczęto na wielką
skalę prowadzić roboty publiczne, a zwłaszcza budowę traktów, rząd bez namysłu zagarniał wszystkie ziemie, które
mu były do tych przedsięwzięć potrzebne, i burzył wszystkie budynki, które mu w tym przeszkadzały. Zarząd dróg
i mostów już wtedy tak samo jak i dziś urzeczony był geometryczną urodą linii prostej; najstaranniej unikał trzymania się dróg dawniejszych, jeśli dostrzegł tu choćby najlżejszą krzywiznę, i byle nigdzie niczego nie okrążać, przecinał
tysiące posiadłości prywatnych. Odszkodowania za te dewastacje i zniszczenia wyznaczano zawsze dowolne, a płacono z opóźnieniem lub często nie płacono wcale.
Zgromadzenie prowincjonalne Dolnej Normandii, przejąwszy administrację z rąk intendenta, stwierdziło, że nie
uregulowano jeszcze odszkodowań za wszystkie ziemie
zajęte przymusowo w związku z budową dróg w ciągu
ostatnich lat dwudziestu. Dług w ten sposób zaciągnięty
i jeszcze nie spłacony przez państwo w tym jedynym zakątku Francji sięgał 250 000 liwrów. Wśród poszkodowanych niewielu było wielkich właścicieli ziemskich, większość stanowili właściciele drobni, bo własność ziemska
była tu już bardzo rozdrobniona. Każdy z nich z własnego
doświadczenia wiedział, jak mało znaczy prawo jednostki,
kiedy interes publiczny domaga się jego pogwałcenia, i zapamiętał tę zasadę, by ją później z korzyścią dla siebie stosować wobec innych.
W bardzo wielu parafiach istniały niegdyś dobroczynne
fundacje, które w intencji donatorów miały w pewnych wypadkach pomagać mieszkańcom w sposób określony w testamencie. Większość tych fundacji w ostatnich czasach monarchii obalono albo przeznaczono na cel różny od pierwotnego mocą zwykłych postanowień rady, czyli z czystej samowoli rządu. Zazwyczaj dotację odbierano wioskom na
rzecz pobliskich szpitali. Z kolei również majątki tych szpitali zostały w tym samym czasie użyte na cele, których fundator nie przewidział i na które by zapewne nie przystał.
Edykt z roku 1780 upoważniał te zakłady do sprzedaży
dóbr zapisanych im w różnych okresach na wieczyste użytkowanie i pozwalał przekazywać uzyskane sumy państwu,
które miało wypłacać od nich rentę. Nazwano to robieniem
z miłosierdzia przodków lepszego użytku niż ten, jaki
chcieli zrobić oni sami. Zapomniano, że najlepszym sposobem, by nauczyć ludzi gwałcenia osobistych praw osób
żyjących, jest lekceważenie woli zmarłych. W pogardzie
okazywanej woli zmarłych administracja dawnego ustroju
prześcignęła wszystkie władze późniejsze. A już najbardziej obca była jej ta małostkowa skrupulatność, która skłaniała Anglików do użyczenia każdemu obywatelowi całej
siły społecznej zdolnej zagwarantować mu wypełnienie jego ostatniej woli, która każe im okazywać więcej szacunku
pamięci zmarłego niż interesom żywego.
Rekwizycje, przymusowa sprzedaż żywności, ceny maksymalne, wszystkie te środki, do jakich rząd się ucieka, stosowane już były w czasach dawnego ustroju. Przekonałem
się, że w latach głodu urzędnicy administracji z góry ustalali ceny żywności przywożonej przez chłopów na targ, a
jeśli chłopi, obawiając się przymusu, nie przyjeżdżali —
rozporządzenia zmuszały ich do tego, pod karą grzywny.
Jednakże najzgubniejszy wpływ wychowawczy miały
pewne formy sądownictwa karnego, stosowane wobec ludu.
Ubogi był już dużo lepiej, niż się mniemać zwykło, chroniony przed zakusami obywateli bogatszych albo możniejszych, ale gdy miał do czynienia z państwem, stykał się, jak
o tym już gdzie indziej wspomniałem, jedynie z trybunałem
wyjątkowym, z sędziami stronniczymi, z procedurą przyśpieszoną albo iluzoryczną, z wyrokiem wykonywanym
natychmiast i nie podlegającym apelacji. „Wyznaczam prewota żandarmerii marszałkowskiej i jego zastępcę, by rozpatrywali sprawy o rozruchy i zbiegowiska, jakie mogłaby
wywołać sprzedaż zboża; rozkazuję, by proces był przez
nich wytoczony i zakończony, osądzony prewotalnie i w
ostatniej instancji; Jego Królewska Mość zakazuje wszystkim sądom rozpatrywania tych spraw.” To orzeczenie rady
obowiązuje przez cały wiek osiemnasty. Z ówczesnych protokołów policyjnych wynika, że w takich wypadkach otaczano nocą podejrzane wioski, wchodzono przed świtem do
domów i zatrzymywano wskazanych wieśniaków, bez żadnego innego nakazu. Aresztowany w ten sposób człowiek
często długo przebywał w więzieniu, zanim mógł rozmawiać ze swoim sędzią; a przecież edykty nakazywały, by
każdy oskarżony przesłuchany był w ciągu dwudziestu
czterech godzin. Ta dyspozycja nie była ani mniej stanowcza, ani bardziej przestrzegana niż za naszych czasów.
Tak oto łagodny i silny rząd dzień po dniu uczył lud kodeksu postępowania karnego, najlepiej przystosowanego do
czasów rewolucji i najwygodniejszego dla tyranii. Ta szkoła otwarta była nieustannie. Dawny ustrój aż do końca
udzielał klasom niższym owej niebezpiecznej edukacji. Pod
tym względem nawet sam Turgot wiernie naśladował swoich poprzedników. Kiedy w roku 1775 jego nowa ustawa
zbożowa wywołała sprzeciw w parlamencie i rozruchy na
wsi, uzyskał od króla rozporządzenie, które wyłączając te
sprawy spod kompetencji sądów oddawało buntowników w
ręce sądownictwa prewotalnego, „przeznaczonego — jak
czytamy — głównie do tłumienia ludowych rozruchów,
kiedy należy karać szybko i przykładnie”. Więcej, wszyscy
chłopi, którzy by się znaleźli poza obrębem swoich parafii
nie mając zaświadczenia podpisanego przez proboszcza
i przez syndyka — mieli być ścigani, aresztowani i osądzeni w sądzie prewotalnym jako włóczędzy.
Co prawda tej monarchii z wieku osiemnastego przerażającą surowość form miarkowała łagodność wyroków. Władza chciała nie tyle krzywdzić, ile straszyć; albo raczej była
samowolna i brutalna z przyzwyczajenia i obojętności, a
łagodna z temperamentu. Ale to tylko jeszcze bardziej
skłaniało do takiego skróconego trybu postępowania. Im
kara była lżejsza, tym snadniej zapominano, w jaki sposób
została orzeczona. Łagodność wyroków maskowała potworność procedury.
Pozwolę sobie utrzymywać, gdyż świadectwa na to mam
w ręku, że liczne metody, stosowane przez rząd rewolucyjny, miały swoje precedensy i przykłady w środkach, jakich
wobec pospólstwa używano przez ostatnie dwa stulecia
monarchii. Formy dał rewolucji dawny ustrój; ona tchnęła
w nie już tylko okrucieństwo swego ducha.
ROZDZIAŁ SIÓDMY
O tym, jak wielka rewolucja
administracyjna poprzedziła rewolucję
polityczną i jakie to miało następstwa.
Choć w formie rządu nic się jeszcze nie zmieniło, większość praw drugorzędnych, regulujących społeczną sytuację obywateli i sprawy administracyjne, została już obalona albo zmodyfikowana.
Zniesienie cechów, a następnie ich częściowe i niepełne
przywrócenie gruntownie zmieniło wszystkie dawne stosunki między czeladnikiem a mistrzem. Były to już stosunki nie tylko odmienne, ale zarazem nieokreślone i nienaturalne. Formalną władzę mistrza nad czeladnikiem zniesiono; opieka państwa nie ustaliła się jeszcze należycie i rzemieślnik, znalazłszy się w niewygodnej i niejasnej pozycji
między rządem a pracodawcą, nie bardzo wiedział, która z
tych dwu władz może go chronić lub ma go trzymać w karbach. Ten stan niepokoju i anarchii, w jaki nagle wtrącono
całe pospólstwo miejskie, wywołał poważne konsekwencje,
z chwilą gdy lud zaczął się znowu pojawiać na widowni
politycznej.
Na rok przed rewolucją edykt królewski spowodował
przewrót we wszystkich organach sądownictwa; stworzono
kilka nowych jurysdykcji, mnóstwo innych zniesiono,
zmieniono wszystkie zasady określające kompetencje sądów. Otóż we Francji, jak już poprzednio wspomniałem,
liczba ludzi zajmujących się bądź sądzeniem, bądź wykonywaniem sądowych wyroków była olbrzymia. Właściwie
całe mieszczaństwo było mniej lub bardziej związane z sądownictwem.
Obecna ustawa zachwiała nagle pozycją i bytem tysięcy
rodzin, wtrącając je w położenie nowe i niepewne. Edykt
naraził też na mnóstwo kłopotów procesujące się strony, bo
w obliczu tej sądowej rewolucji trudno im było trafić do
właściwego sądu i na właściwe prawo.
Ale najwięcej zamieszania sprawiła radykalna reforma
właściwej administracji dokonana w roku 1787 — reforma,
która wprowadziwszy zamęt w sprawy publiczne, wstrząsnąć miała z kolei także prywatnym życiem każdego obywatela.
Jak już mówiłem, w krajach z elekcjami, czyli na obszarze bez mała trzech czwartych Francji, cała administracja
okręgu znajdowała się w rękach jednego człowieka — intendenta, który nie tylko nie podlegał żadnej kontroli, ale
nie miał też żadnych doradców.
W roku 1787 obok intendenta zaczęło działać zgromadzenie prowincjonalne, które stało się rzeczywistym zarządcą okręgu. Podobnie w każdej wiosce obieralny zarząd
gminny zajął miejsce dawnych zgromadzeń parafialnych, a
w większości wypadków — także syndyka.
Ustawa tak sprzeczna z poprzednio obowiązującą i tak
całkowicie zmieniająca nie tylko sposób zarządzania, ale
i wzajemną pozycję ludzi, została wprowadzona w życie
wszędzie równocześnie i wszędzie w taki sam mniej więcej
sposób, bez względu na dawniejsze zwyczaje i różnice
między prowincjami; do tego stopnia unitarny duch rewolucji zawładnął już tym starym rządem, który rewolucja
miała obalić.
Przekonano się wtedy, jaki jest udział nawyków w funkcjonowaniu instytucji politycznych i o ile łatwiej ludzie
radzą sobie z prawami niejasnymi i skomplikowanymi,
które stosują od dawna, niż z prawodawstwem prostszym,
ale nowym.
Za starego ustroju istniały we Francji przeróżne organa,
w każdej prowincji inne, z których żaden nie podlegał
określonym, z góry znanym ograniczeniom, tak że ich zakresy działania zawsze się częściowo pokrywały. W końcu
jednak zaprowadzono w administracji jakąś prawidłowość,
pewien dosyć przejrzysty ład; natomiast nowe organa,
mniej liczne, starannie rozgraniczone i wszędzie do siebie
podobne — natychmiast zaczęły się ze sobą zderzać i zazębiać, wywołując ogromny zamęt, a nieraz paraliżując się
wzajemnie.
W nowej ustawie tkwiła zresztą pewna zasadnicza wada,
która sama przez się, zwłaszcza na początku, musiała
utrudnić jej stosowanie: wszystkie powołane tą ustawą organa były kolektywne.
Za dawnej monarchii znano tylko dwa sposoby administrowania: tam gdzie administracja powierzona była jednemu człowiekowi, działał on samodzielnie, bez udziału żadnego zgromadzenia; tam gdzie zgromadzenia istniały, jak w
krajach ze zgromadzeniami stanowymi lub w miastach,
władza wykonawcza nie była powierzona jakiejś jednej
osobie; zgromadzenie nie tylko rządziło i pilnowało administracji, ale administrowało, samo albo z pomocą komisji,
które na określony przeciąg czasu samo wyznaczało.
Ponieważ znano tylko te dwie metody postępowania —
odstąpiwszy od jednej, przyjęto drugą. Rzecz to dosyć dziwna, że w społeczeństwie tak oświeconym, gdzie administracja publiczna od dawna już grała tak wielką rolę, nikomu nie przyszło na myśl, że można by oba systemy połączyć i, nie rozdzielając ich od siebie, odróżnić władzę wykonawczą od władzy nadzorczej i ustawodawczej. Ten pomysł, na pozór taki prosty, jest wynalazkiem dopiero obecnego stulecia. Rzec by można, że jest to nasze jedyne wiel-
kie odkrycie w dziedzinie administracji publicznej. Przekonamy się, jakie skutki miało postępowanie odwrotne —
przeniesienie do polityki zwyczajów administracyjnych —
kiedy to z posłuszeństwa wobec tradycji tak przecież znienawidzonego dawnego ustroju zastosowano w Konwencie
Narodowym system stosowany niegdyś przez stany prowincjonalne i małe miasta, i jak z tego, co do tej pory było
jedynie przyczyną kłopotów administracyjnych, zrodził się
nagle Terror.
W roku 1787 zgromadzenia prowincjonalne otrzymały
uprawnienia samorządowe w wielu dziedzinach, w których
do tej pory decydował samodzielnie intendent; teraz one z
ramienia rządu centralnego miały wyznaczać podatek majątkowy i pilnować ściągania go, ustalać plany robót publicznych i zlecać ich wykonanie. Pod bezpośrednimi rozkazami zgromadzeń znaleźli się wszyscy urzędnicy zarządu
dróg i mostów, od inspektora po dozorcę drogowego. Zgromadzenia miały zlecać im, co uznały za stosowne, zdawać
sprawę z ich pracy ministrowi i składać wnioski o należne
im gratyfikacje. Miały także sprawować odtąd nadzór nad
gminami; miały rozsądzać w pierwszej instancji większość
sporów, wnoszonych do tej pory przed intendenta itd.; niektóre z tych funkcji nie mogły być pomyślnie pełnione
przez władzę kolektywną i nieodpowiedzialną; w dodatku
przez ludzi, którzy parali się administracją po raz pierwszy.
Miary zamieszania dopełniło to, że pozbawiając intendenta jego władzy, pozostawiono jednocześnie jego urząd.
Najpierw odebrano mu nieograniczone prawo do wszelakich poczynań, a potem kazano pomagać zgromadzeniu
i czuwać nad jego działalnością; jakby zdegradowany urzędnik mógł przejąć się duchem prawa, które pozbawiło go
władzy, i z kolei ułatwiać jego stosowanie!
Z subdelegatem nowy edykt obszedł się tak samo, jak z
intendentem. Obok niego, a zarazem na jego miejscu znala-
zło się zgromadzenie podokręgu, które miało działać pod
kierownictwem zgromadzenia prowincjonalnego i na analogicznych zasadach.
Wszystkie znane nam poczynania zgromadzeń prowincjonalnych ustanowionych w roku 1787, a także protokoły
ich posiedzeń dowodzą, że zgromadzenia te, ledwie powstały — natychmiast wypowiedziały cichą, a często wręcz
otwartą wojnę intendentom, którzy swojej przewagi w nabytym doświadczeniu używali tylko po to, by przeszkadzać
w pracy swoim następcom. Tu — zgromadzenie skarży się,
że tylko z największym wysiłkiem udaje się mu wyrwać z
rąk intendenta najpotrzebniejsze akta. Tam — intendent oskarża członków zgromadzenia, że wdzierają się w uprawnienia, które, jak twierdzi, edykty pozostawiły jemu. Odwołuje się do ministra, który często w ogóle nie odpowiada
albo się waha; bo materia jest dla ministra tak samo nowa
i niejasna, jak dla wszystkich innych. Niekiedy zgromadzenie orzeka, że intendent administrował kiepsko, że drogi
przez niego zbudowane są źle wytyczone albo źle utrzymane, a gminy, którymi się opiekował, doprowadził do ruiny.
Często zgromadzenia te nie potrafią sobie poradzić z wątpliwościami, jakie nastręcza im tak słabo znane ustawodawstwo; konsultują się wzajemnie na odległość i nieustannie przesyłają sobie swoje opinie. Intendent Auch rości sobie prawo do przeciwstawienia się woli zgromadzenia prowincjonalnego, które upoważniło pewną gminę do opodatkowania się; zgromadzenie twierdzi, że w tej materii intendent może doradzać, ale nie może już rozkazywać, i zapytuje o zdanie zgromadzenie prowincjonalne Ile-de-France.
Wśród tych wszystkich wzajemnych pretensji i konsultacji administracja działa coraz wolniej, czasem zatrzymuje
się: życie publiczne jest wówczas niejako zawieszone. „Zastój w interesach jest zupełny — mówi zgromadzenie pro-
wincjonalne Lotaryngii, wtórując kilku innym —martwi to
wszystkich dobrych obywateli.”
Innym razem nowe organy administracyjne grzeszą nadmiarem aktywności i zaufania do własnych sił; są pełne
niespokojnego, wichrzycielskiego zapału, który każe im
zmieniać nagle wszystkie dawne metody i w pośpiechu naprawiać najstarsze nadużycia i krzywdy. Pod pretekstem,
że od tej pory one mają sprawować pieczę nad miastami —
zaczynają same zarządzać interesami gmin miejskich; krótko mówiąc — chcąc wszystko ulepszyć, wszędzie sieją zupełny już zamęt.
Jeśli się teraz uwzględni, jak pokaźne miejsce od dawna
już zajmowała we Francji administracja publiczna, z jakim
mnóstwem interesów stykała się co dzień, jak wiele od niej
zależało, ile spraw nie mogło się bez jej udziału obejść,
jeśli się pomyśli, że osoby prywatne bardziej już liczyły na
administrację niż na własne siły we wszystkim, co dotyczyło pomyślnego obrotu ich własnych spraw, rozwoju ich
przedsiębiorstw, zapewnienia im bytu, wytyczania i utrzymywania traktów przez nich używanych, we wszystkim, co
chroniło ich spokój i gwarantowało dobrobyt — w pełni
zrozumie się, jak ogromną liczbę ludzi musiał osobiście
dotknąć ów kryzys, który przechodziła administracja.
Ale najdotkliwiej wady nowej organizacji dały się odczuć we wsiach; tam nowa ustawa nie tylko zakłóciła dotychczasowy porządek, ale odmieniła nagle pozycje, jakie
ludzie wobec siebie zajmowali, i doprowadziła do konfrontacji i konfliktu między klasami.
