Polityka 10 kor 2.indd

Publikowanie, kopiowanie, przetwarzanie oraz wykorzystanie całej lub części artykułów i grafik bez zezwolenia jest zabronione.
POLITYKA RODZINNA SŁOWENII – WYBRANE ZAGADNIENIA
Anna Nowak
Doktorantka Uniwersytetu Ekonomicznego
w Poznaniu
WSTĘP
Republika Słowenii to niewielkie państwo położone w Europie Środkowej, które w 1991 r. odłączyło się
od Jugosławii, a 1 maja 2004 r. przystąpiło do Unii Europejskiej. Przyjęte w Słowenii regulacje dotyczące
prawa pracy oraz zabezpieczenia społecznego zostały już raz omówione na łamach „Polityki Społecznej”
(Chorążykiewicz 2007). Państwo to charakteryzuje się
stosunkowo niskim poziomem dzietności oraz bardzo
wysokim wskaźnikiem udziału kobiet w rynku pracy.
Celem niniejszego artykułu jest przedstawienie
funkcjonujących w Słowenii rozwiązań instytucjonalnych, umożliwiających łączenie obowiązków rodzinnych i zawodowych oraz próba oceny ich wpływu na
wysokość wspomnianych wyżej wskaźników. Szczególna uwaga zwrócona zostanie na urlopy rodzinne
oraz pozarodzicielską opiekę nad dzieckiem.
Polskę i Słowenię łączy wiele cech wspólnych,
z których na uwagę zasługuje niski poziom dzietności
oraz tradycyjna percepcja ról społecznych kobiet
i mężczyzn. Dlatego zadaniem artykułu jest również
próba odpowiedzi na pytanie, które z tych instrumentów polityki społecznej mogą być z pozytywnym skutkiem wykorzystane w Polsce.
24
PRZEMIANY DEMOGRAFICZNE
I AKTYWNOŚĆ ZAWODOWA KOBIET
Od początku lat 90. w Słowenii obserwowano spadek współczynnika dzietności. W 1993 r. po raz pierwszy liczba zgonów przekroczyła liczbę urodzeń, która
w latach 1980–2004 spadła o 42%. Najniższy wskaźnik dzietności wynoszący 1,21 zaobserwowano w latach 1999–2003 (Malačič 2005). Wśród przyczyn tego
zjawiska słoweńscy demografowie wymieniają zwiększone zainteresowanie kobiet zdobywaniem wykształcenia oraz karierą zawodową i związane z nim przesuwanie decyzji o zawarciu małżeństwa i urodzeniu
dziecka do późnego wieku. W 2005 r. średni wiek kobiety wstępującej w związek małżeński wynosił 28,2
lat, a średni wiek kobiety rodzącej pierwsze dziecko
– 27,8 lat, by w 2007 r. wynosić 29,6 lat.
Inne czynniki mające wpływ na obecną sytuację
to wzrost liczby związków nieformalnych i alternatywnych form tworzenia rodziny (w 2007 r. ponad 50%
dzieci urodziło się poza związkami małżeńskimi), a także wzrost aktywności ekonomicznej kobiet (Stropnik,
Šircelj 2006). W ciągu kolejnych kilku lat współczynnik
dzietności w Słowenii uległ poprawie – w 2007 r. wynosił 1,31, a rok później już 1,38 (Eurostat 2009).
Polityka Społeczna nr 10/2010
W ciągu minionych 50 lat Słowenię charakteryzował jeden z najwyższych w Europie wskaźników
udziału kobiet w rynku pracy. To wynik nie tylko wzrostu poziomu wykształcenia kobiet i związanych z nim
aspiracji zawodowych, ale także przyczyn finansowych wynikających z relacji między przeciętną płacą
a kosztami utrzymania i koniecznością uzupełniania
dochodów rodziny (Haas i in. 2006). Po 1989 r. w krajach postsocjalistycznych aktywność zawodowa kobiet uległa drastycznemu spadkowi, co spowodowało
przesunięcie tych krajów z grupy o wysokim poziomie aktywności zawodowej kobiet do grupy o średniej aktywności. Słowenia była jedynym państwem,
które pozostało w tej pierwszej grupie krajów (Kotowska 2009).
