Komunikat pdf

ATLAS ROZMIESZCZENIA WAŻEK W POLSCE
KOMUNIKAT NR 1
Dlaczego Atlas?
Atlasy rozmieszczenia są jedną z podstawowych form prezentacji danych o
występowaniu ważek w Europie. Dotychczas ukazały się one w szeregu państw i regionów,
np. w Wielkiej Brytanii, Francji, Holandii, Schleswigu-Holsteinie, Słowenii, a w kilku innych
(Austria, Belgia, Szwajcaria, Saksonia) są w końcowym stadium opracowywania. Ostatnio
podjęto inicjatywę opracowania Atlasu Europejskiego, nad którym prace rozpoczną się już
wkrótce. Nie wyobrażamy sobie, żeby zabrakło w nim dokładniejszych danych z Polski.
Tymczasem znaczne rozproszenie danych polskich w literaturze, nieopublikowanie
większości danych, a wreszcie brak krytycznego, całościowego opracowania bardzo
utrudniają korzystanie z tych materiałów specjalistom krajowym, a przede wszystkim
zagranicznym. W rezultacie w literaturze przedmiotu aż roi się od błędów, a niektóre z nich
mają daleko idące negatywne konsekwencje nie tylko dla wiedzy, ale również w zakresie
ochrony przyrody na gruncie krajowym i europejskim. W tej sytuacji opracowanie Atlasu
rozmieszczenia ważek w Polsce stało się pilną koniecznością.
Choć stan wiedzy jest ciągle daleki od pełnego, znaczna intensyfikacja badań w
ostatnich piętnastu latach pozwala mieć nadzieję na, w miarę wiarygodne, przedstawienie
rozmieszczenia poszczególnych gatunków krajowych oraz zmian, które w nim zachodzą.
Zrealizowanie tego zamierzenia możliwe będzie jednak tylko połączonymi siłami wszystkich
osób zbierających dane o ważkach, profesjonalistów i amatorów. Komunikat ten stanowi więc
gorące zaproszenie do współpracy skierowane do wszystkich osób dysponujących
jakimikolwiek, choćby pojedynczymi, ale konkretnymi danymi o ważkach z obszaru naszego
kraju.
Ramy organizacyjne
Opracowania Atlasu podjęło się grono autorskie w składzie: R. Bernard, P. Buczyński,
G. Tończyk, A. Łabędzki, S. Mielewczyk, J. Wendzonka. Natomiast wszyscy
Współpracownicy Atlasu będą mieli status autorów danych. Zostaną oni wymienieni na
jednej z pierwszych kart książki. Lata 2005-2006 mają być czasem gromadzenia danych, na
lata 2006-2007 zaplanowaliśmy ich opracowywanie. Ukazanie się Atlasu drukiem
przewidujemy w końcu roku 2007.
Dane przekazane dla celów Atlasu nie będą udostępniane i wykorzystywane w
żadnej innej formie, chyba że na mocy odrębnego porozumienia między Autorem Atlasu
i Autorem danych.
Tworzenie Atlasu jest działalnością „non-profit” i nie wiążą się z nim żadne
gratyfikacje materialne – ani dla Autorów ani dla Współpracowników. Każdy
Współpracownik otrzyma natomiast bezpłatny egzemplarz Atlasu.