Kiedy w roku 1775 Turgot proponował królowi reformę
administracji wsi, największą trudnością, na jaką się natknął, było, jak sam przyznaje, nierównomierne rozłożenie
podatków; w jaki bowiem sposób mieli działać wspólnie
i razem obradować nad sprawami parafii — głównie chodziło tu o wymiar, pobór i użycie podatków — ludzie ma-
jący pod tym względem niejednakowe zobowiązania, a niekiedy całkowicie wolni od ciężarów podatkowych? W każdej parafii mieszkała szlachta i duchowni, którzy podatku
majątkowego nie płacili wcale, mieszkali chłopi częściowo
albo całkowicie z tego podatku zwolnieni i wreszcie chłopi,
uiszczający go w całości. Były to jakby trzy odrębne parafie, z których każda wymagałaby osobnej administracji.
Trudność była nie do rozwiązania.
W istocie, nierówność wobec podatków nigdzie nie była
tak widoczna, jak na wsi; nigdzie ludność nie była tak dokładnie podzielona na różne, często wrogie sobie grupy.
Chcąc dać wsiom administrację kolektywną i własny zarząd, należało tu najpierw nałożyć na wszystkich te same
podatki i zmniejszyć dystans dzielący klasy.
Lecz kiedy tę reformę wprowadzono wreszcie w życie w
roku 1787, stało się inaczej. W obrębie każdej parafii utrzymano dawny podział na stany i nierówność podatkową będącą jego najbardziej widoczną oznaką, a mimo to całą
administrację powierzono ciałom wybieralnym. Doprowadziło to natychmiast do najosobliwszych skutków.
W zgromadzeniu wyborczym, które miało wybierać
urzędników gminy, nie mogli brać udziału proboszcz i pan
wsi; należeli oni, mówiono, do stanu szlacheckiego i do
stanu duchownego, tu zaś powinien wybierać swoich przedstawicieli przede wszystkim stan trzeci.
Ale gdy rada gminna została już wybrana, proboszcz i
pan wsi — przeciwnie — wchodzili do niej jako członkowie z tytułu prawa; nie wypadało bowiem całkowicie odsunąć od zarządzania parafią dwu tak wybitnych jej mieszkańców. Pan wsi przewodniczył nawet tym radom gminnym, które wybierano bez jego udziału, ale nie miał prawa
mieszać się do większości ich postanowień. Kiedy na przykład przystępowano do wymierzania i rozkładania podatku
majątkowego, proboszcz i pan wsi nie mogli głosować.
Czyż obaj nie byli wolni od tego podatku? Z kolei rada
gminna nie mogła się wtrącać do pogłównego — podatku,
który płacili oni; po dawnemu wyznaczał je intendent, przestrzegając specjalnych form.
W obawie, by ten przewodniczący rady, tak izolowany
od ciała, którym miał w zasadzie kierować, nie mógł nawet
pośrednio oddziaływać na nie w sposób sprzeczny z interesami stanu, do którego nie należał — zażądano, by i jego
dzierżawcy nie mieli głosu; zgromadzenia prowincjonalne,
zapytane o zdanie w tym względzie, uznały to żądanie za
bardzo słuszne i całkowicie zgodne z zasadami. Inne osoby
pochodzenia szlacheckiego mieszkające na terenie parafii
nie mogły wchodzić do tej nieszlacheckiej rady gminnej,
chyba że wybrali je chłopi, a wtedy — jak nie omieszkano
podkreślić w regulaminie — miały prawo reprezentować
tam już tylko stan trzeci.
Pan brał udział w radzie tylko po to, by podporządkować
się całkowicie swoim dawnym poddanym, którzy nagle
stali się jego panami; był bardziej ich więźniem niż
zwierzchnikiem. Ze sposobu, w jaki tych ludzi złączono,
sądzić by można, że celem było tu nie tyle zbliżenie ich do
siebie, ile jeszcze jaśniejsze wykazanie im, w czym się od
siebie różnią i jak bardzo sprzeczne są ich interesy.
Czy syndyk wciąż jeszcze był tym pomiatanym funkcjonariuszem, którego funkcję przyjmowano tylko pod przymusem, czy też kondycja jego podniosła się wraz ze znaczeniem gminy, której nadal był głównym przedstawicielem? Nikt tego dokładnie nie wiedział. Znalazłem pochodzący z 1788 roku list woźnego z pewnej wsi, który się
oburza, że go wybrano na syndyka. Twierdzi, że „jest to
sprzeczne ze wszystkimi przywilejami jego urzędu”. Kontroler generalny odpowiada, że należy sprostować błędne
mniemanie tego człowieka i wytłumaczyć mu, że powinien
to uważać za zaszczyt, iż współobywatele go wybrali; że
ponadto nowi syndycy nie będą w niczym podobni do funkcjonariuszy, którzy do tej pory nosili to miano, i że liczyć
powinni na większe względy ze strony rządu”.
Z drugiej strony zdarza się, że możniejsi mieszkańcy parafii, a nawet szlachta, nagle zbliżają się do chłopów, z
chwilą gdy ci stają się realną siłą. Pan mający prawo sądzenia w pewnej wsi pod Paryżem skarży się, że edykt wzbrania mu uczestniczyć, nawet jako zwykłemu mieszkańcowi,
w pracach zgromadzenia parafialnego. Inni skłonni są
„przez wzgląd na dobro publiczne pełnić funkcje choćby
syndyka”.
Było już za późno. Im bardziej ludzie z klas bogatych
zbliżają się w ten sposób do ludu i usiłują z nim zmieszać,
tym bardziej lud zamyka się w odosobnieniu, w jakim go
dotąd trzymano, i przyjmuje postawę obronną. Niektóre,
zgromadzenia parafialne nie zgadzają się na obecność pana.
wsi w swoim łonie, inne robią wszelkiego rodzaju trudności, zanim przyjmą nie-szlachcica nawet, ale bogatego.
„Doniesiono nam — mówi zgromadzenie prowincjonalne
Dolnej Normandii — że niektóre zgromadzenia gminne
odmówiły przyjęcia do swego grona właścicieli ziemskich
nieszlacheckiego pochodzenia, którzy nie zamieszkują w
parafii, choć niewątpliwie mają oni prawo w nich uczestniczyć. Inne zgromadzenia odmówiły przyjęcia dzierżawców,
którzy nie posiadają ziemi leżącej na ich terytoriach.”
A więc zanim jeszcze tknięto prawa główne, regulujące
rządy państwem — w prawach drugorzędnych wszystko
już było nowe, niejasne, sporne. To, co się jeszcze ostało,
było podważone i nie istniał już chyba ani jeden przepis,
którego bliskiego zniesienia albo zmiany nie zapowiadałaby sama władza centralna.
Ta nagła i ogromna odnowa wszystkich administracyjnych zasad i przyzwyczajeń, która poprzedziła u nas rewolucję polityczną, a o której dziś prawie się nie pamięta —
była wszakże jednym z największych przewrotów, jakie się
kiedykolwiek zdarzyły w dziejach wielkiego ludu. Ta pierwsza rewolucja wywarła przemożny wpływ na drugą
i zrobiła z niej wydarzenie niepodobne do innych tego rodzaju wydarzeń, jakie zaszły na świecie, czy to przedtem,
czy potem.
Pierwsza rewolucja angielska, która wstrząsnęła całym
ustrojem politycznym tego kraju i obaliła nawet monarchię
— tylko bardzo powierzchownie dotknęła praw drugorzędnych, a niemal niczego nie zmieniła w zwyczajach i obyczajach. Sądownictwo i administracja zachowały dawne
formy i nadal trzymały się dawnych metod postępowania.
W okresie największego nasilenia wojny domowej dwunastu sędziów koronnych Anglii podobno nadal dwa razy do
roku dokonywało objazdu okręgów dla odbywania roków
sądowych. A więc nie wszystko naraz zostało wytrącone z
równowagi. Ograniczyło to skutki rewolucji i społeczeństwo angielskie, poruszone na szczycie, przetrwało niezachwiane w swoich podstawach.
My sami od roku 89 oglądaliśmy we Francji kilka rewolucji, które za każdym razem całkowicie zmieniały całą
strukturę rządu. Na ogół były to nagłe przewroty, dokonywane siłą, z jawnym pogwałceniem istniejących praw. Niemniej wynikający stąd zamęt nie był nigdy ani długotrwały,
ani powszechny; większość narodu ledwie je odczuła, niekiedy— ledwie dostrzegła.
Dlatego mianowicie, że po roku 89 ustrój administracyjny trwał wciąż ten sam wśród ruin ustrojów politycznych.
Zmieniała się osoba władcy albo forma władzy centralnej,
ale codzienny bieg spraw nie doznawał ani przerw, ani zakłóceń; w rzeczach drobnych, dotyczących go bezpośrednio, każdy był nadal podporządkowany znanym sobie zasadom i zwyczajom; był zależny od władz drugorzędnych, do
których przywykł się zwracać, i z reguły miewał do czy-
nienia wciąż z tymi samymi urzędnikami; bo choć w każdej
z tych rewolucji ucinano administracji głowę, jej ciało pozostawało nietknięte i żywe; te same funkcje wykonywane
były przez tych samych funkcjonariuszy, którzy poprzez
różnorodność praw politycznych przekazywali dalej swego
ducha i swoją praktykę. Sądzili i administrowali w imieniu
króla, potem w imieniu republiki, wreszcie w imieniu cesarza. Potem, gdy fortuna zatoczyła koło, znowu zaczęli administrować i sądzić dla króla, dla republiki i dla cesarza
— ciągle ci sami, tak samo; bo i cóż dla nich znaczyło miano władcy? Ich rzecz — to być nie tyle obywatelami, co
dobrymi administratorami i dobrymi sędziami. Toteż ledwo
przeminął pierwszy wstrząs — mogło się wydawać, że w
kraju nic się nie zmieniło.
Kiedy wybuchła rewolucja 1789 roku, całkowity przewrót objął tę część rządu, która, choć podwładna, odczuć
się daje każdemu obywatelowi na co dzień i nieustannie,
jak najbardziej bezpośrednio wpływa na jego byt materialny: w administracji publicznej za jednym zamachem zmieniono wszystkich urzędników i wszystkie zasady. W pierwszej chwili wydawało się, że dla państwa ta rozległa reforma nie była zbyt wielkim wstrząsem; ale nie było Francuza,
którego by nie dotknęła osobiście. Każdy poczuł się zachwiany w swojej pozycji, wytrącony z przyzwyczajeń
i skrępowany w swojej przedsiębiorczości. O ile w sprawach najważniejszych i najogólniejszych panował jeszcze
jaki taki ład — o tyle w sprawach drobniejszych i szczegółowych, składających się na codzienny bieg życia społecznego, nikt już nie wiedział, kogo ma słuchać, do kogo się
zwracać i jak postępować.
Wszystkie części narodu były już wytrącone z równowagi, wystarczyło zatem jedno ostatnie uderzenie, by zachwiać całością i wywołać największy w dziejach przewrót i
najbardziej przerażający zamęt.
ROZDZIAŁ ÓSMY
O tym, że rewolucja była naturalną
konsekwencją faktów omawianych
poprzednio.
Kończąc, chcę zebrać razem kilka rysów przedstawionych już osobno i ukazać, jak z dawnego ustroju, którego
wizerunek nakreśliłem, rewolucja wyłania się niejako sama
przez się.
Jeśli się zważy, że to właśnie u nas system feudalny, zachowując bez zmian wszystko, co było w nim szkodliwe
i irytujące, zatracił jednocześnie te właściwości, które mogły człowieka chronić albo mu służyć — mniej dziwne się
wyda, że rewolucja, która miała gwałtownie obalić tę starą
strukturę Europy, wybuchła nie gdzie indziej, ale właśnie
we Francji.
Jeśli się uwzględni, że szlachta francuska, straciwszy
swoje dawne prawa polityczne i odsunąwszy się, bardziej
niż w innych krajach feudalnej Europy, od administracji
i od kierowania mieszkańcami — mimo to nie tylko zachowała, ale znacznie rozszerzyła swoje immunitety gospodarcze i przywileje, z których korzystali indywidualnie
jej członkowie; że stając się klasą podległą pozostała klasą
uprzywilejowaną i zamkniętą, czyli, jak już mówiłem wyżej, tracąc stopniowo cechy arystokracji, coraz bardziej
upodabniała się do kasty — trudno się już będzie dziwić, że
jej przywileje wydawały się Francuzom tak niewytłumaczalne i tak obmierzłe i że na jej widok demokratyczna
zawiść rozpaliła się w ich sercach tak mocno, że płonie do
dziś.
Jeśli się wreszcie pomyśli, że ta szlachta, oderwana od
klas średnich, które od siebie odepchnęła, i od ludu, którego serca nie umiała zachować, była w narodzie całkowicie
wyizolowana — na pozór czoło armii, w rzeczywistości korpus oficerski bez żołnierzy — łatwo będzie zrozumieć,
dlaczego po tysiącu lat krzepkiego żywota dała się zwalić z
nóg w ciągu jednej nocy. Pokazałem, jak rząd królewski,
zniósłszy prowincjonalne swobody i zająwszy w trzech
czwartych Francji miejsce wszystkich władz lokalnych —
skupił w swoim ręku wszelakie sprawy, zarówno najbłahsze, jak najważniejsze; przedstawiłem też, jak wskutek tego
Paryż z konieczności stał się panem kraju, którego był do
tej pory tylko stolicą, albo raczej sam stał się całym krajem.
Już te dwa fakty, tak znamienne dla Francji, starczyłyby
właściwie za wytłumaczenie, dlaczego zwykłe rozruchy
mogły doszczętnie zburzyć monarchię, która przez stulecia
wytrzymywała tak potężne ciosy i jeszcze w przededniu
swojego upadku wydawała się niewzruszona nawet tym,
którzy ją mieli obalić.
Ponieważ Francja była tym krajem Europy, w którym
wszelkie życie polityczne wygasło najdawniej i najdoszczętniej, w którym ludzie najbardziej zatracili zdolność uczestniczenia w sprawach państwowych, nawyk odczytywania
faktów, znajomość ruchów ludowych i niemal samo pojęcie
ludu — łatwo jest sobie wyobrazić, jak to się stało, że
wszyscy Francuzi naraz mogli stoczyć się w straszliwą rewolucję nie widząc jej, że najbardziej przez nią zagrożeni
mogli iść na przedzie i własnoręcznie torować i poszerzać
prowadzącą do niej drogę.
Ponieważ nie istniały już żadne wolne instytucje, a tym
samym nie istniały też ani klasy, ani żywe ciała polityczne,
ani zorganizowane i kierowane stronnictwa, i ponieważ w
braku tych wszystkich normalnych sił rządy publiczną opinią, kiedy ta się odradzać zaczęła, objęli wyłącznie filozofowie — należało się spodziewać, że rewolucja prowadzona będzie nie tyle z myślą o konkretnych faktach, co według abstrakcyjnych zasad i bardzo ogólnych teorii; można
było przewidzieć, że przedmiotem ataku staną się nie poszczególne złe prawa, ale wszystkie prawa w ogóle i że w
miejsce dawnego ustroju Francji będzie się usiłowało wprowadzić system rządów całkowicie nowy, wymyślony przez
pisarzy.
Ponieważ Kościół był w naturalny sposób związany z
wszystkimi starymi instytucjami, które należało zlikwidować — można było mieć pewność, że ta rewolucja, obalając władzę świecką, podważy równocześnie i religię; od tej
chwili niepodobna już było orzec, na jakie niesłychane zuchwalstwa może się jeszcze zdobyć duch nowatorów, wyzwolonych równocześnie ze wszystkich więzów, jakie na
wyobraźnię ludzką nakładają religia, zwyczaje i prawa.
I ten, kto byłby zbadał uważnie stan kraju — łatwo mógł
był przewidzieć, że dojść tu może do rzeczy niesłychanych,
że nie ma zuchwalstwa, jakiego ci ludzie nie odważyliby
się popróbować, ani gwałtu, jakiego nie chcieliby zadać.
„Jakże to! — woła Burke w jednym ze swoich wymownych pamfletów. — Nie ma nikogo, kto by mógł przyjąć
odpowiedzialność za najmniejszy obwód; gorzej, nie ma
ani jednego człowieka, który by mógł odpowiadać za drugiego. Każdego bez oporu aresztują w jego domu, oskarżając go bądź o rojalizm, bądź o moderantyzm, bądź o cokolwiek.” Burke nie wiedział dokładnie, w jakim stanie
zostawiła nas naszym nowym panom ta monarchia, której
tak żałował. Administracja dawnego ustroju zawczasu odebrała Francuzom możliwość i ochotę do pomagania sobie
nawzajem. Kiedy nadeszła rewolucja, daremnie można było szukać niemal w całej Francji choć dziesięciu ludzi na-
wykłych działać wspólnie w sposób systematyczny i czuwać nad własnym bezpieczeństwem; ten obowiązek spoczywać miał na władzy centralnej, tak dalece, że kiedy ta
władza z rąk administracji królewskiej dostała się w ręce
nieodpowiedzialnego i wszechwładnego zgromadzenia,
kiedy z dobrodusznej stała się straszliwa — nie znalazła
przed sobą nic, co by ją mogło zatrzymać czy choćby na
chwilę pohamować. Z tych samych powodów, dla których
monarchia tak łatwo upadła, po jej upadku wszystko się
stało możliwe.
Tolerancja religijna, łagodność rządów, ludzkość, a nawet życzliwość nigdy nie były tak powszechnie zalecane i,
na pozór, stosowane, jak w wieku osiemnastym; nawet
prawo wojenne, to ostatnie schronienie przemocy, zostało
ograniczone i złagodzone. Tymczasem z łona tak łagodnych obyczajów wyjść miała najbardziej nieludzka rewolucja! A jednak to całe złagodzenie obyczajów nie było jedynie złudzeniem; kiedy bowiem wyładowała się rewolucyjna
furia, ta sama łagodność znowu ogarnęła wszystkie prawa
i przeniknęła do wszystkich obyczajów politycznych.
Kontrast między dobrotliwością teorii gwałtownością
czynów, który stanowił jedną z najbardziej niezwykłych
cech rewolucji francuskiej, nie może zadziwić, jeśli się
zważy, że rewolucja ta była przygotowana przez najbardziej cywilizowane klasy narodu, a wykonana przez najbardziej nieokrzesane i brutalne. Ponieważ ludzi z klas oświeconych nie łączyła już żadna dawna więź, ponieważ nie
przywykli się porozumiewać i nie mieli żadnego wpływu
na lud — on właśnie, niemal natychmiast po obaleniu starych władz, stał się władzą kierowniczą. Wszędzie, gdzie
lud nie będzie rządził osobiście, tam nada rządom choćby
piętno swojego ducha; a jeśli się skądinąd pomyśli, jak ten
lud żył za dawnego ustroju, nietrudno będzie sobie wyobrazić, czym miał się stać w czasach rewolucji.