Tabela 1. Wybrane wskaźniki demograficzne
w 2007 r. w Słowenii, Polsce oraz Unii Europejskiej
Wskaźnik
Słowenia
Współczynnik dzietności
Średni wiek kobiety rodzącej
pierwsze dziecko
Współczynnik aktywności zawodowej
kobiet (w wieku od 15 do 64 lat)
Polska
EU-27
1,31
1,27
1,54
29,6
28,3
28,0*
62,6
50,6
58,3
* Szacunkowe dane dla EU-25.
Źródło: Eurostat 2009.
W 2007 r. współczynnik aktywności kobiet w wieku
od 15 do 64 lat w Słowenii wynosił 62,6% (Eurostat
2009). Wyniki badania aktywności ekonomicznej
z 2003 r. wskazują, iż 77% słoweńskich par w wieku
od 20 do 49 lat pracuje w pełnym wymiarze czasu
(Aliaga 2005). Jest to jeden z najwyższych wskaźników w całej Unii Europejskiej i świadczy o tym, że
również w rodzinach z małymi dziećmi zwykle każdy
z rodziców pracuje zawodowo. Ponadto większość
kobiet pracuje w pełnym wymiarze godzin (w 2005 r.
tylko 9% ludności pracowało w niepełnym wymiarze
czasu).
Mimo tak dużego zaangażowania kobiet na rynku
pracy i dominacji modelu rodziny z obojgiem rodziców pracujących zawodowo, w Słowenii większość
obowiązków rodzinnych i opiekuńczych spoczywa na
barkach kobiet, co oznacza ich podwójne obciążenie
– najpierw pracą zawodową, a później obowiązkami
domowymi. Wyniki badań wskazują, że 75–80% obowiązków domowych i opiekuńczych jest wykonywana
przez kobiety (Rener i in. 2005).
Nasuwa się pytanie, jakie czynniki wpływają na
sytuację rodzin, w których dominuje model z obojgiem rodziców pracujących zawodowo w pełnym wymiarze. Otóż niemałą rolę odgrywają tu z pewnością
rozwiązania instytucjonalne, sprzyjające pracy zawodowej kobiet – instrumenty polityki społecznej, które
wykorzystywane są w stosunku do rodzin z dziećmi.
W przypadku Słowenii szczególne znaczenie mają
w tym względzie uregulowania dotyczące urlopów rodzinnych oraz rozwój instytucjonalnej opieki nad
dzieckiem.
INSTRUMENTY POLITYKI RODZINNEJ
Słowenia jest jednym z nielicznych państw, w których w latach 90. udało się utrzymać rozwiązania
polityki rodzinnej charakterystyczne dla państw socjaPolityka Społeczna nr 10/2010
listycznych. Co więcej, w ciągu kolejnych lat usprawniono pewne rozwiązania, a nawet wprowadzono nowe, co było jednym z założeń powstałego w 1991 r.
niezależnego Ministerstwa do spraw Rodziny oraz
powołanej w 1994 r. Krajowej Rady Rodziny złożonej
z ekspertów i przedstawicieli społeczeństwa, mającej
charakter doradczy.
Urlopy rodzinne
Podstawowym instrumentem polityki państwa wobec rodzin z dziećmi są urlopy rodzinne. Na pojęcie
„urlop rodzinny” w Słowenii składają się następujące
elementy:
1) urlop macierzyński obejmujący pracujące kobiety i przysługujący w związku z urodzeniem dziecka
(105 dni);
2) urlop rodzicielski obejmujący zarówno kobiety,
jak i mężczyzn (260 dni kalendarzowych lub 520 dni,
jeśli jest wykorzystywany jako praca na pół-etatu);
3) urlop ojcowski przysługujący ojcu nowo narodzonego dziecka (obowiązkowy – 15 dni oraz dobrowolny – do 90 dni).
Jeśli matka dziecka nie osiągnęła pełnoletniości,
dziadkowie dziecka są uprawnieni do wykorzystania
urlopu rodzinnego przysługującego jego rodzicom.
Należy podkreślić, iż urlop rodzicielski zostaje wydłużony o 30 dni w przypadku, gdy rodzice posiadają
już dwoje, o 60 dni – troje i 90 dni – czworo lub więcej
dzieci. Część urlopu ojcowskiego obejmująca 15 dni
musi zostać wykorzystana w ciągu 6 miesięcy od urodzenia dziecka, podczas gdy pozostałe 75 dni może
być wykorzystane aż do momentu ukończenia przez
dziecko 3 lat.
