Król Stanisław August Poniatowski na szlaku górnictwa Ziemi

dr inż. Jerzy GÓRECKI
mgr inż. Edyta SERMET
Akademia Górniczo-Hutnicza, Kraków
Król Stanisław August Poniatowski na szlaku
górnictwa Ziemi Krzeszowickiej
STRESZCZENIE
W roku 1787 król Stanisław August Poniatowski odwiedził okolice Krzeszowic, m.in. łom
„marmuru dębnickiego”, kamieniołomy melafirów i porfirów, kopalnię węgla kamiennego,
kopalnię kruszców Pb–Ag oraz liczne zabytki.
Proponuje się utworzenie szlaku śladami wędrówek królewskich, popularyzującego atrakcje
geoturystyczne i dawne górnictwo ziemi krzeszowickiej.
1. Co skłoniło króla do wizyty w Krzeszowicach?
W dniu 29 czerwca 1787 roku, po dwutygodniowym pobycie w Krakowie, król
Stanisław August Poniatowski przybył do Krzeszowic. Podczas czterodniowego pobytu króla
na ziemi krzeszowickiej, ujawniły się znakomicie jego geologiczno-górnicze zainteresowania
(Górecki, Szwed 2003). Jeden z kronikarzy królewskiej „wizyty gospodarskiej” zauważył
geologiczną pasję dostojnego gościa pisząc: „...szedłszy pieszo obaczył przednie kamienie
koloru porfirowego, z których (...) sam Najjaśniejszy Król Imć młoteczkiem ukuwszy tegoż
kamienia wziął w małej sztuce kamień...”.
Do wizyty skłoniła władcę opinia o bogactwie kopalin i tajemniczym pięknie tej krainy
oraz wieść o rosnącej sławie krzeszowickiej „wody siarczystej” i zbawiennych skutkach
kąpieli mineralnych.
Ziemia krzeszowicka jest miejscem niezwykłym. Tak dużego urozmaicenia krajobrazu
na niewielkim obszarze trudno szukać w innych częściach kraju. Wynika ono ze
skomplikowanej budowy geologicznej obszaru. W pobliżu Krzeszowic występują dolomity i
czarne „marmury” dębnickie wieku dewońskiego, wapienie dolnokarbońskie i „różanka
paczółtowicka” (żyły kalcytowe wraz ze zbrekcjowanymi wapieniami), piaskowce i zlepieńce
z pokładami górnokarbońskiego węgla kamiennego, wylewne skały wulkaniczne permu
(porfiry, melafiry, diabazy) oraz towarzyszące im tufy i tufity utworzone z opadających
popiołów wulkanicznych, triasowe dolomity kruszconośne z rudami cynku, ołowiu i srebra,
glinki dolnej jury, różnorakie wapienie jurajskie z krzemieniami, płaty osadów kredowych, iły
mioceńskie z gipsami, piaski i żwiry rzecznolodowcowe, martwice wapienne i lessy. Blisko
siebie występują utwory osadowe i wulkanity „niespokojnego” tj. paleozoicznego piętra
strukturalnego oraz osady piętra mezozoicznego. Same Krzeszowice są położone w
tektonicznym rowie krzeszowickim, trzeciorzędowej strukturze tektoniki „alpejskiej”, zaś
okolice – na Płaskowyżu Ojcowskim i Garbie Tenczyńskim.
2. Krzeszowice i ich otoczenie w chwili obecnej
Od czasu królewskiej wizyty przed 220 laty wiele się zmieniło. Dziś Krzeszowice
walczą o reaktywowanie uzdrowiska, a w okolicy trwa wydobycie kopalin skalnych.
Najważniejsze jest wszak rosnące znaczenie Krzeszowic jako miejsca wypoczynku dla
mieszkańców aglomeracji krakowsko-śląskiej. Bogactwo krajobrazu, urokliwe doliny,
jaskinie, duże kompleksy leśne, potoki, różnorodność flory i fauny, wybitne zabytki, stare
kamieniołomy i ślady dawnych robót górniczych – to naturalne atrakcje obszaru. Z uwagi na
walory przyrodnicze i geologiczne oraz potrzeby skutecznej ochrony środowiska w roku 1987
utworzono tu Zespół Jurajskich Parków Krajobrazowych oraz rezerwaty m.in. Doliny
1
Racławki i Eliaszówki. Sporo jest szlaków turystycznych, w tym Szlak Dawnego Górnictwa
oraz ścieżek dydaktycznych. Georóżnorodność obszaru skłania do utworzenia w tej okolicy
Geoparku Ziemi Krzeszowickiej (Górecki, Szwed 2005). Wielką atrakcją powinien być szlak
„śladami króla Stasia po nieczynnych kopalniach i miejscach znamienitych w okolicach
Krzeszowic” (ryc.1). Król jeździł konno, ale również sporo chodził – dziś to mogą być szlaki
wypraw pieszych, rowerowych lub... konnych.