Szczególne cechy jego kondycji wyposażyły go w niektóre rzadkie cnoty. Wcześnie uwolniony od poddaństwa
i od dawna mający swój udział w ziemi, bardziej izolowany
niż zależny, okazał się wstrzemięźliwy i dumny; był zaprawiony do trudów, obojętny na życiowe wygody, przywykły do największych niedoli, odważny w niebezpieczeństwie; z tego prostego i męskiego plemienia powstaną owe
potężne armie, pod których naporem ugnie się Europa. Ale
— z tych samych powodów — lud był władcą niebezpiecznym. Od stuleci dźwigając niemalże samotnie całe brzemię
nadużyć, żyjąc na uboczu, przeżuwając w milczeniu swoje
przesądy, zawiści i nienawiści — stwardniał w surowości
swojego losu i stał się zdolny nie tylko wszystko znieść, ale
i zadać każde cierpienie.
W tym właśnie duchu, przejąwszy rządy w swoje ręce,
postanowił samodzielnie dokończyć dzieła rewolucji. Książki dostarczyły teorii, lud podjął się praktyki i idee pisarzy
przykroił na miarę własnych umiejętności.
Ci, którzy czytając tę książkę przyjrzeli się uważnie
Francji osiemnastowiecznej, mogli zobaczyć, jak rodzą się
tu i rozwijają dwie najważniejsze, ale bynajmniej nie równoczesne i nie zawsze do jednego celu zmierzające namiętności.
Jedna, głębsza i starsza, to gwałtowna i niepohamowana
nienawiść do nierówności. Zrodziła się z widoku tej nierówności, nim się karmiła i od dawna, z niesłabnącą i przemożną siłą, utwierdzała Francuzów w pragnieniu, by do
fundamentów zburzyć to wszystko, co jeszcze ze średniowiecznej instytucji pozostało, i na oczyszczonym terenie
zbudować społeczeństwo, w którym wszyscy byliby tak do
siebie podobni, a kondycje tak równe, jak to jest tylko między ludźmi możliwe.
Druga namiętność, późniejsza i zakorzeniona słabiej,
sprawiła, że pragnęli żyć nie tylko jako równi, ale jako
wolni.
Pod koniec istnienia dawnego ustroju obie te namiętności
są równie szczere i wydają się tak samo żywe. Spotykają
się na progu rewolucji i wtedy na chwilę łączą się, stapiają,
rozgrzewają we wzajemnym kontakcie i wreszcie zapalają
wszystkie serca we Francji. Jest rok 89, czasy niedoświadczenia, na pewno, ale i szlachetności, entuzjazmu, męstwa
i wielkości, czasy na zawsze pamiętne, ku którym z podziwem i szacunkiem zwracać się będą ludzkie spojrzenia
także i wtedy, kiedy i tych, co je oglądali, i nas już dawno
nie będzie na świecie. Francuzi byli wówczas na tyle dumni
ze swojej sprawy i z siebie, że wierzyli, iż mogą być równi
i wolni. Wszędzie też wśród instytucji demokratycznych
potworzyli instytucje wolne. Nie tylko obrócili w proch
zgrzybiałe prawodawstwo, które dzieliło ludzi na kasty,
cechy, klasy i wprowadzało w ich prawa jeszcze większą
nierówność niż w ich kondycje, ale jednym ciosem obalili
także te inne prawa, późniejsze dzieła królewskiej władzy,
które pozbawiły naród swobody samostanowienia i przy
każdym Francuzie postawiły rząd, jako jego preceptora,
opiekuna, a w potrzebie i ciemięzcę. Wraz z rządem absolutnym upadła też centralizacja.
Lecz kiedy to krzepkie pokolenie, które rewolucję rozpoczęło, zostało wyniszczone bądź osłabione, jak to zwykle
się zdarza każdemu pokoleniu porywającemu się na takie
przedsięwzięcia; kiedy, wedle zwykłego biegu tego rodzaju
wydarzeń, wśród anarchii i dyktatury ludowej, miłość wolności ostygła i przygasła, a przerażony naród jak po omacku zaczął szukać władcy — rząd absolutny, by się odrodzić
i umocnić, znalazł wręcz cudowne ułatwienia, bez trudu
odkryte przez geniusza, który miał się stać zarazem i kontynuatorem rewolucji, i jej niszczycielem.
Dawny ustrój obejmował bowiem cały zespół nowoczesnych instytucji, które, bynajmniej nie wrogie równości,
łatwo mogły znaleźć zastosowanie w nowym społeczeństwie, a zarazem niezwykle ułatwiały despotyzm. Odgrzebano je i wybrano z ruin dawnego ustroju. Instytucje te
zrodziły niegdyś przyzwyczajenia, namiętności, poglądy
zmierzające do utrzymywania ludzi w podziałach i w posłuszeństwie; ożywiono te szczątki i zużytkowano. Podniesiono z ruin i odrestaurowano centralizację; a ponieważ w
czasach kiedy się dźwigała, wszystko, co ją niegdyś mogło
ograniczać, było zniszczone — z wnętrza narodu, który
dopiero co obalił monarchię, wyłoniła się nagle władza
szersza, bardziej pedantyczna i absolutna niż ta, jaka niegdyś przysługiwała naszym królom. Przedsięwzięcie wydawało się czymś niezwykle zuchwałym, jego powodzenie
czymś niesłychanym, bo pamiętano tylko o tym, co widziano w tamtej chwili, a zapomniano o tym, co oglądano niegdyś. Władca upadł, ale wszystko, co było w jego dziele
najistotniejsze — pozostało; jego rządy się skończyły, ale
administracja żyła dalej i ilekroć odtąd chciano obalić władzę absolutną, poprzestawano na umieszczeniu głowy Wolności na niewolniczym tułowiu.
Od początku rewolucji aż po nasze czasy namiętne pragnienie wolności kilkakrotnie gaśnie i odradza się, by znowu zgasnąć i znowu się odrodzić; i długo jeszcze takie będą
losy tej namiętności, ciągle bez doświadczenia i nieuregulowanej, dającej się łatwo zniechęcić, zastraszyć i przezwyciężyć, powierzchownej i przemijającej. W tym samym
czasie namiętne pragnienie równości wciąż włada sercami,
w których ma prawo pierwszeństwa; utrwala się tam dzięki
uczuciom, które są nam najdroższe; i kiedy tamto, pragnienie wolności, nieustannie zmienia kształt, maleje, rośnie,
potęguje się i słabnie, zależnie od wydarzeń, to — wciąż
jest takie same, wciąż zmierza do tego samego celu z tym
samym zapałem, upartym a często ślepym, gotowe poświęcić wszystko dla tych, którzy pozwolą na jego zaspokojenie, gotowe dać każdemu rządowi, który zechce je faworyzować i schlebiać mu — takie przyzwyczajenia, poglądy
i prawa, jakich despotyzm potrzebuje, by panować.
Rewolucja francuska pozostanie otoczona mrokiem dla
wszystkich, którzy zechcą patrzeć tylko na nią; światła,
jedynego, jakie ją może oświetlić, należy szukać w czasach,
które ją poprzedzają. Bez dokładnej znajomości dawnego
społeczeństwa, jego praw, jego wad, przesądów, niedoli
i wielkości, nigdy się nie zrozumie tego, co Francuzi zrobili
w ciągu sześćdziesięciu lat dzielących nas od jego upadku,
ale nawet ta znajomość nie wystarczy, jeśli się nie wejrzy w
samą naturę naszego narodu.
Kiedy się nad tym narodem zastanawiam — znajduję, że
on sam jest jeszcze bardziej niezwykły niż wszystkie wydarzenia w jego dziejach. Bo czyż istniał na ziemi naród tak
pełen kontrastów i tak krańcowy w każdym swoim uczynku, bardziej kierujący się uczuciami, a mniej —zasadami;
naród, który by wskutek tego zawsze postępował albo gorzej, albo lepiej, niż się po nim spodziewano, raz poniżej,
innym razem— znacznie powyżej zwykłej miary człowieczej; naród w swoich głównych instynktach tak niezmienny, że się go jeszcze rozpoznaje w wizerunkach, robionych
przed dwoma i trzema tysiącami lat, a równocześnie tak
zmienny w swoich codziennych poglądach i zamiłowaniach, że w końcu staje się zjawiskiem nieoczekiwanym dla
samego siebie i często bywanie mniej niż cudzoziemcy
zdumiony widokiem tego, co sam zrobił; naród najbardziej
ze wszystkich domatorski, największy niewolnik swoich
przyzwyczajeń, kiedy się go pozostawi samemu sobie, lecz
kiedy się go, wbrew jego woli, oderwie od jego domu i nawyknień, gotów iść choćby na koniec świata i odważyć się
na wszystko; naród niesforny z temperamentu, a przecież
lepiej znoszący samowolę, a nieraz i przemoc jedynowładcy, aniżeli normalne i wolne rządy najczcigodniejszych
obywateli; dzisiaj — zdeklarowany wróg wszelkiego posłuszeństwa, jutro — służący z pasją, jakiej nie potrafią w
sobie wzbudzić narody nawet najbardziej niewolnicze; dający się prowadzić na nitce, póki nikt nie stawi oporu, i nie
do opanowania, kiedy już gdzieś raz ktoś ten opór stawi;
naród zawsze wprowadzający w błąd swoich władców, którzy boją się go albo zanadto, albo za mało; nigdy dość wolny, by nie można było żywić nadziei, że się go ujarzmi,
i nigdy dość posłuszny, by nie mógł swojego jarzma zrzucić; zdatny do wszystkiego, ale znakomity tylko na wojnie;
rozmiłowany w hazardzie, sile, sukcesie, blichtrze i zgiełku
bardziej niż w prawdziwej sławie; bardziej zdolny do heroizmu niż do cnoty, do geniuszu niż do zdrowego rozsądku,
łatwiej podejmujący ogromne plany niż realizujący wielkie
przedsięwzięcia, najbłyskotliwszy i najniebezpieczniejszy
naród Europy i jakby na to stworzony, by kolejno stawać
się przedmiotem jej podziwu, nienawiści, litości, przerażenia, ale nigdy obojętności.
Tylko on mógł doprowadzić do rewolucji tak raptownej,
tak radykalnej, tak gwałtownej w swoim przebiegu, a przecież tak pełnej nawrotów, sprzecznych faktów i przeciwstawnych przykładów. Bez przyczyn, o których tu mówiłem, Francuzi nigdy by jej nie wywołali, ale trzeba przyznać, że wszystkie te przyczyny razem wzięte nie mogłyby
jeszcze wytłumaczyć podobnej rewolucji nigdzie indziej
niż we Francji.
Tak oto dotarłem do progu tej pamiętnej rewolucji; tym
razem tu się zatrzymam: wkrótce, być może, będę już mógł
ten próg przekroczyć. Nie będę już wówczas rozważał
przyczyn rewolucji, ale postaram się ją zbadać samą w sobie i wreszcie odważę się osądzić społeczeństwo, jakie się z
niej zrodziło.
DODATEK
O krajach ze zgromadzeniami stanowymi,
a w szczególności o Langwedocji.
Nie zamierzam tu bynajmniej szczegółowo badać sytuacji we wszystkich krajach z organizacją stanową, jakie
istniały jeszcze w okresie rewolucji.
Chcę tylko podać ich liczbę, przedstawić te, w których
życie miejscowe było nadal aktywne, pokazać, jak wyglądały ich stosunki z administracją królewską, gdzie kraje te
odchodziły od ogólnie przyjętych zasad przedstawionych
powyżej, a gdzie były z nimi w zgodzie, oraz uzmysłowić
na przykładzie jednego z nich, czym łatwo mogły one były
stać się wszystkie.
W większości francuskich prowincji istniały zgromadzenia stanowe, co oznacza, że każda z nich była pod rządami
króla administrowana przez l u d z i t r z e c h s t a n ó w (les gens des trois états), jak wówczas mówiono,
czyli przez zgromadzenie, złożone z przedstawicieli duchowieństwa, szlachty i mieszczan. Tę organizacja prowincji, jak i inne średniowieczne instytucje polityczne, można
w tym samym kształcie odnaleźć w niemal wszystkich cywilizowanych częściach Europy, a w każdym razie w tych,
do których przeniknęły obyczaje i idee germańskie. W wielu prowincjach niemieckich zgromadzenia stanowe przetrwały aż do rewolucji francuskiej ; tam gdzie zostały zniesione, znikły dopiero w siedemnastym i osiemnastym wieku. Od dwustu lat władcy wszędzie prowadzili ze stanami
wojnę, raz utajoną, raz jawną, ale nieprzerwaną. Nigdzie
nie starali się tej instytucji stosownie do postępów epoki
ulepszyć, natomiast wszędzie i przy każdej sposobności
usiłowali ją zniszczyć albo co najmniej zniekształcić.
We Francji w 1789 roku stany istniały już tylko w pięciu
większych prowincjach i w kilku małych, pozbawionych
znaczenia okręgach. Prowincjonalna wolność istniała naprawdę tylko w dwu prowincjach, w Bretanii i w Langwedocji; wszędzie indziej organizacja stanowa całkowicie
straciła swoją prężność i była już tylko pustą formą.
Chcę tu wyodrębnić Langwedocję i przyjrzeć się jej dokładnie.
Langwedocja była największym i najludniejszym krajem
ze zgromadzeniami stanowymi; obejmowała przeszło dwa
tysiące gmin, albo, jak wówczas mawiano, w s p ó l n o t
(communautés), i miała blisko dwa miliony mieszkańców.
Co więcej, była z tych krajów nie tylko największym, ale
najzamożniejszym i najsprawniej rządzonym. Langwedocja
jest więc dobrym przykładem tego, czym mogła być wolność prowincjonalna za dawnego ustroju i do jakiego stopnia nawet tam, gdzie się wydawała największa, podporządkowano ją władzy królewskiej.
W Langwedocji stany mogły się zbierać tylko na specjalny rozkaz królewski i po otrzymaniu listów konwokacyjnych, które król rozsyłał co roku imiennie do wszystkich
członków zgromadzenia; w związku z tym pewien ówczesny frondysta tak się wyraził: „Z trzech ciał, z których składają się nasze stany, jedno, duchowieństwo, pochodzi z nominacji króla, ponieważ on obsadza biskupstwa i beneficja,
a dwa pozostałe też za takie uchodzą, bo rozkazem dworu
można każdego, jakiego się chce, członka nie dopuścić do
udziału w stanach, nie skazując go przy tym na wygnanie
ani go o nic nie oskarżając. Wystarczy go nie powołać”.
Stany musiały nie tylko się zebrać, ale i rozwiązać w określone dni, wskazane przez króla. Zwykły czas trwania
sesji, określony postanowieniem, wynosił czterdzieści dni.
Król był w zgromadzeniu reprezentowany przez komisarzy,
którzy mieli tam wstęp, ilekroć go zażądali, i których zadaniem było zapoznawanie zgromadzenia z wolą rządu. Co
więcej, stany znajdowały się pod bardzo ścisłym nadzorem.
Bez aprobaty rady nie mogły podjąć żadnego ważniejszego
postanowienia, uchwalić żadnego zarządzenia finansowego; uchwalenie podatku, zaciągnięcie pożyczki albo
wszczęcie procesu wymagały specjalnego zezwolenia króla. Zarządzenia ogólne stanów, nawet te, które dotyczyły
trybu ich posiedzeń, musiały być zatwierdzone przed wejściem w życie. Całość ich wpływów i wydatków, ich budżet, jakby dziś powiedziano, był co roku poddawany tej
samej kontroli.
Władza centralna miała zresztą w Langwedocji takie same uprawnienia polityczne, jak wszędzie indziej; ogłaszane
przez nią ustawy, ogólne rozporządzenia, które wciąż wydawała, powszechnie stosowane przez nią środki obowiązywały tu tak samo, jak w krajach z elekcjami. Także i tu
wykonywała ona wszystkie naturalne funkcje rządu; miała
tę samą policję i tych samych funkcjonariuszy; co pewien
czas stwarzała tu, jak wszędzie, całe rzesze nowych urzędników, których urzędy prowincja musiała drogo odkupywać.
Langwedocją, podobnie jak i innymi prowincjami, rządził intendent. Miał on w każdym dystrykcie subdelegatów,
którzy korespondowali ze zwierzchnikami gmin i wydawali
im polecenia. Nadzór administracyjny intendenta w Langwedocji był zupełnie taki sam, jak w krajach z elekcjami.
Bez upoważnienia rady królewskiej w Paryżu najlichsza
wioszczyna zagubiona w wąwozach Cevennes nie miała
prawa dokonać nawet najmniejszego wydatku. Ta część
wymiaru sprawiedliwości, którą dziś nazywamy sądownictwem sporno-administracyjnym, odgrywała tu rolę nie
mniejszą niż w pozostałych częściach Francji; a nawet rola
ta była większa Intendent rozstrzygał w pierwszej instancji
wszystkie kwestie związane z administracją dróg, sądził w
procesach dotyczących spraw drogowych i w ogóle decydował o wszystkich sprawach, w których rząd był, lub
uważał, że jest zainteresowany. Ten zaś i tutaj, nie mniej
niż gdzie indziej, krył wszystkich swoich urzędników przed
pretensjami obywateli, którzy padli ich ofiarą.
Cóż więc szczególnego odróżniało Langwedocję od innych prowincji i dawało im powód do zazdrości? Trzy rzeczy, które wystarczyły, by stała się czymś zupełnie odmiennym od reszty Francji.
1° Zgromadzenie, złożone z ludzi poważnych, cieszących
się szacunkiem ludności i respektowanych przez władzę
królewską, do którego nie mógł wchodzić żaden funkcjonariusz rządu centralnego, albo, jak wówczas mówiono, ż a d e n k r ó l e w s k i u r z ę d n i k (aucun officier du
roi), i gdzie co roku obradowano swobodnie i poważnie nad
sprawami własnymi prowincji. Sąsiedztwo tej światłej instytucji wystarczyło, by administracja królewska zupełnie
inaczej wykorzystywała tu swoje przywileje i by mając
takich samych jak wszędzie urzędników i te same instynkty
była jednak czymś zupełnie innym.