Kontaktami ze Współpracownikami Atlasu oraz gromadzeniem i obróbką danych
zajmie się Centrum Atlasu. Tu należy kierować wszelkie zapytania i prośby. Poniżej
podajemy adresy, na które można kierować korespondencję:
- Dr Rafał Bernard, Zakład Zoologii Ogólnej, Uniwersytet im. A. Mickiewicza, Fredry
10, 61-701 Poznań, [email protected], tel. 0-61 829 45 52
- Dr Paweł Buczyński, Zakład Zoologii, Uniwersytet im. Marii Curie-Skłodowskiej,
Akademicka 19, 20-033 Lublin, [email protected], tel. 0-81 537 50 19
- Dr Grzegorz Tończyk, Katedra Zoologii Bezkręgowców i Hydrobiologii, Uniwersytet
Łódzki, S. Banacha 12/16, 90-237 Łódź, [email protected], tel. 0-42 635 44 41
Podstawową jednostką na mapach będzie kwadrat UTM. Siatka UTM jest często
stosowana, zarówno w kraju, jak i w Europie. Jednakże na powszechnie dostępnych mapach
Polski, kwadraty UTM nie są zaznaczone. Dlatego wszyscy Współpracownicy Atlasu
otrzymają odpowiednio przygotowane mapy w skali 1:200 000, z których będą odczytywali
kwadraty UTM dla swoich stanowisk. Otrzymają także formularze danych, na których będą
nanosili określone informacje, a następnie odsyłali je na jeden z podanych adresów. Odsyłać
je można w formie plików komputerowych w załączniku lub pocztą. Szczegółową instrukcję
wypełniania formularza danych zamieszczono poniżej. Centrum Atlasu służy także fachową
pomocą przy oznaczaniu gatunków (zbiory, zdjęcia) oraz przy weryfikacji oznaczeń. W
koniecznych przypadkach może także udostępnić niezbędne klucze do oznaczania. Dane
należy przysyłać do połowy roku 2006. Jednakże zważywszy na ich skomplikowaną obróbkę,
jak i wiele innych zadań związanych z Atlasem, uprzejmie prosimy autorów o nadsyłanie
danych, jeśli to możliwe, do końca roku 2005. A następnie pod koniec roku 2006 można
dosłać tylko nowe dane z bieżącego roku. Takie postępowanie znacznie przyspieszy prace nad
Atlasem.
Atlas rozmieszczenia ważek to zadanie bardzo odpowiedzialne. Nie możemy sobie
więc pozwolić na błędy i luźne traktowanie danych. Starajmy się być dokładni i krytyczni,
oczywiście na tyle, na ile jest to możliwe, nie dodając elementów, których nie jesteśmy
pewni. Wszystkie dane budzące wątpliwości będą weryfikowane przez Centrum Atlasu w
kontakcie ze Współpracownikami Atlasu. Jednocześnie Autorzy Atlasu rezerwują sobie
prawo do ostatecznego głosu w tych kwestiach.
INSTRUKCJA WYPEŁNIANIA FORMULARZA DANYCH
Formularz danych został ułożony w taki sposób, aby z jednej strony maksymalnie
ułatwić Współpracownikom jego wypełnianie, a z drugiej strony aby uczynić przekazywane
informacje jak najbardziej dokładnymi. Potrzebne jest to bowiem przy konstruowaniu map
atlasowych, które nie będą przedstawiały tylko samego faktu występowania w danym
kwadracie, ale także w pewien ogólny sposób charakteryzowały to występowanie.
Oczywiście, nie oznacza to w żadnym wypadku, że w Atlasie zaprezentujemy
szczegółowe dane naszych Współpracowników. Potrzebujemy ich jedynie po to, żeby
punktom w kwadratach nadać pewną treść oraz żeby na ich podstawie (między innymi)
przygotować krótki komentarz pod mapą. Przy wypełnianiu formularza kierujmy się ściśle
instrukcją, a wtedy będzie to proste i zajmie najmniej czasu. W razie jakichkolwiek
wątpliwości, co do interpretacji danych czy poleceń instrukcji, proszę kontaktować się
niezwłocznie z Centrum Atlasu (e-mail, telefon, patrz wyżej). Jeżeli formularz nie będzie
wypełniany komputerowo, prosimy o czytelne i nie budzące wątpliwości pismo i oznaczenia.
Jeden formularz obejmuje wszystkie dane z jednego stanowiska. Za stanowisko
uznajemy zbiornik wodny, obszar podmokły, fragment cieku czy inne miejsce, gdzie
prowadziliśmy obserwacje czy odławialiśmy ważki. Starajmy się nie rozdrabniać nadmiernie
stanowisk, np. kompleks stawów traktujmy jako jedno stanowisko, chyba że jest bardzo
rozległy a ważki zarejestrowano w jego obrębie w miejscach odległych o kilka km od siebie.
