geografia nowa

Z zagadnieƒ wspó∏czesnej geografii
Lawiny
Ênie˝ne
geneza i zagro˝enie
W latach 1984–2003 pod lawinami
w Tatrach zgin´∏y 44 osoby, a 36
zosta∏o ci´˝ko rannych. Problem
zejÊç lawinowych jest bardzo
powa˝ny w krajach alpejskich, gdzie
zasypywane lawinami bywajà ca∏e
wioski, a w wypadkach tego typu
ginie 100–150 osób rocznie.
# ADAM MARASEK
D
la wi´kszoÊci Polaków lawiny to problem, który pojawia si´ w mediach
wówczas, gdy dojdzie do spektakularnego, a zarazem tragicznego wypadku –
z ofiarami Êmiertelnymi. Ârodowisko geografów dobrze pami´ta wydarzenie z 28.01.2003
roku, kiedy to pod Rysami zosta∏a porwana
przez lawin´ grupa licealistów z Tych. Siedem osób straci∏o wówczas ˝ycie.
Do najtragiczniejszego wypadku lawinowego w Polsce dosz∏o w Karkonoszach, w Bia∏ym Jarze, w dniu 20.03.1968 roku, kiedy to
pod zwa∏ami Êniegu Êmierç ponios∏o 21 osób.
W latach 1984–2003 pod lawinami w Tatrach zgin´∏y 44 osoby, a 36 zosta∏o ci´˝ko
rannych.
Czy nieszcz´Êcia spowodowane lawinami
to problem spo∏eczny w naszym kraju w porównaniu z liczbà wypadków drogowych czy
4
260
utoni´ç? Statystyki w odniesieniu do dwóch
ostatnich sà du˝o tragiczniejsze. Problem
zejÊç lawinowych jest ju˝ jednak bardzo powa˝ny w krajach alpejskich, gdzie zasypywane lawinami bywajà ca∏e wioski, a w wypadkach tego typu ginie 100–150 osób rocznie.
Zjawisko lawin
Lawina to gwa∏towne przemieszczanie si´
du˝ych mas Êniegu w dó∏ stoku na odleg∏oÊç
co najmniej 50 m. Zjawisko to w Polsce spotykamy g∏ównie w Tatrach i Karkonoszach,
rzadziej w Beskidzie ˚ywieckim czy Bieszczadach. Masa Êniegu w lawinie i jej rozmiary mogà byç ogromne. Lawinisko (czyli miejsce z∏o˝enia osuni´tego Êniegu) w Bia∏ym
Jarze mia∏o d∏ugoÊç oko∏o 1 km, szerokoÊç
40–60 m, g∏´bokoÊç miejscami si´ga∏a 20 m.
Obj´toÊç takiego lawiniska mo˝na szacowaç
na oko∏o 200 000 m3.
Przypatrujàc si´ miejscom, w których zesz∏a lawina, dostrze˝emy wyraênie widoczne
tego skutki – po∏amane lasy, zerwana a˝ do
litej ska∏y zwietrzelina oraz inne zmiany dokonane w sposób gwa∏towny w Êrodowisku.
Ale lawiny sà w górach zjawiskiem odwiecznym, zawsze modelowa∏y górskie stoki. Jest
to zjawisko przyrodnicze, tote˝ w tym wypadku nie mo˝na mówiç o lokalnych katastrofach ekologicznych. Patrzàc na przebieg
granicy lasu lub kosówki, bez trudu spostrze˝emy, ˝e naturalna roÊlinnoÊç dopasowa∏a
si´ do miejsc schodzenia lawin – rosnà tam
Geografia w Szkole
Z zagadnieƒ wspó∏czesnej geografii
tylko takie gatunki, które przetrzymajà przemieszczanie si´ mas Ênie˝nych.
Nasze problemy le˝à w czym innym. Jednym z nich jest potencjalne zagro˝enie, jakie
stwarzajà lawiny, powodujàc, ˝e wypoczynek,
uprawianie sportu w górach i turystyka górska mo˝e si´ w wymiarze ludzkim zamieniç
w dramat. Niektóre ucz´szczane szlaki czy
trasy narciarskie poprowadzone sà terenami
zagro˝onymi zejÊciem lawin. Istnieje zatem
realne niebezpieczeƒstwo zasypania przez
lawin´ i to cz´sto sporej liczby ludzi. Skrzy˝owania torów lawinowych ze szlakami bez
trudu wypatrzymy chocia˝by na mapie Tatrzaƒskiego Parku Narodowego. Drugi problem to z regu∏y niewielka, by nie rzec, ˝adna wiedza na temat lawin i zwiàzanych z tym
zagro˝eƒ wÊród znacznej rzeszy turystów
i narciarzy. Kolejnym powa˝nym problemem
zwiàzanym z wypadkami lawinowymi jest
czas, w jakim s∏u˝by ratownicze sà w stanie
dotrzeç na miejsce wypadku lawinowego,
oraz to czy bezpoÊredni Êwiadkowie zejÊcia
lawiny przystàpià natychmiast i w sposób
w∏aÊciwy do dzia∏ania.
Na podstawie analizy wypadków lawinowych, które mia∏y miejsce w krajach alpejskich, okreÊlono szanse prze˝ycia w lawinie
w zale˝noÊci od czasu, jaki up∏ynà∏ od momentu zasypania do chwili odkopania zasypanego. Z wykresu (ryc. 1) wynika, ˝e ponad
90% szans na prze˝ycie majà osoby wydobyte w pierwszych 15 minutach od zasypania.