2° W Langwedocji wiele robót publicznych prowadzonych
było na koszt króla i przez jego urzędników; na inne rząd
centralny dostarczał częściowo środków i w dużej mierze
kierował ich wykonaniem; ale przeważnie roboty te prowadzone były wyłącznie na koszt prowincji. Skoro król zatwierdził projekty i upoważnił stany do wyasygnowania
pieniędzy, roboty prowadzone były przez funkcjonariuszy
wybranych przez stany i pod dozorem wyłonionych spośród nich komisarzy.
3° Prowincja miała wreszcie prawo samodzielnie i według
wybranej przez siebie metody pobierać część podatków
królewskich oraz wszystkie inne, jakie pozwalano jej uchwalać na jej własne potrzeby.
Zobaczymy, jakie korzyści potrafiła Langwedocja wyciągnąć z tych przywilejów. Warto się temu przyjrzeć z
bliska.
W krajach z elekcjami nie spotyka się prawie zupełnie
podatków lokalnych; podatki powszechne są bardzo często
ogromne, ale prowincja niemal nic nie wydaje na własne
potrzeby. W Langwedocji, odwrotnie, sumy wydawane co
roku przez prowincję na roboty publiczne są olbrzymie: do
1780 roku przekraczały corocznie 2 000 000 liwrów.
Rząd centralny odczuwał niekiedy niepokój na widok tak
dużych wydatków; bał się, że prowincja, wyczerpana takim
wysiłkiem, nie będzie mogła się uiścić z należnej mu części
podatków; karci też stany za brak wstrzemięźliwości. Czytałem memoriał, w którym zgromadzenie odpowiada na
takie zarzuty. Dosłowne wyjątki z tego memoriału lepiej
niż wszystko, co mógłbym na ten temat powiedzieć, świadczą o duchu, jaki ożywiał ten mały rząd.
W memoriale stany przyznają, że prowincja rzeczywiście
przedsięwzięła i prowadzi wielkie roboty; ale bynajmniej
nie usiłując się z tego tłumaczyć, oznajmiają, że jeżeli król
pozwoli, prowincja będzie to robić nadal w coraz szerszym
zakresie. Już uregulowała albo wyprostowała koryta najważniejszych rzek przepływających przez jej terytorium, a
teraz od kanału Południowego, wykopanego za Ludwika
XIV i już nie wystarczającego, odprowadza odnogi, które
przetną Dolną Langwedocję i przez Cette i Agde dojdą aż
do Rodanu. Udostępniła dla handlu port w Cette i utrzymuje go znacznym kosztem. Wszystkie te wydatki — podkreśla memoriał — mają bardziej znaczenie ogólnonarodowe
niż lokalne; niemniej prowincja, która korzysta z nich więcej od innych dzielnic, wzięła je na siebie. Jest także w
trakcie osuszania pod uprawę bagien w okolicach Aigues-
Mortes. Ale przede wszystkim chce się zająć drogami: już
otworzyła albo doprowadziła do stanu użyteczności wszystkie trakty wiodące przez Langwedocję do innych części
królestwa; naprawiono nawet te, które łączą jedynie miasta
i miasteczka Langwedocji. Są to wszystko drogi znakomite,
nawet zimą, i korzystnie różnią się od twardych, wyboistych i źle utrzymanych dróg, jakie znajdują się w większości prowincji sąsiednich, w Delfinacie, w Quercy, w okręgu Bordeaux (w krajach z elekcjami, jak zaznaczono w
memoriale). Prowincja powołuje się w tym względzie na
opinię kupców i podróżnych, i słusznie, bo Arthur Young,
przejeżdżając tędy w dziesięć lat później, zanotował: „Langwedocja, kraj z organizacją stanową, dobre drogi, zbudowane bez wykorzystywania pracy przymusowej”.
Jeśli król raczy pozwolić — czytamy w dalszym ciągu
memoriału — stany nie poprzestaną na tym; zabiorą się do
naprawiania dróg gminnych (polnych), które są równie
ważne. „Bo jeśli płodów rolnych nie można przewieźć ze
spichlerza właściciela na targ — zauważa memoriał — to
cóż z tego, że można je transportować w dalekie strony?”
— „W sprawie robót publicznych stany zawsze trzymały
się zasady, że zważać należy nie na ich rozmach, ale na ich
użyteczność.” Rzeki, kanały, drogi, które wszystkim wytworom rolnictwa i przemysłu nadają wartość przez to, że
w każdej porze roku i tanim kosztem pozwalają je wszędzie, gdzie trzeba, przewozić, i dzięki którym handel może
przenikać do wszystkich części prowincji — wzbogacają
kraj, aczkolwiek go kosztują. Co więcej, roboty tego rodzaju, prowadzone z umiarem i mniej więcej jednakowo w
rozmaitych częściach prowincji równocześnie, pozwalają
wszędzie utrzymać równe płace i stanowią pomoc dla ubogich. „W Langwedocji król nie potrzebuje zakładać na swój
koszt warsztatów dobroczynnych, jak to czyni w pozostałych częściach Francji — nie bez dumy stwierdza na za-
kończenie prowincja. — Nie prosimy bynajmniej o tę łaskę; zastępują je roboty publiczne, które sami prowadzimy
każdego roku i które wszystkim dają pożyteczną pracę.”
Im dokładniej badam ogólne regulaminy, ustanowione —
z przyzwoleniem królewskim, ale zazwyczaj bez królewskiej inicjatywy — przez stany Langwedocji w tych działach administracji publicznej, jakie im pozostawiono, tym
bardziej podziwiam ich rozsądek, sprawiedliwość i łagodność; i tym bardziej postępowanie miejscowego rządu wydaje mi się górować nad wszystkim, co oglądałem w krajach, którymi administrował sam król.
Prowincja podzielona jest na g m i n y (miasta albo wioski— communautés) i na dystrykty administracyjne, nazywane d i e c e z j a m i (diocèses), wreszcie —na trzy duże
departamenty, które noszą nazwę s e n e s k a l i i (sénéchaussées). Każda z tych części ma odrębną reprezentację
i mały własny rząd, który funkcjonuje pod kierownictwem
bądź stanów, bądź króla. Jeśli zamierzone roboty publiczne
leżą w interesie któregoś z tych małych ciał politycznych,
to podejmuje się je tylko na własną jego prośbę. Jeśli roboty gminy mogą być pożyteczne dla diecezji, diecezja musi
w pewnej mierze uczestniczyć w wydatkach. Jeśli mają
znaczenie dla całej seneskalii i ona z kolei musi dopomóc.
Diecezja, seneskalia, prowincja obowiązane są wreszcie
pomagać gminie nawet wtedy, gdy chodzi tylko o jej własny interes, ale roboty są konieczne i przerastają jej siły;
bowiem, jak nieustannie powtarzają stany: „Wedle podstawowej zasady naszego ustroju wszystkie części Langwedocji są wzajemnie za siebie odpowiedzialne i powinny sobie
kolejno pomagać”.
Prowadzone przez prowincję roboty muszą być zawczasu przygotowane i uzgodnione najpierw ze wszystkimi
mniejszymi jednostkami samorządu, które mają w nich
uczestniczyć; są one zawsze odpłatne: praca przymusowa
jest nieznana. Mówiłem już, że w krajach z organizacją
elekcyjną za tereny zabrane właścicielom na cele publiczne
płacono zawsze źle albo późno, a często nie płacono wcale.
Jest to jedna z najgłośniejszych i najczęstszych skarg, podnoszonych przez zgromadzenia prowincjonalne, zwołane w
1787 roku. Czasami stwierdza się, że w ogóle nie można
już spłacić tak zaciągniętego długu, bo rzecz nabyta została
zniszczona albo zmieniła swój charakter przed oszacowaniem. W Langwedocji każda działka ziemi zabrana właścicielowi musi być przed rozpoczęciem robót skrupulatnie
oceniona, a spłacona w pierwszym roku ich wykonywania.
Regulamin zgromadzeń stanowych dotyczący rozmaitych robót publicznych, z którego czerpię te szczegóły,
wydał się rządowi centralnemu tak doskonały, że go podziwiał, choć nie naśladował. Rada królewska, zatwierdziwszy jego ważność, kazała go powielić w Królewskiej
Drukarni i zaleciła rozesłać wszystkim intendentom jako
dokument, z którym należy się zapoznać.
To, co powiedziałem o robotach publicznych, da się tym
bardziej zastosować do innej, nie mniej ważnej dziedziny
administracji prowincji, do kwestii ściągania podatków.
Zwłaszcza pod tym względem, przeniósłszy się z królestwa
do prowincji, trudno jest uwierzyć, że się jest wciąż w tym
samym państwie.
Jak mówiłem już przy innej okazji, metody stosowane
przy wymiarze i pobieraniu podatku majątkowego w Langwedocji pokrywają się częściowo z dzisiejszymi sposobami
ściągania podatków. Nie będę tu tego powtarzał, dodam
jedynie, że prowincja tak bardzo była przeświadczona o
wyższości swoich metod, iż ilekroć król ustanawiał nowe
podatki, stany bez wahania bardzo drogo odkupywały prawo ściągania ich na swój sposób i wyłącznie przez swoich
poborców.
Mimo wszystkich wydatków, wymienionych tu kolejno,
sprawy Langwedocji były tak dobrze uporządkowane, a jej
kredyt tak ustalony, że rząd centralny często korzystał z
tego kredytu, pożyczając w imieniu prowincji pieniądze,
których on sam nie otrzymałby na tak dogodnych warunkach. Jak się przekonałem, Langwedocja za własnym poręczeniem, ale na rachunek króla, pożyczyła w ostatnich czasach 73 200 000 liwrów.
Jednakże rząd i jego ministrowie bardzo niechętnym
okiem patrzyli na te wyjątkowe swobody. Richelieu najpierw je przykrócił, potem zniósł. Miękki i gnuśny Ludwik
XIII, który niczego nie kochał, nienawidził ich; Boulainvilliers opowiada, że wszystkie przywileje prowincji budziły
w nim taką odrazę, iż wpadał w gniew, ilekroć była o tym
mowa. Nikt nie potrafi ocenić, z jaką energią dusze słabsze
nienawidzą wszystkiego, co je zmusza do wysiłku. Zużywają na to cały zasób swoich cech męskich i niemal zawsze
w tym jednym okazują się silne, choćby we wszystkim innym były bezwolne. Szczęśliwy traf sprawił, że stara konstytucja Langwedocji została przywrócona za małoletniości
Ludwika XIV. I król ten respektował ją, uważając za swoje
dzieło. Ludwik XV zawiesił jej stosowanie na dwa lata, ale
później pozwolił jej się odrodzić.
Stworzenie urzędów municypalnych naraziło ją na niebezpieczeństwo mniej bezpośrednie, ale nie mniej groźne;
ta haniebna instytucja nie tylko zniszczyła ustrój miast, ale
groziła wynaturzeniem ustrojowi prowincji. Nie wiem, czy
deputowani stanu trzeciego do zgromadzeń prowincjonalnych bywali kiedykolwiek wybierani w tym właśnie charakterze; w każdym razie od dawna było już inaczej; miejscy urzędnicy municypalni z przysługującego im prawa
byli w zgromadzeniach jedynymi przedstawicielami mieszczaństwa i ludu.
Brak osobnego mandatu przyznanego dla obrony określonych interesów nie był zbyt zauważalny, dopóki miasta
same swobodnie wybierały swoje organa w powszechnym
głosowaniu i, najczęściej, na okres bardzo krótki. Mer,
konsul czy syndyk reprezentował wtedy w łonie stanów
żądania ludności, w której imieniu przemawiał, tak wiernie,
jakby został przez nią do stanów wybrany. Łatwo zrozumieć, że inaczej zachowywał się ten, kto za pieniądze kupił
sobie prawo rządzenia współobywatelami. Ten prezentował
już tylko siebie albo, w najlepszym razie, ciasne interesy
czy ciasne namiętności swojej koterii. A wszakże temu
urzędnikowi-nabywcy swojej władzy nadal przyznawano
prawo, które posiadali urzędnicy obieralni. Zmieniło to od
razu cały charakter instytucji. Szlachta i duchowieństwo nie
miały już w zgromadzeniu prowincjonalnym obok siebie
i na wprost siebie przedstawicieli ludu, tylko paru mieszczan, izolowanych, nieśmiałych i bezsilnych, a rola, jaką
stan trzeci odgrywał w rządach, stawała się coraz bardziej
podrzędna, mimo że w tym samym okresie z każdym
dniem wzrastała jego siła i bogactwo w społeczeństwie.
Inaczej działo się w Langwedocji, ponieważ prowincja, w
miarę jak król ustanawiał urzędy, zawsze je pilnie od niego
odkupywała. Pożyczka zaciągnięta na ten cel przez Langwedocję w jednym tylko roku 1773 sięgała przeszło czterech milionów liwrów.
Także inne, jeszcze potężniejsze przyczyny złożyły się
na to, że nowy duch wstąpił w te stare instytucje i że stany
Langwedocji uzyskały nad innymi stanami niezaprzeczalną
przewagę.
W prowincji tej, podobnie jak w dużej części południowych ziem Francji, podatek majątkowy nie był podatkiem
osobistym, ale rzeczowym, to znaczy, że wysokość jego
ustalano na podstawie wartości majątku, a nie kondycji
właściciela. Prawda, że istniały ziemie, które przywilej
zwalniał od płacenia tego podatku. Były to dawniejsze ziemie szlacheckie; ale z postępem czasu i rozwojem przemysłu część tych dóbr przeszła w ręce nieszlacheckie; z drugiej strony ludzie pochodzenia szlacheckiego stali się właścicielami wielu dóbr podlegających podatkowi majątkowemu. Przywilej przeniesiony tą drogą z osób na rzeczy
był na pewno bardziej absurdalny, ale odczuwano go znacznie mniej dotkliwie, bo choć jeszcze ciążył, już nie upokarzał. Nie związany już nierozerwalnie z pojęciem klasy,
nie dając żadnej z nich korzyści całkowicie obcych czy
sprzecznych z interesami klas pozostałych — nie stanowił
już dla nich przeszkody we wspólnym zarządzaniu prowincją. W Langwedocji zresztą bardziej niż gdzie indziej klasy
mieszały się, biorąc udział w rządzeniu na stopie całkowitej
równości.
W Bretanii każdy szlachcic miał prawo osobiście uczestniczyć w zgromadzeniach stanowych, co czyniło z nich
często coś w rodzaju polskich sejmików. W Langwedocji
szlachta wysyłała na zgromadzenia stanowe tylko przedstawicieli; dwudziestu trzech występowało w imieniu
wszystkich. Duchowieństwo reprezentowane było przez
dwudziestu trzech biskupów prowincji, miasta zaś, co
szczególnie należy podkreślić, miały tyleż głosów co tamte
dwa stany razem.
Ponieważ izba była jedna i głosowano nie stanami, ale
osobiście, trzeci stan siłą rzeczy zyskał tam duże znaczenie;
powoli jego duch przeniknął całą instytucję. Co więcej,
trzech urzędników, tak zwanych syndyków generalnych,
którzy w imieniu stanów prowadzili sprawy prowincji, było
zawsze prawnikami, a więc nie należało do szlachty. Szlachta, dosyć silna, by utrzymać swoją pozycję, była już za
słaba, by samodzielnie rządzić. Duchowieństwo zaś, choć
złożone w dużej części ze szlachty, żyło w doskonałej zgodzie ze stanem trzecim; z zapałem popierało większość
jego projektów i współpracowało z nim nad podniesieniem
dobrobytu materialnego wszystkich obywateli, nad rozwojem handlu i przemysłu, często oddając na usługi stanowi
trzeciemu swoją dużą znajomość ludzi i rzadką zręczność
w załatwianiu interesów. Przedstawicielem wybieranym po
to, by w Wersalu omawiał z ministrami kwestie sporne,
stanowiące przedmiot zatargu między władzą królewską
i stanami— bywał niemal zawsze duchowny. Można rzec,
że przez całe ostatnie stulecie Langwedocja była administrowana przez mieszczan, których kontrolowała szlachta
i którym pomagali biskupi.
Dzięki temu szczególnemu ustrojowi Langwedocji duch
nowych czasów mógł spokojnie przeniknąć tę starą instytucję, wszystko w niej modyfikując i niczego nie niszcząc.
Tak samo mogło być wszędzie. Zaledwie cząstka wytrwałości i wysiłku, na jaki królowie zdobywali się obalając
i wypaczając stany prowincjonalne, wystarczyłaby, by w
ten sposób udoskonalić je wszystkie i przystosować do potrzeb nowoczesnej cywilizacji — wystarczyłaby, gdyby ci
królowie nie pragnęli tylko jednego: żeby się stać i pozostać wszechwładnymi panami.
PRZYPISY *
(1)
Siła oddziaływania prawa rzymskiego w Niemczech.
Jak to się stało, że zajęło ono miejsce prawa germańskiego.
Pod koniec średniowiecza prawo rzymskie stało się
głównym i niemalże jedynym przedmiotem studiów niemieckich prawników; w tej epoce studiowali oni nawet najczęściej poza granicami Niemiec, na uniwersytetach włoskich. Ci prawnicy nie mieli władzy politycznej w społeczeństwie, ich zadaniem była tylko wykładnia i stosowanie
jego praw; i choć nie mogli prawa germańskiego obalić,
przekształcili je tak, by dało się siłą wtłoczyć w ramy prawa rzymskiego. Stosowali prawo rzymskie do wszystkiego,
co w instytucjach germańskich mogło mieć choćby daleką
analogię z prawodawstwem Justyniana; wprowadzili tym
sposobem do prawodawstwa narodowego nowego ducha
i nowe zwyczaje; zostało ono stopniowo tak przekształcone, że przestało być sobą i na przykład w XVII wieku było
już właściwie nieznane. Zostało zastąpione przez coś, co z
nazwy było jeszcze germańskie, ale w treści rzymskie.
Mamy podstawy, by sądzić, że ta praca prawników wpłynęła na pogorszenie się wielu kondycji w dawnym społeczeństwie germańskim, zwłaszcza kondycji chłopów; ci,
którym udało się do tej pory zachować wszystkie swobody
*
Niektóre przypisy autora, ze względu na ich zbyt techniczny lub
zbyt specjalny charakter, zostały w tym wydaniu opuszczone.
i posiadłości, lub choćby ich część — utracili je wtedy
przez uczone utożsamienie ich kondycji z kondycją rzymskich niewolników albo dzierżawców wieczystych.
To stopniowe przekształcanie prawa narodowego i daremne wysiłki, jakie czyniono, aby się temu przeciwstawić
uwidoczniają się dobrze w dziejach Wirtembergii.