Jeżeli różne środowiska sąsiadują ze sobą bezpośrednio i rozdzielenie ich fauny jest trudne,
można potraktować ten zespół jako jedno stanowisko.
Tak więc do dzieła!
CZĘŚĆ OGÓLNA FORMULARZA
Informacje o autorze danych
Najważniejsze dla nas jest kontaktowanie się ze Współpracownikiem. Niekiedy potrzebny jest
pilny (i tani) kontakt. Dlatego prosimy również o podanie adresu e-mail i telefonu. Jednakże
wypełnienie tych dwóch rubryk nie jest obowiązkowe.
Lokalizacja
Kwadrat UTM
Kwadrat UTM Współpracownicy będą odczytywali z mapy, którą otrzymają. Przy wstępnym
kontakcie z Centrum proszę podać rejony, z których będą Państwo potrzebowali mapy. Jeżeli
dane stanowisko leży na granicy dwóch kwadratów, a występowanie ważek stwierdzono w
obydwu kwadratach, należy podać obydwa kwadraty, np. WU79/WU89. Podanie kwadratu
nie jest absolutnie konieczne. Jeżeli ktoś tego nie uczyni, my znajdziemy kwadrat dla jego
stanowiska, musimy jednak dysponować bardzo dokładnymi informacjami o lokalizacji
danego stanowiska (patrz niżej).
Najbliższa miejscowość
Tu podaje się najbliższą miejscowość możliwą do znalezienia na mapie. Korzystamy
wyłącznie z nazewnictwa oficjalnego, np. nie podajemy lokalnych nazw przysiółków.
Dodatkowe informacje o położeniu stanowiska
W tym miejscu prosimy o precyzyjniejsze określenie położenia, jeżeli dysponują Państwo
takimi danymi. Jest to bardzo istotne dla osoby, która będzie sprawdzała zakwalifikowanie
stanowiska do kwadratu. I tylko do tego celu to określenie będzie służyło. Należy więc tu
podać w jakiej części geograficznej (S – południe, N – północ, W – zachód, E – wschód albo
mieszane, np. NE) miejscowości leży stanowisko. W przypadku większych miast, podajemy
dzielnicę lub określamy geograficzną część miasta, np. Poznań-Antoninek albo Bytom NE.
Jeżeli stanowisko leży poza miejscowością, należy opisać tę sytuację jako odległość w
określonym kierunku od centrum (głównej części) danej miejscowości, np. 3 km SE od
Kórnika. Wszelkie inne szczegóły pomagające zlokalizować stanowisko na mapie (zwłaszcza
małe zbiorniki, strumyki etc.) są także ważne.
Siedlisko
Siedlisko zaznacza się poprzez wstawienie X do odpowiedniego kwadratu.
Rodzaje siedlisk podane są w przybliżeniu, i tak też należy traktować swoje dane.
Wyjaśnienia do niektórych rodzajów siedlisk, które mogą budzić wątpliwości:
- potok/strumień a rzeka – w zasadzie w terenie nizinnym będziemy traktowali ciek
umownie jako strumień jeśli jego szerokość nie przekracza 3 m, a jako rzekę gdy ma
ponad 3 m szerokości. W górach sytuacja jest bardziej skomplikowana, tam potoki są
często szersze. Zdajcie się tu Państwo na swoją wiedzę lub na wyczucie. Przy
wątpliwościach, można to opisać w dodatkowych uwagach o siedlisku,
- kanał – celowo wykopany ciek, skanalizowany, najczęściej powyżej 2 m szerokości,
w ich nazwach najczęściej już jest słowo ‘kanał’,
- jezioro a naturalny drobny zbiornik – jezioro przyjmujemy umownie jako zbiornik
powyżej 1 ha, a naturalny drobny zbiornik poniżej 1 ha; jednak i tu trzeba na wyczucie
rozróżniać np. jakieś większe rozlewisko czy częściowo otwarte bagno od jeziora,
zwracamy także uwagę, że żwirownie, piaskownie, glinianki, torfianki i starorzecza
mają swoje odrębne miejsca do zaznaczania (jeżeli potrafimy je w ten sposób
nazwać), natomiast małe zbiorniki położone na torfowiskach sfagnowych (czyli
tworzonych przez mchy torfowce Sphagnum) kwalifikujemy do tych torfowisk,
- staw – pod tą nazwą rozumiemy wyłącznie stawy rybne, także porzucone,
- torfowisko niskie – pod tą nazwą rozumiemy rozmaite obszary płytko zalane lub
podmokłe, zarośnięte roślinnością szuwarową, turzycową itp. Najczęściej mają one
postać podmokłych ‘dzikich’ łąk w dolinach rzecznych lub wokół jezior,
zabagnionych turzycowisk,
- torfowisko sfagnowe (wysokie/przejściowe) – do tej kategorii należy zakwalifikować
te siedliska, których podstawowym komponentem są mchy torfowce; zaliczamy tu też
różnego rodzaju drobne naturalne zbiorniki na takich torfowiskach położone,
- torfianki – zwane też potorfiami czy torficami, to różnej wielkości i głębokości
zbiorniki będące pozostałością po eksploatacji torfu na torfowiskach.