Podczas urlopu macierzyńskiego, rodzicielskiego
i pierwszych 15 dni urlopu ojcowskiego rodzicom
przysługuje zasiłek w wysokości 100% płacy, którą
uprawniona osoba otrzymywała w ciągu poprzednich
12 miesięcy. By otrzymać prawo do zasiłku, rodzic
musi być objęty ubezpieczeniem społecznym przez
okres przynajmniej 12 miesięcy w ciągu 3 lat przed
rozpoczęciem urlopu rodzinnego1.
Ważnym rozwiązaniem słoweńskiej polityki rodzinnej jest zagwarantowanie rodzicom prawa powrotu do pracy po urlopie rodzinnym. Wyniki badań
prowadzonych w Słowenii w 2000 r. wskazywały, iż
najbardziej pożądanym przez rodziców rozwiązaniem
dotyczącym urlopu rodzicielskiego jest roczny, pełnopłatny urlop, po którym następowałyby 2 lata urlopu
połączonego z możliwością pracy w niepełnym wymiarze godzin (Stropnik, Sambt 2007). Wspomniana
wyżej opcja weszła w życie już w 2003 r.2. Od tego
momentu rodzice dzieci poniżej 3. roku życia mają
możliwość pracy na część etatu. Przysługuje im wówczas zasiłek, którego celem jest rekompensata różnicy w wynagrodzeniu, które otrzymaliby w przypadku
pracy w pełnym wymiarze. Wysokość tego zasiłku
bazuje na płacy minimalnej.
W 2007 r. uprawnienie dotyczące możliwości pracy na część etatu wydłużone zostało do momentu,
gdy najmłodsze dziecko osiągnie 6. rok życia, ale dotyczy tylko rodziców, którzy posiadają przynajmniej
dwoje dzieci. Takie rozwiązanie umożliwia rodzicom
stały kontakt z pracodawcą i uniknięcie negatywnych
konsekwencji długookresowej nieobecności w miejscu pracy.
25
Instytucjonalna opieka nad dzieckiem
Słowenia jest jednym z nielicznych państw, w których podaż opieki przedszkolnej niemal w 100% pokrywa zapotrzebowanie. W roku szkolnym 2008/2009
70% dzieci w wieku od 1 do 6 lat objętych zostało
opieką zorganizowaną przez państwo, wśród których
aż 94,3% uczestniczyło w programach opieki trwających 6–9 godzin dziennie i oferujących 4 posiłki.
(SORS 2009).
W 2000 r. wprowadzone zostały rygorystyczne
standardy związane z jakością opieki nad dzieckiem
(m.in. określony stosunek liczby dzieci do liczby wychowawców, wielkość grupy, przygotowanie zawodowe wychowawców), co spowodowało znaczny wzrost
opłat za żłobki i przedszkola. Mimo to zorganizowana
opieka nad dzieckiem w Słowenii jest dostępna finansowo dla większości rodziców ze względu na subsydia gwarantowane przez rząd. W związku powyższym
tylko 4% rodziców płaci maksymalną opłatę za żłobek
lub przedszkole wynoszącą 80% rzeczywistych kosztów, a pozostali rodzice otrzymują wsparcie finansowe uzależnione od ich poziomu dochodów.
Trzeba też podkreślić, że rodzice nie ponoszą
żadnych dodatkowych opłat zorganizowanej opieki
w przypadku, gdy zostaje nią objęte kolejne dziecko.
Ze względu na edukacyjne i rozwojowe funkcje
zorganizowanej opieki nad dzieckiem, państwo ponosi koszty jej sprawowania również w przypadku
dzieci, których rodzice nie pracują zawodowo.
Chociaż instytucjonalna opieka nad dzieckiem
w Słowenii jest szeroko dostępna pod względem przestrzennym i finansowym, otwartym problemem pozostaje jej dostępność w czasie. Do tej pory placówki
przedszkolne nie przystosowały swych godzin pracy do zmian zachodzących na rynku pracy. Godziny
ich otwarcia winny być lepiej dostosowane do potrzeb
rodziców pracujących np. w godzinach wieczornych.