Ryc. 1. Trasy wędrówek królewskich na tle
współczesnej sieci komunikacyjnej
1- Krzeszowice – Dębnik – Czerna –
Krzeszowice
2- Krzeszowice – Rudno – Alwernia –
Poręba-Żegoty
–
Tenczynek
–
Krzeszowice
3- Krzeszowice – Filipowice – Miękinia –
Krzeszowice
4- Krzeszowice – Czerna – Nowa Góra –
Lgota – Olkusz
3. Cztery pracowite dni króla
Najlepszym źródłem informacji o
programie królewskich wypraw z
Krzeszowic i pobytu „u wód” jest
relacja nadwornego kronikarza i
historyka Adama Naruszewicza, pt.
„Dyaryusz Podróży Nayiaśnieyszego
Stanisława Augusta Króla Polskiego na
Ukrainę i Bytności w Krakowie Aż Do
Powrotu do Warszawy Dnia 22 lipca
1787”. Cenne są także zapisy w kronice
parafialnej „Monumenta Ecclesiae
Novimontis” autorstwa plebana i
dziekana z Nowej Góry X Benedykta
Zamoyskiego.
Dzień pierwszy...
... w dobrach Xiężney Jeymci Marszałkowey Wiel. Koron Izabeli Lubomirskiej (…) był
przyjęty od Xcia Jmci Prymasa. Po hucznym powitaniu Jego Wysokość wyruszył konno do
Dębnika gdzie majstrowie górnicy różne sztuki z marmurów różnego gatunku wyrabiający w
znacznych sztukach swojej roboty królowi Imci prezent dali. Oglądał Nayjaśn: Pan w
Dębniku łamy kamienne i szlifiernie, zkąd iechawszy do Czerney, przyięty był od zakonników
tamecznych (klasztor i kościół fundacyi tęczyńskich, po większey części marmurem
ozdobiony), a na kąpiele i obiad powrócił do Krzeszowic, gdzie odwiedził tylko JPanią
Walewską Wdzinę Sieradzką i JPana Strzębosza Kasztelana Sierpskiego, którzy tu dla
poratowania zdrowia do wód Krzeszowickich przybyli. Łomy dębnickie zrobiły na królu
ogromne wrażenie, zwłaszcza łom karmelicki, który już w 1628 roku wszedł na uposażenie
czerneńskiego klasztoru dzięki fundacji Agnieszki Firlejowej. Wydobycie „marmurów
dębnickich” jest prowadzone od sześciu wieków na wzgórzach koło Dębnika zwanych
Marmurowymi Wzgórzami (Górecki, Sermet 2007).
Wody siarczanowe były znane w Krzeszowicach przynajmniej od 1625 roku, ale źródło
znane dziś jako „Zdrój Główny” ocembrowano dopiero w roku 1778. Są to wody
siarczanowo-wapniowo-magnezowe, siarczkowe, o mineralizacji 2,8 g/litr i zawartości
siarkowodoru do 6 mg/l.
Dzień drugi...
2
... 1 lipca, przyniósł królowi kolejne doświadczenia geologiczne. W Rudnie, w okolicy
Alwerni i Regulic pokazano władcy wspaniałe odsłonięcia i kamieniołomy permskich skał
wylewnych, np. melafirów. Na nich stanął zamek „Tęczyn”, siedlisko niegdyś zgasłey iuż
familii, służy dziś tylko w ogromnych rozwalinach swoich za dowód niestatku rzeczy ludzkich.
Skały te stosowano dawniej jako kamienie budowlane i dekoracyjne, stąd często mówiono o
nich jako o „marmurach”: piękność mieysca, a bardziey bliskość gór pełnych marmuru
czerwonego, i innych gotunkow szacownych kamieni, była powodem Nayiaśn: Panu do
obchodzenia i oglądania mieyscowych ciekawości.
Król powrócił pod wieczór przez Tenczynek do Krzeszowic nazad (...) na kąpiel.
Dzień trzeci...
