sylwetka pracownika socjalnego w opinii beneficjentów oœrodków
Transkrypt
sylwetka pracownika socjalnego w opinii beneficjentów oœrodków
Anna Szala Sylwia Dziuba* SYLWETKA PRACOWNIKA SOCJALNEGO W OPINII BENEFICJENTÓW OŒRODKÓW POMOCY SPO£ECZNEJ Praca socjalna stanowi okreœlony wyraz odpowiedzialnoœci, jak¹ spo³eczeñstwo przyjmuje wobec jednostek i grup, które nie potrafi¹ samodzielnie uporaæ siê z problemami funkcjonowania spo³ecznego1. Reprezentantem spo³ecznoœci i zarazem osob¹, która przyjmuje na siebie brzemiê odpowiedzialnoœci za drugiego cz³owieka jest w³aœnie pracownik socjalny. Ma on do wype³nienia swoistego rodzaju misjê – staje siê bezpoœrednim wykonawc¹ polityki spo³ecznej pañstwa w zakresie pomocy ludziom biednym, zmarginalizowanym czy w innym stopniu upoœledzonym w ¿yciu spo³ecznym. Jest on tak¿e reprezentantem spo³eczeñstwa i jego interesów, dzia³a bowiem na rzecz ich prawa do godnego ¿ycia. Sytuacja ta stawia pracownika socjalnego przed wieloma dylematami etycznymi, które staj¹ siê wyznacznikiem zarówno jakoœci œwiadczonej przez niego pracy, jak i osobistego spe³nienia w zawodzie2. W pracy pomocowej doœæ czêstym zjawiskiem jest niechêæ ludzi do korzystania z pomocy spo³ecznej. Niezaspokojenie potrzeb wp³ywa w znacznym stopniu na brak poczucia bezpieczeñstwa, st¹d te¿ petenci pomocy spo³ecznej doœæ czêsto obawiaj¹ siê niezrozumienia, potêpienia czy odrzucenia3. Problemy te wi¹¿¹ siê ze spo³ecznym wizerunkiem klienta i stygmatyzuj¹cym efektem pomocy spo³ecznej. Pomimo odpowiednich kwalifikacji zawodowych, umiejêtnoœci i doœwiadczenia, pracownik socjalny nie zawsze traktowany jest jako partner w procesie pomocowym. Wci¹¿ jeszcze istniej¹ stereotypy na temat pomocy spo³ecznej i jej kadry, a bariery psychologiczne nie pozwalaj¹ na osi¹gniêcie partnerskiego modelu wspó³pracy. Z badañ wynika, ¿e w spo- * Anna Szala, studentka II roku pedagogiki, Sylwia Dziuba, studentka I roku pedagogiki, Studenckie Ko³o Naukowe M³odych Pedagogów, opiekun dr Beata Nowak. 1 T. Kamiñski, Etyczne implikacje spo³ecznego mandatu pracownika socjalnego, „Polityka Spo³eczna” 2000, nr 8. 2 Tam¿e. 3 K. Otrêbska–Popio³ek, Cz³owiek w sytuacji pomocy. Psychologiczna problematyka przyjmowania i udzielania pomocy, Katowice 1991. 147 ³ecznej hierarchii uczciwoœci i rzetelnoœci zawodowej pracownicy socjalni znajduj¹ siê na odleg³ym 19. miejscu4. Wed³ug teorii naznaczania spo³ecznego, korzystanie z tego typu pomocy odciska na jednostce piêtno. Klienci pomocy spo³ecznej odbierani s¹ jako osoby niezaradne ¿yciowo, niesamodzielne, zdane na ³askê pañstwa, nieporadne, bezwartoœciowe. Procedury systemu pomocy spo³ecznej nie pozwalaj¹ tak¿e na zachowanie anonimowoœci. Konsekwencj¹ tego zjawiska jest utrata wiary we w³asne si³y, stres i frustracja, wstyd, upokorzenie, brak motywacji, nabyta niezaradnoœæ5. Jednak problemy i trudnoœci wynikaj¹ce z pracy socjalnej nie s¹ zarezerwowane wy³¹cznie dla osób korzystaj¹cych z tej pomocy. W znacz¹cym stopniu dotykaj¹ one samych pracowników socjalnych. W 1994 r., w Katedrze Nauk Spo³ecznych WSP w Bydgoszczy przeprowadzono badania, których celem by³o m.in. okreœlenie potrzeb, oczekiwañ i trudnoœci