Nieliczne placówki są otwarte w soboty, a wszystkie
są nieczynne w niedziele, co stanowi istotny problem
dla rodziców pracujących zawodowo również w czasie weekendu.
Dlatego większe zróżnicowanie dostępności czasowej placówek opiekuńczych stało się jednym z zasadniczych założeń projektu Narodowego Programu
Dzieci i Młodzieży Republiki Słowenii na lata 2006–
–2016 (MoLFSA 2006).
Transfery pieniężne i inne uprawnienia
Zasiłek rodzinny w Słowenii, podobnie jak w innych krajach Unii Europejskiej, jest świadczeniem
przyznawanym na pokrycie kosztów utrzymania, wychowania i edukacji dziecka. Przysługuje wówczas,
gdy dochód na jednego członka rodziny jest niższy
od średniej płacy oraz przynajmniej jeden z rodziców
jest zatrudniony przez pracodawcę mającego siedzibę w Republice Słowenii. Prawo do zasiłku rodzinnego przysługuje do momentu ukończenia przez dziecko 18. roku życia lub, jeżeli dziecko kontynuuje edukację, do ukończenia 26 lat. Jego wysokość jest
uzależniona od liczby potomstwa.
W 2002 r. rząd Republiki Słowenii zdecydował się
na wprowadzenie dodatkowego zasiłku dla rodzin
wielodzietnych. Jest to roczne świadczenie przyznawane rodzinom posiadającym troje lub więcej dzieci
poniżej 18. roku życia lub starszych kontynuujących
naukę3.
26
Obowiązujące w Słowenii prawo podatkowe przewiduje ulgi związane z posiadaniem dzieci. Ich wysokość znów związana jest w liczbą potomstwa
– w 2007 r. wynosiła 2066 euro na pierwsze dziecko. Z każdym kolejnym dzieckiem kwota ta wzrasta:
o 180 euro na drugie dziecko, o 1680 euro na trzecie dziecko, o 3180 euro na czwarte dziecko, o 4680
na piąte dziecko i o 1500 euro na każde następne
dziecko4.
Wreszcie od 1999 r. słoweńskie przepisy dotyczące emerytur i ubezpieczeń społecznych wprowadziły regulację, zgodnie z którą wiek emerytalny uzależniony jest od liczby dzieci. W przypadku posiadania
jednego dziecka następuje jego obniżenie o 8 miesięcy, dwojga dzieci – 20 miesięcy, trojga – 36 miesięcy
i każdego kolejnego dziecka – 20 miesięcy5.
PODSUMOWANIE
Stosowane w Słowenii instrumenty polityki rodzinnej mają głównie charakter finansowy (zasiłki,
subsydia), a ich celem jest rekompensata obciążeń
finansowych związanych z narodzinami i wychowaniem dziecka. Z drugiej strony przyjęte rozwiązania
ułatwiają łączenie pracy zawodowej z realizacją obowiązków domowych i opiekuńczych, a przez zachęcanie i umożliwianie ojcom podejmowanie opieki starają się wpływać na równość płci.
W dotychczasowych badaniach nie zauważono
pozytywnego wpływu dobrze rozwiniętej polityki rodzinnej na poziom współczynnika dzietności w Słowenii. Część naukowców twierdzi jednak, iż niektóre
z zastosowanych rozwiązań zapobiegły jego dalszemu spadkowi oraz trudnościom finansowym, a nawet
ubóstwu wielu rodzin z dziećmi, zwłaszcza w okresie
transformacji (Stropnik, Šircelj 2006). Dostępność
rozwiązań umożliwiających łączenie obowiązków rodzinnych i zawodowych zagwarantowała też wysoki
poziom aktywności zawodowej słoweńskich kobiet.
Z tego względu Słowenia może być dumna ze swojej
polityki rodzinnej.
Obecnie założeniem polityki rodzinnej Słowenii
jest przede wszystkim zmniejszanie tradycyjnej percepcji ról społecznych kobiet i mężczyzn i popieranie
modelu partnerskiego (Rener i in. 2005). Jest to odpowiedź na dominujący dzisiaj model, w którym kobieta
jest obciążona podwójnie – pracą zawodową i obowiązkami rodzinnymi. Wyniki badań wskazują, iż kobiety, których partnerzy w większym stopniu angażują się w prace domowe i opiekę nad dziećmi, skłonne
są urodzić większą liczbę dzieci (Ule 2005). Dlatego
w przypadku Słowenii, gdzie rozwiązania instytucjonalne zostały wprowadzone w stosunkowo szerokim
zakresie, tak istotne są przemiany kulturowe i związany z nimi lepszy podział obowiązków w gospodarstwie domowym.