Po 45 minutach szanse te spadajà do 25%.
Ryc. 1. Szanse na prze˝ycie w lawinie, w zale˝noÊci od czasu
przebywania pod Êniegiem
˚adna s∏u˝ba ratownicza nie jest w stanie
przybyç na miejsce wypadku lawinowego
z odpowiednià liczbà ratowników i sprz´tu
w ciàgu 45 minut. Najcz´Êciej, jeÊli pogoda
pozwala na u˝ycie Êmig∏owca, pierwsze ekipy
ratownicze przybywajà na miejsce wypadku
po 45–60 minutach, czyli w czasie, gdy szanse na prze˝ycie spadajà do 25%. Stàd od razu nasuwa si´ kilka wniosków:
$ Po pierwsze, lawiny to na tyle niebezpieczne zjawisko, ˝e nie nale˝y z nimi igraç, gdy˝,
jak wskazujà statystyki wypadków, w momencie, kiedy zostaniemy porwani przez lawin´ i zasypani, mamy ma∏e prawdopodobieƒstwo prze˝ycia.
$ Po drugie, ze skutecznà i szybkà pomocà
mogà przyjÊç tylko bezpoÊredni Êwiadkowie
wypadku lawinowego.
$ Po trzecie, ze wzgl´du na
ma∏e szanse prze˝ycia w lawinie, wa˝nà sprawà jest profilaktyka lawinowa, czyli zapobieganie wypadkom lawinowym.
Wyruszajàc zimà w góry
warto wi´c posiàÊç choçby minimalnà wiedz´ na temat zagro˝eƒ lawinowych, podstawowych zasad poruszania si´
w zagro˝onym terenie oraz
Fot. 1. Widok z ¸omnicy (S∏owacja) na Tatry
Bielskie – zimà góry sà pi´kne,
ale i niebezpieczne (fot. Maciej J´drusik)
5/2003
261
5
Z zagadnieƒ wspó∏czesnej geografii
zachowania si´ wówczas, gdy staniemy si´
Êwiadkami lub wspó∏uczestnikami porwania
przez lawin´.
Do powstania lawin konieczne sà pewne
warunki, zwane lawinotwórczymi. Zaliczamy do nich warunki: terenowe, Êniegowe
i atmosferyczne.
Warunki terenowe a niebezpieczeƒstwo
lawin
Do czynników lawinotwórczych zwiàzanych
z warunkami terenowymi nale˝y zaliczyç:
$ po∏o˝enie geograficzne danego obszaru
górskiego,
$ uk∏ad orograficzny (rozcz∏onkowanie
i ukierunkowanie grani i dolin w stosunku do
najcz´stszych kierunków wiatrów),
$ ukszta∏towanie terenu,
$ nachylenie i ekspozycj´ stoków,
$ rodzaj i charakter pod∏o˝a i jego pokrycie przez szat´ roÊlinnà.
Bardzo istotna jest znajomoÊç rejonów,
gdzie na stokach lub w ˝lebach mogà gromadziç si´ masy Êniegu, tras ich przemieszczania oraz miejsc, w których mo˝e zalegaç lawinisko (z regu∏y u podnó˝a stoku, na sto˝ku
piargowym, na tafli zamarzni´tego jeziora).
Wszystkie te tereny sà zawsze nara˝one na
powstanie zjawiska lawin.
Nawet las nie jest bezpieczny. Wprawdzie lawiny nie powstajà w miejscach zalesionych, ale wiele z tych, które ruszy∏y z górnych
cz´Êci stoku, wnikn´∏o g∏´boko w las.
Szczególnie podatne na powstawanie lawin sà obszary po∏o˝one powy˝ej górnej granicy lasu. Tam w∏aÊnie mogà si´ gromadziç
du˝e iloÊci Êniegu. Dotyczy to zw∏aszcza
miejsc o rzeêbie glacjalnej (polodowcowej),
takich jak kot∏y, ˝leby, wiszàce dolinki,
a przede wszystkim tych, które znajdujà si´
od strony zawietrznej. W Tatrach Polskich,
przy przewa˝ajàcych wiatrach z kierunków
po∏udniowych i po∏udniowo-zachodnich, sà
to stoki pó∏nocne i pó∏nocno-wschodnie.
Wp∏yw na powstawanie lawin ma tak˝e charakter pod∏o˝a. G∏adka lub s∏abo urzeêbiona
powierzchnia terenu (np. trawiasta) znacznie
u∏atwia zsuwanie si´ Êniegu. Natomiast pod∏o˝e urzeêbione i jeszcze poroÊni´te drzewami
6
262
czy kosówkà stanowi swego rodzaju kotwic´
dla pokrywy Ênie˝nej.
Ukszta∏towanie terenu wp∏ywa na sposób
gromadzenia si´ Êniegu na pod∏o˝u podczas
opadu. W zamkni´tych dolinkach i innych
os∏oni´tych od wiatru miejscach osiadanie
Êniegu odbywa si´ bez zak∏óceƒ, w sposób
równomierny. Na terenach otwartych, nara˝onych na dzia∏anie wiatru, osiadanie Êniegu
ulega zak∏óceniu. Ânieg jest wywiewany
z jednych miejsc i transportowany na inne.