Jeżeli dane stanowisko trudno jest zakwalifikować do jednego rodzaju siedliska, najlepiej
zaznaczyć dwa czy nawet więcej siedlisk, których elementy widziano w kontrolowanym
miejscu. Podobnie jeżeli na danym stanowisku występują różne siedliska koło siebie,
zaznaczyć wtedy należy więcej kwadratów.
Linie na dodatkowe uwagi o siedlisku służą przede wszystkim wyjaśnieniom w tych
przypadkach, gdy występują trudności z kwalifikacją siedliska, gdy siedlisko nie mieści
się w podanych rodzajach (czyli jest „Inne”) lub gdy zamierza się podkreślić specjalnie
jakiś element. Poza tym można tam zamieścić hasłową, krótką charakterystykę siedliska,
jeżeli ktoś zechce się z nami podzielić szczegółami (jest to zawsze mile widziane, ale
niekonieczne).
ZESTAWIENIE OBSERWACJI (TABELA 1)
Proszę się nie przerażać liczbą kolumn. Osoby dysponujące bardziej szczegółowymi
danymi będą wypełniały więcej kolumn, a te, które mają bardziej ogólne informacje – tylko
niektóre kolumny. Tym niemniej im więcej szczegółów przekażą nam Państwo, tym łatwiej
będzie nam dokładnie określić charakter występowania. Znajdzie to potem swoje odbicie na
mapie. Tu jednak szczególna prośba. Bardzo prosimy, aby nie podawać w tej tabeli niczego,
co nie jest pewne. Wszelkie przypuszczenia należy odrzucać. Lepiej podać mniej, ale z
pewnością, niż więcej domyślając się.
Jeżeli Współpracownik nie wypełnia danej kolumny pozostawia ją po prostu pustą.
Jeżeli wypełnia, stosuje znak X lub plusy w liczbie od jednego do trzech (+, ++, +++),
ewentualnie liczby. Plusy i liczby można wstawiać tylko w dziale IMAGINES.
Jeżeli nie dysponują Państwo danymi o liczebności (pewnymi!), to w odpowiednich
kolumnach działu IMAGINES zaznaczyć należy po prostu X. Jeżeli jednak posiadacie dane o
liczebności, powinno się je wyrazić plusami:
a) + rzadkie, mało liczne, niewiele,
b) ++ średnia liczebność,
c) +++ liczne, bardzo liczne, wiele
Oczywiście liczebności będą subiektywne, gdyż nie da się ustalić jakichś przedziałów
liczebności, obiektywnych i równych dla wszystkich gatunków. Jednak i subiektywna ocena
ma dla nas istotną wagę.
Jeżeli ktoś z Państwa będzie dysponował konkretną liczbą (np. 6 tandemów, 10 osobników), a
nie będzie potrafił wyrazić tego plusami, proszę podać po prostu tę liczbę.
Dla przykładu. Mamy w notatkach informację, że widzieliśmy kilka tandemów i 2 znoszenia
jaj Calopteryx splendens. Zaznaczamy wtedy ++ w rubryce ‘tandemy’ oraz + w rubryce
’znoszenie jaj’ (lub wpisujemy tu 2).