Od powstania hrabstwa noszącego tę nazwę w roku 1250
aż do stworzenia księstwa w roku 1495 prawodawstwo jest
całkowicie krajowe; składa się z praw obyczajowych, praw
ustanawianych przez miasta albo dwory senioralne, ze statutów ogłaszanych przez zgromadzenia stanowe; jedynie
sprawami Kościoła rządzi prawo obce, prawo kanoniczne.
Po roku 1495 charakter prawodawstwa zmienia się; zaczyna się penetracja prawa rzymskiego; doktorzy, jak nazywano tych, co studiowali prawo w szkołach cudzoziemskich, wchodzą do rządu i obejmują pieczę nad wyższymi
sądami. W całej pierwszej połowie XV wieku warstwy rządzące prowadzą z nimi taką samą walkę, jaka rozegrała się
w tejże epoce w Anglii, ale ze skutkiem całkiem odmiennym. Na sejmie w Tybindze w 1514 roku i na sejmach następnych przedstawiciele feudałów i deputowani miast wielokrotnie występują przeciwko temu, co się dzieje; oskarżają legistów o to, że wtargnęli do wszystkich sądów i zmieniają ducha albo literę wszystkich zwyczajów i praw. Początkowo mają na pozór przewagę; uzyskują od rządu obietnicę, że sądy wyższe będzie się odtąd obsadzać oświeconymi i czcigodnymi osobami wybieranymi ze szlachty
i spośród stanów księstwa, a nie doktorami, i że komisja,
złożona z przedstawicieli rządu i stanów, ułoży projekt kodeksu, który mógłby być stosowany w całym kraju. Były to
wysiłki daremne. Prawo rzymskie wkrótce już wypiera
całkowicie prawo narodowe z dużej części prawodawstwa
i zapuszcza korzenie nawet tam, gdzie owo prawodawstwo
jeszcze przetrwało.
Ten triumf prawa obcego nad prawem rodzimym niektórzy historycy niemieccy przypisują dwu przyczynom: 1°
ruchowi, który skłaniał wówczas wszystkie umysły ku językom i literaturom starożytności, oraz wynikającej stąd
pogardzie dla umysłowych tworów geniuszu narodowego;
2° przeświadczeniu, żywemu przez całe niemieckie średniowiecze i dostrzegalnemu nawet w ówczesnym prawodawstwie, że święte cesarstwo jest kontynuacją cesarstwa
rzymskiego, po którym swoje prawo odziedziczyło.
Ale przyczyny te nie wystarczają do zrozumienia, dlaczego to samo prawo przyjmuje się wtedy równocześnie na
całym kontynencie Europy. Sądzę, iż stało się tak dlatego,
że wszędzie w tym samym czasie absolutna władza panujących umacniała się na ruinach starych europejskich swobód
i że prawo rzymskie, prawo oparte na niewolnictwie, znakomicie nadawało się do tych celów.
Prawo rzymskie, które wszędzie udoskonaliło prywatną
dziedzinę życia społecznego, wszędzie też przyczyniło się
do degradacji życia politycznego, ponieważ w głównych
zarysach było dziełem ludu bardzo cywilizowanego i bardzo ujarzmionego. Królowie przyjęli je więc z zapałem
i wprowadzili wszędzie, gdzie tylko sięgała ich władza.
Uczeni zajmujący się wykładnią tego prawa stali się w całej
Europie ich ministrami albo głównymi pełnomocnikami. W
potrzebie legiści dostarczali władcom oparcia w prawie
przeciw samemu prawu. Od tamtej pory robili to często.
U boku władcy, który prawo łamał, prawie zawsze pojawiał
się legista, który zapewniał, że jest to najzupełniej zgodne z
prawem, i udowadniał uczenie, że gwałt był słuszny, a uciemiężony pobłądził.
(2)
Przejście od monarchii feudalnej do monarchii demokratycznej.
Ponieważ wszystkie monarchie w tej epoce stały się absolutnymi, nie wydaje się, by ta zmiana ustroju wynikła z
jakiejś okoliczności szczególnej, która w każdym państwie
przypadkiem wyłoniła się w tym samym czasie; sądzić raczej należy, że wszystkie te podobne do siebie i współczesne sobie wydarzenia musiały mieć jedną przyczynę ogólną, która wszędzie działała jednakowo i równocześnie.
Tą ogólną przyczyną jest przejście z jednego stanu społecznego w drugi, z feudalnej nierówności do demokratycznej równości. Szlachta była już pokonana, a lud jeszcze
się nie podźwignął, jedni byli za nisko, drudzy — nie dość
wysoko, by krępować ruchy władzy. Był to okres trwający
sto pięćdziesiąt lat, niejako złoty wiek władców, którzy
mieli równocześnie i stabilizację, i wszechwładzę, rzeczy
zwykle wyłączające się wzajemnie: byli tak nietykalni, jak
dziedziczni władcy monarchii feudalnej, i tak wszechwładni, jak przywódcy społeczeństwa demokratycznego.
(3)
Upadek wolnych miast w Niemczech. Miasta cesarskie
(Reichsstaedte).
Według historyków niemieckich, okres największej
świetności tych miast przypada na wiek XIV i XV. Były
wówczas przybytkami bogactwa, sztuki, wiedzy, panowały
nad europejskim handlem, były najpotężniejszymi ośrodkami cywilizacji. Pod koniec tego okresu, zwłaszcza na
północy i na południu Niemiec, utworzyły one wraz z okoliczną szlachtą niepodległe konfederacje, podobnie jak
uczyniły to miasta szwajcarskie wespół z chłopami.
W wieku XVI miasta niemieckie żyły jeszcze w dobrobycie, ale już nadszedł okres ich upadku. Wojna Trzydziestoletnia zrujnowała je doszczętnie; bodaj nie ma takiego,
które by nie było w tym okresie zniszczone albo zburzone.
Mimo to w traktacie westfalskim nadal określane są mianem stanów bezpośrednich Rzeszy, czyli zależnych bezpośrednio od cesarza; ale zarówno władcy panujący na ziemiach sąsiednich, jak i sam cesarz, którego władza od wojny Trzydziestoletniej rozciąga się już tylko na tych drobnych wasali cesarstwa — zamykają ich suwerenność w coraz ciaśniejszych granicach. W wieku XVIII jest jeszcze
tych miast pięćdziesiąt jeden; zajmują dwie ławy w sejmie
i mają prawo głosu; ale w rzeczywistości nie mają już żadnego wpływu na bieg spraw ogólnych.
Wewnątrz uginają się pod brzemieniem długów, które po
części biorą się stąd, że przy wymiarze cesarskich podatków miasta są nadal taksowane według swojej dawnej świetności, a po części z kiepskiej administracji. Co zaś jest najbardziej godne uwagi — ta zła administracja zdaje się wynikać z jakiejś sekretnej choroby, na którą cierpią wszystkie, niezależnie od formy ich ustroju; czy jest on arystokratyczny, czy demokratyczny — daje powody do skarg jeśli
nie jednakowych, to równie głośnych i szczerych: arystokratyczny zarząd miejski stał się koterią niewielkiej liczby
rodzin; wszystkim rządzi protekcja i prywatny interes; przy
zarządzie demokratycznym wszędzie szerzą się intrygi
i przekupstwo. W obu wypadkach mieszczanie skarżą się
na nieuczciwość i obojętność swoich zarządów. Cesarz nieustannie musi wkraczać w ich sprawy, aby przywracać w
nich jaki taki porządek. Wolne miasta wyludniają się, ubożeją. Przestają być ogniskami niemieckiej cywilizacji; sztuki kwitną dalej, ale przenoszą się do nowych miast stworzonych przez książąt Rzeszy i reprezentujących świat nowy. Handel je omija; ich dawna energia, ich patriotyczny
wigor — zanikają; tylko Hamburg wciąż jeszcze jest wielkim ośrodkiem bogactwa i kultury, ale to ze względu na
swoje szczególne warunki.
(4)
Część krajów dzisiaj niemieckich, jak Brandenburgia,
stare Prusy, Śląsk, pierwotnie zamieszkana była przez Słowian; zostały one podbite i częściowo zaludnione przez
Niemców. Na tych ziemiach poddaństwo — zawsze znacznie cięższe niż w Niemczech — pozostawiło też w końcu
osiemnastego wieku szczególnie wyraźne ślady.
(5)
Kodeks Fryderyka Wielkiego.
Spośród dzieł Fryderyka Wielkiego najmniej znanym,
nawet w jego kraju, i najmniej błyskotliwym jest kodeks,
zredagowany na jego rozkaz a ogłoszony przez jego następcę. Mimo to — nie wiem, czy którekolwiek z jego dzieł
rzuca więcej światła i na człowieka, i na czasy, i lepiej pokazuje ich wzajemne na siebie oddziaływanie.
Ów kodeks to prawdziwa konstytucja, w przypisywanym
temu słowu znaczeniu; jego celem jest uregulowanie nie
tylko stosunków między obywatelami, ale też i stosunków
obywateli z państwem: jest to równocześnie kodeks cywilny, kodeks karny i akt konstytucyjny.
Opiera się albo raczej wydaje się opierać na pewnych zasadach ogólnych, wyrażonych w formie wielce filozoficznej i wielce abstrakcyjnej, które pod wieloma względami
przypominają zasady z Deklaracji praw człowieka w konstytucji z roku 1791.
Głosi się tu, że dobro państwa i jego mieszkańców jest
celem społeczeństwa i granicą prawa; że ustawy mogą
ograniczać wolność i prawa obywatela tylko dla wspólnego
pożytku, że każdy członek państwa powinien przyczyniać
się do dobra powszechnego stosownie do swojej pozycji
i majątku; że prawa jednostki powinny ustępować przed
dobrem powszechnym.
Nigdzie nie ma tu mowy o dziedzicznym prawie władcy,
o jego rodzinie czy choćby o prawie szczególnym, które
byłoby niezależne od prawa państwowego. Na określenie
władzy królewskiej używa się tu już jedynie nazwy Państwo.
Mówi się natomiast o powszechnym prawie człowieka:
powszechne prawa człowieka oparte są na przyrodzonej mu
wolności zabiegania o własne dobro bez naruszania praw
innych ludzi. Dozwolone jest wszelkie działanie nie zakazane przez prawo naturalne albo przez obowiązujące prawo
państwowe. Każdy mieszkaniec może wymagać od państwa
ochrony swojej osoby i własności i ma prawo samemu się
bronić siłą, jeśli państwo nie przychodzi mu z pomocą.
Wyłożywszy te górne zasady, prawodawca zamiast zaczerpnąć stąd, jak to zrobiono w konstytucji z roku 1791,
dogmat o suwerenności ludu i określić organizację rządu
ludowego w wolnym społeczeństwie — nagle wykonuje
zwrot i wyciąga inną konsekwencję, nie mniej demokratyczną, ale już nie liberalną: panującego uważa za jedynego
przedstawiciela państwa i wyposaża go we wszystkie prawa, które przed chwilą przyznał społeczeństwu. Panujący
nie jest już w tym kodeksie przedstawicielem Boga, jest
tylko przedstawicielem społeczeństwa, jego pełnomocnikiem, jego sługą, jak go Fryderyk dosłownie w swoich
dziełach nazywa; ale je reprezentuje sam jeden i sam jeden
korzysta z całej władzy, przysługującej społeczeństwu.
Zwierzchnik państwa, powiedziano we wstępie, który ma
obowiązek tworzyć dobro powszechne będące jedynym
celem społeczeństwa, jest wyznaczony i upoważniony do
kierowania wszystkich jednostkowych wysiłków ku temu
właśnie celowi.
Do najważniejszych obowiązków tego wszechwładnego
pełnomocnika społeczeństwa zaliczono tu: utrzymanie pokoju i publicznego bezpieczeństwa wewnątrz kraju i zagwarantowanie każdemu obrony przed przemocą. Na zewnątrz — to on stanowi o pokoju i wojnie; on jeden wydaje
ustawy i regulaminy porządkowe; on jeden ma prawo łaski
i umarzania dochodzeń w sprawach karnych.
Wszystkie istniejące w państwie stowarzyszenia, wszystkie zakłady publiczne podlegają w interesie pokoju i powszechnego bezpieczeństwa jego kontroli i kierownictwu.
By móc te obowiązki pełnić — zwierzchnik państwa mieć
musi pewne dochody i prawa użytkowe (droits utiles); ma
więc władzę nakładania podatków na majątki prywatne, na
osoby i ich zawody, na handel, na produkcję i spożycie.
Rozkazy funkcjonariuszy publicznych działających w jego
imieniu mają być przestrzegane jako jego własne we
wszystkim, co się mieści w granicach ich funkcji.
A teraz, pod tą całkowicie nowoczesną głową ujrzymy
całkiem gotyckie ciało; Fryderyk odjął mu jedynie to, co
mogło krępować sprawowanie jego własnej władzy, i wszystko razem złożyło się na kształt monstrualny, na coś w rodzaju formy przejściowej między dwoma różnymi tworami.
W tym swoim cudacznym dziele Fryderyk ujawnia tyleż
pogardy dla logiki, ile dbałości o swoją władzę i niechęci
do przysparzania sobie niepotrzebnych trudności przez
atakowanie tego, co jeszcze miało siłę się bronić.
Mieszkańcy wsi, z wyjątkiem kilku dystryktów i kilku
miejscowości, pozostają w dziedzicznym poddaństwie,
które nie ogranicza się do pracy przymusowej i świadczeń
związanych z posiadaniem niektórych ziem, ale rozciąga
się, jak już widzieliśmy, na samą osobę posiadacza.
Większość przywilejów właścicieli ziemskich zostaje
przez kodeks ponownie zatwierdzona; można nawet powiedzieć, że zostaje zatwierdzona wbrew kodeksowi; mówi się
tam bowiem, że w wypadkach, gdy zwyczaj miejscowy
i nowe prawodawstwo są niezgodne — należy przestrzegać
miejscowego prawa zwyczajowego. Oświadcza się formalnie, że państwo nie może żadnego z tych przywilejów
znieść inaczej, jak wykupując go i w trybie przewidzianym
przez prawo.
Prawda, że kodeks stwierdza, iż poddaństwo właściwe
(leibeigenschaft), o ile jest poddaństwem osobistym, zostaje
zniesione, ale dziedziczna zależność (erbunterthaenigkeit),
która zajęła jego miejsce, także jest rodzajem poddaństwa,
co można stwierdzić czytając tekst.
W tym samym kodeksie mieszczanin nadal jest starannie
odseparowany od chłopa; uznaje się natomiast istnienie
między mieszczaństwem i szlachtą czegoś w rodzaju klasy
pośredniej: składa się ona z wysokich urzędników nieszlacheckiego pochodzenia, z duchownych, z profesorów szkół
wyższych, gimnazjalnych i uniwersyteckich.
Wyodrębnieni z reszty stanu mieszczańskiego, nie zostali
oni bynajmniej włączeni do szlachty; przeciwnie, ich kondycja jest w stosunku do szlacheckiej niższa. Nie mogli na
ogół kupować dóbr rycerskich ani zajmować w służbie
publicznej najwyższych stanowisk. Nie byli też hoffaehig,
czyli nie mogli pojawiać się na dworze, chyba wyjątkowo
i zawsze bez rodzin. Jak we Francji, poniżenie raniło tym
dotkliwiej, że klasa ta z każdym dniem stawała się bardziej
oświecona i wpływowa i do funkcjonariuszy państwowych
pochodzenia mieszczańskiego, choć nie zajmowali stanowisk najświetniejszych, należały już te wszystkie, na których było najwięcej roboty, i to najpożyteczniejszej. Oburzenie na przywileje szlacheckie, które u nas stało się tak
potężnym czynnikiem rewolucji, w Niemczech obróciło się
w życzliwość, jaka jej tu z początku towarzyszyła, A przecież główny redaktor kodeksu był mieszczaninem; ale niewątpliwie trzymał się ściśle rozkazów swojego władcy.
Stara struktura Europy nie rozpadła się jeszcze w tej części Niemiec tak doszczętnie, by Fryderyk, choć nią gardził,
miał uznać, że jest już czas na usunięcie jej pozostałości.
Na ogół poprzestaje na odebraniu szlachcie prawa zrzeszania się i wspólnego zarządzania, natomiast każdemu
szlachcicowi z osobna zostawia jego przywileje; ogranicza
jedynie i reguluje wynikające z nich korzyści. Tak więc
okazuje się, że ów kodeks, zredagowany na rozkaz ucznia
naszych filozofów i wprowadzony w życie po rewolucji
francuskiej, jest najbardziej autentycznym i najpóźniejszym
dokumentem prawodawczym stwarzającym podstawy prawne dla tych samych feudalnych nierówności, które rewolucja miała w całej Europie obalić.
Szlachta jest tu uznana za korporację w państwie najważniejszą; na wszystkie zaszczytne stanowiska należy mianować w pierwszym rzędzie ludzi pochodzenia szlacheckiego,
o ile zdolni są je zajmować. Tylko oni mogą posiadać dobra
szlacheckie, tworzyć ordynacje, korzystać z prawa polowania i prawa sądu, przynależnych do dóbr rycerskich, a także
z praw patronatu nad kościołami; tylko oni mogą używać
nazwisk pochodzących od posiadanej ziemi. Mieszczanie,
którym wyjątkowo i wyraźnie zezwolono na posiadanie
dóbr szlacheckich, mogą korzystać z praw i zaszczytów
związanych z posiadaniem takich dóbr jedynie w granicach
tego zezwolenia. Mieszczanin, choćby był właścicielem
dóbr szlacheckich, może je legować mieszczańskiemu spadkobiercy tylko wtedy, gdy ten jest spadkobiercą pierwszego stopnia. Gdyby nie miał takich spadkobierców, albo
innych spadkobierców należących do szlachty, majątek ma
być zlicytowany.
Najbardziej charakterystyczną częścią kodeksu Fryderyka jest dołączone doń prawo karne, odnoszące się do spraw
politycznych.
Następca Fryderyka Wielkiego, Fryderyk Wilhelm II,
który, mimo feudalnych i absolutystycznych cech kodeksu,
omówionych powyżej, doszukiwał się w dziele stryja tendencji rewolucyjnych i zwlekał z jego ogłoszeniem aż do
roku 1794 — dał się podobno przekonać wymowie doskonałych przepisów karnych, dzięki którym kodeks naprawiał
zło wynikające z zawartych w nim zasad. I rzeczywiście,
nigdy już nie pojawiło się w tej dziedzinie nic bardziej
kompletnego; z największą surowością karane są nie tylko
bunty i spiski; także lekceważąca krytyka postępków rządu
ścigana jest bardzo surowo. Zakazuje się kupowania i rozpowszechniania niebezpiecznej literatury, jej drukarz, wydawca i dystrybutor są odpowiedzialni na równi z autorem.