Powstaje wtedy pokrywa Ênie˝na o rozmaitej
gruboÊci. W konsekwencji prowadzi to do zak∏ócenia doÊç chwiejnej równowagi pomi´dzy pod∏o˝em a zalegajàcym na nim Êniegiem i mo˝e wp∏ynàç na powstanie lawiny.
Jednà z istotniejszych cech terenu zwiàzanych z genezà lawin jest jego nachylenie. Na
podstawie wieloletnich obserwacji, ustalono,
˝e istnieje tzw. krytyczny kàt nachylenia terenu, powy˝ej którego w danym miejscu
i w okreÊlonych warunkach powstaje mo˝liwoÊç zejÊcia lawiny. Zawiera si´ on pomi´dzy
20 i 50 stopni. Na stokach o nachyleniu powy˝ej 50 stopni nie ma warunków do gromadzenia si´ wi´kszej pokrywy Êniegu. Natomiast
dolna granica krytycznego nachylenia stoku,
mo˝e wynieÊç, przy szczególnie sprzyjajàcych
warunkach, nawet 15 stopni. Za najbardziej
niebezpieczne uwa˝a si´ stoki o nachyleniu pomi´dzy 35 a 50 stopni. Stopieƒ zagro˝enia zale˝y od rodzaju i charakteru pod∏o˝a, pokrycia
przez roÊlinnoÊç, gruboÊci i rodzaju pokrywy
Êniegu, si∏y przyczepnoÊci pokrywy Ênie˝nej do
pod∏o˝a (adhezji) oraz si∏y przyczepnoÊci poszczególnych warstw Êniegu do siebie (kohezja), a wreszcie od warunków atmosferycznych.
Na sposób i szybkoÊç gromadzenia si´
Êniegu oraz tempo, w jakim nast´puje metamorfoza pokrywy Ênie˝nej, wp∏ywa ekspozycja terenu. Poniewa˝ wià˝e si´ to tak˝e z oddzia∏ywaniem promieniowania s∏onecznego,
szerzej piszemy o tym na str. 265.
Geneza Êniegu. Czynniki pogodowe
sprzyjajàce powstawaniu lawin
Warunki Êniegowe powodujàce zagro˝enie
lawinowe to przede wszystkim: wielkoÊç pokrywy Ênie˝nej, jej stan (patrz ramka na s. 263)
Geografia w Szkole
Z zagadnieƒ wspó∏czesnej geografii
Ryc. 2. Przyk∏ad warstw pokrywy Ênie˝nej o ró˝nym stopniu
zmetamorfizowania
dobowy przyrost Êwie˝o spad∏ego Êniegu,
stopieƒ zmetamorfizowania poszczególnych
warstw Êniegu (ryc. 2) i zwiàzane z tymi
zmianami w∏asnoÊci fizyczne i mechaniczne
pokrywy Ênie˝nej.
Obserwacje z miejsca u podnó˝a stoku
nie zawsze pozwalajà w∏aÊciwie oceniç podatnoÊç na lawin´ w wyci´tym w nim ˝lebie,
a tym bardziej w górnej jego cz´Êci. Nawet
w ciàgu jednej nocy do górnej cz´Êci ˝lebu
wiatr móg∏ nawiaç mas´ Êniegu, gro˝àcà
w ka˝dej chwili runi´ciem w dó∏.
Warunki pogodowe sprzyjajàce powstawaniu lawin to g∏ównie: wiatr, temperaPokrywa Ênie˝na sk∏ada si´ 3 elementów:
$ sta∏ego – lodu w formie kryszta∏ów lub
ziaren,
$ ciek∏ego – wody stanowiàcej pow∏ok´
wokó∏ ziaren Êniegu, gdy w pewnych jego
warstwach temperatura oscyluje wokó∏
punktu topnienia,
$ gazowego – powietrza zawartego w porach pomi´dzy poszczególnymi kryszta∏ami
Êniegu, czasami w 100 % pary wodnej.
Ta wielofazowa budowa okreÊla w znacznej
mierze cechy i zachowanie si´ Êniegu. Procentowy udzia∏ powietrza, lodu czy wody
w Êniegu jest zmienny, a przez to zmieniajà
si´ w∏aÊciwoÊci Êniegu. Na przyk∏ad w Êniegu
Êwie˝ym (o g´stoÊci 100 kg/m3) zawartoÊç
powietrza wynosi 89%, podczas gdy w firnie
(600-800 kg/m3) – 13– 35%.
5/2003
tura powietrza, nas∏onecznienie, no i, oczywiÊcie, rodzaj i iloÊç Êwie˝o spad∏ego Êniegu.
Aby dosz∏o do zejÊcia lawiny, musi zostaç
przekroczona graniczna si∏a wytrzyma∏oÊci
pokrywy Ênie˝nej. Mo˝e to byç spowodowane samoistnie, na przyk∏ad na skutek znacznego przyrostu pokrywy Ênie˝nej w wyniku
intensywnych opadów, gwa∏townà zmianà
warunków atmosferycznych (np. szybki
wzrost temperatury), przenoszeniem przez
wiatr du˝ych iloÊci Êniegu ze stoków dowietrznych na zawietrzne czy te˝, co zdarza
si´ najcz´Êciej, przez dodatkowe obcià˝enie
lub podci´cie pokrywy Ênie˝nej przez turystów bàdê narciarzy. Nale˝y pami´taç, ˝e
w górach mo˝e byç du˝e zró˝nicowanie podatnoÊci na zejÊcie lawiny, np. inne na stokach dos∏onecznych, inne zaÊ na zacienionych, a nawet w ró˝nych cz´Êciach doliny.