wynikaj¹cych z wykonywania zawodu pracownika socjalnego. Badaniem objêto 56 pracowników zatrudnionych w Miejskim Oœrodku Pomocy Spo³ecznej w Toruniu. Okaza³o siê, ¿e najwiêksze trudnoœci w pracy dotycz¹ zarówno samych petentów, jak i organizacji pracy. Szczególny akcent po³o¿ono na problemy w kontaktach z podopiecznymi, zw³aszcza gdy znajduj¹ siê oni pod wp³ywem alkoholu oraz na zbyt du¿¹ liczbê klientów przypadaj¹cych na jednego pracownika. Ponadto podkreœlano czêsto brak systemu komputeryzacji danych, a tak¿e nadmiern¹ biurokracjê, znacznie ograniczaj¹c¹ i spowalniaj¹c¹ pracê. Dla wielu pracowników socjalnych wykonywany zawód jest stresuj¹cy, ma³o p³atny, a przeci¹¿enie obowi¹zkami odbija siê negatywnie na ich ¿yciu osobistym6. Liczne dylematy etyczne budz¹ tak¿e wartoœci, za³o¿enia i specyfika dzia³alnoœci zawodowej pracowników socjalnych. Koncentruj¹ siê one wokó³ trzech zagadnieñ: praktyki bezpoœredniej, polityki i programów pomocy spo³ecznej oraz rozbie¿noœci powstaj¹cych pomiêdzy osobistym a zawodowym systemem wartoœci7. W trakcie dzia³añ pomocowych nale¿y pamiêtaæ, ¿e pomoc spo³eczna nie mo¿e prowadziæ do tzw. dylematu samarytanina. Pojêcie to wprowadzono dla podkreœlenia ujemnych skutków rozbudowanej pomocy spo³ecznej i pracy socjalnej. Pomoc ta obraca siê zarówno przeciwko podmiotowi wsparcia, jak i jej 4 5 6 7 A. Wiœniewska-Mucha, Wokó³ statusu pracownika socjalnego, „Polityka Spo³eczna” 1998, nr 8. T. KaŸmierczak, M. £uczyñska, Wprowadzenie do pomocy spo³ecznej, Katowice 1998. A. Chrapkowska-Zieliñska, Kwalifikacje i praca zawodowa pracowników socjalnych, „Polityka Spo³eczna” 1994, nr 8. D. Zaworska-Nikoniuk, Dylematy systemu pomocy spo³ecznej – perspektywa klienta i pracownika socjalnego, „Wychowanie Na Co Dzieñ” 2002, nr 2. 148 nadawcy. Pewien zakres pomocy jest potrzebny, lecz nie mo¿na pomóc biednemu, nie czyni¹c mu zarazem krzywdy. Cz³owiek otoczony systematyczn¹ i d³ugotrwa³¹ pomoc¹ spo³eczn¹ zachowuje siê jak jednostka ubezw³asnowolniona. Aby nie dochodzi³o do tego typu nieprawid³owoœci, pracownik socjalny powinien kierowaæ siê mottem: pomagam tobie tak, abyœ umia³ sam sobie pomóc8. Wszystkie te problemy, z którymi borykaj¹ siê pracownicy socjalni zwiêkszaj¹ ryzyko wyst¹pienia zespo³u wypalenia zawodowego. Pocz¹tkiem tego stanu jest wyczerpanie emocjonalne, objawiaj¹ce siê utrat¹ energii, zmniejszeniem aktywnoœci, chronicznym poczuciem zmêczenia. W dalszych stadiach do objawów tych dochodzi brak satysfakcji z wyników pracy, negatywna ocena jej wyników, a nawet depresja i poczucie klêski9. Pamiêtaæ zatem nale¿y, ¿e „tylko z prac¹ silnych mo¿na dopomóc s³abym” (Bertold Brecht). 1. Metodologia badañ. Badania przeprowadzono w oparciu o metodê sonda¿u diagnostycznego, z u¿yciem techniki ankiety. Dla potrzeb badawczych sporz¹dzono narzêdzie – kwestionariusz ankiety w³asnej konstrukcji, który zawiera³ pytania zamkniête i otwarte. Badaniu ankietowemu poddano 40 petentów oœrodków pomocy spo³ecznej, dzia³aj¹cych na terenie gminy Zamoœæ. Dobór próby mia³ charakter celowolosowy. Wœród petentów pomocy spo³ecznej objêtych badaniem najliczniejsz¹ grupê stanowi¹ osoby w wieku poni¿ej 35 lat (40,0%). Kolejn¹ kategoriê wiekow¹ tworz¹ osoby w wieku 35-46 lat (30,0%) i powy¿ej 46 lat (30,0%). Analiza wstêpnych danych dotycz¹cych wykszta³cenia oraz struktury rodziny wykaza³a, i¿ wœród osób badanych przewa¿aj¹ osoby posiadaj¹ce wykszta³cenie podstawowe lub zawodowe (85,0%), wykszta³ceniem œrednim legitymuje siê zaledwie 15,0% respondentów. W wiêkszoœci przypadków s¹ to osoby zamê¿ne/¿onate (68,5% badanych), choæ liczn¹ grupê stanowi¹ tak¿e osoby stanu wolnego (31,5%). Spoœród ogó³u badanych 70,0% korzysta z pomocy udzielanej przez oœrodki pomocy spo³ecznej ponad 3 lata, co 5. badany przyznaje, ¿e okres ten mieœci siê w przedziale 1-3 lata, natomiast co dziesi¹ty ankietowany otrzymuje wsparcie mniej ni¿ 1 rok. Osoby badane zwracaj¹ siê najczêœciej po pomoc 1 raz w miesi¹cu (55,0%), b¹dŸ – jak sami przyznaj¹ – sporadycznie (45,0%), przy czym 70,0% z nich otrzymuje pomoc finansow¹, 8 9 M. Or³owska, L. Malinowski (red.), Praca socjalna w poszukiwaniu metod i narzêdzi, Warszawa 2000. E. Biniêda, Zespó³ „wypalania siê” nauczycieli, [w:] Cz. Kosakowski, M. Zaorska (red.), Dziecko o specjalnych potrzebach edukacyjnych, Toruñ 2000. 149 pozostali pomoc rzeczow¹ (30,0%). Informacje o mo¿liwoœci uzyskania pomocy w tego typu instytucji, osoby badane uzyska³y z dwojakich Ÿróde³ - od znajomych (co 4 badany) oraz rodziny (75,0% ankietowanych). Bezinteresowna pomoc i udzielanie wsparcia ludziom, którzy naprawdê tego potrzebuj¹, jest niew¹tpliwie odpowiedzialnym i godnym podziwu zajêciem. Pracownik socjalny – z racji wykonywanego zawodu – powinien posiadaæ szereg cech, które s¹ niezbêdne w pracy z osobami pokrzywdzonymi przez los, nieporadnymi, zagubionymi. Zdaniem respondentów osoba pracuj¹ca w tym zawodzie powinna byæ: mi³a (22,7%), uczciwa (22,7%), s³u¿yæ wsparciem i pomoc¹ (22,7%), obiektywna (12,6%), sumienna (9,7%), a tak¿e ¿yczliwa (4,8%) i dobra (4,8%). Wœród odpowiedzi znalaz³y siê równie¿ cechy takie, jak: skromnoœæ, wra¿liwoœæ, m¹droœæ czy rozs¹dek. Jeden z respondentów stwierdzi³: „pracownik socjalny powinien posiadaæ trochê serca”, z kolei inna osoba uzna³a, ¿e „powinien interesowaæ siê wszystkim tym, co dotyczy podopiecznego”. Zdaniem wiêkszoœci badanych (68,5%) iloœæ osób pracuj¹cych w instytucji pomocy spo³ecznej jest wystarczaj¹ca, pozosta³a czêœæ natomiast przyzna³a, ¿e pracowników socjalnych jest stosunkowo ma³o. Optymistyczny jest tak¿e fakt, ¿e 65,0% respondentów przyzna³o, i¿ pracownicy socjalni s¹ kompetentni w wykonywanej przez siebie pracy. Ponad 3 z nich pozytywnie oceni³o s³u¿bê pracowników socjalnych, twierdz¹c, ¿e dobrze znaj¹ swoje prawa i obowi¹zki. Pozytywnie oceniono równie¿ pracowników socjalnych pod wzglêdem udzielania odpowiedzi na nurtuj¹ce petentów pytania. A¿ 85,0% badanych potwierdzi³a fakt, ¿e pracownicy zawsze s³u¿¹ wsparciem i rozmow¹, poniewa¿ to nale¿y do ich obowi¹zków. Zaledwie 5,0% przyzna³o, i¿ pracownicy okazuj¹ lekcewa¿¹cy stosunek wobec potrzebuj¹cych. Równie¿ przy ocenie dyspozycyjnoœci zawodowej, w skali 1-5 (gdzie 5 mia³o wartoœæ najwiêksz¹), 45,0% ankietowanych wyceni³o dyspozycyjnoœæ pracownika socjalnego wysoko. Na pytanie odnoœnie równego i sprawiedliwego traktowania