A teraz wyjaśnienia do kolumn:
Larwy, wylinki
Jeżeli Współpracownik posiada takowe, zaznacza X. Zważywszy na trudności w oznaczaniu
tych postaci, wszystkie osoby poza Autorami Atlasu, proszone są w takim przypadku o
podanie literatury, według której oznaczano larwy/wylinki. Wpisuje się ją skrótowo pod
tabelą, w miejscu na dodatkowe uwagi, np. Larwy – Iksiński 1990.
Imagines
Ogólnie
W tej kolumnie Współpracownik informuje, jaka była liczebność imagines. Jeżeli
Współpracownik nie ma żadnych danych o ich liczebności, wstawia X, jeżeli posiada jednak
jakieś informacje w tym zakresie, stara się je wyrazić plusami (patrz wyżej) lub liczbą,
ewentualnie słowami ‘kilka’, ‘kilkanaście’, ‘kilkadziesiąt’, ‘kilkaset’.
Teneralne
Jako osobniki teneralne traktujemy te, które:
- nie są jeszcze w pełni wybarwione i są bardzo miękkie, mają też wyraźnie szkliste,
błyszczące skrzydła,
- nie wystartowały jeszcze do lotu dziewiczego (czyli pierwszego w życiu), najczęściej
spotykamy je przesiadujące wśród roślinności, w pobliżu wylinki,
- lub które już fruwają, ale jeszcze bardzo słabo, często przysiadając.
Jeżeli Współpracownik odnotował, że były, nie posiada jednak żadnych danych o ich
liczebności, wstawia X. Jeżeli posiada jednak jakieś informacje w tym zakresie, stara się je
wyrazić plusami (patrz wyżej) lub liczbą, lub też ogólnymi określeniami typu ‘kilka’, jak
wyżej.
Terytorialne, patrolujące
Oczywiście chodzi tu o samce. U niektórych gatunków utrzymują one terytoria, u innych
regularnie patrolują, np. wzdłuż szuwarów.
Jeżeli Współpracownik odnotował, że były, nie posiada jednak żadnych danych o ich
liczebności, wstawia X. Jeżeli posiada jakieś informacje w tym zakresie, stara się je wyrazić
plusami (patrz wyżej) lub liczbą, lub też ogólnymi określeniami typu ‘kilka’, jak wyżej.
Tandemy
Jeżeli Współpracownik odnotował, że były, nie posiada jednak żadnych danych o ich
liczebności, wstawia X. Jeżeli posiada jakieś informacje w tym zakresie, stara się je wyrazić
plusami (patrz wyżej) lub liczbą, lub ogólnymi określeniami typu ‘kilka’, jak wyżej.
Kopulacje
Jeżeli Współpracownik odnotował, że były, nie posiada jednak żadnych danych o ich
liczebności, wstawia X. Jeżeli posiada jakieś informacje w tym zakresie, stara się je wyrazić
plusami (patrz wyżej) lub liczbą, lub też ogólnymi określeniami typu ‘kilka’, jak wyżej.
Znoszenia jaj
Jeżeli Współpracownik odnotował, że były, nie posiada jednak żadnych danych o ich
liczebności, wstawia X. Jeżeli posiada jakieś informacje w tym zakresie, stara się je wyrazić
plusami (patrz wyżej) lub liczbą, lub też ogólnymi określeniami typu ‘kilka’, jak wyżej.
Zachowania rozrodcze (ogólnie)
Tę kolumnę wypełnia się tylko wtedy, gdy w notatkach występują jakieś ogólne informacje o
zachowaniach rozrodczych, ale bez szczegółów, tzn. nie wiadomo czy były tam tandemy czy
może znoszenia jaj. Wiadomo tylko tyle, że przebiegał rozród i nic więcej.
Żerujące w środowisku rozwoju lub w pobliżu
Osobniki takie są z reguły łatwe do wyróżnienia. Latają bowiem wyraźnie wyżej, szybko,
często nad nagrzanymi otwartymi przestrzeniami poza wodą czy na skrajach zadrzewień.