Od morfologii kryszta∏ów Ênie˝nych zale˝y ich spójnoÊç. Formy bardziej rozwini´te,
np. gwiazdki, ∏atwiej ∏àczà si´ ze sobà ni˝ formy proste lub zaokràglone. Jednak zasadniczà rol´ w spójnoÊci kryszta∏ów odgrywa
temperatura. Osiadajàce w temperaturze poni˝ej -10°C kryszta∏y Êniegu nie ∏àczà si´ ze
sobà, ale tworzà puszystà, lekkà warstw´ –
puch – nie zwiàzanà z pod∏o˝em.
W temperaturze od -10 do -3°C Ênieg wykazuje nieznacznà tendencj´ do ∏àczenia si´.
Pokrywa Êniegu zaczyna osiadaç, powstaje
puch zsiad∏y (Ênieg zsiad∏y). Jego istotnà cechà jest du˝a lotnoÊç. Âniegi tego typu bardzo ∏atwo unoszone sà przez wiatr. Powstaje
wtedy puch przewiany.
W temperaturze powy˝ej -3°C padajàce
kryszta∏y Êniegu sà wilgotne, co u∏atwia ich
∏àczenie si´. Warstwa takiego Êniegu ∏atwo
wià˝e si´ z pod∏o˝em. Ânieg ten odznacza si´
doÊç du˝ym ci´˝arem – do 200kg/m3 – i du˝à
plastycznoÊcià. Jest to Ênieg wilgotny. Im
wi´ksza jest plastycznoÊç Êniegu, tym bardziej pokrywa Ênie˝na jest wytrzyma∏a na
dzia∏anie si∏ odrywajàcych. Przy du˝ej spójnoÊci i ci´˝arze wilgotne czy wr´cz mokre
Êniegi odporne sà nawet na dzia∏anie wiatru.
W dalszym etapie zalegajàca pokrywa
Ênie˝na, pod wp∏ywem czynników zewn´trznych, takich jak temperatura, wiatr, s∏oƒce,
263
7
Z zagadnieƒ wspó∏czesnej geografii
kolejne opady Êniegu i wzrost gruboÊci pokrywy Ênie˝nej, oraz czynników wewn´trznych: ciÊnienie nowych warstw Êniegu, temperatura wewnàtrz pokrywy, parowanie
i sublimacja, ulega ciàg∏ym zmianom, powodujàc powstanie wielu ró˝nych warstw. Ró˝nià si´ one mi´dzy sobà wilgotnoÊcià, g´stoÊcià, budowà i wielkoÊcià kryszta∏ów,
temperaturà, plastycznoÊcià i spoistoÊcià.
Cechy te wyró˝niajà poszczególne gatunki
Êniegu zmetamofizowanego (przeobra˝onego) (ryc. 2).
Adhezja, czyli przyczepnoÊç poszczególnych warstw, zale˝y od stopnia ich zmeta-
przy niewielkim zewn´trznym impulsie (np.
przejeêdzie narciarza), spowodowaç mo˝e
zejÊcie lawiny powierzchniowej.
Odwrotna sytuacja ma miejsce, gdy przenikanie ciep∏a zachodzi od góry do wn´trza pokrywy Ênie˝nej. Nadtopione ziarna Êniegu zaokràglajà si´ i powi´kszajà (w wyniku
dobowych zmian temperatury oraz procesów
topnienia i zamarzania). W rezultacie, z drobnoziarnistego, zle˝a∏ego Êniegu powstajà firny.
Mo˝e dojÊç równie˝ do innego procesu.
W okresie du˝ego nas∏onecznienia mi´knie
i topi si´ wierzchnia warstwa pokrywy Ênie˝nej. Z chwilà gwa∏townego obni˝enia temperatury na powierzchni Êniegu powstaje lodowa warstwa szreni lub
lodoszreni. Po nowym opadzie
warstwa ta stanowiç b´dzie doskona∏à powierzchni´ poÊlizgowà dla
Êwie˝o spad∏ego Êniegu.
Kolejne opady powodujà przyrost pokrywy Ênie˝nej. Za krytycznà
wartoÊç gruboÊci pokrywy Ênie˝nej,
przy której mogà zejÊç lawiny,
przyjmuje si´ 50 cm. Wa˝nym czynnikiem wzrostu zagro˝enia lawinowego jest intensywnoÊç przyrostu
pokrywy Ênie˝nej. Im wi´cej Êwie˝ego Êniegu spadnie w krótszym czaFot. 2. Tatry Wysokie – warstwy zamarz∏ego, zmetamorfizowanego Êniegu
sie, tym bardziej wzrasta zagro˝e(fot. Joanna Plit)
nie lawinowe, gdy˝ nie mo˝e dojÊç
do samostabilizacji pokrywy Ênie˝nej. Nag∏y wzrost nowej warstwy Êniegu do wymorfizowania. Im mocniej zró˝nicowane sà
sokoÊci oko∏o 30 cm jest sygna∏em zagro˝enia
przyleg∏e warstwy, tym bardziej chwiejna jest
lawinowego. Przy d∏ugotrwa∏ych opadach
równowaga pokrywy Ênie˝nej. JeÊli choç jedÊniegu krytyczna wartoÊç przyrostu Êwie˝ego
na warstwa zalegajàcego Êniegu jest s∏abo
Êniegu wynosi do 5 cm w ciàgu 1 godziny.