Reduty, maskarady i inne zabawy uznane są za zebrania
publiczne i na ich urządzenie trzeba uzyskiwać zgodę policji. Podobnie rzecz się ma, jeśli idzie o bankiety w miejscach publicznych. Wolność prasy i słowa poddana jest
ścisłemu i arbitralnemu nadzorowi. Wprowadza się zakaz
noszenia przy sobie broni palnej.
Wreszcie, przez całe to dzieło, zapożyczone w połowie
ze średniowiecza, przewijają się rozporządzenia, których
duch, skrajnie centralistyczny, bliski jest socjalizmowi. Oznajmia się więc, że państwo jest obowiązane troszczyć się o
wyżywienie, zatrudnienie i zapłatę dla tych wszystkich,
którzy nie mogą się utrzymać sami, a nie mają prawa do
wsparcia ze strony dziedzica wsi albo gminy: należy zapewnić im pracę, stosowną do ich sił i umiejętności. Państwo ma obowiązek tworzenia zakładów przychodzących z
pomocą obywatelom w biedzie. Ponadto państwo upoważnione jest do likwidowania fundacji stanowiących zachętę
do lenistwa; samo też rozdzielać ma między ubogich pieniądze, którymi te instytucje rozporządzały.
Śmiałe nowości w teorii i lękliwą ostrożność w praktyce,
tak charakterystyczne dla tego dzieła wielkiego Fryderyka,
napotyka się tam wszędzie. Z jednej strony głosi się tam
wielką zasadę nowoczesnego społeczeństwa, że wszyscy na
równi podlegają opodatkowaniu; z drugiej —pozostawia się
prawa prowincjonalne, sankcjonujące wyjątki od tej reguły.
Kodeks nakazuje, by każdy proces między obywatelem a
panującym był sądzony według procedury powszechnie
obowiązującej przy wszystkich sporach; w rzeczywistości
zasady tej nie przestrzegano, ilekroć była niewygodna dla
królewskich interesów albo namiętności. Ostentacyjnie
pokazywano młyn w Saint-Souci, ale w niektórych innych
okolicznościach bez rozgłosu naginano prawo do potrzeb.
Tym, co dowodzi, że ten kodeks, tak nowatorski z pozoru, w rzeczywistości wniósł niewiele nowego, i co w konsekwencji sprawia, że jest on tak ciekawym świadectwem
prawdziwego stanu społeczeństwa w tej części Niemiec
pod koniec wieku XVIII — jest fakt, że naród pruski prawie nie dostrzegł jego ogłoszenia. Studiowali go tylko
prawnicy, a i w naszych czasach wielu jest ludzi oświeconych, którzy też go nigdy nie czytali.
(6)
W dziedzinie administracji miejskiej jedną z cech w
XVIII stuleciu najbardziej widocznych jest nie tyle nawet
zniesienie wszelkiej reprezentacji i wszelkiego udziału ludności w rządach miastem, ile posunięta do najdalszych granic zmienność reguł, którym ta administracja miejska podlega, nieustające nadawanie, odbieranie, przywracanie, rozszerzanie, ograniczanie i modyfikowanie na tysiączne sposoby wszystkich praw. Nic nie ukazuje lepiej podeptania
tych lokalnych swobód, jak ów wieczny rozgardiasz w
prawach, na które nikt już chyba nie zwraca uwagi. Już
sama ta zmienność wystarczałaby, by z góry zniweczyć
wszelkie indywidualne pomysły, wszelki szacunek dla
wspomnień, wszelki lokalny patriotyzm w instytucji, która
wszakże najlepiej nadaje się do pielęgnowania tradycji.
Przygotowywano w ten sposób wielkie unicestwienie przeszłości, którego miała dokonać rewolucja.
(7)
Pretekstem, jakim posłużył się Ludwik XIV, by znieść
municypalną wolność miast, było złe zarządzanie finansami. Jednakże ta zła gospodarka — powiada słusznie Turgot
— trwała nadal, a nawet jeszcze się pogorszyła po reformie
przeprowadzonej przez tego króla. Miasta — dodaje — są
dziś przeważnie bardzo poważnie zadłużone, po części
wskutek pożyczek, jakich udzielały rządowi, po części zaś
wskutek rozlicznych wydatków dokonywanych przez
urzędników municypalnych, którzy dysponują cudzymi pieniędzmi, ale nie muszą mieszkańcom zdawać rachunków
ani otrzymywać od nich instrukcji, a sami chcą się w ten
sposób wsławić i niekiedy wzbogacić.
(8)
Dlaczego w Kanadzie można było najlepiej ocenić centralizację administracyjną dawnego ustroju.
Fizjonomię rządów metropolii najlepiej można ocenić w
koloniach, bo tutaj wszystkie jej charakterystyczne rysy bywają zwykle pogrubione i stają się widoczniejsze. Jeśli
chcę dobrze poznać ducha administracji Ludwika XIV oraz
jej wady, powinienem pojechać do Kanady. Tu wszystkie
niedostatki widać jak pod mikroskopem.
W Kanadzie nie istniały te nieprzeliczone przeszkody,
które fakty wcześniejsze albo dawny stan społeczny przeciwstawiały, bądź otwarcie, bądź skrycie, swobodnemu
rozwijaniu się ducha rządów. Szlachty tu prawie nie było, a
przynajmniej utraciła ona prawie całkowicie swoje korzenie. Kościół nie miał już tutaj swojej dominującej pozycji;
tradycje feudalne zagubiły się albo zatarły; władza sądowa
nie wyrastała ze starych instytucji i starych obyczajów.
Władza centralna bez przeszkód mogła tu ulegać swoim
naturalnym skłonnościom, kształtując wszystkie prawa w
duchu, jaki ją ożywiał. W Kanadzie nie ma więc śladu instytucji municypalnych czy prowincjonalnych, żadnej pełnoprawnej siły zbiorowej, żadnej dozwolonej indywidualnej inicjatywy. Jest intendent, który ma pozycję dominującą, ale zgoła inną, niż jego koledzy mają we Francji; administracja wtrąca się do różnych spraw jeszcze bardziej niż
w metropolii, ale tak samo chce wszystko załatwiać z Paryża, mimo 1800 mil, jakie ją dzielą od tego miasta; nie trzyma się ona wielkich zasad, dzięki którym kraj mógłby się
stać kolonią ludną i zamożną, natomiast stosuje wszelkiego
rodzaju sztuczne drobne zabiegi oraz wywiera uciążliwy
przymus, by zwiększyć i rozrzedzić zaludnienie: uprawa
ziemi jest obowiązkowa, wszystkie procesy związane z nadaniem ziemi są odbierane sądom i rozstrzygane przez samą administrację, ziemia musi być uprawiana w pewien
określony sposób, miejsca osiedlenia są wyznaczane itd. —
wszystko to dzieje się za Ludwika XIV; edykty są kontrsygnowane przez Colberta. Można by pomyśleć, że to już
pełnia nowoczesnej centralizacji i że jesteśmy w Algierii,
Kanada jest bowiem wiernym wizerunkiem tego, co zawsze
oglądało się w Algierii. I tu, i tam administracja jest niemal
tak samo liczna jak ludność, panuje, działa, reguluje, przymusza, chce wszystko przewidzieć, podejmuje się wszyst-
kiego, lepiej zna rzeczywiste potrzeby administrowanego
niż on sam, jest bez ustanku czynna i zawsze jałowa.
Przeciwnie w Stanach Zjednoczonych, gdzie angielski
system decentralizacji jeszcze się rozbudowuje: gminy stają
się niemal niezawisłe, są czymś w rodzaju demokratycznych republik. Element republikański, który stanowi niejako grunt angielskiej konstytucji i angielskich zwyczajów,
pojawia się tu i rozwija bez przeszkód. W Anglii administracja właściwa robi mało, natomiast poszczególni obywatele — dużo; w Ameryce administracja do niczego się już
właściwie nie wtrąca i wszystko robią zjednoczone w tym
celu jednostki. Nieobecność klas wyższych, która sprawia,
że mieszkaniec Kanady jest jeszcze bardziej zależny od
rządu niż współczesny mu mieszkaniec Francji — coraz
bardziej uniezależnia od władzy mieszkańca prowincji angielskich.
W obu koloniach formuje się w końcu społeczeństwo
całkowicie demokratyczne; ale tu, dopóty przynajmniej,
dopóki Kanada należy do Francji, równość połączona jest z
rządami absolutnymi; tam łączy się ona z wolnością. Jeśli
zaś idzie o materialne skutki tych dwóch metod kolonialnych, wiadomo, że w roku 1763, w okresie podboju, ludność Kanady liczyła 60 000 dusz, a ludność prowincji angielskich 3 000 000.
(9)
Wpływ wspólnych dyskusji na zacieranie się podziałów kastowych.
Przypatrując się dość błahym pracom towarzystw agronomicznych w XVIII wieku, można się przekonać, jaki
wpływ na zacieranie się podziałów kastowych miała wspólna dyskusja o wspólnych interesach. Choć zebrania te odbywały się na trzydzieści lat przed rewolucją, w pełni daw-
nego ustroju, i choć omawiano tu tylko sprawy teoretyczne,
już to samo, że omawiano zagadnienia interesujące rozmaite klasy i że omawiano je wspólnie, zbliżało ludzi i łączyło; uprzywilejowani i nieuprzywilejowani zaczynali rozumieć potrzebę rozsądnych reform — a przecież były to
tylko rozmowy o rolnictwie.
Jestem przekonany, że jedynie rząd, który ufał tylko
swojej własnej sile, a każdego człowieka traktował zawsze
w oderwaniu od reszty, to jest właśnie ów dawny rząd,
utrzymać mógł tę śmieszną i bezsensowną nierówność, jaka
istniała we Francji w chwili wybuchu rewolucji; najlżejsze
nawet zetknięcie z self-government zmodyfikowałoby ją
głęboko i szybko przekształciło albo wręcz obaliło.
(10)
Swobody prowincjonalne mogą jakiś czas przetrwać
mimo braku wolności narodowej, jeśli są to swobody stare,
wrośnięte w zwyczaje, obyczaje i wspomnienia, a despotyzm jest, odwrotnie, nowy; ale nierozsądnie byłoby wierzyć, że lokalne swobody można dowolnie stwarzać czy
choćby długo utrzymać, jeśli się zniesie wolność powszechną.
(11)
Turgot, w memoriale dla króla, tak oto, moim zdaniem
bardzo trafnie, określa rzeczywisty zasięg przywilejów
szlachty w dziedzinie podatkowej:
1° Uprzywilejowani mogą uzyskać całkowite zwolnienie od
podatku majątkowego dla dzierżawy zaorywanej przez cztery
pługi, od jakiej w okolicach Paryża płaci się zwykle 2 000 franków podatku.
2° Ci sami uprzywilejowani nic zgoła nie płacą od lasów, łąk,
winnic i stawów oraz od terenów ogrodzonych przylegających
do zamków, niezależnie od wielkości tego obszaru. W niektórych kantonach najważniejsze zbiory dają łąki i winnice; wówczas szlachcic zarządzający osobiście swoimi ziemiami uwalnia
się od wszelkich podatków, które spadają na płacących podatek
majątkowy; jest to druga ogromna korzyść.
(12)
W Podróży Arthura Younga w 89 znajduje się mały obrazek, gdzie tak udatnie i w tak dobrej oprawie odmalowano ów stan obu społeczeństw, że nie mogę się oprzeć pokusie, by go tu umieścić.
Young, podróżując po Francji w okresie pierwszego
podniecenia wywołanego zdobyciem Bastylii, zostaje w
pewnym miasteczku zatrzymany przez tłum, który zobaczywszy, że nie nosi on kokardy, chce go zaprowadzić do
więzienia. By się z tarapatów wydobyć, Young wygłasza
takie oto przemówienie:
Panowie, powiedziano tu, że podatki powinny być płacone
jak przedtem. Podatki powinny być płacone, na pewno, ale nie
tak, jak przedtem. Trzeba je płacić tak, jak w Anglii. Mamy dużo podatków, których wy nie macie, ale stan trzeci, lud, nie płaci ich, obciążają one tylko bogaczy. U nas płaci się od każdego
okna; ale kto ma w domu tylko sześć okien, nie płaci nic. Bogaty pan płaci podatek dwudziestego grosza i majątkowy, ale właściciel małego ogródka nic nie płaci. Bogaty płaci od koni, od
powozów, od służby; płaci nawet za prawo strzelania do własnych kuropatw; drobnego właściciela te wszystkie podatki nie
dotyczą. Więcej! mamy w Anglii podatek, który płaci bogaty,
żeby przyjść z pomocą biednemu. A więc, choć trzeba nadal
podatki płacić, trzeba je płacić inaczej. Metoda angielska jest
dużo lepsza.
A jako że moja kiepska francuszczyzna — dodaje Young —
w sam raz pasowała do ich gwary, zrozumieli mnie wybornie;
każde słowo z tej przemowy trafiło im do przekonania i uwierzyli, że mogę być człowiekiem zacnym, w czym utwierdziłem
ich wołając: «Niech żyje stan trzeci!» Pozwolili mi wówczas
przejechać, wiwatując na moją cześć”.
(13)
Analiza kajetów zażaleń stanu szlacheckiego w roku
1789.
Początek rewolucji francuskiej był tym, jak sądzę, znamienny, że tylko wtedy rozmaite klasy mogły— każda z
osobna — dać autentyczne świadectwo żywionym przez
siebie poglądom i uczuciom, które potem ta sama rewolucja
przekształciła i wynaturzyła.
To autentyczne świadectwo, jak każdy wie, zostało spisane w kajetach, sporządzonych przez trzy stany w roku
1789. Owe kajety albo memoriały były redagowane z całkowitą swobodą, w sposób jak najbardziej jawny, przez
każdy z trzech stanów, których dotyczyły; zainteresowani
długo nad nimi dyskutowali, redaktorzy spisali je po dojrzałym namyśle; mianowicie ówczesny rząd, zwracając się
do narodu — nie podejmował się zadawać pytań i równocześnie udzielać odpowiedzi. W czasie, kiedy kajety sporządzono, zebrano najważniejsze ich części w trzech drukowanych tomach, które znajdują się w każdej bibliotece.
Oryginały złożone są w archiwach narodowych, gdzie
znajdują się też protokoły zgromadzeń, które je redagowały, oraz, częściowo, korespondencja, jaką na temat tych
zgromadzeń prowadził w tym czasie ze swoimi urzędnikami Necker. Ten zbiór tworzy długą serię tomów in folio.
Jest to najcenniejszy dokument, jaki pozostał nam po starej
Francji, dokument, do którego powinno się nieustannie
zaglądać, jeśli się chce poznać stan ducha i umysłu naszych
ojców w chwili wybuchu rewolucji.
Sądziłem, że może drukowany trzytomowy wyciąg, o
którym wspomniałem, jest dziełem stronniczym i nie oddaje ściśle charakteru tej ogromnej ankiety, ale porównując
oba teksty przekonałem się, że wielki obraz jest jak najbardziej podobny do zmniejszonej kopii *.
Wyciąg z kajetów stanu szlacheckiego, jaki tutaj daję,
pozwala poznać rzeczywiste uczucia, ożywiające znakomitą większość tego stanu. Widać tu jasno, co szlachta uparcie
chciała ze swoich dawnych przywilejów zachować, z czego
była właściwie gotowa ustąpić i co sama chciała poświęcić.
Przede wszystkim zaś widoczny tu jest w pełni duch, jaki
ożywiał wówczas całą szlachtę domagającą się wolności
politycznej. Ciekawy i smutny to obraz!
Prawa jednostki. Szlachta żąda przede wszystkim wyraźnej deklaracji praw przysługujących wszystkim ludziom; żąda, by ta deklaracja potwierdzała ich wolność
i gwarantowała ich bezpieczeństwo.
Wolność osobista. Domaga się zniesienia poddaństwa
osobistego tam, gdzie ono jeszcze istnieje, oraz znalezienia
sposobu na zniesienie handlu niewolnikami i niewolnictwa
Murzynów; domaga się, by każdy mógł swobodnie podróżować i osiedlać się, gdzie zechce, bądź to w granicach
królestwa, bądź to poza jego granicami, i by nikt mu w tym
nie mógł samowolnie przeszkodzić; domaga się ścisłego
przestrzegania przepisów policyjnych oraz podporządkowania policji sędziom nawet w razie zamieszek; domaga
się, by nikt nie mógł być aresztowany ani osądzony przez
sędziów innych niż ci, których jurysdykcji normalnie pod*
Résumé Général ou Extrait des Cahiers de Pouvoirs, Instructions, Demandes et Doléances, remis par les divers Bailliages,
Sénéchaussées et pays d’Etats du Royaume, à leurs Députés à
VAssemblée des Etats Généraux, ouverts à Versailles le 4 mai
1789 par une Société de Gens de Lettres, 3 tomy, 1789.
lega; by, w związku z tym, więzienia stanu i inne miejsca,
w których bezprawnie przytrzymuje się ludzi, zostały skasowane. Niektórzy domagają się zburzenia Bastylii. Nalega
na to zwłaszcza szlachta paryska.
Wszelkie listy tajne (lettres closes) czy pieczętne (lettres
de cachet) powinny być zakazane. Jeżeli bezpieczeństwo
państwa wymaga aresztowania obywatela bez natychmiastowego wdrożenia przeciwko niemu zwykłego postępowania sądowego, należy przedsięwziąć środki nie dopuszczające do nadużyć, bądź przez zawiadomienie o aresztowaniu
rady stanu, bądź w jakikolwiek inny sposób.
Szlachta żąda, by wszelkie komisje specjalne, wszelkie
trybunały kompetencyjne i wyjątkowe, wszelkie przywileje
committimus, wyroki z odroczeniem itd. zostały zniesione
i by najsurowsze kary czekały tych, co by wydali albo
wprowadzili w życie rozkaz samowolny; by w sądownictwie zwykłym, jedynym, jakie należy zachować, przedsięwzięto nieodzowne środki zapewniające wolność osobistą,
zwłaszcza w dziedzinie procedury karnej; by sprawiedliwość była wymierzana bezpłatnie i by niepotrzebne jurysdykcje zostały zniesione. „Sędziowie są powoływani dla
ludu, a nie ludy dla sędziów” — powiedziano w jednym z
kajetów. Szlachta domaga się nawet, by w każdym baliwacie wprowadzono porady i ustanowiono bezpłatnych obrońców dla ubogich; by dochodzenie było publiczne i by strony mogły się bronić same; by w sprawach karnych oskarżony miał zapewnioną opiekę prawną i by we wszystkich
fazach postępowania sędziemu towarzyszyła pewna liczba
obywateli ze stanu, do którego należy oskarżony, powołanych do orzekania o zbrodni lub przestępstwie oskarżonego: wskazuje się tu na przykład konstytucji angielskiej; by
kary były proporcjonalne do przestępstw i równe dla wszystkich; by kara śmierci była stosowana rzadziej, a wszystkie
kary cielesne, tortury itp. zakazane; by, wreszcie, los więź-
niów uległ poprawie — zwłaszcza los więźniów pozostających w śledztwie.