... przyniósł zwiedzanie kopalń węgla w Filipowicach oraz łomu porfirów w Miękini. Jeździł
Nayiaśn: Pan zrana konno dla widzenia świeżo wynalezionych węgli ziemnych o ćwierć mili
od tego mieysca (przyp. autorów – od Krzeszowic), a ukontentowany z tak potrzebnego, bo
niedostatek drzew zastępującego wynalazku, udał się do Miękiny góry płodney w czerwony
marmur czyli porfir. Powróciwszy iadł obiad prywatnie, zatrudniony będąc nadeszłą z
Warszawy expedycyą i odpisem na nią....
Dzień czwarty...
... 3 lipca, ze wszelkim bagażem już w drogę ruszył król Imć a to przez miasteczko Nową Górę
ku Olkuszowi. Podziękowawszy gospodarzom za gościnę (...) wyiechał z rana około godziny
8mey (…). Trasa wiodła z początku tzw. szwedzką drogą, gościńcem zbudowanym przez
górników olkuskich w czasie wojen szwedzkich.
Po oglądnięciu porfirów w Padole Centuria k. Miękini król ruszył na drugą stronę na wieś
Czerną ku wschodowi wielkiemu, gdzie w skałach przykrych i jamach niedostępnych znajduje
się kamień marmuru czerwonego, rożnemi kolorami przedziwnie przeplatany (...); rozkazał
Król Imć wziąć kilka gatunków tego marmuru (królowi pokazano zapewne eksploatację
„różanki paczółtowickiej”).
Entuzjastycznie powitano króla w Nowej Górze, starym miasteczku górniczym, w
którym już w XVI w. istniał urząd żupniczy, a w okolicy działały liczne kopalnie kruszców
srebra i ołowiu (słowo „góra” oznacza w języku staropolskim kopalnię). Ostatnim punktem
zwiedzania okolic było zwiedzanie kopalni kruszcowej koło Lgoty (góra niedaleko Lgoty
pełna wybornego galbanu).
Kiedy król dotarł do Olkusza, miał okazję zapoznać się z wielkim upadkiem górnictwa
kruszcowego, zapoczątkowanym po wojnach szwedzkich. To właśnie Stanisław August
Poniatowski założył Towarzystwo Kruszcowe Olkuskie z zamiarem ożywienia górnictwa, ale
upadek Rzeczypospolitej wstrzymał na wiele lat realizację tych planów. Dopiero w roku 1814
z inicjatywy Stanisława Staszica nastąpił powrót do górniczych tradycji w rejonie olkuskim.
4. Upamiętnić królewską wizytę
Górnictwo skalne, kruszcowe i węglowe rozwijało się na ziemi krzeszowickiej przez
kilka stuleci. W tej atrakcyjnej krajobrazowo i historycznie okolicy zabytki dawnego
górnictwa powinny wzbogacić szlaki wędrówek turystycznych.
„Wizyta gospodarska” Króla na początku lata 1787 roku dowiodła, jak ważne były dla
władcy przykłady prawidłowego „przyswojenia gospodarczego” złóż w okolicach
Krzeszowic. Król – pasjonat geologii i doceniający znaczenie sztuki górniczej – wskazał nam
współczesnym, jakie miejsca warto odwiedzić.
W Krzeszowicach powinny stanąć tablice informacyjne o szlaku „Śladami wędrówek
króla Stanisława Augusta Poniatowskiego”. Najlepszym miejscem wydaje się park zdrojowy,
w pobliżu Zdroju Głównego.
3
Literatura:
Górecki J., Szwed E. 2003: Geologiczno-górnicze wędrówki króla Stanisława Augusta
Poniatowskiego po ziemi krzeszowickiej. Wszechświat, t. 104, nr 4-6/2003, 103-105.
Górecki J., Szwed E. 2005: Pozostałości dawnego górnictwa na ziemi krzeszowickiej. Prace
Nauk. Inst. Górn. Pol. Wrocł., nr 111, Konf. nr 43, 83-92.
Górecki J., Sermet E. 2007: Przeszłość i przyszłość łomu karmelickiego w Dębniku.
Miesięcznik WUG (bieżący numer).
King Stanisław August Poniatowski and his mining trail of the Krzeszowice area
In 1787 King Stanisław August Poniatowski visited the vicinity of Krzeszowice, among others quarry
of the “Dębnik marble”, melaphyre and porphyry quarries, hard coal mine, Pb-Ag ore mine and numerous
historic monuments. It has been suggested that a trail should be opened which shows geoturistic features relating
to the former pen pit and underground mining of the Krzeszowice area.
4