zwiàzana z pozosta∏ymi, mo˝e dojÊç do zejDu˝e znaczenie dla zagro˝eƒ lawinowych
Êcia lawiny.
spowodowanych opadami Êniegu ma stosunek
Wzrost temperatury powoduje dalszà
przyrostu pokrywy Êniegu do tempa jej osiametamorfoz´ Êniegu. Przy temperaturze
dania. JeÊli przyrost jest wolniejszy, wiàzanie
oko∏o 0°C na powierzchni gruntu, czàsteczki
si´ kryszta∏ów Êniegu i powsta∏ej nowej warwody ulatniajà si´ z cieplejszych ziaren Êniegu u podstawy pokrywy Ênie˝nej (przy grun- stwy ze starym podk∏adem przebiega prawicie) i sà transportowane do wy˝szych warstw. d∏owo. Zapewnia to stan równowagi pokrywy
Ênie˝nej. JeÊli natomiast przyrost Êwie˝ej warDochodzi do budujàcej transformacji kryszstwy jest szybszy ni˝ proces osiadania Êniegu,
ta∏ów Êniegu. Po pewnym czasie powstaje
wówczas ma miejsce zachwianie równowagi.
Ênieg p∏awny z∏o˝ony z niezwiàzanych ze soJednym z zasadniczych czynników majàbà kryszta∏ów o wielkoÊci ponad dwóch milicych wp∏yw na przebieg metamorfozy Êniegu
metrów. Tworzy to warstw´ poÊlizgowà, co
8
264
Geografia w Szkole
Z zagadnieƒ wspó∏czesnej geografii
i tworzenia si´ ró˝nych warstw ma
temperatura powietrza. Poniewa˝
Ênieg jest bardzo z∏ym przewodnikiem ciep∏a, wyrównywanie temperatury g∏´bszych warstw pokrywy Ênie˝nej zachodzi ze znacznym
opóênieniem. Rozk∏ad temperatury w profilu pokrywy Ênie˝nej
jest bardzo zró˝nicowany i zale˝y
od gruboÊci pokrywy, jej struktury
i czasu oddzia∏ywania temperatury powietrza na pokryw´ Êniegu.
Najwi´ksze wahania i zwykle najni˝sza temperatura wyst´puje
w 20-centymetrowej warstwie Fot. 3. Alpy Szwajcarskie – wiele Êmiertelnych wypadków lawinowych powowierzchniej, zwanej warstwà czyn- dujà narciarze, zw∏aszcza je˝d˝àcy poza trasami narciarskimi (fot. Photonà. Poniewa˝ migracja czàsteczek Stock/WSiP)
pary wodnej odbywa si´ od dolnych, najcieplejszych warstw ku górze, powoOddzia∏ywanie wiatru mo˝na rozpoznaç
duje to ubytek kryszta∏ów w cz´Êci dolnej, a ich na podstawie nast´pujàcych cech:
przyrost w warstwie górnej. Dochodzi do $ smugi Ênie˝ne na grani,
wzrostu porowatoÊci i rozluênienia dolnych $ szybkie przesuwanie si´ chmur po niebie,
warstw Êniegu, co w konsekwencji prowadzi do $ powsta∏e nawisy Ênie˝ne,
chwiejnej równowagi pokrywy Ênie˝nej. Niskie $ nawiane muldy,
temperatury panujàce w górnych warstwach $ deski Ênie˝ne.
pokrywy Ênie˝nej powodujà powstanie tzw.
Szczególnà uwag´ nale˝y poÊwi´ciç wiaszronu wg∏´bnego, tworzàcego warstw´ poÊli- trowi halnemu, który, oprócz przenoszenia
zgowà dla le˝àcych powy˝ej warstw Êniegu.
Êniegu, powoduje wzrost temperatury, co
Dzia∏anie niskiej temperatury powoduje w konsekwencji prowadzi do szybkich zmian
równie˝ tzw. zjawisko kontrakcji, czyli kurcze- w strukturze Êniegu.
nia si´ masy Ênie˝nej, co prowadzi do powstaNa wyst´powanie lawin ma wp∏yw tak˝e
nia p´kni´ç i szczelin w pokrywie Ênie˝nej.
promieniowanie, zarówno s∏oneczne, jak
Przy d∏u˝szym okresie dzia∏ania tempe- i powierzchni ziemi (odbicie ciep∏a). IloÊç
ratury dodatniej na pokryw´ Ênie˝nà docho- energii s∏onecznej dostarczonej powierzchni
dzi do przenikania wody w g∏àb Êniegu. Gdy Ênie˝nej zmienia si´ w zale˝noÊci od pogody,
krople wody nie napotkajà horyzontu punk- pory dnia i okresu, w którym mamy do czytu zamarzania, powstaje Ênieg mokry. JeÊli nienia z promieniowaniem. Najwi´cej prozawartoÊç wody w Êniegu osiàgnie 10%, mo- mieniowania poch∏aniajà stoki po∏udniowe
˝e dojÊç do samoistnego schodzenia lawin o nachyleniu 40–45 stopni. Wraz ze zmianà
(obserwuje si´ to zw∏aszcza na wiosn´).