Według kajetów, należy szukać sposobów zabezpieczenia wolności osobistej przy poborze do wojska i marynarki.
Trzeba umożliwić zamianę obowiązku służby wojskowej
na świadczenia pieniężne oraz sprawić, by ciągnienie losów
odbywało się w obecności przedstawicieli wszystkich
trzech stanów; należy wreszcie pogodzić wojskową dyscyplinę i subordynację z prawami obywatela i człowieka wolnego. Płazowanie szablą ma być zakazane.
Wolność i nienaruszalność własności. Szlachta domaga
się, by własność była nietykalna i by wolno ją było naruszyć jedynie w wypadkach koniecznych, uzasadnionych
dobrem publicznym. W takim wypadku rząd ma bezzwłocznie wypłacić wysokie odszkodowanie. Konfiskata powinna być zniesiona.
Wolność handlu, pracy i rzemiosła. Należy zapewnić
wolność rzemiosła i handlu. W związku z tym zniesione
zostaną cechy i inne przywileje przysługujące niektórym
stowarzyszeniom; komory celne będą się znajdować tylko
na granicach państwa.
Wolność religii. Religia katolicka będzie jedyną religią
panującą we Francji, ale każdemu pozostawiona zostanie
wolność sumienia i nie-katolikom przywrócone zostaną ich
prawa cywilne i zwrócona ich własność.
Wolność prasy, nienaruszalność tajemnicy poczty. Wolność prasy będzie zapewniona, a restrykcje, jakim może
ona podlegać w interesie powszechnym, ustali z góry ustawa. Cenzorzy kościelni mają cenzurować jedynie książki
traktujące o dogmacie; co do reszty, wystarczy, że znane
będą osoby autorów i drukarzy. Niektórzy domagają się, by
przestępstwa prasowe mogły być rozpatrywane jedynie
przez ławy przysięgłych. Nade wszystko i jednogłośnie
szlachta domaga się w kajetach bezwzględnego poszano-
wania tajemnicy pocztowej, w tym sensie, by listy nie mogły stanowić tytułu ani środka oskarżenia. Otwieranie listów jest — jak mówi się tu bez ogródek — najbardziej
odrażającym szpiegostwem, ponieważ stanowi pogwałcenie
publicznego zaufania.
Nauczanie, wychowanie. W kajetach szlachta ogranicza
się do żądania, by nauczaniu udzielono czynnego poparcia,
by objęło ono miasta i wsie i by nim kierowano według
zasad zgodnych z przypuszczalnym życiowym przeznaczeniem dzieci; by dzieciom dawano przede wszystkim wychowanie narodowe, ucząc je obowiązków i praw obywatelskich. Szlachta domaga się nawet ułożenia dla dzieci
katechizmu, w którym zostałyby im w sposób przystępny
podane najważniejsze punkty konstytucji. Ale nie wskazuje
sposobów, jakich należy użyć, by nauczanie udostępnić
i upowszechnić, ogranicza się do żądania, by tworzono
zakłady kształcące dzieci ubogiej szlachty.
Troska o lud. W dużej liczbie kajetów powtarza się żądanie, by okazywać więcej względów ludowi. W niektórych
— szlachta protestuje przeciwko niewłaściwemu stosowaniu przepisów policyjnych, wskutek czego z reguły samowolnie, bez prawomocnego wyroku zamyka się w więzieniach, domach poprawczych itd. wielu rzemieślników i innych pożytecznych obywateli, często za drobne wykroczenia albo tylko na podstawie podejrzeń, co stanowi naruszenie wolności osobistej. Wszystkie zeszyty domagają się
ostatecznego zniesienia pracy przymusowej. Większość
baliwatów pragnie, by zezwolono na wykup praw związanych z monopolami dworskimi oraz myt. Wielu żąda złagodzenia świadczeń z tytułu niektórych praw feudalnych
oraz zniesienia opłaty wolnego lenna (droit de franc-fief).
W jednym z kajetów powiedziano, że ułatwienie kupna
i sprzedaży ziemi leży w interesie rządu. Tym właśnie argumentem będzie się uzasadniać zniesienie wszystkich na-
raz praw senioralnych i wystawienie na sprzedaż dóbr martwej ręki. W wielu zeszytach pojawia się żądanie, by ograniczyć szkodliwe dla rolnictwa prawo gołębnika (droit de
colombier). Niezwłocznie natomiast należy znieść instytucję zarządów (capitaineries) pilnujących zwierzyny królewskiej, których istnienie stanowi naruszenie prawa własności. W miejsce istniejących podatków królewskich chce
się wprowadzić inne, mniej uciążliwe dla ludu.
Szlachta domaga się wszczęcia starań o podniesienie dobrobytu na wsi; żąda, by w wioskach otwierano przędzalnie
i tkalnie, w których wieśniacy mogliby znaleźć zajęcie w
czasie martwego sezonu, a w każdym baliwacie stworzono
pod nadzorem administracji prowincjonalnej publiczne
spichlerze, co zapobiegnie okresom głodu i utrzyma ceny
żywności na określonym poziomie; domaga się troski o
ulepszenie rolnictwa i poprawę losu wsi oraz zwiększenia
zakresu robót publicznych, zwłaszcza jeśli idzie o osuszanie bagien i zapobieganie powodziom, itd.; żąda wreszcie
czynnego popierania handlu i rolnictwa we wszystkich prowincjach.
Szlachta domaga się w kajetach, by w każdym dystrykcie
otwierano niewielkie zakłady szpitalne; by zniesiono przytułki dla żebraków i zakładano w ich miejsce warsztaty dobroczynne; by utworzono kasy zapomogowe pod zarządem
stanów prowincjonalnych oraz rozmieszczono we wszystkich okręgach, na koszt prowincji, chirurgów, lekarzy i akuszerki, którzy darmo leczyliby ubogich; by wymiar sprawiedliwości był dla ludu zawsze bezpłatny; i wreszcie, by
pomyślano o stworzeniu zakładów dla ociemniałych, głuchoniemych, podrzutków itd.
Zresztą w tych wszystkich sprawach stan szlachecki ogranicza się na ogół do wyrażenia swojego pragnienia reform, nie wdając się w szczegóły wykonania. Widać, że obcował on z klasami niższymi znacznie mniej niż niższe
duchowieństwo i że, stojąc z dala od ich nędzy, mniej się
zastanawiał nad sposobami zapobieżenia jej.
O prawie do pełnienia funkcji publicznych, o hierarchii
stanowisk i honorowych przywilejach szlachty. Głównie, a
raczej jedynie w tym, co się tyczy hierarchii stopni i różnicy kondycji, szlachta oddala się od ducha żądanych przez
siebie reform i, mimo kilku istotnych koncesji, trwa przy
zasadach dawnego ustroju. Czuje, że walczy tu o samo
swoje istnienie. Usilnie domaga się w swoich kajetach zachowania wyraźnej odrębności stanowej duchowieństwa i
szlachty. Żąda nawet, by szukano sposobów na utrzymanie
stanu szlacheckiego w jego całkowitej czystości; a więc, by
zakazano kupowania tytułów szlacheckich za pieniądze, by
nie wiązano ich z pewnymi stanowiskami, by szlachectwo
można było otrzymać tylko za długotrwałą i pożyteczną
służbę dla państwa. Ludzi bezpodstawnie podających się za
szlachtę należy ścigać i pociągać do odpowiedzialności. We
wszystkich kajetach nalega się na utrzymanie wszystkich
honorowych przywilejów szlacheckich. W niektórych spotyka się nawet żądanie, by szlachcica można było rozpoznać na pierwszy rzut oka po specjalnej oznace.
Trudno sobie wyobrazić coś bardziej charakterystycznego niż to żądanie, najlepiej wskazujące na podobieństwo,
jakie mimo różnicy kondycji istniało już między szlachcicem i nie-szlachcicem. Na ogół szlachta, dosyć ustępliwa,
jeśli idzie o niektóre korzyści swego stanu, niespokojnie
i zapalczywie broni w swoich kajetach swych przywilejów
honorowych. Chce zachować wszystkie, które ma, i chciałaby sobie stworzyć nowe, których nie miała nigdy; tak bardzo już czuje, że unoszą ją fale demokracji, i tak bardzo się
lęka, by się w nich nie rozpłynąć. Rzecz dziwna! Szlachta
instynktownie czuje niebezpieczeństwo, ale nie widzi go
i nie rozumie.
Jeśli idzie o przyznawanie urzędów, szlachta żąda zniesienia ich sprzedawalności w sądownictwie; domaga się, by
na tego rodzaju stanowiska obywatele byli wskazywani
królowi przez naród i mianowani przez króla, z jedynym
ograniczeniem: wieku i zdolności. W odniesieniu do oficerskich stopni wojskowych większość szlachty uważa, że
powinny one być dostępne również ludziom stanu trzeciego
i że każdy żołnierz, który zasłużył się ojczyźnie, ma prawo
dojść do najwyższych godności wojskowych. „Stan szlachecki nie pochwala żadnego prawa zamykającego dostęp
do kariery wojskowej stanowi trzeciemu” — powiedziano
w kilku kajetach; szlachta chce jedynie, by prawo wstępowania do pułku w stopniu oficerskim bez uprzedniego
przejścia przez stopnie niższe było zarezerwowane wyłącznie dla szlachty. Skądinąd w niemal wszystkich kajetach
powtarza się żądanie, by nominacje w wojsku podlegały
regułom stałym i stosowanym wobec wszystkich, by uzyskiwanie ich nie było uzależnione wyłącznie od łaskawych
względów i by wszystkie stopnie, z wyjątkiem wyższych
oficerskich, otrzymywano według prawa starszeństwa.
Jeśli idzie o funkcje kościelne, szlachta domaga się, by
przy rozdziale beneficjów przywrócono wybory, a przynajmniej, by komitet, powołany przez króla, mógł mieć w
tych sprawach głos doradczy.
Szlachta żąda wreszcie, by pensje były odtąd rozdawane
oględniej i nie skupiały się w niektórych rodzinach oraz by
każdy obywatel miał tylko jedną pensję i otrzymywał pobory tylko z jednego miejsca; żąda też zniesienia praktyki
przyznawania ekspektatyw na urzędy obsadzone przez inną
osobę.
Kościół i duchowieństwo. Kiedy nie chodzi już o jej własne prawa i stanowy ustrój, ale o przywileje i organizację
Kościoła, szlachta wysuwa żądania znacznie mniej szczegółowe; ale bacznie śledzi i potępia nadużycia.
Żąda, by duchowieństwo nie miało przywilejów podatkowych i by płaciło swoje długi samo, a nie kosztem narodu; by zakony klasztorne zostały gruntownie zreformowane. W większości kajetów mówi się, że zakłady te daleko
odeszły od ducha instytucji Kościoła.
Większość baliwatów żąda, by ograniczono szkodliwy
wpływ dziesięciny na rolnictwo; spora liczba domaga się
nawet ich zniesienia. „Większą część dziesięcin — czytamy
w jednym z kajetów — pobierają ci proboszczowie, którzy
najmniej dbają o niesienie ludowi pomocy duchowej.” Jak
widać, stan drugi w uwagach swoich nie bardzo oszczędzał
stan pierwszy. Ten sam niedostatek szacunku okazywał też
wobec samego Kościoła. Niektóre baliwaty formalnie przyznają stanom generalnym prawo znoszenia niektórych zakonów religijnych i obracania ich dóbr na inne cele. Siedemnaście baliwatów uznaje, że stany generalne mają prawo regulowania dyscypliny kościelnej. Niektóre twierdzą,
że za dużo jest dni świątecznych, co szkodzi pracy na roli
i sprzyja pijaństwu; domagają się więc, by wiele świąt
znieść, przesuwając je na niedziele.
Prawa polityczne. W tej dziedzinie kajety przyznają
wszystkim Francuzom prawo bezpośredniego bądź pośredniego udziału w rządach, czyli prawo wybierania i wybieralności, ale z zachowaniem hierarchii stanowisk; każdy
więc może wybierać i zostać wybranym tylko w swoim
stanie. W oparciu o tę zasadę, system reprezentacji powinien być tak ustalony, by wszystkie stany narodu miały
zapewniony poważny udział w kierowaniu sprawami państwa.
W kwestii głosowania na zgromadzeniu stanów generalnych zdania są podzielone: większość domaga się, by stany
głosowały osobno; jedni uważają, że powinno się zrobić
wyjątek od tej zasady przy głosowaniu w sprawach podatkowych; inni wreszcie żądają, by tak było zawsze. „Głosy
będą liczone od głowy, a nie od stanu — oświadczają —
jest to bowiem jedyna rozumna forma pozwalająca wykluczyć i wykorzenić egoizm stanowy, wyłączne źródło naszych wszystkich niedoli, oraz zbliżyć do siebie ludzi i doprowadzić do wyniku, jakiego naród ma prawo się spodziewać po zgromadzeniu, którego patriotyzm i wielkie
cnoty umocnione są przez oświecenie.” Ponieważ jednak
taka innowacja, wprowadzona zbyt nagle, mogłaby być
przy obecnym stanie umysłów niebezpieczna, niektórzy sądzą, że należy ją wprowadzać ostrożnie i zgromadzenie
powinno się zastanowić, czy nie byłoby rozsądniejsze odroczenie głosowania indywidualnego do następnych stanów
generalnych. W każdym razie szlachta domaga się, by każdy stan miał prawo zachować godność przysługującą wszystkim Francuzom; w związku z tym należy znieść upokarzające formy, których stan trzeci musiał przestrzegać w
dawnym ustroju, jak na przykład klękanie, „albowiem widok człowieka klęczącego przed innym człowiekiem obraża
ludzką godność i, między dwiema istotami równymi z natury, wyraża niższość nie dającą się pogodzić z ich podstawowymi prawami” — powiedziano w jednym z zeszytów.
O przyszłej formie rządu i zasadach ustroju. W odniesieniu do formy rządu szlachta domaga się utrzymania ustroju
monarchicznego, zachowania w osobie króla połączonej
władzy ustawodawczej, sądowej i wykonawczej, ale zarazem wydania ustawy zasadniczej, mającej zabezpieczyć
prawa narodu w zakresie sprawowanej przezeń władzy.
Tak więc wszystkie kajety głoszą, że naród ma prawo
zbierać się w stanach generalnych, które powinny obejmować odpowiednią liczbę członków, zapewniającą zgromadzeniu niezależność. Domagają się, by stany zbierały się
odtąd bez listów konwokacyjnych, w stałych, z góry określonych odstępach czasu, a także przy każdym wstąpieniu
na tron nowego króla. Wiele baliwatów uważa nawet, że
byłoby pożądane, aby to zgromadzenie obradowało w permanencji. Gdyby stany generalne nie zostały zwołane w
terminie określonym przez ustawę, obywatele mieliby prawo odmówić płacenia podatku. W paru kajetach żąda się,
by w przerwach między posiedzeniami stanów działała komisja per interim, która czuwałaby nad administracją królestwa; ale w większości szlachta wyraźnie oponuje przeciwko tworzeniu tej komisji oświadczając, że komisja taka
byłaby całkowicie sprzeczna z konstytucją. Interesujący
jest powód podawany przez szlachtę: boi się ona, że tak
małe zgromadzenie postawione wobec rządu mogłoby ulegać jego namowom.
Szlachta żąda, by ministrowie nie mieli prawa rozwiązywania zgromadzenia i by odpowiadali prawnie za zakłócenie toku jego obrad swoimi knowaniami; by żaden urzędnik, żadna osoba w jakikolwiek sposób uzależniona od
rządu nie mogła być deputowanym; by deputowani byli
osobiście nietykalni i nie mogli być pociągani do odpowiedzialności za wygłaszane opinie; wreszcie, by zgromadzenie obradowało publicznie i by obrady w celu szerszego
udostępnienia ich narodowi ogłaszano drukiem.
Szlachta jednomyślnie żąda, by zasady obowiązujące w
rządach państwem stosowane były w administracji wszystkich części terytorium; a więc by w każdej prowincji, w
każdym dystrykcie, w każdej parafii organizowano zgromadzenia, których członkowie wybierani na czas ograniczony pochodziliby z wolnego wyboru.
W niektórych kajetach proponuje się zniesienie funkcji
intendentów i generalnych poborców; we wszystkich —
szlachta uważa, że od tej pory jedynie zgromadzenia prowincjonalne powinny rozkładać podatki i pilnować interesów prowincji. Chce też, by te same kompetencje miały
zgromadzenia okręgowe i zgromadzenia parafialne, które
od tej pory podlegałyby jedynie stanom prowincjonalnym.
Podział władz. Władza ustawodawcza. W kwestii podziału władzy między naród reprezentowany przez zgromadzenie i króla — szlachta żąda, by żadna ustawa nie miała mocy obowiązującej, dopóki nie zostanie zatwierdzona przez
stany generalne i króla oraz wpisana do rejestru sądów mających zapewnić jej wykonywanie; by jedynie stany generalne mogły nakładać i ustalać kwotę podatku; by wszelkie
subsydia były przyznawane tylko na okres, jaki upływa
między jednym a drugim posiedzeniem stanów generalnych; by subsydia pobrane bądź ustanowione bez zgody
stanów były uznane za bezprawne, a ministrowie i poborcy,
którzy by nałożyli i pobrali takie podatki, byli pociągani do
odpowiedzialności za sprzeniewierzenie grosza publicznego.
Szlachta żąda, by bez zgody stanów generalnych nie
można było również zaciągnąć żadnej pożyczki; należy
jedynie otworzyć kredyt w wysokości oznaczonej przez
stany, z którego rząd mógłby korzystać w razie wojny albo
wielkich klęsk, z zastrzeżeniem zwołania stanów generalnych w terminie najkrótszym.
Szlachta żąda, by wszystkie kasy państwowe zostały oddane pod nadzór stanów; by wydatki każdego departamentu
były określane przez stany i by przedsięwzięto najskuteczniejsze środki uniemożliwiające przekroczenie uchwalonych kwot.