Jeżeli Współpracownik odnotował, że takie osobniki były, nie posiada jednak żadnych danych
o ich liczebności, wstawia X. Jeżeli posiada jakieś informacje w tym zakresie, stara się je
wyrazić plusami (patrz wyżej) lub liczbą, lub też ogólnymi określeniami typu ‘kilka’, jak
wyżej.
Z dala od zbiorników i cieków wodnych
Kolumna ta dotyczy wszelkich osobników spotykanych w dużej odległości od możliwych
środowisk rozwoju. Niektóre gatunki regularnie spotykane są bowiem w lasach, na polach czy
łąkach, nawet wiele kilometrów od wody.
Jeżeli Współpracownik odnotował, że były, nie posiada jednak żadnych danych o ich
liczebności, wstawia X. Jeżeli posiada jakieś informacje w tym zakresie, stara się je wyrazić
plusami (patrz wyżej) lub liczbą, lub też ogólnymi określeniami typu ‘kilka’, jak wyżej.
Teraz kilka przykładów:
1) w notatkach jest tylko informacja o 1 złowionym osobniku Lestes sponsa (imago), a
nie mamy odnotowane czy widzieliśmy tam więcej osobników. Jedyną kolumną
wówczas wypełnianą będzie ‘ogólnie’, gdzie wstawimy X
2) zapisaliśmy, że licznie występowała Enallagma cyathigerum. Jedyną kolumną
wówczas wypełnianą będzie ‘ogólnie’, gdzie wstawimy +++
3) Jest trochę szczegółów. W zbiorach mamy ewidentnie teneralnego osobnika
Calopteryx splendens, w notatkach informację o bardzo licznym występowaniu
gatunku, a nawet jednej widzianej kopulacji.
W kolumnie ‘ogólnie’ zaznaczamy +++, w kolumnie ‘teneralne’ X lub 1, w kolumnie
‘kopulacje’ X, lub + , lub 1
4) nad zbiornikiem utrzymywały terytoria samce Anax imperator, nie wiemy jednak ile
ich było; w kolumnie ‘terytorialne’ dajemy X, jest to jedyna kolumna wypełniana
5) jechaliśmy drogą przez las i odłowiliśmy samca Orthetrum cancellatum, a jeszcze
przynajmniej kilka widzieliśmy, ciągle się przed nami podrywały. Do najbliższego
jeziora jest dobry kilometr. Wystarczy w takim przypadku wypełnić kolumnę ‘z dala
od’, gdzie wstawiamy +++ albo X jeżeli trudno nam się ustosunkować do liczebności.
Dodatkowe uwagi
I już jesteśmy pod tabelą. To miejsce na wyrażenie treści, na które nie ma miejsca w tabeli,
również na wątpliwości.
DATY ODŁOWU/OBSERWACJI (TABELA 2)
W tej tabeli należy podać daty (dzień, miesiąc, rok), z których pochodzą obserwacje/zbiory
danego gatunku na danym stanowisku. Jeżeli data dzienna jest nieznana, prosimy o podanie
miesiąca. Jeżeli i tym Współpracownik nie dysponuje, wpisuje jedynie rok. Jeżeli informacje
dotyczące wszystkich gatunków pochodzą tylko z jednego dnia, wystarczy podać datę przy
pierwszym gatunku i dopisać ‘pozostałe gatunki – ta sama data’.
Szanowni Współpracownicy! Wypełnienie formularza nie jest trudne, pod warunkiem
że dysponuje się notatkami i poświęci trochę czasu. Zdarza się jednak, że któregoś z tych
elementów nam zabraknie, najczęściej zapewne czasu. W takim przypadku proszę wyjść
z założenia, że lepiej jest przekazać choć minimum danych (choćby sam fakt obecności
gatunku w kwadracie) niż nie przekazać nic, gdyż brakuje czasu na wypełnianie
formularza. Każda konkretna informacja jest cenna dla Atlasu, nawet
fragmentaryczna!
Owocnej pracy życzy
CENTRUM ATLASU