ekspozycji i kàta nachylenia terenu, maleje
Do bardzo istotnych czynników lawino- dop∏yw energii s∏onecznej. Najmniej ciep∏a
twórczych nale˝y wiatr, zw∏aszcza w powià- otrzymujà stoki pó∏nocne, g∏´bokie, zacieniozaniu z warunkami terenowymi. Na stokach ne doliny i tereny tu˝ pod Êcianami skalnymi.
dowietrznych wiatr wywiewa i ubija Ênieg, Na stokach dos∏onecznych wyst´pujà wy˝sze
a na stokach zawietrznych i graniach przeno- temperatury i wi´ksze ich wahania w ciàgu
si go i osadza, rozbija te˝ i rozdrabnia krysz- doby, co znacznie zwi´ksza zagro˝enie lawita∏y Êniegu podczas jego transportu. Nawisy nowe. Obserwuje si´ zjawisko doÊç punktualÊnie˝ne tworzà si´ na graniach przy wietrze nego ruszania lawin o okreÊlonej porze.
o szybkoÊci powy˝ej 10 m/s.
Najcz´Êciej zdarza si´ to w godzinach
5/2003
265
9
Z zagadnieƒ wspó∏czesnej geografii
wczesnopopo∏udniowych, co jest zwiàzane
z nagrzewaniem si´ pokrywy Ênie˝nej w ciàgu
dnia. Rano, gdy Ênieg jest zmro˝ony, pokrywa
zachowuje swojà stabilnoÊç. Po nagrzaniu nast´puje w niej wzrost napi´ç i cz´sto dochodzi
do samoistnego zejÊcia lawin. Zjawisko to ma
szczególne nasilenie na wiosn´.
Rodzaje lawin
Przyjmujàc za podstaw´ klasyfikacji lawin rodzaj Êniegu, z jakiego powstajà lawiny, mo˝emy je podzieliç na: py∏owe, deskowe i ze
Êniegu ziarnistego.
L awiny py∏owe powstajà najcz´Êciej
w okresie od grudnia do lutego po opadach
Êniegu przy temperaturze poni˝ej -10°C. Niebezpieczeƒstwo tego rodzaju lawin polega na
tym, ˝e poruszajà si´ one z ogromnà szybkoÊcià (100–360 km/h), wytwarzajàc przed sobà
du˝e ciÊnienie. Gdy cz∏owiek znajdzie si´ na
torze takiej lawiny, zostaje uduszony przez
Ênie˝ny py∏, który pod du˝ym ciÊnieniem
wt∏aczany jest do dróg oddechowych.
L awiny deskowe tworzà si´ albo ze
Êniegu osiad∏ego, albo z tzw. gipsu. Te pierwsze powstajà na stokach zawietrznych, gdzie
na skutek dzia∏ania wiatru odk∏ada si´ gruba
warstwa zsiad∏ego Êniegu. Lawina tego typu
spada w wielkich Ênie˝nych k´sach. Waga 1 m3
takiego Êniegu dochodzi do 250 kg, a zasypany
cz∏owiek z regu∏y nie ma szans na prze˝ycie.
L awiny gipsowe powstajà na stokach
nawietrznych (w Tatrach sà to z regu∏y stoki
po∏udniowe). Wiatr wytwarza tam warstw´
Êniegu, zwanego gipsem, który ze wzgl´du na
swà kruchoÊç i ∏amliwoÊç jest bardzo zdradliwy. W wyniku naruszenia takiej pokrywy
Ênie˝nej rusza lawina Ênie˝nych tafli, które,
majàc znacznà mas´, stanowià znaczne zagro˝enie dla cz∏owieka znajdujàcego si´ na
drodze obsuwu.
L awiny ze Êniegu ziarnistego wyst´pujà z regu∏y na wiosn´, a ich obsuni´cie
powoduje zejÊcie ca∏ej pokrywy Êniegu, a˝ do
gruntu. Ci´˝ar 1 m3 tego rodzaju Êniegu dochodzi do 800 kg. JeÊli cz∏owiek zostanie zasypany przez takà lawin´, zazwyczaj nie ma
szans na prze˝ycie.
10
266
Stopnie zagro˝enia lawinowego i znaki
ostrzegawcze
TOPR na terenie Tatr, a w pozosta∏ych rejonach górskich GOPR, aby ostrzec ludzi
o wyst´pujàcym zimà niebezpieczeƒstwie lawin, og∏aszajà codziennie obowiàzujàcy na
danym obszarze stopieƒ zagro˝enia lawinowego. Jest to nic innego, jak wi´ksze lub
mniejsze prawdopodobieƒstwo zejÊcia lawin.
W Polsce obowiàzuje 5-stopniowa skala zagro˝eƒ lawinowych.
I stopieƒ – ma∏e, nieznaczne zagro˝enie
lawinowe. Pokrywa Ênie˝na jest na ogó∏ utrwalona i stabilna, zwiàzana z pod∏o˝em. Wyzwolenie lawiny jest mo˝liwe na bardzo niewielu
skrajnie stromych stokach, tylko przy dodatkowym, du˝ym obcià˝eniu. Na ogó∏ istniejà
bezpieczne warunki dla w´drówek.