W większości zeszytów powtarza się żądanie zniesienia
dokuczliwych opłat stemplowych i innych, związanych z
rejestracją dokumentów prawnych, znanych pod nazwami
droits d’insinuation, centième denier, entérinements i administrowanych przez zarząd domen królewskich (Régie des
domaines du roi). „Już samo określenie régie byłoby dostatecznie obraźliwe dla narodu, wydaje się bowiem przyznawać królowi przedmioty, stanowiące rzeczywistą część
własności obywateli” — powiedziano w jednym z zeszy-
tów; szlachta żąda, by wszystkie domeny, które nie zostaną
sprzedane, oddano w zarząd stanom prowincjonalnym i by
żaden ordonans, żaden edykt podatkowy nie mógł być wydany bez zgody trzech stanów narodu.
Szlachta najwidoczniej chce całą administrację finansów
— zarówno regulowanie pożyczek i podatków, jak i ściąganie tych podatków — powierzyć narodowi za pośrednictwem stanów generalnych i prowincjonalnych.
Władza sądowa. Również w organizacji sądownictwa
szlachta stara się w znacznej części uzależnić władzę sędziów od zgromadzenia narodowego. W kilku kajetach oznajmia: „Niechaj sędziowie będą odpowiedzialni za pełnienie swoich funkcji przed zgromadzonym narodem”; żąda
się, by sędziego nie można było usunąć bez zgody stanów
generalnych; by żadnemu sądowi pod żadnym pozorem nie
można było bez zgody tychże stanów przeszkadzać w wykonywaniu jego funkcji; by każde uchybienie trybunału
kasacyjnego, jak również parlamentów, sądzone było przez
stany generalne. W większości zeszytów powtarza się żądanie, by król mianował sędziów dopiero po wysunięciu
ich na to stanowisko przez naród.
Władza wykonawcza. Ta jest zastrzeżona wyłącznie dla
króla; ale stwarza się dla niej nieodzowne ograniczenia,
mające zapobiegać nadużyciom.
A więc, w dziedzinie administracji, szlachta w swoich
kajetach domaga się, by rachunki różnych departamentów
były ogłaszane drukiem i by ministrowie byli odpowiedzialni przed zgromadzeniem; również król, nim użyje
wojsk do obrony granic, powinien szczegółowo przedstawić swoje zamiary stanom generalnym. Wewnątrz kraju
wojsko może być użyte przeciwko obywatelom jedynie na
wezwanie stanów generalnych. Kontyngent wojsk ma być
ograniczony i w zwykłym czasie tylko dwie trzecie pozostawać ma w drugim składzie armii. Wojska cudzoziem-
skie, które rząd będzie miał na swoim żołdzie, należy usunąć z centrum królestwa i skierować ku granicom.
Żaden skrót ani wyciąg nie jest w stanie oddać tego, co
czytelnika tych szlacheckich kajetów uderza najbardziej: do
jakiego stopnia ci członkowie stanu szlacheckiego byli
ludźmi swojego czasu; jak bardzo przesiąknięci byli jego
duchem, jak biegle władali jego językiem. Mówią o
niezbywalnych prawach człowieka, o
niewzruszalnych
zasadach
umowy
s p o ł e c z n e j . Mówiąc o jednostce zajmują się zwykle
jej prawami, mówiąc o społeczeństwie zajmują się obowiązkami społeczeństwa. Zasady polityki są dla nich t a k
samo niewzruszalne jak zasady moralności, i zarówno te, jak i tamte
o p i e r a j ą s i ę n a r o z u m i e . Kiedy żądają zniesienia resztek poddaństwa, piszą: t r z e b a z e t r z e ć
ostatnie
ślady
poniżenia
rodzaju
l u d z k i e g o . Ludwika XVI nazywają niekiedy
k r ó l e m o b y w a t e l e m i wielokrotnie wspominają
o zbrodni o b r a z y n a r o d u , o którą tak często oskarżani będą właśnie oni. Są, jak wszyscy, przeświadczeni, że
z publicznym nauczaniem można wiązać największe nadzieje i że powinno nim kierować państwo. „Stany generalne — powiedziano w jednym z kajetów — dopilnują, by w
edukacji dzieci wprowadzono stosowne zmiany nadając jej
charakter narodowy.” Jak reszta ich współczesnych, domagają się wytrwale ujednolicenia prawodawstwa, z wyjątkiem wszakże tego, co dotyczy istnienia stanów. Chcą jednolitości administracyjnej, jednolitości miar itd., tak samo
jak stan trzeci; zalecają przeróżne reformy i chcą, by były
one radykalne. Zdaniem szlachty wszystkie bez wyjątku
podatki powinny być albo zniesione, albo przekształcone;
cały system sądownictwa wymaga zmian, z wyjątkiem sądów senioralnych, które trzeba tylko udoskonalić. Dla Szla-
chty, tak samo jak dla wszystkich innych Francuzów, Francja jest polem doświadczalnym, czymś w rodzaju wzorowej
farmy w polityce, gdzie wszystko należy obrócić na nice,
wszystkiego próbować — wszędzie, wyjąwszy mały zakątek, w którym rosną ich szczególne przywileje, ale i tu trzeba oddać szlachcie sprawiedliwość i powiedzieć, że nawet
tego kąta nie bardzo oszczędzała. Krótko mówiąc, lektura
kajetów szlacheckich przekonuje, że szlachcie tej w przeprowadzeniu rewolucji przeszkodziło tylko jedno: szlachectwo.
(14)
Powiedziano, że znamieniem filozofii XVIII wieku było
coś na kształt adoracji ludzkiego rozumu, bezgraniczna
ufność w jego wszechpotęgę mogącą dowolnie przekształcać prawa, instytucje i obyczaje. Powiedzmy sobie szczerze: w istocie niektórzy z tych filozofów wielbili nie tyle
rozum ludzki, co swój własny. Nikt nigdy nie okazał takiego jak oni braku zaufania do powszechnego rozsądku.
Mógłbym tu wymienić kilku, którzy niemal tak samo pogardzali tłumem jak Panem Bogiem. Boga traktowali z
pychą rywali, a tłum z pychą parweniuszy. Rzeczywiste
i pełne szacunku podporządkowanie się woli większości
było im tak samo obce, jak poddanie się woli bożej. Od
tamtej pory niemal wszyscy rewolucjoniści łączyli w sobie
obie te cechy. Bardzo stąd daleko do szacunku, z jakim Anglicy i Amerykanie traktują uczucia większości swoich
współobywateli. U nich rozum jest dumny i ufa sobie, ale
nigdy nie bywa bezczelny; toteż ich doprowadził do wolności, nam zaś potrafił wymyślić jedynie nowe formy niewoli.
(15)
Fryderyk Wielki napisał w swoich pamiętnikach: „Fontenelle’owie i Wolterzy, Hobbesowie, Collinsowie, Shaftesbury’owie, Bolingbrokowie, wszyscy ci wielcy ludzie zadali śmiertelny cios religii. Ludzie zaczęli badać to, co głupio wielbili do tej pory; rozum poraził zabobon; ludziom
obrzydły baśnie, w które wierzyli. Deizm zrodził licznych
sekciarzy. Jak epikureizm stał się zgubny dla pogańskiego
kultu bogów, tak za naszych czasów deizm stał się zgubny
dla judejskich wizji przyjętych przez naszych przodków.
Wolnomyślicielstwo panujące w Anglii bardzo się przyczyniło do postępów filozofii”.
Przytoczony ustęp dowodzi, że Fryderyk Wielki, pisząc
te słowa, czyli w połowie wieku XVIII, uważał jeszcze Anglię za ognisko antyreligijnych doktryn. Widać w tym coś
jeszcze bardziej uderzającego: ten panujący, jeden z najbardziej obeznanych z naukami humanistycznymi i z nauką
o kierowaniu państwem, jak gdyby nie dostrzegał politycznej użyteczności religii; tak dalece przywary umysłowe
jego mistrzów zamąciły przyrodzoną bystrość jego umysłu.
(16)
Ów duch postępu, który ujawnił się we Francji pod koniec XVIII wieku, pojawia się w tejże epoce w całych Niemczech i wszędzie tak samo towarzyszy mu pragnienie
zmiany instytucji. Oto jak pewien niemiecki historyk opisuje to, co się wówczas działo w jego kraju:
„W drugiej połowie XVIII wieku — pisze — nowy duch
czasu przenika stopniowo nawet na terytoria kościelne. I tu
podejmuje się reformy. I tu wszędzie dociera przemysł i tolerancja, i tu nawet pojawia się absolutyzm oświecony, który ogarnął już duże państwa. Trzeba powiedzieć, że w os-
tatnich dziesięcioleciach XVIII wieku, poprzedzających
Rewolucję Francuską, spotyka się na terytoriach kościelnych książąt najwybitniejszych i najbardziej godnych szacunku”.
Należy podkreślić, jak bardzo ten obraz podobny jest do
obrazu Francji, gdzie ruch naprawy i postępu rozpoczyna
się w tej samej epoce i gdzie ludzie najbardziej godni sprawowania rządów pojawiają się tuż przed Rewolucją, która
to wszystko pochłonie.
Widać z tego również, jak bardzo ta część Niemiec była
wciągnięta w nurt francuskiej cywilizacji i polityki.
(17)
O tym, jak ustawy sądowe Anglików dowodzą, że instytucje mogą posiadać wiele pomniejszych wad, a mimo
to służyć głównemu celowi, który przyświecał twórcom.
Narody, mimo częściowej niedoskonałości swych instytucji, mogą się pomyślnie rozwijać, jeśli główne zasady
oraz duch, jaki te instytucje ożywia, są płodne; zjawisko to
widać najlepiej, kiedy się bada wymiar sprawiedliwości u
Anglików w ostatnim stuleciu, ukazany nam przez Blackstone’a.
Dostrzega się tu najpierw dwa wielkie i uderzające rodzaje różnorodności:
1° Różnorodność praw.
2° Różnorodność stosujących je sądów.
I. Różnorodność praw.
1° Prawa są rozmaite dla Anglii właściwej, dla Szkocji,
dla Irlandii, dla różnych europejskich przyczółków Wielkiej Brytanii, jak wyspa Man, wyspy normandzkie itd.,
wreszcie dla kolonii.
2° W Anglii właściwej spotyka się cztery rodzaje praw:
prawo zwyczajowe, statuty, prawo rzymskie, zasadę słuszności. Samo prawo zwyczajowe dzieli się na zwyczaje powszechne, przyjęte w całym królestwie, na zwyczaje właściwe tylko dla niektórych seniorii, niektórych miast, niekiedy tylko dla niektórych klas, jak na przykład zwyczajowe prawo kupieckie. Niekiedy zwyczaje te bardzo się od
siebie różnią, niektóre na przykład, sprzecznie z ogólną
tendencją praw angielskich, domagają się równego podziału spadku między wszystkie dzieci (gavelkind) i, co jest jeszcze niezwyklejsze, przyznają prawo pierworództwa
dziecku najmłodszemu.
II. Różnorodność sądów. Prawo, powiada Blackstone,
wprowadziło nadzwyczajną rozmaitość różnorakich sądów;
można to stwierdzić już na podstawie tej oto, bardzo pobieżnej, analizy.
1° Przede wszystkim spotyka się sądy ustanowione poza
Anglią właściwą, jak sądy Szkocji i Irlandii, które nie zawsze podlegały wyższemu sądownictwu angielskiemu, choć
wszystkie, jak myślę, musiały podlegać sądowi lordów.
2° W Anglii właściwej, jeśli niczego nie przeoczyłem w
klasyfikacji Blackstone'a, napotykam:
1. Jedenaście rodzajów sądów stosujących prawo powszechne (common law), z których co prawda cztery nie są
już, jak się wydaje, w użyciu;
2. Trzy rodzaje sądów, których jurysdykcja rozciąga się
na cały kraj, lecz dotyczy tylko niektórych spraw;
3. Dziesięć rodzajów sądów o charakterze specjalnym.
Na jeden z nich składają się sądy lokalne, ustanawiane rozmaitymi aktami parlamentu albo istniejące na mocy tradycji, bądź w Londynie, bądź w miastach lub miasteczkach
prowincjonalnych. Są one tak liczne, tak rozmaite są ich
ustroje i stosowane przez nie zasady, że autor musiał zrezygnować ze szczegółowego opisu.
Tak więc, w samej tylko Anglii właściwej, według tekstu
Blackstone’a, w czasach kiedy pisał, czyli w drugiej połowie XVIII wieku, istniały dwadzieścia cztery rodzaje sądów, niektóre dzieliły się z kolei na wiele innych, odrębnych, każdy miał swoje własne oblicze. Jeśli się pominie
rodzaje, które chyba już od tamtej pory niemal zanikły,
pozostaje jeszcze osiemnaście albo dwadzieścia.
Teraz, jeśli się przyjrzymy temu systemowi sądownictwa, bez trudu stwierdzimy, że wykazuje on wszelakiego
rodzaju wady.
Mimo takiej mnogości często brakuje małych sądów
pierwszej instancji, do których prawujące się strony miałyby blisko i które na miejscu, tanim kosztem rozsądzałyby
sprawy błahe, co sprawia, że wymiar sprawiedliwości jest
kłopotliwy i kosztowny. Te same sprawy podlegają kompetencji kilku sądów, przez co wszczęcie przewodu staje się
rzeczą uciążliwą i niepewną. Niemal wszystkie sądy apelacyjne w niektórych wypadkach sądzą w pierwszej instancji;
niekiedy są to sądy prawa powszechnego, kiedy indziej —
sądy zasady słuszności. Sądy apelacyjne są bardzo rozmaite. Jedynym punktem centralnym jest Izba Lordów. Spory
administracyjne nie są oddzielone od sporów zwykłych, co
większości naszych prawników wydawałoby się okropnością. Wreszcie wszystkie te sądy czerpią uzasadnienie swoich orzeczeń z czterech rozmaitych ustawodawstw, z których jedno opiera się jedynie na precedensach, a drugie,
zasada słuszności, nie opiera się na żadnych ścisłych sformułowaniach, ponieważ najczęściej zwraca się przeciw
zwyczajowi albo statutom i przez swobodne orzeczenie sędziego poprawić ma to, co w statucie albo zwyczaju jest
przestarzałe albo zbyt surowe.
Wymieniłem tu wiele wad i jeśli się porówna tę olbrzymią i starą machinę angielskiego wymiaru sprawiedliwości
z nowoczesną fabryką naszego systemu sądowego, prostotę, zborność, zazębianie się widoczne w naszej z zawiłością, niezbornością, jakie znamionują tamtą — wady systemu angielskiego mogą się wydać jeszcze większe. A
przecież nie ma na świecie kraju, w którym, już za czasów
Blackstone’a, wielki cel wymiaru sprawiedliwości byłby
osiągany tak całkowicie jak w Anglii; nie ma kraju, w którym każdy człowiek, jakakolwiek byłaby jego kondycja,
wnoszący skargę czy to przeciwko osobie prywatnej, czy
też przeciw władcy, mógłby być bardziej pewny, że zostanie wysłuchany i że znajdzie w sądach swojego kraju lepszą rękojmię obrony swojego majątku, wolności i życia.
Nie znaczy to oczywiście, że wady sądowego systemu
angielskiego służą temu, co nazywam wielkim celem wymiaru sprawiedliwości; dowodzi jedynie, że istnieją w każdej organizacji sądownictwa niedoskonałości mniej istotne,
które mogą temu celowi zaszkodzić tylko w niewielkim
stopniu, oraz wady inne, zasadnicze, które nie tylko mu
szkodzą, ale go wręcz unicestwiają, choćby towarzyszyło
im wiele wtórnych udoskonaleń. Pierwsze są najłatwiej
dostrzegalne, to one właśnie uderzają zwykle umysły pospolite. Jak to się mówi, biją w oczy. Te drugie są zazwyczaj bardziej ukryte i nie zawsze prawnicy czy też inni ludzie tego zawodu pierwsi je odkrywają i zwracają na nie
uwagę.
Co więcej, trzeba sobie uświadomić, że te same właściwości mogą być drugorzędne albo główne, zależnie od czasu i od organizacji politycznej społeczeństwa. W epokach
arystokracji, nierówności, wszystko, co zmierza do ograniczenia przywilejów niektórych jednostek wobec wymiaru
sprawiedliwości, do udzielenia stronie słabszej gwarancji
przeciwko stronie silniejszej, do wzmocnienia wpływu pań-
stwa, z natury rzeczy bezstronnego, kiedy spór toczy się
jedynie między dwoma poddanymi — wszystko to staje się
właściwością główną, ale traci na doniosłości, w miarę jak
stan społeczeństwa i ustrój polityczny dążą ku demokracji.
Gdy według tej zasady bada się angielski system sądowy,
wówczas okazuje się, że choć pozostawiono wszystkie wady, które mogły sprawiać, że wymiar sprawiedliwości u naszych sąsiadów był niejasny, kłopotliwy, powolny, kosztowny i niewygodny, równocześnie przedsięwzięto największe środki ostrożności zmierzające do tego, by silny
nie mógł być faworyzowany kosztem słabego ani państwo
kosztem osób prywatnych; im głębiej wnika się w szczegóły tego prawodawstwa, tym lepiej widzi się, że każdemu
obywatelowi dostarczono tam wszelkiego rodzaju oręża do
własnej obrony i tak rzeczy ułożono, by każdy miał jak
największe gwarancje, że nie padnie ofiarą stronniczości
i przekupstwa sędziów zarówno w sensie dosłownym, jak
i tego przekupstwa częściej spotykanego, a w czasach demokracji szczególnie niebezpiecznego, które rodzi się ze
służalczości sądów wobec władzy publicznej.
Z tych wszystkich względów angielski system wymiaru
sprawiedliwości, mimo licznych wad pomniejszych, jakie
się w nim jeszcze spotyka, wydaje mi się doskonalszy od
naszego, który co prawda nie dotknięty jest niemal żadnym
z tych niedomagań, ale nie wykazuje też takich jak tamten
zalet zasadniczych; doskonały, jeśli idzie o gwarancje, jakie
daje każdemu obywatelowi w sporach między osobami
prywatnymi, jest dużo słabszy, jeśli idzie o to, co należałoby stale umacniać w społeczeństwach demokratycznych, takich jak nasze, a mianowicie o gwarancje dawane jednostce
w jej sporach z państwem.
(18)
Rewolucja nie nastąpiła z powodu tego rozkwitu; ale
duch, który miał wydać rewolucję, ten duch czynny, niespokojny, inteligentny, nowatorski, ambitny, ten demokratyczny duch nowych społeczeństw zaczął ożywiać wszystko i, zanim na pewien czas wstrząsnął społeczeństwem, już
zdołał je poruszyć i rozwinąć.