petentów przez pracowników socjalnych 40,0% badanych uzna³o, i¿ pracownicy w taki sam sposób traktuj¹ wszystkich potrzebuj¹cych. Pozostali badani nie potrafili jednoznacznie ustosunkowaæ siê do odpowiedzi (30,0%), b¹dŸ byli przeciwnego zdania (30,0%). Tu pojawi³y siê negatywne wypowiedzi typu: „moi s¹siedzi korzystaj¹ z wiêkszych zasi³ków”, „zale¿ne jest to od pozycji spo³ecznej i kontaktów osobistych”, „w niektórych przypadkach s¹ niesprawiedliwi”, czy te¿ zarzut, ¿e pracownicy socjalni „kieruj¹ siê znajomoœciami”. Cieszy fakt, ¿e 90,0% osób badanych nigdy nie zosta³o Ÿle potraktowanych przez pracownika socjalnego. Pozostali ankietowani (10,0%) uznali zjawisko z³ego traktowania klientów za czêste, jednak nie potrafili podaæ konkretnej sytuacji o tym œwiadcz¹cej. Z pracy wykonywanej przez pracowników socjalnych zadowolonych jest 60,0% badanych petentów, pozostali natomiast nie maj¹ 150 zdania na ten temat. Dodaæ tu nale¿y, ¿e ¿aden z respondentów nie udzieli³ odpowiedzi przecz¹cej. Reasumuj¹c – zawód pracownika socjalnego jest pewnego rodzaju powo³aniem – s³u¿b¹ potrzebuj¹cym, którzy w sytuacji powa¿nego kryzysu, problemów natury materialnej czy psychicznej zwracaj¹ siê po poradê, wsparcie, ciep³e s³owo. Wykonuj¹c ten zawód, pracownik socjalny przyjmuje na siebie odpowiedzialnoœæ za cz³owieka, który nie potrafi poradziæ sobie z trudnoœciami dnia codziennego - za cz³owieka, który wymaga fachowej pomocy. St¹d te¿ nie ka¿dy posiada cechy i dyspozycje osobowoœciowe, które upowa¿niaj¹ go do pracy w tym zawodzie. Pracownika socjalnego powinna cechowaæ przede wszystkim ¿yczliwoœæ, empatia, zrozumienie, ale tak¿e zdecydowanie i determinacja. Ponadto powinna byæ to osoba stabilna emocjonalnie i odporna psychicznie, bowiem problemy, z jakimi borykaj¹ siê podopieczni, z czasem staj¹ siê jej problemami, w które anga¿uje siê czêsto kosztem ¿ycia osobistego. Spo³eczeñstwo wymaga, aby pracownik socjalny by³ nieomylny, wszechwiedz¹cy i potrafi¹cy rozwi¹zaæ ka¿dy problem. Jednak jest to tylko cz³owiek, którego dodatkowo ograniczaj¹ przepisy prawne. I o tym nie nale¿y zapominaæ. Bibliografia Biniêda .: Zespó³ „wypalania siê” nauczycieli. [w:] C. Kosakowski, M. Zaorska (red.): Dziecko o specjalnych potrzebach edukacyjnych, Toruñ, 2000. Chrapkowska-Zieliñska A.: Kwalifikacje i praca zawodowa pracowników socjalnych. „Polityka Spo³eczna”, 1994, nr 8. Kamiñski T.: Etyczne implikacje spo³ecznego mandatu pracownika socjalnego. „Polityka Spo³eczna”, 2000, nr 8. KaŸmierczak T., £uczyñska M.: Wprowadzenie do pomocy spo³ecznej, Katowice, 1998. Or³owska M.,Malinowski L. (red.): Praca socjalna w poszukiwaniu metod i narzêdzi. Warszawa, 2000. Otrêbska-Popio³ek K.: Cz³owiek w sytuacji pomocy. Psychologiczna problematyka przyjmowania i udzielania pomocy. Katowice, 1991. Sterna B., Sterna W.: Jak powstaje uzale¿nienie od pomocy spo³ecznej. „Praca Socjalna”, 2000, nr 2. Wiœniewska-Mucha A.: Wokó³ statusu pracownika socjalnego. „Polityka Spo³eczna”, 1998, nr 8. Zaworska-Nikoniuk D.: Dylematy systemu pomocy spo³ecznej – perspektywa klienta i pracownika socjalnego. „Wychowanie Na Co Dzieñ” 2002, nr 2. DzU, Nr 64, rozdz.2, art.116. 151