II stopieƒ – umiarkowane zagro˝enie lawinowe. Pokrywa Ênie˝na jest tylko na niektórych stokach o wi´kszym nachyleniu
umiarkowanie stabilna, na ogó∏ jednak wystarczajàco ustalona. Wyzwolenie lawiny
mo˝liwe jest przede wszystkim w∏aÊnie
w tych miejscach, ale tylko przy dodatkowym, du˝ym obcià˝eniu. Nie nale˝y si´ spodziewaç samorzutnego schodzenia wi´kszych lawin. Warunki dla w´drówek sà
korzystne, trzeba jednak omijaç lokalne rejony zagro˝eƒ.
III stopieƒ – znaczne zagro˝enie lawinowe. Na wielu stromych stokach pokrywa
Ênie˝na jest utrwalona tylko umiarkowanie
lub s∏abo. Wyzwolenie lawiny jest prawdopodobne ju˝ przy ma∏ym obcià˝eniu dodatkowym, przede wszystkim na okreÊlonych, stromych stokach. Od przypadku do przypadku
mo˝liwe jest samorzutne zejÊcie Êrednich
bàdê tak˝e pojedynczych du˝ych lawin. Poruszanie si´ wymaga doÊwiadczenia oraz posiadania zdolnoÊci do oceny sytuacji lawinowej. Obszar mo˝liwoÊci poruszania si´
zostaje ograniczony rejonami zagro˝eƒ.
IV stopieƒ – du˝e zagro˝enie lawinowe.
Pokrywa Ênie˝na jest s∏abo utrwalona na wi´kszoÊci stromych stoków. Wyzwolenie lawin
jest prawdopodobne w tych miejscach ju˝ przy
ma∏ym obcià˝eniu dodatkowym. Od przypadku do przypadku mo˝liwe jest samorzutne
Geografia w Szkole
Z zagadnieƒ wspó∏czesnej geografii
schodzenie wielu Êrednich, a nawet du˝ych
lawin. Poruszanie si´ wymaga znacznej zdolnoÊci do oceny sytuacji lawinowej. Obszar
mo˝liwoÊci poruszania si´ ulega bardzo
znacznemu ograniczeniu.
V stopieƒ – bardzo du˝e zagro˝enie,
alarm lawinowy. Pokrywa Ênie˝na jest na rozleg∏ym obszarze s∏abo utrwalona i w znacznym stopniu chwiejna. Nale˝y spodziewaç si´
samorzutnego schodzenia wielu du˝ych lawin,
tak˝e na terenach o umiarkowanej stromiênie. Poruszanie si´ jest na ogó∏ niemo˝liwe.
Informacje o og∏oszonym stopniu zagro˝enia lawinowego w Tatrach przekazywane
sà do Dyrekcji TPN, schronisk, Êrodków masowego przekazu. Z chwilà og∏oszenia wy˝szych stopni zagro˝eƒ lawinowych czasowo
zamyka si´ poszczególne szlaki turystyczne
oraz trasy narciarskie. Umieszczane sà tam
stosowne tablice ostrzegawcze.
Znak Teren zagro˝ony lawinami (ryc. 3 a)
informuje o sta∏ym zagro˝eniu lawinowym.
Znak Stop, lawiny (ryc. 3 b) umieszcza si´
w terenie przy podwy˝szonym zagro˝eniu lawinowym, w miejscach, gdzie dalsze przejÊcie mo˝e groziç wypadkiem lawinowym.
Znak Alarm lawinowy (ryc. 3 c) informuje, ˝e
dany teren zostaje zamkni´ty dla wszelkiej
dzia∏alnoÊci turystycznej.
a
b
c
Ryc. 3. Znaki ostrzegawcze: a – Teren zagro˝ony lawinami, b
– Stop, lawiny, c – Alarm lawinowy
Przed wyruszeniem zimà i wczesnà wiosnà
w Tatry nale˝y dla w∏asnego bezpieczeƒstwa
poinformowaç si´ w TOPR lub TPN (w innych górach w GOPR) o istniejàcych zagro˝eniach lawinowych i tak zaplanowaç tras´ wycieczki, by zagro˝enia te zminimalizowaç.
Akcja ratunkowa po zejÊciu lawiny
JeÊli jesteÊmy Êwiadkami wypadku lawinowego, nale˝y:
1) obserwowaç bacznie przez ca∏y czas
przebieg wypadku,
2) zapami´taç miejsce porwania cz∏owieka przez lawin´ (np. punkt P1 na ryc. 4).
3) zaobserwowaç miejsce, w którym
ostatni raz pokaza∏ si´ porwany cz∏owiek
(punkt P2 na ryc. 4); zasypany turysta lub
narciarz najcz´Êciej znajduje si´ na przed∏u˝eniu punktów P1 i P2 na polu FL).
Ryc. 4. Rejon rozpocz´cia poszukiwaƒ zasypanego w lawinie:
P1 – miejsce porwania, P2 – miejsce znikni´cia, FL – rejon rozpocz´cia poszukiwaƒ
Tam te˝ nale˝y natychmiast rozpoczàç poszukiwania, próbujàc detektorem lawinowym
(tzw. „pipsem”) namierzyç sygna∏ wysy∏any
przez „pipsa” zasypanego turysty, o ile ten
przyrzàd posiada. JeÊli si´ to nie uda, nale˝y
próbowaç odnaleêç jakieÊ Êlady na Êniegu, jakiÊ element wyposa˝enia zasypanego (czapk´, r´kawiczki, kijki itp.), jednoczeÊnie nas∏uchujàc, czy spod Êniegu nie dochodzà jakieÊ
odg∏osy. Od razu te˝ nale˝y powiadomiç (np.
przez telefon komórkowy) odpowiednie s∏u˝by ratownicze TOPR czy GOPR. One to,
z chwilà przybycia na miejsce wypadku, przejmà prowadzenia akcji ratunkowej.