Omówione wyżej rozwiązania powinny zwrócić
uwagę również twórców polskiej polityki rodzinnej.
Na szczególną uwagę zasługuje lepsza rekompensata kosztów wychowania dzieci i szersze wykorzystanie systemu podatkowego jako instrumentu
polityki rodzinnej. W tej chwili wysokość zasiłków rodzinnych w Polsce należy do jednego z najniższych
w krajach Unii Europejskiej i niezwykle istotne jest
wzmocnienie tej bezpośredniej pomocy finansowej
dla rodzin.
Słowenię charakteryzuje szeroka dostępność
opieki instytucjonalnej nad małym dzieckiem. NiestePolityka Społeczna nr 10/2010
ty, w Polsce stanowi ona poważny problem. Dlatego
też ważne jest zwiększenie finansowej i przestrzennej
dostępności do usług w zakresie opieki nad dzieckiem. Jednym ze skutecznych rozwiązań może okazać się tutaj wprowadzenie dodatku do zasiłku rodzinnego przeznaczanego na pokrycie kosztów
opieki zinstytucjonalizowanej.
Koniecznym kierunkiem działania zarówno w Słowenii, jak i w Polsce wydaje się być tworzenie warunków pozwalających na złagodzenie konfliktu między
pracą zawodową a życiem rodzinnym oraz konfliktu
kulturowego związanego z podwójnym obciążeniem
kobiet obowiązkami zawodowymi i rodzinnymi.
1
2
3
4
5
Dziennik Urzędowy Republiki Słowenii 97/2001 (Ustawa
o ochronie rodziny i zasiłkach rodzinnych).
Dziennik Urzędowy Republiki Słowenii 110/2003 (Ustawa
o ochronie rodziny i zasiłkach rodzinnych).
Tamże.
Dziennik Urzędowy Republiki Słowenii 70/2005 (Ustawa
o podatku dochodowym od osób fizycznych).
Dziennik Urzędowy Republiki Słowenii 106/1999, 104/
2005 (Ustawa o ubezpieczeniach emerytalnych).
LITERATURA
Aliaga Ch. (2005), Gender gaps in the reconciliation between work and family life, Statistics in Focus, Population
and Social Conditions, 4, Eurostat.
Chorążykiewicz G. (2007), Polityka społeczna w Słowenii,
„Polityka Społeczna” nr 2, s.16–20.
Eurostat (2009), Demography report 2008. Meeting social
need in a ageing society, Comission staff working document.
Haas B., Steiber N., Hartel M., Wallace C. (2006), The relationship between home and work in an enlarged Europe.
A quantitative analysis, Wiedeń: Institute of Advanced
Studies.
Kotowska I.E. (2009), Zmiany modelu rodziny a zmiany aktywności zawodowej kobiet w Europie, w: Kotowska I.E.
(red.), Strukturalne i kulturowe uwarunkowania aktywności zawodowej kobiet w Polsce, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR.
Malačič J. (2005), Demografske razmere in prebivalstvena
politika v Sloveniji: iz Jugoslavije v Evropsko unijo (Sytuacja demograficzna i polityka ludnościowa w Slowenii: od
Jugosławii do Unii Europejskiej), „Naše Gospodarstvo”
nr 5–6, s. 11–18.
MoLFSA (2006), Nacionalni program za otroke in mladino
v Republiki Sloveniji 2006–2016 (Narodowy Program
Dzieci i Młodzieży w Republice Słowenii 2006–2016),
Lubljana: Ministerstwo Pracy, Rodziny i Spraw Socjalnych, dostępny w Internecie: www.mddsz.gov.si/
fileadmin/mddsz.gov.si/pageuploads/dokumenti__pdf/
pom2006_2016_splet_241006.pdf.