Osoby uprawiajàce kwalifikowanà turystyk´ zimowà powinny byç wyposa˝one
w detektor lawinowy („pips”), sond´ lawinowà, ∏opatk´ lawinowà i plecak ABS.
Detektor lawinowy (tzw. „pips”) to zminiaturyzowane urzàdzenie elektroniczne
(wielkoÊci paczki papierosów), dzia∏ajàce jako nadajnik bàdê odbiornik fal radiowych.
Podczas wyjÊcia w góry, w∏àczony na nadawanie, wysy∏a fale radiowe o sta∏ej cz´stotliwoÊci
267
11
Z zagadnieƒ wspó∏czesnej geografii
Ryc. 5. Prowadzenie poszukiwaƒ w lawinisku za pomocà urzàdzeƒ nadawczo-odbiorczych („pipsów”): a – prowadzenie poszukiwaƒ w lawinisku za pomocà urzàdzeƒ nadawczo-odbiorczych w zale˝noÊci od liczby osób i wielkoÊci lawiniska, b –
praca z aparatem w trakcie namierzania koƒcowego
(457 kHz). W przypadku zasypania przez lawin´ posiadacza takiego urzàdzenia, Êwiadkowie wypadku bàdê przybyli na miejsce ratownicy prze∏àczajà swoje „pipsy” na odbiór
i, kierujàc si´ sygna∏em wysy∏anym przez detektor znajdujàcego si´ pod Êniegiem turysty,
precyzyjnie namierzajà miejsce, w którym le˝y zasypany cz∏owiek (ryc. 5). Pozwala to
w krótkim czasie wydobyç go spod lawiny.
Cz´Êç odbiorcza, dzi´ki kierunkowej antenie
i regulowanej czu∏oÊci, pozwala na zlokalizowanie nadajàcego urzàdzenia z odleg∏oÊci
oko∏o 40 m z dok∏adnoÊcià do oko∏o 0,5–1 m.
Sonda lawinowa to nic innego jak sk∏adana (skr´cana) doÊç cienka metalowa rurka lub
pr´t o ca∏kowitej d∏ugoÊci oko∏o 3 m. Sond´
wbija si´ w Ênieg, próbujàc wyczuç, czy w miejscu sondowania nie znajduje si´ pod Êniegiem
cz∏owiek lub jego rzeczy (ryc. 6). Obowiàzkowo sondujemy miejsce namierzone przez „pipsa”, by szybko stwierdziç, na jakiej g∏´bokoÊci
pod Êniegiem le˝y zasypany cz∏owiek.
¸opatka lawinowa to, po prostu, sk∏adana
∏opata (chodzi o to, by mieÊci∏a si´ w plecaku). Bez niej nie da si´ kopaç w twardym Êniegu, jaki tworzy si´ po zejÊciu lawiny.
Posiadanie trzech wymienionych wy˝ej elementów wyposa˝enia pozwala na podj´cie natychmiastowej i skutecznej akcji ratunkowej.
Plecak ABS ma specjalnà konstrukcj´:
wmontowane, podobnie jak w samochodzie,
poduszki powietrzne. Z chwilà porwania
przez lawin´, turysta pociàga za zamocowanà w plecaku ràczk´. Otwierajà si´ wówczas
i b∏yskawicznie nape∏niajà specjalnym gazem
poduszki o pojemnoÊci oko∏o 150 l. Plecak
ten jest nawet w stanie utrzymaç porwanego
turyst´ na powierzchni lawiny.
Zakoƒczenie
Artyku∏ informuje tylko o kilku zagadnieniach zwiàzanych z lawinami. W rzeczywistoÊci problem ten jest o wiele bardziej
skomplikowany, a samo zjawisko jest nieprzewidywalne. Bioràc jeszcze pod uwag´
ma∏e szanse na prze˝ycie wypadku lawinowego, nale˝y przyjàç takà zasad´ post´powania: im mam mniejszà wiedz´ na ten temat, tym bardziej powinienem s∏uchaç rad
i zaleceƒ odpowiednich s∏u˝b dotyczàcych
ograniczeƒ w poruszaniu si´ po terenie zagro˝onym zejÊciem lawin. Dla tych zaÊ, którzy sàdzà, ˝e posiadajà wystarczajàcà wiedz´
na temat zagro˝eƒ lawinowych i chcà w tej
sprawie uchodziç za ekspertów, przytaczam
maksym´: Ekspercie, uwa˝aj! Lawina nie
wie, ˝e jesteÊ ekspertem.
ADAM MARASEK
Mgr, zast´pca naczelnika Straêy
Ratunkowej Tatrzaƒskiego Ochotniczego Pogotowia Ratunkowego, ul. Pi∏sudskiego 63 a, 34–500 Zakopane, [email protected].
Ryc. 6. Sposoby sondowania sondà lawinowà
12
268
Geografia w Szkole