Rener T., Švab A., Žakelj T., Humer Ž. (2005), Perspektive novega ocetovstva v Sloveniji: vpliv mehanizma ocetovskega dopusta na aktivno ocetovanje (Perspektywy nowego
ojcostwa w Słowenii: wpływ urlopu ojcowskiego na aktywne ojcostwo), Ljubljana: Wydawnictwo Uniwersytetu
w Ljubljanie.
SORS – Urząd Statystyczny Republiki Słowenii (2009),
Kindergartens, Slovenia, school year 2008/2009, dostępny w Internecie: www.stat.si/eng/novica_prikazi.aspx?
ID=2327.
Stropnik N., Sambt J. (2007), Parental leave and child benefit: attitudes, preferences and possible impact, „Revija za
socijalnu politiku” nr 14, s. 347–371.
Stroponik N., Šircelj M. (2006), Generous family policy without evidence of any fertility impact, „Demographic Research” nr 19, s. 1019–1058.
Ule M. (2005), Rodnost med „sprinterskim” in „maratońskim”
modelom družinske politike (Dzietność między sprinterskim a maratońskim modelem polityki rodzinnej), „Delo”
nr 19, s. 5.
SUMMARY
Slovenia is a country with a low fertility rate and high female employment rate. The article presents the
solutions of a relatively well-developed Slovenian family policy, such as parental leave, pre-school childcare
and child allowances. Their aim is reconciliation of professional and family obligations as well as a horizontal
redistribution of income in favor of families with children. Some of those measurements should be considered
by the authors of Polish family policy.
NOWE KSIĄŻKI
Wiesław Koczur, RESTYTUCJA ZDOLNOŚCI DO PRACY W POLSKIM POWSZECHNYM SYSTEMIE UBEZPIECZEŃ SPOŁECZNYCH, Akademia Ekonomiczna w Katowicach, Katowice 2010, stron 285.
CREATING INNOVATION IN THE ORGANIZATION: THE ROLE OF HUMAN RESOURCE MANAGEMENT. Editing by Stanisława Borkowska, IPiSS, Warszawa 2010, stron 198.
Urszula Jeruszka, CZŁOWIEK I ZAWÓD. WYBRANE ZAGADNIENIA Z PEDAGOGIKI PRACY, IPiSS, Warszawa 2010, stron 184.
Wojciech Muszalski, PRAWO SOCJALNE, wyd. V zmienione i uaktualnione, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2010, stron 291.
JAKOŚĆ ŻYCIA SENIORÓW W XXI WIEKU Z PERSPEKTYWY POLITYKI SPOŁECZNEJ. Zbiór opracowań pod redakcją
Doroty Kałuży i Piotra Szukalskiego, Wydawnictwo Biblioteka, Łódź 2010 stron 311.
TRANSFORMACJA NIEOCZYWISTA. POLSKA JAKO KRAJ IMIGRACJI. Redakcja naukowa Agata Górny, Izabela Grabowska-Lusińska, Magdalena Lesińska, Marek Okólski, Wydawnictwo UW, Warszawa 2010, stron 315.
Piotr Michoń, EKONOMIA SZCZĘŚCIA. DLACZEGO LUDZIE ODMAWIAJĄ WPASOWANIA SIĘ W MODELE EKONOMICZNE,
Polskie Towarzystwo Polityki Społecznej i Dom Wydawniczy Harasimowicz, Poznań 2010, stron 167.
Elwira Anna Bonisławska, WIELODZIETNOŚĆ WE WSPÓŁCZESNYCH RODZINACH POLSKICH, Scriptum, Poznań-Opole
2010, stron 98.
TRÓJSTRONNA KOMISJA DO SPRAW SPOŁECZNO-GOSPODARCZYCH. INFORMATOR ZA ROK 2009, Biblioteka Dialogu
Społecznego, Warszawa 2010, stron 142.
SPOŁECZEŃSTWO INFORMACYJNE W POLSCE. WYNIKI BADAŃ STATYSTYCZNYCH Z LAT 2004–2008, GUS i Urząd
Statystyczny w Szczecinie, Warszawa 2010, stron 118.
POLITYKA SPOŁECZNA NA ŚLĄSKU WOBEC KRYZYSU – UJĘCIE REGIONALNE pod redakcją naukową Roberta Rauzińskiego i Teresy Sołdry-Gwiżdż, Opole 2009, stron 136.
Polityka Społeczna nr 10/2010
27